Құм мінезі

Жоспар
Кіріспе

1 Құм мінезі
2 ӨЛІАРА
3 Бәрі де майдан
4 Сайтан көпір
5 Мынау аппақ дүние.

Оралхан өз кейіпкерлерін аяусыз тағдыр талқысына салады. Адамдар бойындағы қаталдық пен мейірімді қатал қыс пен мамыражай жаздай қатар келтіріп өз шығармасының соңына шейін бір-бірімен арпалысқа түсіреді. Бір-бірімен өлердей өш жақсылық пен жамандық қулық пен сұмдық,әділдік пен әділетсіздік арасындағы бітіспес күресті әр қырынан алып аша түсуге тырысады. « Құм мінезі повесінде » де қырықтың бесеуіне келсе де, ертеден қара кешке дейін тыным таппай еңбек ететін бейнетқор Бархан мен қолды аяққа тұрмайтын жылпос Сейітқұлдың күйбең тіршілігі суреттеледі. Ешкімнің ала жібін аттамай,адал ғұмыр кешіп келе жатқан,қой аузынан шөп алмас момын шаруа Барханның он бес жыл бойы еткен еңбегінің бағаланбай, құмға сіңген судай еленбей келе жатқандығы керісінше қу жағымпаз Сейітқұлдың «озат шопан» атанып наградаға ұсынылуы әділетсіздік еді.Алайда Бархан осыншалықты әділетсіздікті көре тұра оларға бетпе-бет қарсы келе алмады.Бар қолынан келгені алдындағы малы мен отбасының амандығыны шүкіршілік етіп, бір бедеу үмітпен өмір сүру ғана еді.
Оралхан бұлшығармасында ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік бейнесін Бархан мен оның адал ниетті ақ көңіл жары Жұмагүл арқылы берсе, ал қулық пен айлакерлік бейнесін Сейітқұл мен « Талды» совхозының директоры ,бас зоотехнигі, бөлімше басқарушысы Әліқұл образы арқылы көрсетеді.
Айналасы ат аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп жатқан екі қойшының арасындағы осыншалық кереғарлық пен қарама қайшылықтың сыры неде. Бұл сұрақтың жауабын жазушы әділетсіздік жайлаған мына қоғамда деп біледі.Осылайша ол өз кейіпкерлерінің характерлерін сол қоғамдағы әділетсіздіктермен күрестіре отырып ашуға тырысады.
Сейітқұл үшін атақ пендаңқ, абырой маңызды болса, ал Бархан үшін атақ пен даңқтың , аяққа тұсау арқаға артық жүк болар байлықтың да, тіпті аспандағы жұлдыздай түрде бар күндіз жоқ алдамшы бақыттың да керегі шамалы-ақ еді. Ол бар болғаны өз еңбегінің еленбегеніне іштей налып, өз айымен арпалысып ғұмыр кешіп жатты.
Қулық пен сұмдық, арамдық пен әділетсіздік жайлаған мына Бархар секілді адал еңбекқорлардың емес, Сейітқұл сияқты әккі,қулардың асығының алшысынан тұрып , айы оңынан туатындығын жазушы совхоз басшысы Әліқұлдың « Колхоздың қара өгізіндей жұмысты мұрының пысылдап істейсің келіп,жарқыным-ау қазір бізге өгіз адам емес ,түлкі адам керек » деген сөзі арқылы айтакеткен секілді. Шындығында, Барханның он бес жылдан бергі еленбей келе жатқан еңбегінің сыры оның жұртты алдап , қулық -сұмдықпен өмір сүретін түлкі адам емес,еңбегіне адал бейнетқор өгіз адам болғандығында сияқты.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Құм мінезі

Оралхан өз кейіпкерлерін аяусыз тағдыр талқысына салады. Адамдар
бойындағы қаталдық пен мейірімді қатал қыс пен мамыражай жаздай қатар
келтіріп өз шығармасының соңына шейін бір-бірімен арпалысқа түсіреді. Бір-
бірімен өлердей өш жақсылық пен жамандық қулық пен сұмдық,әділдік пен
әділетсіздік арасындағы бітіспес күресті әр қырынан алып аша түсуге
тырысады. Құм мінезі повесінде де қырықтың бесеуіне келсе де,
ертеден қара кешке дейін тыным таппай еңбек ететін бейнетқор Бархан мен
қолды аяққа тұрмайтын жылпос Сейітқұлдың күйбең тіршілігі суреттеледі.
Ешкімнің ала жібін аттамай,адал ғұмыр кешіп келе жатқан,қой аузынан шөп
алмас момын шаруа Барханның он бес жыл бойы еткен еңбегінің бағаланбай,
құмға сіңген судай еленбей келе жатқандығы керісінше қу жағымпаз
Сейітқұлдың озат шопан атанып наградаға ұсынылуы әділетсіздік еді.Алайда
Бархан осыншалықты әділетсіздікті көре тұра оларға бетпе-бет қарсы келе
алмады.Бар қолынан келгені алдындағы малы мен отбасының амандығыны
шүкіршілік етіп, бір бедеу үмітпен өмір сүру ғана еді.
Оралхан бұлшығармасында ар мен азаматтық алдындағы жауапкершілік
бейнесін Бархан мен оның адал ниетті ақ көңіл жары Жұмагүл арқылы берсе, ал
қулық пен айлакерлік бейнесін Сейітқұл мен Талды совхозының директоры
,бас зоотехнигі, бөлімше басқарушысы Әліқұл образы арқылы көрсетеді.
Айналасы ат аунағандай ғана ойпаңда бірге, бір мақсатпен өмір сүріп
жатқан екі қойшының арасындағы осыншалық кереғарлық пен қарама қайшылықтың
сыры неде. Бұл сұрақтың жауабын жазушы әділетсіздік жайлаған мына қоғамда
деп біледі.Осылайша ол өз кейіпкерлерінің характерлерін сол қоғамдағы
әділетсіздіктермен күрестіре отырып ашуға тырысады.
Сейітқұл үшін атақ пендаңқ, абырой маңызды болса, ал Бархан үшін атақ пен
даңқтың , аяққа тұсау арқаға артық жүк болар байлықтың да, тіпті аспандағы
жұлдыздай түрде бар күндіз жоқ алдамшы бақыттың да керегі шамалы-ақ еді. Ол
бар болғаны өз еңбегінің еленбегеніне іштей налып, өз айымен арпалысып
ғұмыр кешіп жатты.
Қулық пен сұмдық, арамдық пен әділетсіздік жайлаған мына Бархар секілді
адал еңбекқорлардың емес, Сейітқұл сияқты әккі,қулардың асығының алшысынан
тұрып , айы оңынан туатындығын жазушы совхоз басшысы Әліқұлдың Колхоздың
қара өгізіндей жұмысты мұрының пысылдап істейсің келіп,жарқыным-ау қазір
бізге өгіз адам емес ,түлкі адам керек деген сөзі арқылы айтакеткен
секілді. Шындығында, Барханның он бес жылдан бергі еленбей келе жатқан
еңбегінің сыры оның жұртты алдап , қулық -сұмдықпен өмір сүретін түлкі адам
емес,еңбегіне адал бейнетқор өгіз адам болғандығында сияқты.
Жалпы Оралхан шығармаларында кейіпкерлер табиғатпен бірге туып ,бірге
жасап ,бірге өмір сүреді. Бұл да жазушының өзіндік ерекшелігі болып
табылады. Құм мінезі повесінде де автор жансыз табиғат пен адамды өзара
үндестіреді. Бұрын сусылдап қоныс таппай көшіп жүретін сусылдақ , ұшқалақ
Қызылқұмның ұзақ уақыт юойы тапжылмай бір орында жатып алуы табиғаттың
адамдарға көрсеткен қырсық мінезі деп түсінеді Қызылқұмның сексеуілі
мен түзгені есен сау шақта бүл өңірден аң-құстан аяқ алып жүргісіз жер жоқ
еді. Қоймен бірге жусап ,қоймен бірге өретін аң екеш аңның да тұқымы құрып
азып барады-ау-деп адамдардың табиғатқа жасаған зиянды әрекеттерінің
салдарының неге әкеліп соқтырғанын да айта кетеді.
Осы санасыз тіршаліктің сырын саналылардан тек Бархан ғана түсініп
,ұғынатын секілді. Тарихтың бар шежіресін қойныны тығып бүк түсіп жатқан
Қызылқұмның сыңсып шығарған аянышты үнін ,демігіп сырылдағанын тек Бархан
ғана ести алады. Жалғыздықтан жаны жабырқап, көңіліне қаяу мұң түскен
сәттерде тірі жан иесіне айта алмағансырларын құммен бөліседі. Себебі
Бархан осы құмның бауырында бала күнінен бері өсіп келеді.Бархан үшін
Қызылқұмның бауырындағы, әрбір аң құсы, төсіндегі әрбір сексеуілі мен
түзгені қымбат.
Оралхан Бөкеев адамды табиғаттан бөле жара қарамайды.Солай бола тұрса да
, жазушы қашанда саналы адамдардан санасыз табиғатты жоғары қояды.Біз мұны
шығармада Барханның өз өмірін Қызылқұмның өмірімен салыстырған тұсынан
байқауымызға болады. Менен гөрі Қызылқұмның тірлігі озық. Қыста сұп-сұр
болып ,қанын ішіне тартып,кетеуі кетіп жатқанымен , көктем шыға
құлпырып,қып-қызыл қызғалдақтан көйлек киіп сексеуілі мен түзгені,жыңғылы
мен изені,азын аулақ адасып жүрген аң-құсымен ойнап, қуанышы келте болса
да.Ал менің түрім мынау;ес біліп етек жапқалы көрген қызық кешкен ғүмыр
,қараша үйдің түтінін түтетіп,арқандаған аттай қотаннан ұзап шыға алмаймын
дейді тағдырына налыған Бархан.
Келер күннен үмітін үзбей, көлеңкедей көлеңдеп,қайда барса соңынан еріп
қалмайтын өз пікірі,өз мақсаты, өз иманымен әуре-сарсаңда жүрген еңбекқор
Бархан мен адамдардың өзіне жасаған қиянатына налып бір орында тапжылмай
мінез көрсетіп жатқан рухани бір ұқсастық бар секілді...
Шындығында, Бархан табиғат жанашыры. Оның өзге пенделерден өзгешелігі де
осында. Ол қалың түлейдің ішінде оқ тиіп жараланып жатқан қарақұйрықты
айлар бойы емдеп, Сейітқұлдың итінен торып асырағандығы,одан соң оны
қыстақтан аулақ паң далаға ұзатып салғандығы Барханның шын мәнінде табиғат
жанашыры екендігін дәлелдей түскендей.
Ерлікті табан ет маңдай термен абыройлы атқарған жұмыс деп түсінетін
Барханның адал еңбегін әйтеуір бірсовхоз басшылары ескермей келеді.
Сейітқұлдың шөбін жер қара күн жылыда тартып береді,ал Барханға ат ізін
салмайды да. Сейітқұлды екі күннің бірінде ауданға, одан қалды облысқа
машина жібертіп шақыртып алады да, мал-жанын Барханға қалдырып кетеді.
Совхоз басшыларының осындай әділетсіз әрекеттеріне налығанда әйелі Жұмагүл
Еруліге қарулы болып қайтеміз,Сейітқұлдың басына қонған баққа таласқандай
болмайық деп Барханды жұбатады.
Әліқұл мен Сейітқұлдан көрген қорлығына осылай көніп , бар сырын ішіне
бүгіп жүре берер ме екен... Қызылқұм ше, ол да ұзақ уақыт бойы тапжылмай
жата бермек пе Жоқ Оралхан жасаған кейіпкерлер қасық қаны қалғанша ,соңғы
демі таусылғанша күресе алатындай қайсар,жақсылыққа жаны құштар, тіпті олар
өліммен де бетпе-бет айқаса алатындай жігерлі кейіпкерлер.
Жылдар бойы сіресіп жатқан Қызылқұм айдаһардай ысқырып ,өз-өзінен
буырқанып өзгеше мінез көрсете алды. Тіпті ақ жүрек ,қара қылды қақ жарған
адал шопан Барханның да отарын ала қашты.Ал Бархан болса ,балаша зыр
жүгіріп құмның артынан отарын қайтарып алмаққа қуа жөнелді.
Оралхан қашанда өз кейіпкерлерінің басынан небір қиын күндерді,азапты
сәттерді өткізе отырып,оларды өмір сүруге құштар етеді. Бархан да құм
құйынмен бірге ықтап кеткен қойларын тауып аман-есен оралды.
Жазушы Барханды жан-жақты қырынан ашуға тырысады.Онытек адал
,момын,ешкімнің ала жібін аттамайтын жуас шаруа қылып қана көрсетпей,
ақылды,қу етіп те көрсете біледі. Мұны біз шығарманың Қызылқұм көшкен күні
Сейітқұлдың жиырма бес қойы қырылып,совхоз басшысы істерін Барханнан
ақыл сұрап келген сәтінен байқауымызға болады. Бархан олардан көмек қолын
аямады.Қу,әккі Сейітқұл мен совхоз басшысыныөздеріне лайық жол көрсетті.
Оралхан шебер жазушы. Ол санасыз табиғатты да мына бес күндік жалғанла
пендешілік тіршілігімен әуре-сарсаңда жүрген адамдарды да, табиғаттың
баурайында тіршілік етіп жүрген әрбір жан – жануарын да тамаша суреттей
біледі.
Ол тіпті тілсіз табиғатты да сөйлете алады,жылатады,адамша күлдіреді.Адам
мен табиғатты салыстыра отырып,оларды егіз ұғымдай қатар қолданады.
Шығарманың төл алу науқаныаяқталып Барханға көмекке келген үш сақманшы
қыздың ауылдарына қайтартұсын жазушы Құмтеңіздің ортасында адасып келген
үш аққу ұшатын болды, аспаннан құлап түскен үш құс үш жұлдыз секілді жапан
түзде жетімсіреп, жаһанның көп-көп қызығынан қаға беріс қалған қыстақты
базарға айналдырған,суынғандай,ұмытылғандай жүдеу тарта беретін көңілдің
көк тоңын жібіткен үш тотыдан айырылатын болды деп үш қызды
аққуға,бұлаққа,тотыға теңей отырып суреттейді.
Оралхан адам мен адам өмірін өз шығармаларына өзек ете біледі. Бұл
шығармасында да жазушы: Пенде жалғыз аяқ жолмен жүреді, сосын
әлденені тауып алады, бәлкім ол күніне жүз рет көрген заты шығар,бұрын елеп
ескермеген шығар,бірақ осыншалық қадір қасиетін енді аңғарып,қуанышынды шек
қалмай айқайлайды. Ол не сонда Ол өмірдің өзі екен.Дүниедегі ең құнды да
құнсыз да сол адамның өз өмірі екен-ау деп адам баласына берілген азды
көпті -өмірдің бере кетеді. Содан соң өмірдің әділетсіз тұстарын Барханның
монологы арқылы сынай кетеді. Табиғаттан әділетсіз не бар, бір жерге бар
байлығын : суын,ағашын,тау тасын,аң-құс,орман-тоғайын төгіп бере салады;
енді бір жерді бір жұтым суға,тіс шұқыр ағашқа зарықтырып қояды; бір
адамдарға көрікті де талантты да аямай сыйлайды,неді біреулерді... енді
біреулердің басын таз,аяғын ақсақ қылып қойдың соңынасалады, қойманың
күзетіне қояды. Әділетсіздіктердің өзі табиғаттан жұққан екен-ау дейді
әділетсіз тағдырына налыған Бархан. Солай бола тұрса да Бархан алда атар
таң мен келер күннен күдерін үзбейді. Бақыты мен қуанышы мәңгі араласып
отырар ертеңгі мазасыз күндеріне үміт артады. Бүкіл ғұмырын ертеден қара
кешке дейін адал еңбек етумен өткізген Бархан өз еңбегінің әйтеурі бір
ескерілетіне сенді.
Жылдар бойы тамшыдай жиналыпқалған ащу-ызасын ішіне бүгіп жүре
алмады.Себебі жазушының өзі айтқандай Барханның бойында Қызылқұмның өр
мінезі бар. Жылдар бойы өлі тыныштықты орнатып,бүк түсіп, бір орнында
қозғалмай жатыпалып, аяқ астынан бұрқан талқаны шығып мінез көрсеткен
Қызылқұм секілді Бархан да өзгеше мінез көрсете алды.
Сейітқұлдың иті өзі емдеп жазған қарақұйрықты жеп жатқанын көргенде
табиғат жанашыры Бархан шыдап тұра алмады.Сол ашумен: Өз асыраған күшігім
өз басыма қарғыды деген осы. Быртиып алып ішің толған арамдық пен қулық
деп тұңғыш рет Сейітқұлдың оспадарсыз қылығын бетіне басты.Омырауындағы
медалдары мен наградаларын жұлып: Мына орден менікі . Маған тиесілі сый-
құрмет. Сен менен ұрлап алдың. Анау упр ағаң менен тартып әперді.Енді мен
сенен тартып аламын деді.Иә, шындығында мұның бәрі Барханға тиесілі
еді.Сейітқұл өз жазасын алды.
Жалпы Оралхан Бөкеев бұл повесте Бархан секілді еңбекқор шаруаның қиамет
қиыншылыққа толы өмірі мен тағдырын, қайшылыққа толы ғұмырын суреттейді.

ӨЛІАРА

Оралхан Бөкеевтің қайсібір туындысын алып қарасақ та өр Алтайдың тыныс
тіршілігінен хабар береді.Алтайдың табиғатын, мамыражай жазы мен суық
қысын,тауларын , өзенін,сылдырап аққан бұлағын,жусаны мен изенін шебер
суреттейді.Өліара повесінде де Алтайдың баурайында ғұмыр кешіп жатқан
қойшы мен оның әйелінің тағдыр талқысына түскен өмірі баяндалады.
Автордың шығармада кейіпкерлердің есімі нақты атамай олардың есімін
Қойшы,
ӘйеліТұңғышы,МұғалиманемесеШы ғайбай секілді лақап аттармен атауы
шығарманың өзіндік ерекшелігін танытады.
Жалпы Өліара повесінде күреске толы өмір,білімге құштар жандардың
орындалмаған арманы,сараңдық пен дүниеқоңыздық, адалдық пен опасыздық
мәселелері сөз болады.Оралхан бұл шығармада адалдық бейнесін
Қойшы,опасыздық бейнесін Қойшының әйелі мен Зоотехник арқылы, ал сараңдық
пен дүниеқоңыздық бейнесін Шығайбай образы арқылы бейнелейді.
Қойшы адал да ойшыл,сабырлы кейіпкер.Әйелі қанша ұрысып,жер жебіріне
жетсе де үндемей көніп жүре беретін көнбіс адам.Ал әйелі ұрысқа бір табан
жақын тұратын шатақ мінезді,көк долы кейіпкер.
Шығарма Қойшының күнделікті тіршілігін суреттеумен басталады.Содан соң
автор : Ежелден жайбасар , саспас адамның жоқтан өзгеге қоқшаңдап,алдың-
дұлдың ұшқалақтана беруі өзгеше оғаш көрінетін, қалай да осы қылығы өзіне
аққа қара басқандай үйлеспей тұратын.Дәл биыл болған бөлекше мінездің
салдарын таба алмай әйеліес кірейіндегені шығар деп жорыды. Бірақ ерінің
есі бұрыннан барын,ежелден ақылды, бірақ сол ақылды рәсуәламай , тізгіндеп
ұстарын он жыл отасса да сезген емес деп автор деталь арқылы келер күннен
хабар бере кетеді.
Шығармада табиғат бейнелері ерекше суреттеледі. Жазушы бұл орайда
кейіптеу тәсілдерін жиі қолданады. Мәселен Қойшының өткен жылғы қысты есіне
алар тұсын автор: Буылдыр дүние, маужыраған
тыныштық.Әне:дала,ауыл,өзен,орман,т ау,күреңсе,қой,өзінің жарбиған
қосы.Былтыр да сол , ертең де сол...Сосын қыс келеді қылышын
сүйретіп,ағаштар қуарып,орман жалаңаш қалады,өзен суалып көк мұздың астында
ыңырсиды, тау ақ сұр бұлттың, аппақ қардың астынды іштей егіледі; ал дала
ақ тонды айқара жамылады да,өлі ұйқыға кетеді деп санасыз табиғатқа
саналылардың іс әрекетін жасатады.
Сонымен қатар шегініс тәсілдері кеңінен қолданылады. Шығарма барысында
басты кейіпкерлер Қойшы мен оның әйелі өткен өмірлерін жиі еске
алады.Жазушы бұл тұстарды көбіне шегініс тәсілдері арқылы беріп отырады.
Мысалы: Көмескі болса да әлі есінде,мектепте оқып жүрген шағында тамам
баладан мұның ала бөтен ерекшелігі-байқағыштығы еді. Әр нәрсені тез
аңғарып, көрген білгенін ұмытпай жадына түйетін.Бертін келе сурет салуға
әуестенді.Бір күні әдебиеттен сабақ беретін мұғалім балаларға Кім болам?
деген тақырыпта шығарма жаздырды. Қойшы сонда бас қатырып көп ойланбай-ақ
қолына қалам алып еді.Бірақ не жазарын білмеді,парақтың басына суретші
боламдеп жазды да жарты сағат ойланып отырды.Бұл бір-ақ сөз,ал шығармаға
кемінде үш-төрт парақ жазу керек.Тек мұғалім жазып болсаңдар тапсырыңдар
тапсырыңдар дегенде ғана есін жиып,қиялын жинақтаған. Сосын ол ақ бетке бір-
біріне иек сүйеген шоқтықты таулар,сол таудың ар жағында күлгін тартып
батар күн, сол таудың етегінде тігілген жалғыз киіз уй, жалғыз ат, жалғыз
еркектің суретін асығыс салып шықты да тапсыра салды мұғалімге. Мұғалім екі
қоймапты.Мұның бетіне қадала қарап тұрып :Мынау суретші боламын дегенің
шығар деп ұқтым да,төрт қойдым.Бірақ суретің тым мұңдылау ма қалай.Әсіресе
жалғыздыққа әуес екнсің.Жалғыздың аты,жаяудың шаңы шықпас деген қалқам ,-
деді.Бала түсінген жоқ,шын талант жетекшісіз-ақ мұратына жетер болар деп
жазушы суретшілікті армандаған Қойшының балалық шағына шолу жасай кетеді.
Иә,Қойшы шынында арманына жете алмады. Арман қуып қалаға кетемін
деген ойы жайына қалды.Оның не себепті суретші бола алмағандығын да жазушы
өткенге көз жүгірту арқылы оқырманына түсіндіре кетеді: Он жылдықты әйелі
екеуі бірге бітірді,бірге бітірді де екеуі бірдей жұмысқа қалды.Қойшының
жұмысқа қалғысы келмеген еді. Класс бойынша бастама көтергізіп дабырлады-
ай.Сонсоң тайлы-таяғы қалмай,жеке бригада құрып , пішен дайындауға
кірісті.Ұл-қыз аралас отыз оқушы тауда қос тігіп,аралас-құралас,мәре-сәре
болып,қойындаса жатты. Не керек шөбін де үйді армансыз ойнап күлді де.
Жуастау Қойшының икеміне көніп үлесіне тигені осы әйелі болды. Бір күні
жеңінен тартып былайырақ тартып шығарып алды да, бетіне бақырайып қарап
тұрып:Сен әкесің дегенде, не күлерін, не жыларын білмей сасқалақтады
Міне сол себептен де Қойшы суретші боламын деген , ал әйелі дәрігер
боламын деген арманына жете алмады.Солайбола тұрса да Қойшы келер күннен
үмітін үзбеді,менің жете алмаған шыңыма ұлым жетер,менің аса алмаған
асуымды ұлым асардеп тұіғышына үміт артты.
Өмірден баз кешіп, ит өмірдің қорлыған шаршаған күндердің бірінде
өз-өзіне қол жұмсамақ та болды. Тек болашақ үмітін жалғар, артындағы тұяғы
ұлдары үшін ғана ажалға басын қимады.Жүрегіндегі сенімі ғана Қойшыны әйелі
мен ұлдарына жалғап тұрды. Күндердің күні осы екеуі де болымсыз
үміт,болымсыз сенім жоғалса қайтер едім... мүмкін көнетін шығармын,мүмкін
өлетін шығармын.Егер мен шынында да осы екеуінен айырылсам,
онда...білмеймін.ай,білмеймін... екі қолымды төбеме қойып,безіп кетермін
де. Қайда? Барар жер басар тауым бар ма?! деп қойшы оңаша қалған
сәттерінде болашағына шошына қарайтын еді.
Оралхан Бөкеев кейіпкерлерін азапқа , қиыншылыққа толы сындарлы
шақтардан өткізе отырып,олардың мінез-құлқын жан-жақты ашуға тырысады.
Жалғыздық шарасыздық Оралханның көпшілік кейіпкерлеріне тән қасиет.Солай
бола тұрса да жазушы олардың келер күннениүмітін үздірмей, қайта оларды
өмір сүруге құштар ете түседі. Өліараповесінде де Қойшы жүрегіндегі
сенімінен әлдеқашан, ол ауруханада жатып, құрдасы Зоотехник үйіне келіп
түнеген күні-ақ айырылған еді.Алайда ол мұны сезсе де мойындағысы
келмеді.Өзін-өзі алдап , өзін-өзі жұбатып,үлдарын алданыш етумен ғана өмір
сүріп жатты.
Нөсер төгіп, жел тұрып дауыл болған Өліараның бұршақты күні Қойшының
әйелі төртінші ұлын дүниеге әкелді. Толғатып, ықылық атып
жатқан әйелінің ернінен тұңғыш рет сүйді де : Мен саған сенемін, менің
екі-ақ асыл дүнием бар,үшіншісінің тағдыры соған байланысты. Бірі –сенім,
ол сен, екіншісі- үміт, ол тұңғыш - ұлым; үшіншісі - төзім,алғашқының бірі
жоғалса, төзімім де жоғалмақ деген еді.
Иә, Қойшы үмітінен де , сенімінен де, төзімінен де айырылды. Себебі,
сүйенішім деп сенген әйелі оған опасыздық жасады. Күндіз - түні жалғыз
қалғанда, ащы іздеп ауылға кеткенде, ауырып ауруханаға түскенінде көлденең
көк аттының арбауына түсіп жанына жара салды.
Өліараның сол бұршақты күні сенімі мен үмітінен, төзімінен айырылған
Қойшы жоғалтқан асылдарын іздеп ұзақ сонарға аттанды. Содан Қойшы қайтып
оралмады . Ол тірі ме,өлі ме ол жағын ешкім де білмейді... Жазушы мұны
жұмбақ етіп қалдырады.

Бәрі де майдан

Оралхан Бөкеев Бәрі де майдан повесінде Ұлы Отан соғысы кезіндегі
тыл өмірі мен соғыстан кейінгі халықтың соғыстың салдарынан тартқан ащы
зардабы жайында баяндайды. Бұл повесть жайында сыншы ғалым Мұхаметжан
Қаратаев былай дейді:
Бұл шығарманың қан майдан тақырыбына жазылған туындылар мен
ұқсастығымен қатар ерекшелігі де бар. Аталмыш тақырыпта жазылып жазылып
жарық көрген атаулы туындылар қазақ әдебиетінде аз емес. Алайда тыл
өмірінің әсіресе труд армиясындағы қан майданға бергісіз ғаламат қиындығы
мен азабын Оралхандай қамтыған да , терең байыбына барғаны да некен - саяқ
.
Иә , шындығында ел басына нүн туып, , елім деп еңірейтін ерлердің
ерлігі сыналар шақта Отанын қорғауға қолына мылтық алып қан майданға
қатыспаса да , еңбек армиясында адал еңбегімен қызмет атқарған Ақан мен
ауырдың астында жеңілдің үстінде жүріп ерлік жасадым деп кеудесін керетін
Құмырай секілді қулардың, соғыс кезінде ауылда қалып елбасқарған , жетім
мен жесірге пана болудың орнына қысым көрсеткен Нартай секілді даңғой
залымдардың әрекеттерін Оралхан секілді шынайы суреттей алған жазушы жоқта
шығар.Себебі, бұл шығарманы Оралхан шынайы өмірдің өзінен алды. Жазушы өз
сөзінде де айта кетеді: Мен бұл шығарманы жазу үстінде зәредей өтірік
қоспауға тырыстым. Қазіргі заман әдебиетіндегі озық үлгілерді біле тұрсам
да , ой айтудағы оңай тәсілдерді пайдаланғым келмеді. Философиялық тереңдік
пен психологиялық иірімдерге құрмай, естіген оқиғаны қаз-қалпында
баяндағаным , қиялдан алған образды сылап-сипап, әдемілеуден қашқаным
шығар деп жазушы қарапайым ауылдастарының болмыс- тіршілігін, қайғы-
қасіреті мен жақсы-жаманын шыншылдықпен әңгімелепберуге ұмтылғандығын айта
кетеді.
Шығарманың негізгі кейіпкерлерінің бірі- Ақан. Қолына қару алып , от
кешіп қан майданға қатыспаса да елі үшін аянбай терін төгіп тылдағы
жұмысты адал атқарды.Азапты күндерді басынан кешіре отырып, аштық пен
жоқшылықтың салдарынан денсаулығынан айырылды.Ақан үшін атақ пен даңқ та,
орден мен медаль да, абырой да маңызды емес еді.Оны тек қан төгіспен келген
Ұлы жеңістен тысқары қалдырып, ерен ерлігін елінің бағаламағандығы қинады,
жүрегіне соғыс салып кеткен жарасын одан әрі үдете түсті.Шындығында, Ақан
соғысқа қатысқандардан аз азап шеккен жоқ.Соғысқа қатыспаймын деп қашпады
да. Тыл жұмысында жүгенін де майданға қанша сұранса да жібермеді.
Жалпы,Оралхан қайсібір шығармасын алып қарасақ та, жазушы әр
шығармасында жақсылық пен жамандықтың арасындағы бітіспес күресті әр
қырынан алып аша түсуге тырысады.Бәрі де майдан повесінде де Оралхан
жақсылық бейнесін қарапайым еібек адамы Ақан бейнесі арқылы бейнелесе
Жамадық бейнесін жымысқы қу,арамза,қорқақ Құмырай образы арқылы көрсетеді.
Бір ауылда өсіп, көрші тұрып түтінін бірге түтеткеносы екі адамның
арасындағы аспан мен жердей айырмашылық пен бітіспес дүрдараздықты автор
шығарма барысында олардың жасаған әрбір іс әрекеті арқылы көрсетіп отырады.
Ақан адалдықтың ақ жолымен өмір сүруді қаласа, ал Құмырай өзінің жымысқы
әрекеттері арқылы оны үнемі аяқтан шалуға тырысады. Тыл жүрген кезінде
Ақан Украин қызына үйленіп кетті деп ауылға өсек таратқанының да себебі
осы еді.
Шығармадағы тағы бір басты кейіпкерлердің бірі – Алма. Бұл кейіпкер
хақында жазушы сыншы Тұрлыбек Мәмесейітов былай деп өз пікірін білдіре
кетеді:
Осыған дейін соғыс кезіндегі әйелдер образынан ерекшелігі сол – бұл
барынша ұлттық деңгейге көтерілген жиынтықты бейне болып шыққан.Себебі
автор шығармада сөз еткен кейіпкерлерде көркемдік жағынан шоқтықтысы да ,
мінезі сан қырынан ашылғаны да,адамгершілік іс-әрекеттерінің көзге ерекше
түсетіні де осы образ.Бұл бейнені жасауда автор титтей де өтірік
шарттылыққа,схематизмге бармаған сондықтан да болуы керек , оның барша
әрекеттері қарапайым әрі иланымды.
Иә, Алма шындығында жаны нәзік әйел заты болып жаратылса да тым қайсар,
өжет кейіпкер. Нартай секілді даңғой залымдарға да қаймықпастан қарсы шыға
білді. Тағдырдың басқа салған ауыртпалығынамойымай бір шаңырақтағы он
шақты жанның иесі болып, жұбайы соғыстан оралғанша өз шаңырағының түтінін
түзу шығаруға тырысты.
Жалпы,Оралхан Бөкеев бұл шығармада Алма образы арқылы Алма сияқты бүкіл
қазақ әйелдерініңрухани тазалығын ,ар-намысының биіктігін, кіршіксіздігін,
қайсарлығын көрсетуге тырысады.
Шығармада кездесетін кейіпкерлердің бірі-Нартай. Соғыс кезінде елде
қалып ел басқарған колхоз басшысы Нартайдың әйелдерге көрсетпегені жоқ.
Жазушы оның елді қан қақсатқан әрекеттерін шығармада шыншылдықпен
суреттеуге тырысады. Еңсесі түскен елді ерттеп мініп алған Нартай інісін
–есепші, келінін-ауыл кеңесінің хатшысы, тіпті әйеліне шейін басқарма
мүшелігіне сайлайды.Елді осылайша қинаған залым Нартайдың ешкімге жаны
ашымайтын қатігез екендігіне шығарманың мына тұсында көзімізді жеткізе
түсеміз:Қайынсіңлісі Қарлығаш қарағай басып өлгенінде, өлігін орайтын мата
сұрап барған Алмаға Қаңғырыдып қарағай басып өлген қарғадай қызға мәрлі
берер жайым жоқ деп қуып шығады.
Бәрі де майдан повесі соғыс кезіндегі тылдағы өмір шындықтаын шынайы
суреттеуімен, кейіпкер характерін нанымды жеткізуімен құнды деп білеміз.
Жазушының эстетикалық мұраты да Ақан мен Алма сынды абзал жандардың сол
бір сұрапыл кездегі рухани ерлігі мен адамгершілік тазалығын көрсету
болған дейді сыншы, ғалым Тұрлыбек Мәмесейітов.Шындығында Оралхан
Бөкеевтің Ұлы отан соғысы жылдарында өмірге келген ұрпақтың өкілі екендігін
ескеретін болсақ ,шығарманың шынайылығына көзімізді анық жеткізе түсеміз.
Жалпы шығарманың ерекшелігін айта кететін болсақ, шығарманың басы авторлық
баяндадан басталады да,орта тұсында яғни Ақан шал мен Алма әжейдің Орынбай
мен Күміске соғыста басынан кешкен азапты күндерін баяндайтын сәтінен
бастап шығарма кейіпкерлік баяндауға алмасады.Осылайша жазушы шығарманың
соңына шейін Алма мен Ақанның әңгімесін кезектестіре отырып кейіпкер атынан
баяндату арқыл жеткізеді.
Күмістелген ер тоқымы бар көк жорғасына мініп , Ақан бұл өмірден мәңгі
тыныштық әлеміне аттанып кетті,артынан Алма да еріп кете берді. Олар өлді ,
алайда олардың жасаған ерлігі мәңгі өлмек емес. Иә, елі лоардың жасаған
ерлігін мойындамаса да бәрібір олар қаһарман деген атқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.