Айша бибі және Бабажы қатынға орнатылған ескерткіштер

Жоспар
Кіріспе

1 Айша бибі ескерткіші туралы деректер
2 Айша бибі өмір сүрген дәуір

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Тараз қаласының оңтүстік жағында – 20 шақты шақырым жерде Аса
өзенінің жағасындағы Айша бибі ауылында өткен – кеткен талай жолаушы
, әсіресе , зерттеушілер , жаңа үйленген жастар ат бастарын арнайы
бұратын екі ғимарат тұр. Олар - Айша бибі және Бабажы қатынға
орнатылған ескерткіштер . Үлкен археолог Н. Бернштамның өткен
ғасырдың 30 -40 – шы жылдардағы зертттеулері негізінде бұл көне
ғимараттар XI – XII ғасырларда салынған деп жазылған . Археологтар
мұнда ескерткіштің салынған жылын дәл атап көрсетпесе де құрылыс
ерекшеліктеріне байланысты жалпы мерзімін негізінен дұрыс топшылайды
. Әйтсе де ежелгі тарихымызды зерделегісі келген әрбір адам бұл
ғимараттар кімдерге арналғанын , қашан салынғанын , оларды кімдер
салғанын білгісі келетіндігі табиғи нәрсе .
Айша бибінің әкесі Зеңгі баба шейх тілін алмай , Таразға –
ғашығы Қараханға аттанғаны үшін Айшаға теріс батасын беріпті – мыс .
Содан су жағасында қызды жылын шғып өлтіріпті – мыс . Бұл – аңыз .
Ал ақиқат қандай ?
Ташкент архивнде бір кездегі Әулиеата қаласын билеген қалабасы
( городской и уездный начальник ) Василий Андреевич Калаур Түркістан
өлкесінің әуесқой археолгтары үйірмесінде жасаған баяндамасында Айша
бибі ескерткіші туралы біраз деректер келтірген екен . Тіпті
мазардың маңдайшасына арабша жазылған бірқатар жазулардың көшірмелері
Ташкент архивнде әлі күнге дейін тұр . Сонда қалабасы Калаурдың
Шымкекнт және Әулиеата ояздарының Әулиеата - Қарахан туралы жазылған
кітаптарды оқыған молдаларынан жинастырған деректері де сақтаулы .
Ең бастысы – Ташкент мұрағатындағы Туркестанские ведомсти
газетінің 1900 жылғы № 97 және 1904 жылғы №37 сандарында Әбубәкір
диваев Айша бибінің әкесі Сүлеймен Бақырғани , яғни Хаким ата және
асырап алған әкесі Зеңгі бабаның тегі туралы деректер жариялапты .
Сондай – ақ , Ташкент түбінде Зеңгі бабаның мазары , Айша бибінің
анасы Әнбар бибінің және әжесі Ұлықпатшаның басына тұрғызылған
қабірлер жақсы сақталған . Зеңгі арабшадан аударғанда қара түсті
, еуропалықтар мен американдықтар айтатындай негр деген мағынаны
білдіреді . Оның өзінің азан шақырып қойған аты – Айқожа . Әкесінің
аты – Тәкіқожа ... Зеңгі бабаның алтыншы атасы атақты Қожа Ахмет
Ясауи сопының ұстазы Арыстан баб екен . Өзбекстандық зерттеушілер
бұл шежірені Пәкстандағы Лахор қаласынан алыпты . Өзбекстанның көп
томдық энциклопедиясының 4 – томында Зеңгі атаның өлген мерзімі 1258
жыл екендігі анық жазылған . Бірақ туған жылы белгісіз .
Зеңгі бабаның зәулім биік мазары Ташкент қаласынан 25 – 30
километрдей жерде оңтүстікке , Самарқанға қарай апаратын жол бойында
. Бұл атырап қазір Зеңгі ата ауданы деп аталады . Байқасақ ,
қазақтар сиыршылардың пірі Зеңгіні баба десе , өзбек ағайындар
ата дейді , мұның өзі оның жас шамасы кемінде сексеннен асқан
– ау деп болжалдауға мүмкіндік береді . Өзбекстан энциклопедиясында
сол сияқты Зеңгі атаның басына көтерілген күмбездің әр қырынан
түсірілген суреттері , оюлы кірпіштерінің кескіндері берілген . Зеңгі
ата мазарының ішіне енген кезде оның қолына ұстаған аса таяғын
көруге болады . Сол сияқты Самарқанның көк тасымен көмкерілген
Әнбар бибінің , яғни Айша бибінің анасының қабірі , әжесі
Ұлықпатшаның ( өзбекше - Улугподшо ) қабірі Әнбар бибінің зиратына
ұқсаған мазарларды көруге болады . Амал не , Қазақ совет
энциклопедиясында Зеңгі баба туралы дәл деректер жоқ . Есесіне ұлы
Шоқан Уәлиханов 1858 жылы қазанның 25 – і күні Қашқар
күнделігінде В Ташкенте – могила Зенги ата ... Анбар ана – жена
Зенги , вдова учителя Зенги Хаким ата , Эрхуббу , сын ее от
первого брака , Али – Аскар – от второго . Акбар ана носила обед ,
когда муж пас коров... - деп жазыпты . ( Собрание сочинений , т.3, А.
, 1985 , 50 – 51 – бб . ) .
Қазақтардың да , өзбектердің де арасында Әнбар бибінің алғашқы
жұбайы Сүлеймен Бақырғани сопы өлген соң , оның шәкірті әрі жақын
туысы да болуы керек , Айқожа шейхқа қалай ерге шыққаны туралы да
аңыз бар .
Сүлеймен Бақырғани - Қожа Ахмет Ясауи сопының атақты шәкірттерінің
бірі . Ол Өзбекстандағы Бақырған қыстағында туған . Сүлеймен өте
тапқыр да, ақын да , іскер де шәкірті болғандықтан Қожа Ахметке
сүйікті екен . Сүлеймен Бақырғанидың Ақыр заман кітабы , Иса
пайғамбардың анасы туралы Бибі Мариям дастаны көне түркі шағатай
тілінде 1848 , 1898 жылдары Қазан қаласында жарияланған екен .
Өзбек тілінде бұл кітап 1991 жылы Ташкент қаласында жарық көріпті
. Сүлеймен Бақырғанидың өмірі туралы деректерден оның туған жылы
беймағлұм болғанымен , опат болған жылы 1186 екндігін білуге болады
. Олай болса , Сүлеймен сопы мен Әнбар бибінің артында қалған
қызы Айша ең бері дегенде 1185 жылы өмірге келген болып шығады .

Сүлеймен өмірден өтер алдында үйіне кіріп – шығып жүрген Зеңгі
бабаға қарап , зайыбы Әнбар бибінің алдында күліпті деседі аңыз .
Сонда Әнбар бибі : Сопы , Жылағанды сұрама , күлгенді
сұра деген , - депті жұбайына . Сонда көріпкелдігі де бар
Сүлеймен : Мен өлген соң сені осы шәкіртім айттырады . Түсі қара
деп тимей жүрме , сенің қадіріңді біледі , - деп уағыз өсиетін
айтып , көзін мәңгілікке жұмады .
Жесір қалған уыздай аппақ сұлу келіншек уақыт өте келе өзін
қайта – қайта айттырған Зеңгі – Айқожа шейхқа ерге шығып , одан
жалғыз ұл тапқан екен . Жоғарыда аталғандай , Ш . Уәлихановта
Айшаның ағасы Ерхүббу да , інісі - Әлиасқар . Анасынан - үшеу ,
туған әкеден екеу Айшаның Қарахан әулетінің біріне ерге шыққандығы
оның бибі деген қосымша атауынан анық байқалады . Түркі
халқында хан әйелін ертеректе – қатын , кейініректе - ханым ,
қызын - ханша , би мен бай әйелін - бәйбіше ( байбише ) ,
қызын - бикеш , бике десе , қожа қыздары ерге шыққанда
оларды тек бибі деп атағандығы белгілі .
Сонда Айша Қарахан әулетінің ішінде Тараз төңірегін, сол
қаланың өзін билеген қандай ханға ерге шығуы мүмкін ? Айтпақшы ,
Айша деген сөздің мағынасы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.