Тұлғаның денсаулық жағдайының ерік сапаларымен байланысы жайлы теориялық тұрғылар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТҰЛҒАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРІК САПАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ ЖАЙЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Тұлғаның денсаулығының ерік сапаларымен қатысын сипаттау ... ... ... ... ... .9
1.2 Ерік және тұлғаның ерік сапаларының психологиялық негіздері ... ... ... ... ..19
1.3 Ерік сапаларын арттырудың психологиялық педагогикалық ахуалы ... ... ...45
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЕРІК САПАЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫМЕН ҚАТЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.1 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын эксперименталды зерттеу әдістемесі мен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын анықтаушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын дамытушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... .81
2.4. Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
ТІРКЕМЕ А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
ТІРКЕМЕ Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
ТІРКЕМЕ Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...111
ТІРКЕМЕ В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
ТІРКЕМЕ Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 113
ТІРКЕМЕ Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
ТІРКЕМЕ Д ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
ТІРКЕМЕ Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 121
ТІРКЕМЕ Ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
ТІРКЕМЕ З ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 123
ТІРКЕМЕ И ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..124
ТІРКЕМЕ К ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..125
ТІРКЕМЕ Қ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 129
ТІРКЕМЕ Л ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 133
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТҰЛҒАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРІК САПАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ ЖАЙЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Тұлғаның денсаулығының ерік сапаларымен қатысын сипаттау ... ... ... ... ... .9
1.2 Ерік және тұлғаның ерік сапаларының психологиялық негіздері ... ... ... ... ..19
1.3 Ерік сапаларын арттырудың психологиялық педагогикалық ахуалы ... ... ...45
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЕРІК САПАЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫМЕН ҚАТЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.1 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын эксперименталды зерттеу әдістемесі мен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын анықтаушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын дамытушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... .81
2.4. Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
ТІРКЕМЕ А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
ТІРКЕМЕ Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110
ТІРКЕМЕ Б ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...111
ТІРКЕМЕ В ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
ТІРКЕМЕ Г ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 113
ТІРКЕМЕ Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
ТІРКЕМЕ Д ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..119
ТІРКЕМЕ Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 121
ТІРКЕМЕ Ж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
ТІРКЕМЕ З ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 123
ТІРКЕМЕ И ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..124
ТІРКЕМЕ К ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..125
ТІРКЕМЕ Қ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 129
ТІРКЕМЕ Л ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 133
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың ғана көрсеткіші емес, сонымен бірге қуатты экономикалық, еңбек қорғаныс және мәдени әлеумет болып табылады.Бүгінгі таңда балалар мен жастардың денсаулық жағдайы басты назар аударуды талап етіп отыр. Қазіргі уақыттағы әлеуметтік экономикалық жағдай , тіршілік деңгейі және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе өскелең ұрпақтың денсаулығына әсерін тигізуде.
Ел Президентінің «Қазақстан – 2030» Жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі- «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл- ауқаты» тармағында «... азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған орта таза болуы үшін» азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттілігі көрсетілген. Қазақстанда соңғы жылдары демографиялық көрсеткіштер нашарлап, туу, халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және өлім- жітім арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы қауіп туғызуда.Созылмалы дертпен ауыратын 2 млн. балалар мен жасөспірімдер диспансерлік есепте тұр. Алматы қаласындағы мектеп оқушыларының денсаулығын зерттегенде, олардың 85 %-ы созылмалы дертпен ауыратыны, ал Өскеменде сырқаттану деңгейінің 91%-ға жеткендігі анықталды. Ұлт денсаулығы және оның интеллектуалды потенциалы кез келген ауқатты елдің тек стратегиялық емес, сонымен бірге ұлттық қауіпсіздігі мен еркіндігінің кепілдігі болып табылады.
Студенттер мен жастар халықтың белсенді еңбекке қабілетті бөлігін құрайды. Олар еліміздің болашақ экономикалық, қорғаныс және мәдени потенциялы. Біз жастарға қандай білім және мәдениет қалыптастырамыз, олардың денсаулығын қалай сақтаймыз,міне ,тәуелсіз Қазақстанның болашағы осыларға байланысты.
20 %-дан көп студенттер созылмалы аурудың екі-үш формасымен
ауырады. Ең жиі кездесетін потологияларға тыныс алу мүшелерінің, ас қорыту, зәр айдау жүйесінің ауруларын жатқызамыз. Туберкулез, вирусты гепатит, ішек инфекцияларының деңгейі де жоғары.
Студенттердің 80 %- ы шылым шегеді, 70 %-ға дейін алкоголь қолданады,17%- ға дейін есірткі мен токсиндердің «дәмін» тартқан. Наркомания, алкоголизм, туберкулез біздің қоғамымыздың диагноздарына айналды.
Көрсетілген дәйектермен аурулардың 62 %-ы, ерте өмірден кетудің жарты оқиғалары, физикалық дұрыс дамымаудың 60 %-ы байланысты болып келеді және өмір ұзақтығының орта есеппен 5-7 жылға қысқаруына әкеледі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көрсеткіштері бойынша, халықтың денсаулығының 55 %-ы –өмір сүру салтына, 18 %-ы генетикалық және тұқым қуалаушылық факторларына , 17%-ы экологиялық және табиғи- климаттық факторларға, тек 10 %-ы ғана денсаулық сақтау ұйымына тәуелді.Балалар мен жастар арасында санының өсуіне байналысты қазіргі уақытта олардың денсаулығын сақтау жөнінде жаңа амалдар қолданылуда. Өз денсаулығын сақтауға арналған шараларды ойдағыдай жүзеге асыру адамның мықты ерік – жігеріне байланысты. Денсаулықты сақтаудың бір жолы адам бойындағы ерік сапаларын дамыту болып табылады.
Студенттердің денсаулық жағдайын нығайту олардың бойындағы қуаттылығымен, табандылығымен, щыдамдылығы және тағы басқа ерік сапаларымен тығыз байланысты. Студенттердің бойындағы осы ерік сапалары қоғамымыздың алдыға қойған мақсаттары – физикалық және психологиялық сау тұлға болуларын қамтамасыз етеді.
Психология ғылымында ерік өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Тұлғаның ерік сапалары жайлы теориялар бірнеше кезеңдерден тұрады. Ғалымдар Августин, И.Д.Скотт, А.Шопенгауер, Э.Гартман ерікті философиядағы идеалисттік бағыт волюнтаризммен байланыстырса, Б.Спиноза, У.Джеймс ерікті таңдау мен түрткілер арасындағы қайшылықтар мәселесі ретінде қарастырады.
Ал, Г.И.Челпанов, Ф.Лерш, В.Е. Франкл ерікті қиындықтар мен кедергілерді жеңу механизмі ретінде қарастырса, Л.С. Выготский ерікті таңдау еркіндігімен байланыстырады. Осы көзқараста В.М.Аллахвердиев, П.В.Симонов болған. Ерікті мотивациялық тұрғыдан Э.Мейман, С.Л.Рубинштейн, К.М.Гуревич, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, В.А.Иванников қарастырды. Сонымен қатар ерік мәселесі туралы Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Сәбет Бап-Баба еңбектерінде жазылған ерік мәселесі жайлы көзқарастар, эксперименттер теория, әрі практика үшін өте маңызды.
Демек, психологиялық, педагогикалық теория мен практикада ерік сапалары жайлы аз зерттелінбеген көрінеді. Алайда, қазіргі кездегі кәсіби білім алушы студенттердің ерік сапаларындағы өзгерісі, дамуы, жетілуі мәселелері шешілмеген. Ал, енді, жоғары оқу курсына байланысты қазақ студенттерінің ерік сапаларындағы денсаулық жағдайымен қатынасы тіптен дағы тың мәселе болып табылады. Қорытындылай келе, жоғарыда айтылған ойларды жүйелеп, жас буынның ерік сапалары арқылы денсаулықты нығайту өзекті дей отыра, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Қазақ жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайымен қатысы» деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайымен қатынасын анықтау.
Зерттеу обьектісі: Жантанушы студенттердің тұлғалық ерік сапалары мен денсаулық жағдайлары.
Тақырып өзектілігі: халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың ғана көрсеткіші емес, сонымен бірге қуатты экономикалық, еңбек қорғаныс және мәдени әлеумет болып табылады.Бүгінгі таңда балалар мен жастардың денсаулық жағдайы басты назар аударуды талап етіп отыр. Қазіргі уақыттағы әлеуметтік экономикалық жағдай , тіршілік деңгейі және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе өскелең ұрпақтың денсаулығына әсерін тигізуде.
Ел Президентінің «Қазақстан – 2030» Жолдамасындағы ұзақ мерзімді басымдықтың бірі- «Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл- ауқаты» тармағында «... азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы және оларды қоршаған орта таза болуы үшін» азаматтарымызды салауатты өмір салтына әзірлеу қажеттілігі көрсетілген. Қазақстанда соңғы жылдары демографиялық көрсеткіштер нашарлап, туу, халықтың табиғи өсімі төмендеп, сырқаттанушылық және өлім- жітім арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың денсаулығы қауіп туғызуда.Созылмалы дертпен ауыратын 2 млн. балалар мен жасөспірімдер диспансерлік есепте тұр. Алматы қаласындағы мектеп оқушыларының денсаулығын зерттегенде, олардың 85 %-ы созылмалы дертпен ауыратыны, ал Өскеменде сырқаттану деңгейінің 91%-ға жеткендігі анықталды. Ұлт денсаулығы және оның интеллектуалды потенциалы кез келген ауқатты елдің тек стратегиялық емес, сонымен бірге ұлттық қауіпсіздігі мен еркіндігінің кепілдігі болып табылады.
Студенттер мен жастар халықтың белсенді еңбекке қабілетті бөлігін құрайды. Олар еліміздің болашақ экономикалық, қорғаныс және мәдени потенциялы. Біз жастарға қандай білім және мәдениет қалыптастырамыз, олардың денсаулығын қалай сақтаймыз,міне ,тәуелсіз Қазақстанның болашағы осыларға байланысты.
20 %-дан көп студенттер созылмалы аурудың екі-үш формасымен
ауырады. Ең жиі кездесетін потологияларға тыныс алу мүшелерінің, ас қорыту, зәр айдау жүйесінің ауруларын жатқызамыз. Туберкулез, вирусты гепатит, ішек инфекцияларының деңгейі де жоғары.
Студенттердің 80 %- ы шылым шегеді, 70 %-ға дейін алкоголь қолданады,17%- ға дейін есірткі мен токсиндердің «дәмін» тартқан. Наркомания, алкоголизм, туберкулез біздің қоғамымыздың диагноздарына айналды.
Көрсетілген дәйектермен аурулардың 62 %-ы, ерте өмірден кетудің жарты оқиғалары, физикалық дұрыс дамымаудың 60 %-ы байланысты болып келеді және өмір ұзақтығының орта есеппен 5-7 жылға қысқаруына әкеледі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көрсеткіштері бойынша, халықтың денсаулығының 55 %-ы –өмір сүру салтына, 18 %-ы генетикалық және тұқым қуалаушылық факторларына , 17%-ы экологиялық және табиғи- климаттық факторларға, тек 10 %-ы ғана денсаулық сақтау ұйымына тәуелді.Балалар мен жастар арасында санының өсуіне байналысты қазіргі уақытта олардың денсаулығын сақтау жөнінде жаңа амалдар қолданылуда. Өз денсаулығын сақтауға арналған шараларды ойдағыдай жүзеге асыру адамның мықты ерік – жігеріне байланысты. Денсаулықты сақтаудың бір жолы адам бойындағы ерік сапаларын дамыту болып табылады.
Студенттердің денсаулық жағдайын нығайту олардың бойындағы қуаттылығымен, табандылығымен, щыдамдылығы және тағы басқа ерік сапаларымен тығыз байланысты. Студенттердің бойындағы осы ерік сапалары қоғамымыздың алдыға қойған мақсаттары – физикалық және психологиялық сау тұлға болуларын қамтамасыз етеді.
Психология ғылымында ерік өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Тұлғаның ерік сапалары жайлы теориялар бірнеше кезеңдерден тұрады. Ғалымдар Августин, И.Д.Скотт, А.Шопенгауер, Э.Гартман ерікті философиядағы идеалисттік бағыт волюнтаризммен байланыстырса, Б.Спиноза, У.Джеймс ерікті таңдау мен түрткілер арасындағы қайшылықтар мәселесі ретінде қарастырады.
Ал, Г.И.Челпанов, Ф.Лерш, В.Е. Франкл ерікті қиындықтар мен кедергілерді жеңу механизмі ретінде қарастырса, Л.С. Выготский ерікті таңдау еркіндігімен байланыстырады. Осы көзқараста В.М.Аллахвердиев, П.В.Симонов болған. Ерікті мотивациялық тұрғыдан Э.Мейман, С.Л.Рубинштейн, К.М.Гуревич, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, В.А.Иванников қарастырды. Сонымен қатар ерік мәселесі туралы Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Сәбет Бап-Баба еңбектерінде жазылған ерік мәселесі жайлы көзқарастар, эксперименттер теория, әрі практика үшін өте маңызды.
Демек, психологиялық, педагогикалық теория мен практикада ерік сапалары жайлы аз зерттелінбеген көрінеді. Алайда, қазіргі кездегі кәсіби білім алушы студенттердің ерік сапаларындағы өзгерісі, дамуы, жетілуі мәселелері шешілмеген. Ал, енді, жоғары оқу курсына байланысты қазақ студенттерінің ерік сапаларындағы денсаулық жағдайымен қатынасы тіптен дағы тың мәселе болып табылады. Қорытындылай келе, жоғарыда айтылған ойларды жүйелеп, жас буынның ерік сапалары арқылы денсаулықты нығайту өзекті дей отыра, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Қазақ жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайымен қатысы» деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайымен қатынасын анықтау.
Зерттеу обьектісі: Жантанушы студенттердің тұлғалық ерік сапалары мен денсаулық жағдайлары.
Өзін-өзі қабылдау межесі
1. Егер менің жеке мәселелерімді шешуге кеңес бере алатын адам тапсам жақсы болар еді.
2. Басқалар көп мән бермесе де, мен өзімнің керек адам екендігіме күмәнданбаймын.
3. Адамдар мен туралы жылы лебіз айтқанда, олардың сөзіне маған сену қиын.
4. Мен туралы сыни пікірлерді қабылдай алмаймын.
5. Мен жиналыстарда көп сөйлемеймін, себебі сынға және мазаққа ұшыраймын деп қорқамын.
6. Мен дұрыс өмір сүріп жатпағанымды түсінемін, алайда басқа нәрсе қолымнан келетініне сенбеймін.
7. Мен адамдарға деген сезімдерім мен ойларымның көбінесе дұрыс, орынды екеніне сенемін.
8. Қандай жұмыспен айналыссам да риза болуға бір нәрсе кедергі жасайды. Кез келген іске немқұрайлық танытып ол мені қанағаттандырмайды деп ойлаймын.
9. Мен басқаларға ұқсамайтынымды сеземін. Басқалардан көп айырмашылығым жоқ екеніне көзім жетіп, өзіме төніп тұрған қатердің жоқтығын сезінгім келеді.
10. Мен ұнататын адамдар, шын мәнінде менің қандай екенімді біліп, менен теріс айналып кетеді деп қорқамын.
11. Көбінесе өзіме риза болмайтыным мені мазалайды.
12. Басқа адамдар менің мақсатыма жетуіме кедергі жасайды.
13. Көпшілік арасында қысылып, қымтырылымын.
14. Жұртқа ұнау үшін бәрін істеймін.
15. Өз ішкі әулетімді іс барысында сезінемін. Мен аяғымда нық тұрмын және осы өзіме деген сенімділігімді арттырады.
16. Жұмыста, оқу орнында өзімді жоғарғы позициядағы адамдармен салыстырғанда олардың алдында қысыламын.
17. Мен өзімді невротик немесе соған іспеттес деп ойлаймын.
18. Көбінесе мен өзімнің достық сезімімді байқатпаймын, өйткені мен адамдарға ұнауым мүмкін емес, деп ойлаймын.
19. Мен өзімнің басқа адамдардан кем емес екенімді сеземін.
20. Мен кейбір адамдарға деген көзқарастарым үшін кінәлі сезімнен арыла алмаймын.
21. Мен жаңа таныстықтан қашпаймын. Мен басқаларға керек екенімді сеземін және олар менен теріс қарайтындай себеп жоқ деп ойлаймын.
22. Мен өзіме толық сенбеймін деп айтуға болады.
23. Мен сондай сезімталмын. Кейде маған бір нәрсе айтқанда, адамдардың ешқандай бөтен ойы жоқ болса да, мен оның бәрін сын ретінде қабылдауға бейіммін.
24. Мен өзімнің қабілеттерім бар екенін білемін және оны адамдар да растайды. Мен қабілеттерімді асыра бағалап отырған жоқпын ба?
25. Шұғыл шаруалар болғанда оның шешімін табамын деп ойлаймын.
26. Мен өзімді жақсы жағынан көрсетуге ұмтыламын. Өзім ойлағандай адам емес екенімді білемін.
27. Егер мені біреу кінәласа, мен оған бола өзімді кінәламаймын.
28. Мен өзімнің сонша қарапайым емес екенімді сеземін, басқалардай болғым келеді.
29. Көпшіліктің арасында ақылсыз көрінбес үшін көп сөйлемеймін.
30. Өз мәселелерімді шешуді кейінге қалдыруға бейімдімін.
31. Адамдармен қарым-қатынас жақсы да, бірақ ол кейде оларды ақымақ етіп тұрған сияқты өзімді кінәлі сезінемін. Егер олар мені жақсы білсе ешқашан олай ойламас еді.
32. Мен басқа адамдармен бірдей деңгейде екенімді білемін және ол басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынас құруға көмектеседі.
33. Басқаларға қарағанда маған басқаша әсер ететінін сеземін.
34. Бөтен біреулердің пікірлері менің өмірімдегі мәселелерді шешеді.
35. Көпшілік алдында қысылғандықтан жақсы сөйлей алмаймын.
36. Сәтсіздіктерге жиі ұшырамағанда көп нәрсеге қол жеткізер едім.
1. Егер менің жеке мәселелерімді шешуге кеңес бере алатын адам тапсам жақсы болар еді.
2. Басқалар көп мән бермесе де, мен өзімнің керек адам екендігіме күмәнданбаймын.
3. Адамдар мен туралы жылы лебіз айтқанда, олардың сөзіне маған сену қиын.
4. Мен туралы сыни пікірлерді қабылдай алмаймын.
5. Мен жиналыстарда көп сөйлемеймін, себебі сынға және мазаққа ұшыраймын деп қорқамын.
6. Мен дұрыс өмір сүріп жатпағанымды түсінемін, алайда басқа нәрсе қолымнан келетініне сенбеймін.
7. Мен адамдарға деген сезімдерім мен ойларымның көбінесе дұрыс, орынды екеніне сенемін.
8. Қандай жұмыспен айналыссам да риза болуға бір нәрсе кедергі жасайды. Кез келген іске немқұрайлық танытып ол мені қанағаттандырмайды деп ойлаймын.
9. Мен басқаларға ұқсамайтынымды сеземін. Басқалардан көп айырмашылығым жоқ екеніне көзім жетіп, өзіме төніп тұрған қатердің жоқтығын сезінгім келеді.
10. Мен ұнататын адамдар, шын мәнінде менің қандай екенімді біліп, менен теріс айналып кетеді деп қорқамын.
11. Көбінесе өзіме риза болмайтыным мені мазалайды.
12. Басқа адамдар менің мақсатыма жетуіме кедергі жасайды.
13. Көпшілік арасында қысылып, қымтырылымын.
14. Жұртқа ұнау үшін бәрін істеймін.
15. Өз ішкі әулетімді іс барысында сезінемін. Мен аяғымда нық тұрмын және осы өзіме деген сенімділігімді арттырады.
16. Жұмыста, оқу орнында өзімді жоғарғы позициядағы адамдармен салыстырғанда олардың алдында қысыламын.
17. Мен өзімді невротик немесе соған іспеттес деп ойлаймын.
18. Көбінесе мен өзімнің достық сезімімді байқатпаймын, өйткені мен адамдарға ұнауым мүмкін емес, деп ойлаймын.
19. Мен өзімнің басқа адамдардан кем емес екенімді сеземін.
20. Мен кейбір адамдарға деген көзқарастарым үшін кінәлі сезімнен арыла алмаймын.
21. Мен жаңа таныстықтан қашпаймын. Мен басқаларға керек екенімді сеземін және олар менен теріс қарайтындай себеп жоқ деп ойлаймын.
22. Мен өзіме толық сенбеймін деп айтуға болады.
23. Мен сондай сезімталмын. Кейде маған бір нәрсе айтқанда, адамдардың ешқандай бөтен ойы жоқ болса да, мен оның бәрін сын ретінде қабылдауға бейіммін.
24. Мен өзімнің қабілеттерім бар екенін білемін және оны адамдар да растайды. Мен қабілеттерімді асыра бағалап отырған жоқпын ба?
25. Шұғыл шаруалар болғанда оның шешімін табамын деп ойлаймын.
26. Мен өзімді жақсы жағынан көрсетуге ұмтыламын. Өзім ойлағандай адам емес екенімді білемін.
27. Егер мені біреу кінәласа, мен оған бола өзімді кінәламаймын.
28. Мен өзімнің сонша қарапайым емес екенімді сеземін, басқалардай болғым келеді.
29. Көпшіліктің арасында ақылсыз көрінбес үшін көп сөйлемеймін.
30. Өз мәселелерімді шешуді кейінге қалдыруға бейімдімін.
31. Адамдармен қарым-қатынас жақсы да, бірақ ол кейде оларды ақымақ етіп тұрған сияқты өзімді кінәлі сезінемін. Егер олар мені жақсы білсе ешқашан олай ойламас еді.
32. Мен басқа адамдармен бірдей деңгейде екенімді білемін және ол басқа адамдармен дұрыс қарым-қатынас құруға көмектеседі.
33. Басқаларға қарағанда маған басқаша әсер ететінін сеземін.
34. Бөтен біреулердің пікірлері менің өмірімдегі мәселелерді шешеді.
35. Көпшілік алдында қысылғандықтан жақсы сөйлей алмаймын.
36. Сәтсіздіктерге жиі ұшырамағанда көп нәрсеге қол жеткізер едім.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТҰЛҒАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРІК САПАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ ЖАЙЛЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Тұлғаның денсаулығының ерік сапаларымен қатысын
сипаттау ... ... ... ... ... .9
1.2 Ерік және тұлғаның ерік сапаларының психологиялық
негіздері ... ... ... ... ..19
1.3 Ерік сапаларын арттырудың психологиялық педагогикалық
ахуалы ... ... ...45
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЕРІК САПАЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫМЕН ҚАТЫСЫН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.1 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен
қатысын эксперименталды зерттеу әдістемесі мен
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен
қатысын анықтаушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен
қатысын дамытушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... .81
2.4.
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...100
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...103
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...105
ТІРКЕМЕ
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 109
ТІРКЕМЕ
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 110
ТІРКЕМЕ
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .111
ТІРКЕМЕ В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 112
ТІРКЕМЕ
Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 113
ТІРКЕМЕ
Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .115
ТІРКЕМЕ
Д ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
ТІРКЕМЕ
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
ТІРКЕМЕ
Ж ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... 122
ТІРКЕМЕ
З ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
ТІРКЕМЕ
И ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
ТІРКЕМЕ
К ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
ТІРКЕМЕ
Қ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. ... 129
ТІРКЕМЕ
Л ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. ... 133
РЕФЕРАТ
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік экономикалық жағдай, тіршілік деңгейі
және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының,
әсіресе өскелең ұрпақтың денсаулығына әсерін тигізуде. Студенттердің
денсаулық жағдайын нығайту олардың бойындағы қуаттылығымен, табандылығымен,
шыдамдылығы және тағы басқа ерік сапаларымен тығыз байланысты. Жас буынның
ерік сапалары арқылы денсаулықты нығайту өзекті.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жантанушы студенттердің ерік сапаларының
денсаулық жағдайымен қатынасын анықтау.
Зерттеу обьектісі: жантанушы студенттердің тұлғалық ерік сапалары мен
денсаулық жағдайлары.
Тірек сөздер:денсаулық, физикалық денсаулық, психологиялық денсаулық,
психологиялық денсаулық критерийлері, ерік, ерік сапалары, шыдамдылық,
қайсарлық, табандылық, өзіндік бақылау, жинақылық.
Зерттеу әдістері: психологиялық,педагогикалық, әдістемелік,
валеология әдебиеттерінің ілімін сараптап, талдау.
Әдістемелер:Н.Н.Обозовтың Ерік күшін бағалау әдістемесі;
Г.С.Никифорованың Мінез-құлықты бақылау әдістемесі; Е.П.Ильин және П.А.
Коволевтың Агрессиялық мінез-құлықәдістемесі; Е.П.Ильин және
Е.К.Фещенконың Жасқаншақтықты, ұялшақтықты анықтау, Табандылықты
бағалау, Шыдамдылықты бағалау; Қайсарлықты бағалау әдістемелері;
Шуберттің Тәуекелділікке дайындықR.S.K әдістемесі; Р.Кеттелдің көп
факторлы әдістемесінің (фактор Н) бір бөлігі Әлеуметтік батылдық
әдістемесі; Өз денсаулығыңызға қалай қарайсыз? анкетасы; Ч.Д. Спилберг
және Ю.Л. Ханиннің Реактивті және тұлға мазасыздық деңгейін анықтау
әдістімесі; К.Роджерс және Р. Даймондтың Әлеуметтік психологиялық
бейімделу шкаласы әдістемесі; К.Роджерстің өзін-өзі қабылдау межесі
әдістемесі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: денсаулық пен ерік сапаларың
мәні анықталды, ерік сапаларының денсаулықты нығайтудың негізі екендігіне
зерттеулердің нәтижесінде талдау жасалды, денсаулықты нығайтудың негізгі
критерийі ретінде ерік сапаларын дамыту үшін педагогикалық – психологиялық
қажетті шарттар белгіленген.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: денсаулықтың және ерік
сапаларының көрсеткіштерінің жиынтығы құрылып, оларды дамытудың
педагогикалық негізде ерекшеліктері мен бағыттары анықталып,белсенді
әдістері ұсынылды.Тақырыпқа байланысты мақалалар жарық көрді.
Эксперименттік зерттеу бағдарламасы құрылып, диагностикалық әдістемелер
таңдалып алынды. Зерттеу барысында алынған нәтижелер сарапталып,
нәтижелілігі тексеріліп, әдістемелік ұсыныстар жасалды. Зерттеу нәтижелері
бір жүйеге келтіріліп, диссертация түрінде баяндалды. Зерттеу жұмысы
реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен (82) және қосымшалардан тұрады. Сондай-ақ жұмыс 27 кесте және 35
суреттен тұрады. Зерттеу жұмысының көлемі 135 бет.
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың
ғана көрсеткіші емес, сонымен бірге қуатты экономикалық, еңбек қорғаныс
және мәдени әлеумет болып табылады.Бүгінгі таңда балалар мен жастардың
денсаулық жағдайы басты назар аударуды талап етіп отыр. Қазіргі уақыттағы
әлеуметтік экономикалық жағдай , тіршілік деңгейі және экологиялық
қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе өскелең
ұрпақтың денсаулығына әсерін тигізуде.
Ел Президентінің Қазақстан – 2030 Жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі- Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-
ауқаты тармағында ... азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы
және оларды қоршаған орта таза болуы үшін азаматтарымызды салауатты өмір
салтына әзірлеу қажеттілігі көрсетілген. Қазақстанда соңғы жылдары
демографиялық көрсеткіштер нашарлап, туу, халықтың табиғи өсімі төмендеп,
сырқаттанушылық және өлім- жітім арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың
денсаулығы қауіп туғызуда.Созылмалы дертпен ауыратын 2 млн. балалар мен
жасөспірімдер диспансерлік есепте тұр. Алматы қаласындағы мектеп
оқушыларының денсаулығын зерттегенде, олардың 85 %-ы созылмалы дертпен
ауыратыны, ал Өскеменде сырқаттану деңгейінің 91%-ға жеткендігі анықталды.
Ұлт денсаулығы және оның интеллектуалды потенциалы кез келген ауқатты
елдің тек стратегиялық емес, сонымен бірге ұлттық қауіпсіздігі мен
еркіндігінің кепілдігі болып табылады.
Студенттер мен жастар халықтың белсенді еңбекке қабілетті бөлігін
құрайды. Олар еліміздің болашақ экономикалық, қорғаныс және мәдени
потенциялы. Біз жастарға қандай білім және мәдениет қалыптастырамыз,
олардың денсаулығын қалай сақтаймыз,міне ,тәуелсіз Қазақстанның болашағы
осыларға байланысты.
20 %-дан көп студенттер созылмалы аурудың екі-үш формасымен
ауырады. Ең жиі кездесетін потологияларға тыныс алу мүшелерінің, ас қорыту,
зәр айдау жүйесінің ауруларын жатқызамыз. Туберкулез, вирусты гепатит, ішек
инфекцияларының деңгейі де жоғары.
Студенттердің 80 %- ы шылым шегеді, 70 %-ға дейін алкоголь
қолданады,17%- ға дейін есірткі мен токсиндердің дәмін тартқан.
Наркомания, алкоголизм, туберкулез біздің қоғамымыздың диагноздарына
айналды.
Көрсетілген дәйектермен аурулардың 62 %-ы, ерте өмірден кетудің
жарты оқиғалары, физикалық дұрыс дамымаудың 60 %-ы байланысты болып келеді
және өмір ұзақтығының орта есеппен 5-7 жылға қысқаруына әкеледі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көрсеткіштері бойынша,
халықтың денсаулығының 55 %-ы –өмір сүру салтына, 18 %-ы генетикалық және
тұқым қуалаушылық факторларына , 17%-ы экологиялық және табиғи- климаттық
факторларға, тек 10 %-ы ғана денсаулық сақтау ұйымына тәуелді.Балалар мен
жастар арасында санының өсуіне байналысты қазіргі уақытта олардың
денсаулығын сақтау жөнінде жаңа амалдар қолданылуда. Өз денсаулығын
сақтауға арналған шараларды ойдағыдай жүзеге асыру адамның мықты ерік –
жігеріне байланысты. Денсаулықты сақтаудың бір жолы адам бойындағы ерік
сапаларын дамыту болып табылады.
Студенттердің денсаулық жағдайын нығайту олардың бойындағы
қуаттылығымен, табандылығымен, щыдамдылығы және тағы басқа ерік сапаларымен
тығыз байланысты. Студенттердің бойындағы осы ерік сапалары қоғамымыздың
алдыға қойған мақсаттары – физикалық және психологиялық сау тұлға
болуларын қамтамасыз етеді.
Психология ғылымында ерік өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Тұлғаның ерік сапалары жайлы теориялар бірнеше кезеңдерден тұрады.
Ғалымдар Августин, И.Д.Скотт, А.Шопенгауер, Э.Гартман ерікті философиядағы
идеалисттік бағыт волюнтаризммен байланыстырса, Б.Спиноза, У.Джеймс ерікті
таңдау мен түрткілер арасындағы қайшылықтар мәселесі ретінде қарастырады.
Ал, Г.И.Челпанов, Ф.Лерш, В.Е. Франкл ерікті қиындықтар мен
кедергілерді жеңу механизмі ретінде қарастырса, Л.С. Выготский ерікті
таңдау еркіндігімен байланыстырады. Осы көзқараста В.М.Аллахвердиев,
П.В.Симонов болған. Ерікті мотивациялық тұрғыдан Э.Мейман, С.Л.Рубинштейн,
К.М.Гуревич, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, В.А.Иванников қарастырды. Сонымен
қатар ерік мәселесі туралы Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Сәбет Бап-Баба
еңбектерінде жазылған ерік мәселесі жайлы көзқарастар, эксперименттер
теория, әрі практика үшін өте маңызды.
Демек, психологиялық, педагогикалық теория мен практикада ерік
сапалары жайлы аз зерттелінбеген көрінеді. Алайда, қазіргі кездегі кәсіби
білім алушы студенттердің ерік сапаларындағы өзгерісі, дамуы, жетілуі
мәселелері шешілмеген. Ал, енді, жоғары оқу курсына байланысты қазақ
студенттерінің ерік сапаларындағы денсаулық жағдайымен қатынасы тіптен
дағы тың мәселе болып табылады. Қорытындылай келе, жоғарыда айтылған
ойларды жүйелеп, жас буынның ерік сапалары арқылы денсаулықты нығайту
өзекті дей отыра, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қазақ жантанушы
студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайымен қатысы деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жантанушы студенттердің ерік сапаларының
денсаулық жағдайымен қатынасын анықтау.
Зерттеу обьектісі: Жантанушы студенттердің тұлғалық ерік сапалары мен
денсаулық жағдайлары.
Зерттеу пәні: Жантанушы студенттердің ерік сапаларының
денсаулықпен байланысы.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер жантанушы студенттердің ерік-жігерін
дамытудың педагогикалық, психологиялық ахуалы оңтайлы жасалса, онда
олардың ерік-жігеріне тән саулығы мен жансаулығы тура байланысты
анықталады.
Зерттеу жұмысының негізгі идеясы: Педагогикалық ықпалмен ерік
сапаларын дамыту арқылы денсаулықты нығайтудың психологиялық –
педагогикалық негіздерін ашу.
Зерттеу міндеттері:
1.Денсаулық критерийлері және ерік сапаларының ғылыми теориялық
негіздерін ғылыми педагогикалық, психологиялық, философиялық, әлеуметтік,
әдістемелік әдебиеттерден жан - жақты зерттеп, теориялық негіздерін
анықтау.
а)Денсаулыққа анықтама беру;
б) физикалық денсаулық ерекшеліктері;
в) психологиялық денсаулық критерилері.
2. Ерік және ерік сапаларына сипаттама беру.
3. Студенттердің ерік сапаларын дамытудың педагогикалық,
психологиялық негіздерінің мәселелерін ашу.
4. Студенттердің ерік сапалары мен денсаулығын диагностикалау әдістерін
даярлау.
5. Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын
анықтаушы эксперименталды зерттеуді нәтижелеу және осы мәселеге
байланысты психологиялық әдістемелік нұсқау жасау
6. Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын
дамытушы эксперименталды зерттеуді талдау, қорытынды жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері: Денсаулық, ерік сапалары
жайлы жазылған психологтердің, әдіскерлердің ғылыми еңбектері, психология
ғылымының негізгі қағидалары, ерік –жігерді қалыптастыру, денсаулықты
нығайту жағдайындағы психологиялық, философиялық ілімдер зерттеу жұмысына
әдіснамалық негіз болды.
Зерттеудің көздері: Денсаулықты нығайту үшін ерік сапаларын
қалыптастыру және дамыту саласындағы ғылыми еңбектер, білім беру
саласындағы заңды және нормативті құжаттар, оөу әдістемелік және
бағдарламалық құжаттар, педагогтардың және психологтердің, валеолог,
философтардың зерттеулері мен монографиялық еңбектері, мерзімді басылым
ақпараттары және білім беру мекемелерінің іс- тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Психологиялық, педагогикалық, әдістемелік,
валеология әдебиеттерінің ілімін сараптап, талдау.
Ерік сапаларын және денсаулық көрсеткіштерін зерттеуге арналған
психологиялық әдістемелер:
Н.Н.Обозовтың Ерік күшін бағалау әдістемесі;
Г.С.Никифорованың Мінез-құлықты бақылау әдістемесі;
Е.П.Ильин және П.А. Коволевтың Агрессиялық мінез-құлықәдістемесі;
Е.П.Ильиннің Жасқаншақтықты, ұялшақтықты анықтау әдістемесі;
Е.К.Фещенконың Шыдамдылықты бағалау әдістемесі;
Е.П.Ильин және Е.К.Фещенконың Қайсарлықты бағалау әдістемесі;
Шуберттің Тәуекелділікке дайындықR.S.K әдістемесі;
Р.Кеттелдің көп факторлы әдістемесінің (фактор Н) бір бөлігі
Әлеуметтік батылдық әдістемесі;
Е.П.Ильин және Е.К.Фещенконың Табандылықты бағалау әдістемесі;
Өз денсаулығыңызға қалай қарайсыз? анкетасы;
Ч.Д. Спилберг және Ю.Л. Ханиннің Реактивті және тұлға
мазасыздық деңгейін анықтау әдістімесі;
К.Роджерс және Р. Даймондтың Әлеуметтік психологиялық бейімделу
шкаласы әдістемесі;
К.Роджерстің өзін-өзі қабылдау межесі әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
Студенттердің денсаулығын нығайту үшін ерік сапаларын арттыру қажеттілігі
дәләлденген: денсаулық пен ерік сапаларың мәні анықталды, ерік сапаларының
денсаулықты нығайтудың негізі екендігіне зерттеулердің нәтижесінде талдау
жасалды, денсаулықты нығайтудың негізгі критерийі ретінде ерік сапаларын
дамыту үшін педагогикалық – психологиялық қажетті шарттар белгіленген.
Зерттеудің атқару тәртібі мен кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңнен
жүргізілген.
Бірінші кезеңде (2005жыл) зерттеу тақырыбы алынып, оның мақсаты,
обьектісі, пәні және міндеттері айқындалды.Осы мәселеге байланысты
психологиялық, педагогикалық, валеологиялық, философиялық әдебиеттердегі
оқу – ағартушылардың еңбектеріне шолу жасалынды. Денсаулық және ерік
сапаларының ғылыми теориялық негіздері зерттелінді.
Екінші кезеңде (2005-2006жыл) жиналған материалдар, дерек көздері
педагогика- психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан талдауға
алынып, жүйеленді. Денсаулықтың және ерік сапаларының көрсеткіштерінің
жиынтығы құрылып, оларды дамытудың педагогикалық негізде ерекшеліктері мен
бағыттары анықталып,белсенді әдістері ұсынылды.Тақырыпқа байланысты
мақалалар жарық көрді.
Үшінші кезеңде (2006жыл) Эксперименттік зерттеу бағдарламасы құрылып,
диагностикалық әдістемелер таңдалып алынды. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер сарапталып, нәтижелілігі тексерілді. Ғылыми болжам дәлелденіп,
әдістемелік ұсыныстар жасалды. Зерттеу нәтижелері бір жүйеге келтіріліп,
диссертация түрінде баяндалды.
Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Зерттеу
қағидаларының психология ғылымының жетістігіне сүйенумен алынған
қорытындыларымен, қазіргі Қазақстан Республикасының білім беру
мекемелеріндегі тәрбиенің кешені бағдарламасына сәйкестігімен және олардың
теориялық, әдіснамалық тұрғыдан негізделумен, зерттеу әдістерін тиімді
пайдаланумен жүргізілген эксперименттің нәтижелерімен қамтамасыз етілген.
2005жылы Алматы қаласы,Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Орталық Азия Республикалары мен ТМД елдеріндегі түркі тілдес халықтардың
этнопсихология мен этнопедагогикасының қазіргі жағдайы, олардың даму
перспективалары атты ІІІ – халықаралық ғылыми – теориялық конференцияда
Қазақ студенттерінің ерік сапаларының ерекшеліктері тақырыбымен,
2005жылы С.Аманжолов оқулары атты халықаралық ғылыми - практикалық
конференцияда Студенттердің ерік сапаларын зерттеудегі теориялық
тұрғылар және Студенттерде көрінетін ерік сапаларының психологиялық
сипаттамасы тақырыптарымен, 2006жылы Жас ғалым атты ғылыми практикалық
конференциясында Ерік сапаларының адамгершілік қасиеттерімен байланысы
тақырыбымен баяндамалар жасалынып, мақалалар жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі тараудан,
тараулар тараушалардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРІК САПАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ ЖАЙЛЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР
1.1 Тұлғаның денсаулығының ерік сапаларымен қатысын сипаттау
Әр уақытта бүкіл әлем жұртшылығының және қоғамның өзгермейтін
құндылығы физикалық және психологиялық денсаулық болып табылады. Ерте
кездің өзінде оны дәрігерлер мен философтар адамның еркін іс-әрекеті, оның
жетілуі ретінде түсінді. Бірақ үлкен құндылығына қарамастан, денсаулық
түсінігі нақты ғылыми анықтамаға ие болған жоқ. Қазіргі кезде оның
анықтамасын түсіндіретін бірнеше көзқарастар бар.
Көптеген авторлар: философтар, дәрігерлер, психологтер (Ю.А.
Александровский, 1976 ж.; В.Х. Василенко, 1985ж;В.В. Николаева, 1991ж.;
В.М.Воробьев, 1995ж.) денсаулық анықтамасына қатысты бір-бірімен келісетін
бір мәселе – ол қазіргі кезде жалпы қабылданған ортақ ғылыми негізделген
индивид денсаулығы түсінігінің жоқтығы 1, б.364
Ең алғашқы денсаулық анықтамасы – Алкмеон анықтамасы қазіргі кезге
дейін өз жақтаушыларына ие: Денсаулық қарама-қарсы бағытталған күш
үйлесімділігі.
Цицерон – денсаулықты әртүрлі рухани жағдайлардың дұрыс қатынасы
ретінде сипаттайды.
Стоиктар мен эпикурлықтар денсаулықты барлығынан жоғары қойып, оны
интузиазммен барлық шексіздікпен қауіптілікке қарсы қойды. Эпикурлықтардың
пікірінше, денсаулық – бұл барлық қажеттіліктердің толық қанағаттануына
байланысты ляззат алу. К.Ясперстің ойынша, психиатрлар денсаулықты
адамның тума потенциалдарын жүзеге асыру қабілеті ретінде қарастырды.
Басқа да көзқарстар бар: денсаулық – адамның Менін жүзеге асыру,
адамдардың қоғамына толыққанды және үйлесімді араласуы. К.Роджерс,
денсаулығы сау адамды қозғалымпаз, ашық, қорғаныс реакцияларын
қолданбайтын, сыртқы әсерден тәуелсіз, өзінен тірек іздеуші адам ретінде
қабылдайды. Оптималды актуализанцияланған мұндай адам өмірдің әр сәтімен
қанағаттанады. Мұндай адам қозағалымпаз және өзгермелі жағдайларға жақсы
бейімделуші, басқаларға шыдамды, эмоционалды және рефлексивті 2, б.155.
Ф. Перлз адамды біртұтас психикалық денсаулығын өзінің
қажеттіліктерін саналау қабілеттілігі мен көрінетін тұлғаның жетілуімен
байланыстырады және конструктивті мінез-құлық, сау бейімделушілік және өзі
үшін жауапкершілікті қабылдау шеберлігі ретінде қарастырады. Жетілген және
сау тұлға аутентті, спонтанды және іштей еркін 3, б.360.
З. Фрейдтің пікірінше, психологиялық сау адам – бұл қанағаттанушылық
принципін шындық принципімен үйлестіре алушы адам.
К.Г. Юнг бойынша, өзіңнің санасыздығыңнын мазмұнын ассимиляциялаған
және қандай да бір архитептің шырмауынан еркін адам ғана сау бола алады.
В.Райха көзқарасынша, неврологиялық және психосоматикалық бұзылулар
биологиялық қуаттың тұрып қалуынан туындайды, яғни саулық жағдайы қуаттың
еркін өтуімен сипатталады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ережесінде, денсаулық тек қана
ауырудың және физикалық кемшіліктердің болмауы ғана емес, сонымен бірге
толық әлеументтік және рухани үйлесімділікті көрсетеді.
БМЭ –нің екінші басылымының сәйкес томында денсаулық адам ағзасының
күйі ретінде анықталады, мұнда қандай да бір ауыру туғызған өзгерістер жоқ
және ағза мүшелерінің функциялары сыртқы орта жүйесімен тұтастылықта
болады. Берілген анықтаманың негізіне денсаулықты үш белгі бойынша
бағалайтын категориялар кіреді.
Олар:
- әлеуметтік;
- соматикалық;
тұлғалық 4, б.40.
Әлеуметтік адамның әлемге әркетті қатынасы, әлеуметтік белседілік,
еңбекке қабілеттілік мөлшері.
Соматикалық – қоршаған ортаға жоғары деңгейде бейімделу физиологиялық
процесстердің үйлесімділігі, ағзаның өзін-өзі реттелуінің жетілуі.
Тұлғалық белгі - өмірлік жағдайларды басқара алу деңгейі, адам
өмірінің стратегиясын білдіреді.
И.А. Аршавский ағза өзінің даму барасында қоршаған ортамен тепе-
теңдікте болмайды, керісіше, тұрақсыз жүйе бола отырып ағза өзінің даму
барысында қоршаған ортамен өзара әрекет формаларын өзгертеді 5, б.49.
Г.Л. Апанасенко адамды психика, дене және рухани элементтерінен
тұратын жүйешелердің пирамидалы құрылымымен сиптталатын, биоэнерго
ақпаратты жүйе ретінде қарастырады. Бұл жерде денсаулық түсінігі берілген
жүйенің үйлесімділігін білдіреді 5, б.60.
Кез келген деңгейдегі бұзылулар ағзаның тұрақтылығына әсер етеді.
Г.А. Кураев, С.К. Сергеев және Ю.В. Шленовтар көптеген денсаулыққа
байланысты анықтамалар адамның ағзасы өзінің мүмкіндіктерін кеңейтуге,
сақтауға, төзімді болу және бейімділік көрсетіп, қарсы тұра алу керек
деген көзқараста болды.. Авторлар денсаулықты осылай түсіну адамды
агрессивті табиғи және әлеуметтік ортада тұратын күрескер тіршілік иесі
ретінде қарастыруға әкелетіндігін көрсетті.
Зерттеушілер адам ағзасының незігі функциясының жұмыс істеуіне
байланысты денсаулықты анықтауды ұсынады. Ағзаның өзара әрекеттесуші
жүйелерінің қабілеті ретінді өмірдің әлеуметтік және мәдени аймақтарына
бағытталған фенотиптік мінез-құлық пен адам ақыл-ой іс-әрекетін,
генеративті функцияларды, инстинктивті процестерді шартсыз рефлекторлы
генетикалық бағдарламаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Денсаулықты философиялық тұрғыдан түсіндірсек, онда ол құбылыстардың
негізінен шығатын, қажеттілікті бейнелейді, ал ауру – бұл ортақ сипаты жоқ
кездейсоқтық, сондықтанда қазіргі заманғы медицина заңды және қажетті болып
табылатын денсаулықпен емес, кездейсоқ құбылыстар – аурулармен айналысады
6, б.40.
И.А. Гундаров пен В.А. Палесский денсаулыққа анықтама
бергендеденсаулық пен ауру өзара дихатомия принципі бойынша
қарастырылмайды деген пікірді ұсынды:не адамның дені сау, не адам ауру.
Денсаулық 0- ден 1-ге дейінгі өмірлік континиуум түрінде беріледі.
Тіпті қатты ауру адамда өте аз болса да денсаулықтың бір мөлшері болады.
Денсаулықтың толығымен болмауы өліммен тең 6, б.206.
Көптеген жұмыстарда абсолютты денсаулық абстракция болып табылады
делінген. Адамның денсаулығы медико-биологиялық ғана емес, сонымен қатар
алдыменен қоғамдық өндірістің тәсіліне тәуелді әлеуметтік факторлар мен
шарттардың, қатынастардың сипаты мен шығу тегін анықтайтын әлеуметтік
категория болып табылады.
Н.В. Яковлева қолданбалы зерттеулерде көрініс берген, денсаулықты
анықтайтын бірнеше келістерді бөліп көрсетеді. Солардың бірі қарама-
қайшылық келісі, онда денсаулық аурудан арылу ретінде қарастыралады. Осы
келістердің негізінде медициналық психологиямен тұлға психологиясында
зерттеулер жүргізілген. Шындығында да денсаулық феноменін осылайша
қарастыру, соңғы бола алмайды. Әртүрлі авторлар денсаулықты осылай
түсіндіруде келесі кемшіліктерді келтіреді:
1) денсаулықты ауру емес ретінде қарастырудың өзінде логикалық қателік
жатыр, себебі, түсінікке терістеу арқылы анықтама беру болып есептелмейді;
2. берілген кеміс субъективті себебі, мұнда денсаулық барлық белгілі
ауруларды терістеу ретінде қарастырылады, бірақ белгісіз аурулар анықталмай
қалады;
3. мұндай анықтаманың сипаттамалы және механистикалық сипаты бар, мұның өзі
индивидуалды денсаулық феноменінің негізін оның ерекшеліктерінің
динамикасын ашуға мүмкіндік бермейді 6, б.298.
Ю.П. Лисицын былай дейді: Денсаулық бұзылыстар мен аурулардың
болмауынан да маңыздырақ, бұл – толыққанды еңбек ету, демалу, бір сөзбен
адамға тән функцияларды іске асыру, еркін көңілді өмір сүру деген
қорытынды жасайды 6, б.346.
М.В. Яковлева екінші келісті комплексті – аналитикалық ретінде
сипаттайды. Берілген жағдайда кореляциялық байланыстарды санау жолымен
денсаулықты зерттеу кезінде денсаулыққа әсер ететін жеке факторлар
анықталады. Содан кейін нақты адамның өмірлік ортасында берілген фондардың
кездесу тиімділігі талданады және осының негізінде оның денсаулығы туралы
қорытынды жасалады. Автор осы келістің келесі кемшіліктерін көрсетеді:
- адам денсаулығы туралы қорытынды жасау үшін нақты формалардың
жетіспеушілігі, факторлар қосындысының жиынтығы ретіндегі денсаулықтың
бірегейлі абстрактілі эталлонының болмауы;
- адам денсаулығын сипаттайтын, жеке белгінің бірдей сандық
көрсеткіштерінің болмауы.
Денсаулық мәселелерін зерттейтін алдыңғы келістерге альтернативалар
ретінде жүйелі келіс қарастырылады. Оның принциптері төмендегідей:
- ауру емес ретінде денсаулықты анықтаудан бас тарту;
- денсаулықтың жүйелі критерилерін анықтау (адам денсаулығының гештальт-
критерилерінің жүйесі).
Әртүрлі әсерлер негізіндегі жүйенің қаншалықты икемділігін көрсететін
жақын арадағы даму аймағын анықтау, жүйенің динамикасын міндетті зерттеу,
ол дегеніміз – коррекция және коррекция мүмкіндігін көрсету.
А.Я. Иванюшкин денсаулықтың құндылықтарын сипаттау үшін үш деңгейді
ұсынады:
1) биологиялық – физиологиялық процестердің үйлесімділігі, ағзаның
өзіндік реттелуінің жетілуін білдіреді.
2) әлеуметтік – денсаулық адамның әлемге әрекетті қатынасын,
әлеуметтік белсенділіктің өлшемі болып табылады;
3) тұлғалық, психологиялық – денсаулық ауырудың жоқ болуы емес, оны
терістеу, яғни оны жеңу. Бұл жағдайда денсаулық ағзаның күйі ретінде ғана
болмай, адам өмірінің стратегиясы ретінде де қарастырылады 7, б.29.
І. Illich денсаулық дегеніміз бейімделу процесін анықтайды ... өлім
мен күйзелістерге, бұзылыстар кезіндегі емдеуге, қартаюға қоршаған
ортаның өзгерістеріне бейімделуге мүмкіндік жасайды (Брехман И.И.) 8,
б.125.
Р.М. Баевский мен А.П. Берсенева денсаулықты қоршаған ортамен өзара
әрекеттесудің нәтижесі және орта талаптарына бейімделу қабілеті ретінде
қарастырады 9, б33.
Отандық әдебиеттерде денсаулықты, ауруларды және олардың арасындағы
күйлерді бейімделу деңгейімен байланыстыру дәстүрге айналған.
Л.Х. Гаркави және Э.Б. Квакина денсаулықты донозологиялық күйлермен
олардың арасындағы жағдайларды адаптациялық реакциялардың спецификалық
емес теориясы тұрғысынан қарастырады. Берліген жағдайда денсаулық жоғарғы
белсенділікпен стресске қатысты қалыпты реакцияның үйлесімділігімен
сипатталады.
И.И. Брехман бойынша, денсаулық дегеніміз – адамның басқаларға,
табиғатқа, өзіне мейірімді қатынасы, оның әлеуметтік және физикалық
үйлесімділігі. Адамның денсаулығы бұл – сенсорлы, вербалды және құрылымдық
ақпараттардағы сапалық және сандық параметрлердегі күрт өзгерістер кезінде
жасына сәйкес тұрақтылықты сақтауы 8, б.125.
Денсаулық - адамның бейімделу мүмкіндіктері (денсаулық потенциалы)
арасындағы тепе-теңдіктің күйі ретінде түсінуді академик В.П. Петленко
1997 жылы ұсынды 10, б.49.
Н.Д. Лакосина мен Г.К. Ушаков денсаулықты адамның мүшелері мен
жүйелерінің құрылымдық және функционалды сақталуы ретінде әлеуметтік және
физикалық ортаға жоғары индивидуалды бейімделгіштігі ретінде қарастырды.
В.П. Казначеев индивид денсаулығын өмірдің максималды ұзақтығы
кезіндегі әлеуметтік белсенділік пен оптималды еңбекке қабілеттілік,
биологиялық, физиологиялық және психологиялық функциялардың дамуымен
сақталынуының динамикалық жағдайы ретінде анықталуы мүмкін екендігін
көрсетті. Оның ойынша, бұл анықтамада индивидтің өмірлік мақсаттары мен
негізгі әлеуметтік биологиялық функциялардың толыққанды жүзеге асуы
ескеріледі 11, б.178.
Сонымен, денсаулықтың келесі түрлерін көрсетеміз:
- физикалық немесе (соматикалық) денсаулық;
- психикалық денсаулық;
- рухани адамгершілік саулық;
- әлеуметтік денсаулық.
Жұмысымыздың мазмұнынын нақтылап ашу міндетін алдыға қоя отырып,
физикалық және психологиялық денсаулыққа толығырақ тоқталайық.
Физикалық денсаулық бұл ағзаның максималды адаптация және жетік
өзіндік реттелуінің негізінде ағзада әртүрлі сыртқы орта факторларының
әсерінен болып жатқан физиологиялық процестерде үйлесімділік байқалады. Ол
биологиялық заңдылықтарға бағынады және өмірдің әлеуметтік жағдайларына
байланысты болады.
Енді психологиялық денсаулықты қарастырайық. Психологиялық саулық
терминін ғылыми лекционға И.В. Дубровина енгізе отырып, оның анықтамасын
категориялық жіктеу арқылы берді: психологиялық саулық тұлғаны толық
қамтиды, адам жан дүниесінің жоғары сатыларымен тығыз байланысты,
психикалық саулықтың психологиялық аспектісі 14, б.7-19 десе, О.В.
Хухлаева психологиялық саулық – психикалық саулықтың психологиялық
аспектілері: адамның жасерекшелік, әлеуметтік, мәдени рольдерін адекватты
орындау шарты; адамның өмір бойы үздіксіз даму мүмкіндігіне байланысты, -
деп жазады 14, б.7-8.
Психологиялық денсаулық – тұлғаға қатысты, тұлғалық дамудың жоғарғы
деңгейі, өзін және басқаларды түсіну, өзін-өзі басқара алу, өзіне және
басқаларға дұрыс қатынаста болу, өз тағдыры мен дамуына жауапкершілігін
саналы түсінуді білдіреді 14, б.7-9.
Психологиялық денсаулық, біржағынан адамның өзінің жансерекшелік,
әлеуметтік және мәдени рөльдерін адекватты орындаудың шарты болып табылса,
апл екінші жағынан оның өмір бой ы үздіксіз даму мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Даму жайлы айтқанда бұл түсінік мазмұнының өзгеріс мазмұнынан
өзгеше екендігін айқындап айту керек. Даму өзгеріске қарағанда тұрып
қалудың және қозғалыстың болуын ғана емес, сонымен бірге адамның
позитивті жаңаға қарай мақстақа талпынысында көрсетеді.
Егер психологиялық денсаулық толыққанды функция жасаудың негізгі шарты
болса, ол психикалық денсаулық пен қаншалықты өзара байланыста
психологиялық денсаулық терминінің қолдануының өзі адамның тән және психи
касының бөлінбейтіндігін, яғни бір-бірінсіз толыққанды қызмет ете
алмайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар соңғы кезде психологиялық
денсаулықтың жаңа ғылыми бағыты, - денсаулықтың психологиялық себептері,
әдістері және оны сақтау, нығайту және дамыту құралдары жайлы бағыты -
бөлінді. (В.А. Ананьев).
Бұл бағыт шеңберінде денсаулықты сақтауға және ауырудың пайда болуына
психикалық факторлардың әсері толық зерттеледі. Денсаулықтың өзі өзіндік
мақсат ретінде емес, адамның жер бетінде өзіндік дамуының, оның
индивидуалды миссиясын өтеуінің шарты ретінде көрсетіледі. Сондықтан
психологиялық денсаулықты негізге ала отырып, психологиялық денсаулық
физикалық денсаулықтың шарты болып табылатынын айтуға болады. Егер
генетикалық немесе апаттық факторларды, стихияларды және т.б. әсерлерін
есепке алмасақ онда психикалық сау адам, физикалық сау да болады.Психика
және соматиканың өзара байданысы ерте кез медицинасында белгілі болған:
көзді бассыз емдеу, басты денесіз, денені жансыз емдеу дұрыс емес-
Сократ.
Қазіргі кезде бірталай өңделген бағыттар бар – психосоматикалық
медицина, яғни психиканың дене функцияларына әсері механизімдерін
қарастырады, психосоматикалық бұзылуларды жүйелейді олардың профилактикасы
мен емдеу әдістерін анықтайды. Соңғы кездерде психосоматикалық аурулар
спектірінің кеңею тенденциясын байқауға болады, яғни ғылымның дамуына
байланысты психикалық шартталған аурулар саны көбеюде. Егер психологиялық
сау адам портретін құрастыратын болсақ, онда психологиялық сау адам – ол
ең алдымен спонтанды және шығармашыл, өмірге құштар және көңілді, ашық және
өзін-өзі қоршаған ортаны тек қана ақылмен емес сезім және интуиция арқылы
танушы. Ол толығымен өзін қабылдаушы және құныдылқтарды қоршаған адамдардың
ерекшелігін бағалаушы. Мұндай адам өз өмірі үшін жауапкершілікті өз басына
алады және жағымсыз жағдайларды сабақ етеді. Оның өмірі мәнділікке толы.
Ол үнемі даму үстінде және басқа адамдардың дамуына да ықпал жасайды. Оның
өмірі жеңіл болмауы да мүмкін, кейде тіпті ауырда, бірақ ол тез өзгергіш
өмір жағдайына тамаша бейімделе алушы. Ең маңыздысы - ертеңіне сеніп
белгісіздік жағдайында бола алады. Писхологиялық саулықты сипаттаудың
кілтті сөзі үйлесімділік немесе тепе-теңдік. Ең алдымен бұл адамның
өзін құрайтын арасындағы үйлесімділік: эмоционалдылық және
интеллектуалдылық, тән және психика т.б. сонымен бірге адам мен оны
қоршаған адамдар, табиғат космос арасындағы үйлесімділік. Бұл жерде
үйлесімділік статикалық жағдай емес, процесс ретінде қарастырылады. Соған
байлансты психологиялық саулық, - өзінің өмірлік міндеттерін атқарудың алғы
шарты болатын индивид қажеттілігі және қоғам арасындағы үйлесімділігін
қамтамасыз ететін адамның психикалық қасиеттерінің динамикалық жиынтығын
көрсетеді 14, б.7-8.
Егер, психологиялық саулықты сипаттаудың кілтті сөзі үйлесімділік
сөзі деп келіссек, онда адамның психологиялық саулығының негізгі
сипаттамасы ретінде өзіндік реттеуді атауға болады, яғни жағымды, сонымен
бірге жағымсыз жағдайларға, әсерлерге адекватты бейімделе алушылық. Мұнда
әсіресе, көңілді, жағымды жағдайларға бейімделудегі күреліліктерге
аударған жөн. Сонымен психологиялық саулықтың негізгі функциясы – бұл тұлға
ресурстарын мобилизациялауды талап ететін жағдайларда адам және қоршаған
орта арасында белсенді динамикалық тепе-теңдікті ұстау.
Балалардың психологиялық денсаулығы өзіндік спецификаға ие. И.В.
Дубровинаның көзқарасы бойынша психологиялық саулықтың негізі –
онтогенездің барлық кезеңдеріндегі толыққанды психикалық дамуы болып
табылады. Сондықтан бала мен ересектің психологиялық саулығы тұлғалық жаңа
құрылымдардың жиынтығымен ерекшелінеді. Олар балада әлі дамымаған, бірақ
ересек адамдарда болуы шартты. Сонымен, психологиялық саулық – бұл өмір
бойы дамып отырады, бірақ оның алғы шарттары пренатальды кезеңде
қалыптасады. Оның өмір жасында ол ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен
үнемі өзгеріп отырады.
Психодлогиялық саулықтың мазмұнын толықтыруды талап ететін
дискуссионды позицияның бірі – бұл оның руханилықпен өзара байналысын
қарастыру. В.И. Дубровнинаның пікірінше, психологиялық саулықты тұлғалық
дамудың жан-жақтылығы көзқарасымен қарастыру керек, яғни психологиялық
саулыққа руханилықтың басы абсолютты құндылықтарға бағдарлануды қосу:
- Шындық, Сұлулық, Мейрімділік.
Сонымен, егер адамда этикалық жүйе жоқ болатын болса онда оның
психологиялық саулығы жайлы айту мүмкін емес.
Енді психологиялық саулық құрылымын қарастыралық. Әдебиеттерді және
жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, психологиялық саулықты
аксиологиялық, құралды және қажеттілікті – мотивациялық құрылым ретінде
сипаттауға болатынын көрсетеді 14, б.25.
Аксиологиялық құрылым адамның өзіндік мен құныдылықтарымен басқа
адамдардың мен құндылықтарының мазмұныны көрсетеді. Оған өзін толық білу
арқылы, басқа адамдарды жыныстық, жас ерекшелік, мәдени ерекшеліктерін және
т.б. қарамастан абсолютты қабылдай алу сәйкес еді.
Құралды құрылым адамда өзін танудың өз санасын өзіне, өзінің ішкі
і\әлеміне және басқалармен өзара қатынаста шоғырландырудың құралы ретінде
рефлексия қасиетінің болуы. Оған адамның эмоционалды жағдайын және басқа
адамдардың жағдайын, басқаларға қиянат жасамай еркін және ашық сезімін
көрсету, өзінің қоршағандардың мінез-құлқының көріну себептерімен
нәтижесінің саналы түсіндіруді сәйкестендіруге болады.
Қажеттілікті мотивациялық құрылым – адамда өзіндік даму
қажеттілігінің болуын анықтайды. Бұл адамның өзінің өмірлік іс-әрекетінің
субъектісі болатынын, оның дамуының қозғалыс күші ретінде белсенділіктің
ішкі көзі бар екендігін көрсетеді. Өзінің дамуына жауапкершілікті толығымен
қабылдайды және өз биографиясының авторы болады. (В.И. Слабодчиков).
Қарастырылған құрылымдарды қортындылай келе психологиялық саулық өзіне
және басқа адамждарға деген оң қатынас тұлғалық рефлексия және өзіндік
дамуға деген қажеттілік, - аталған құрылым компоненттерінің өзара байланысы
немес динамикалық өзара әрекеттестігі. Адамда позитивті даму үшін, оң
өзіндік қатынас болуы қажет. Ал өз кезегінде адамның өзіндік дамуы өзіндік
қатынастың өзгеруіне әкеледі. Ал тұлғалық рефлексия өзіндік дамудың
механизмі болып табылады. Соған байланысты өзіндік қатынас, рефлексия және
өзіндік даму бір-бірін өзара шарттайды, үнемі өзара әрекеттестікте болады.
Психологиялық саулық нормалары мен критерилеріне тоқталайық.
Психъологиялық саулық нормасы – бұл қоғамға бейімделу ғана емес,
сонымен бірге өзі дами отырып, қоғамның да дамуына әсер ететін белгілі
тұлғалық сипаттамалардың болуы. Норма – бұл жетістікке жетуге арналған
педагогикалық шарттарды ұйымдастырудың бағдары болатын бейне. Психологиялық
саулық нормасы психологиялық критерилер мәселесімен байланысты. Қазіргі
кезде психологиялық саулықтың анықтамасына көп жағдайда деңгейлі тәсіл
ұсынылады, бірақ деңгейлерді анықтауда әртүрлі негіздер қолданылады. М.Р.
Роговин сыртқы және ішкі реттелу функциялараның сақталуына негізделеді.
Б.С. Братус тұлғалық – мәнділік немесе тұлғалық саулық, индивидуалды
психологиялық денсаулықтың жоғары деңгейі ретінде – мәнді талпыныстардың
адекватты тәсілін құру қабілеттілігі және психикалық іс-әрекеттің
нейрофизиологиялық ұйымдастырылуының ерекшелігі ретінде психофизиологиялық
саулық дейңгейін көрсетеді.
Психологиялық денсаулықтың жоғарғы деңгейі – креативтілікке – ортға
тұрақты бейімделушілігі, стрестік жағдайларды меңгеруге резервті күші бар
және шындыққа белсенді шығармашылық қатынастағы жасаушылық позициясы
адамдарды жатқызуға болады.
Орташа деңгей – бейімделушілікке – социумға толқы бейімделген, бірақ
біршама жоғары мазасыздығы бар адамдарды жатқызамыз.
Төменгі деңгей – бұл дезадаптивті, немесе ассимилятивті –
аккомодативті. Мұнда ассимиляция және аккомодация процестерінің бұзылған
тепе-теңдігі және ішкі қақатығысты шешуде ассимиляцитивті немесе
аккомодативті құралдарды қолданатын адамдарды жатқызамыз. Ассимилятивті
мінез-құлық стилі ең алдымен адамның сыртқы жағдайға өз тілектеріне және
мүмкіндіктеріне зиян келтірумен сипатталады. Қоршағандардың тілектеріне
толығымен сәйкестенуге тырысады.
Аккомативті – мінез – құлық стилі керісінше, қоршағандарды өз
қажеттіліктеріне бағындырғысы келеді.
Психологиялық саулықтың бұзылуына әсер ететін факторларды талдайық.
Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
- объективті немесе орта факторлары;
- субъективті индивидуалды тұлғалық ерекшеліктерімен шартталған 3, б.
15.
Экономикалық кері жағдайлар және отбасындағы қолайсыз әсерлер
соматикалық әсерлермен қатар балаларда психологиялық денсаулық ауытқуларына
әкеліп соғады. Оқушылардағы психологиялық денсаулықтың бұзылуларының ішінде
кең тарағандары – эмоционалды тұрақтылықтың бұзылуы, іс-әркеттегі
ауытқушылық және гиперактивтілік.
Сыртқы орта факторларының отбасындағы жағымсыз жағдайлар және
балалар тәрбиеленетін мекемелермен, кәсіби іс-әркетпен, мемлекеттегі
әлеуметтік экономикалық жағдайлармен байланысты факторлар жатады. Сыртқы
орта факторларының маңызы балалық және жасөспірімдік кезеңдерде жоғары
болады. Әрбір жас кезеңінде психикалық дамудың жаңа құрылымыныдағы
неғұрлым мәнді психологиялық сипаттамаларды бөліп көрсетуге болады. Бұлар
әрбір баланың даму жолындағы бағалай сипатаның критериі ретінде көрінеді
және оның психологиялық денсаулығының көрсеткіші қызметін жасайды 16,
б.22.
Нәрсетелік кезеңде (туғаннан 1 жасқа дейін) қалыпты даму факторы
болып баланың анасымен жеткілікті жақын қарым-қатынасы орын алады.
Сондықтан анасымен қарым-қатынастың жетіспеушілігі бала дамуында әртүрлі
ауытқуларға әкеледі. Алайда, бүгінгі отбасыларында жиі кездесетін жағдай –
жоғарыда айтылғанға қайшы, қарым-қатынастың шектен тыс көп болу потологиясы
да психологиялық саулықтың бұзылуына әкелетін фактор болып табылады.
Отбасылық қарым-қатынастың осы типі ата-аналарымен де, маман
психологтерімен де ауытқуға әкелетін фактор ретінде қарастырылмайды. Ашып
айтсақ, қарым-қатынастың шектен тыс көп болуы – гиперқамқорлық – баланың
жүйке жүйесінің шектен тыс қозуына, стимуляциясына әкеледі. Мұндай жағдайда
бала ата-ананың эмоционалды балдағына айналады, олармен симбиотикалық
тығыз байланыста болады, балаға еркінділік берілмейді, оның әр іс-әрекеті
гиперқамқорлыққа – шектен тыс күтімге алынады.
Қарым-қатынас потологиясының келесі түрі – шектен тыс стимуляцияның
қарым-қатынастың жеткіліксіздігімен араласып келуі, яғни баланың өмірлік
ритімдерінің құрылымдылық ұйымдастырылмауы ретсіздігі. Қарым-қатынас
потологиясының үшінші түрі – формалды қарым-қатынас, яғни баланың қалыпты
дамуына қажетті эмоционалды сезімдік негізінен айырылған қарым-қатынас.
Баланың анасымен қалыпты қатынасының бұзылуы жағымсыз тұлғалық
құрылымдардың қалыптасуына әкеледі, яғни қоршаған дүниеге сеніммен
тәуелсіздіктің орнына мазасыз тәуелділік пен сенімінің жойылуы орын алады
(М.Эйнсворт, Э.Эриксон).
Ерте балалық шақ кезінде (1 – ден 3 жасқа дейін) баланың өзіндік
Мені қалыптасып, өзіндік сана сезімі дамиды. Осы кезеңнің соңында балада
автономия, еркінділік қалыптасады. Сондықтан анасы балаға еркінділік беруі
керек. Еркінділікті беру жылдамдылығын және еркінділік көлемі шешуші рөль
атқарады.
Мектепке дейінгі кезеңде (3-тен 7 жасқа дейін) психологиялық
саулықтың бұзылысына әкелетін фактор – отбасындағы бала отбасы табынатын
адам типіндегі қарым-қатынас стилі. Бұл тип кезіндегі баланың
қажеттіліктерін қанағаттандыру отбасының басқа мүшелерінің
қажеттіліктерін қанағаттандырудан басым қойылады. 3-7 жасар баланың
психологиялық саулығына қауіп төндіретін факторларға, сонымен қатар бір
ата-ананың болмауы, ата-ананың бала болашағын өзінше бағдарлауы жатады.
Соңғы аталған қарым-қатынас типі Э.Берн терминологиясы бойынша көнгіш
баланың қалыптасуына әкеледі 14, б.24. Ол Э.Г. Эйдемиллер атаған
доминантты гиперпротенция тәрбие типімен, яғни отбасының балаға шектен
тыс бақылау жасап, еркінділігін шектеумен байланысты. Көнгіш балада
мектепке дейінгі кезеңдегі маңызды жаңа құрылым – ынталылық қалыптаспайды.
(Э.Эрискон).
Ондай балада әдетте мектепке дезадаптация ашық байқалады, алайда
зеттеулер жоғары мазасыздықты, өз-өзіне сенімсіздікті, қорқыныштарды
көрсетеді.
Бастауыш сынып кезеңінде ( 6-7 –ден 10 жасқа дейін) баланың ата-
анасымен қарым- қатынасы мектеппен байланыстырыла бастайды. А.И.Луньковтың
айтуынша, егер ата- ана баладағы өзгерістерді түсінетін болса, отбасындағы
баланың статусы жоғарылап, ол жаңа қатынастар жүйесіне енеді 16, б.30.
Баланың өзіндік бағасы мен өзіндік сана – сезімі дамудың қатаң
критерилерін алады: оқудағы үлгерім және тәртіп. Бастауыш сынып оқушысы
өзін тек осы екі бағытта танып, олардың негізінде өзіндік бағасын
қалыптастырады.
Жеткіншектік кезең (10-11- ден 15-16 жасқа дейін) дербес болудың
маңызды кезеңі. Дербестікке жетудің табыстылығы көп жағдайда отбасы
факторларымен, дәлірек отбасынан бөлектену процес імен жүзеге
асады.Жеткіншектің отбасынан бөлінуі жеткіншек және оның отбасы арасындағы
өзара қароым- қатынастың, яғни қолпаштауға емес, партнерлікке негізделген
жаңа типінің қалыптасуымен байланысты. Бұл кезеңде мектепті , ересектенудің
маңызды психоәлеуметтік қақтығыс, сонымен бірге еркіндік пен дербестік
мақсатына жету орны ретінде қарастыруға болады. Нәрестелік кезеңнен
жеткіншектік кезеңге дейін психологиялық денсаулыққа сыртқы орта
факторларының әсері азаяды. Сондықтан, ересектерге бұл факторлардың әсер
етуін сипаттау күрделірек.Психологиялық сау ересек кез келген факторға
өзінің денсаулығына зиян келтірмей адекватты бейімделе алуы керек.
Осы позициямен келісе отырып, ішкі субъективті факторлардың
психологиялық саулыққа әсерін қарастырайық.
Психологиялық саулық стресс жағдайларына төзімділікті білдіреді
13, б.7, сондықтан стреске төтеп бере алуды – толеранттылықты азайтатын
психологиялық қасиеттерді анықтайық. Осы орайда индивидуалды типологиялық
қасиеттердің ішінде темперамент елеулі ролді атқарады. Ең алдымен А.
Томастың классикалық эксперименттерінен бастайық, ол темпераменттің
қиын деп атаған қасиеттерін бөліп көрсетті: ырғақсыздық, бейімделудің
төмендігі, қашқақтау тенденциясы, нашар көңіл- күйдің басымдылығы, жаңа
жағдайлардан қорқу, шектен тыс қыңырлық, шектен тыс көңіл бөлушілік, жоғары
немесе төмен белсенділік.Мұндай темперамент күрделілігі мінез- құлық
бұзылуының жоғары тәуекелдігінде. Бірақ аталғанбұзылулар қасиеттерден
туындамайды, қоршаған ортамен ерекше өзара әрекеттестік
тудырады.Темпераменттің индивидуалды қасиеттерін психологиялық денсаулықтың
бұзылуы жағынан Я.Стреляу қарастырды. Я.Стреляудың пікірінше, темперамент –
бұл мінез- құлықтың энергетикалық деңгейінде және реакциялардың уақытша
параметрлерінде көрінетін, мінез- құлықтың тұрақты сипаттамаларының
жиынтығы.
Темперамент сыртқы ортаның тәрбиелік әсерін модификациялайды.
Я.Стреляу және оның қызметкерлері тұлғаның бірнеше қасиеттері мен
темпераменттің байланысын зерттеу жұмыстарын жүргізген. Мінез- құлықтың
қуаттық деңгейіндегі сипаттамаларының бірі – реактивтілікке қатысты
байқалған. Мұнда реактивтілік ретінде стимулға қатысты жауап беру күші
түсіндіріледі. Жоғары реактивті балалар –бұл аз ғана стимулға күшті жауап
қайтаратындар, әлсіз реактивтілер - әлсіз реакциялық қарқындылар. Жоғары
реактивті және әлсіз реактивті балаларды педагогтардың ескертулеріне деген
реакциялары арқылы ажыратуға болады.
Зерттеу нәтижелері бойынша жоғары реактивті балаларға жоғары
мазасыздық тән. Оларда қорқыныш, жұмыс істеу қабілеттілігінің пайда болу
табалдырығы төмен. Өзіндік реттелу деңгейі пассивті, яғни әлсіз
табандылық,әрекеттің төмен эффективтілігі, өз мақсаттарына әлсіз
бейімделушілік.Қарастырған зерттеу нәтижелері, темперамент қасиеттері
психологиялық саулықтың бұзылу көзі емес, бірақ тәуекелділіктің мәнді
факторы болады.
Енді, стреске табандылықтың төмендігі қандайда бір тұлғалық
факторлармен байланысты екендігін қарастырайық. Қазіргі кезде бұл мәселеге
қатысты нақты позиция жоқ. В.А.Бодровтың пікірінше, өмірде ақ- жарқын
адамдар психологиялық табанды болып келеді, көңіл- күй фоны төмен адамдар
керісінше психологиялық табандылығы да төмен болып келеді. Сонымен қатар
табандылықтың үш негізгі сипаттамасын бөліп көрсетеді: бақылау, өзіндік
баға, сынау.
Адам денсаулығының деңгейі оның мәдениетіне тікелей байланысты. Адам
бойында денсаулықты сақтауға деген тұрақты мотивация, ұмтылыс, мақсат болуы
керек. Адам өзінің генетикалық, физиологиялық, психологиялық мүмкіндіктерін
білуі, өз ағзасының резервті мүмкіндіктерін дұрыс бағалап, оны рационалды
білуі тиіс.
Адам денсаулықты ең басты құндылықтардың қатарына қосып, оны
сақтауда өзі, өзіндік ерік- жігері басты роль атқаратынын ескеріп, ұдайы
өзімен- өзі жұмыс істеуі керек және өзін қажетті шектеулер мен тиімді
жүктемелер жағдайында ұстауы тиіс. Бұл өте күрделі де қиын іс.
Сонымен, адамның психологиялық және физикалық денсаулығы оның
әлеуметтік ортаға бейімделіп, қоғамда белсенді тіршілік жасауының басты
шарты және олардың қалыпты деңгейде болуы ерік сапаларына тәуелді.
Жұмысымыздың келесі тарауында ерік сапаларын жан-жақты қарастырайық.
1.2 Ерік және тұлғаның ерік сапаларының психологиялық негіздері
Ерік мәселесі, адам іс-әрекетінің ерікті және еріксіз реттелуі ұзақ
уақыт бойы ғалымдарды ойландырып, әртүрлі пікірталастар тудыруда. [15, б.5]
Ерік мәселесін зерттеудің қиындығы ғылыми тұрғыда және былайғы өмірде
әр түрліше түсіндіруде. Былайғы өмірде ерікті еркіндік ретінде, кейде адам
тілегінің бір жағы ретінде, кейде мінез күшінің көрінуі ретінде
қабылдаймыз. Осы көріністердің әр түрлілігі байланысты, ғылыми тұрғыда да
екі қарама-қарсы бағыт бар. Оның бірі сыртқы кедергілерге қарамастан,
адамның әрекетін автоматтыққа айналдыруға байланысты болса, екіншісі –
детерменизммен, адам әрекетінің сыртқы шарттылығымен байланысты.
Осыған байланысты кейбір авторлар ерік деп әртүрлі шартты реттелуді,
ал кейбіреулері адамның қиындықты және кедергілерді жеңетін адам актісін
қарастырады. Кейінгі бағыт, ерікті ерік күші деп түсіндіреді
Кейбір зерттеушілердің, мәселен, В.И.Иванников жұмыстарында ерікті
психикалық құбылыстар саласынан ығыстыруы байқалады. Психика ерік
түсінігінің қолдануынсыз сипатталады 31, б.87.
Ал, басқа зерттеушілер керісінше, бұрыннан алынған фактілер талқыланып
және ерік теориясы көмегімен түсіндіріледі.
Адам әрекетінің механизмін ерік мәселесі төңірегінде зерттеу бағыты
пайда болып, 1883 жылы неміс социологы Ф.Теннис волюнтаризм деген ат
берді және ерікті ерекше күш ретінде атап көрсетті. Волюнтаризм ілімі
бойынша ерікті актілер ештеңемен анықталмайды, бірақ өзі психикалық
процестердің барысын анықтайды. Бұл философиялық бағыттың өзіндік ерікті
зерттеу тарихы бар. Эпикур ең бірінші – аяқ асты детерминантты, еркін мінез
құлық таңдауы туралы сұрақты көтерді. Бұндай ілімнің дамуына антикалық
философиядағы адамның рухани қабілеттілігі сана, ой деген түсінік әкелді.
Августин (354-430) жан мен тәнді басқаратын ерік деген болжам айтты. Ерік
адамды жанын өзін-өзі тануға итермелеп, заттардың сезімдік таңбалармен
олардың бейнесін елестетеді.
Еріктің интеллекттен жоғарылығын Иоанн Дунс Скотт көрсетті.
А.Шопенгауэр және Э.Гартман, ерікті ғарыштық күш ретінде көрсетіп, адам
психикасының көрінуінің басы, соқыр және санасыз бірінші қағида деді. Сана
мен интеллект Шопенгауэр бойынша ерік күшінің екінші дәрежелі көрінуі.
Сонымен волюнтаризм еріктің көрінуін объективті табиғат және қоғам
заңдылықтарымен қарама-қарсы қойып, адам еркі ештемеге тәуелді емес деді.
Адамның әрекетінің бұндай түсінігіне және ерікпен байланысын
түсіндірілуіне көптеген философтар мен психологтер қарсы болды. Бұрынғы
кезде Спинозаның өзі адамның себепсіз әрекетін жоққа шығарды, өйткені ерік
басқалары сияқты себепті қажет етеді. Оның айтуынша, адамдар өздерін ерікті
деп санауда қателеседі. Бұл пікір, олар өз әрекетін мойындайды, бірақ олар
анықталатын себепті белмейді дегенге негізделген. Оның ойынша ерік адам
ұмтылысы, бірақ ол тәнге емес, жанға бағынышты.
Волюнтаризм қарсыластарының ойынша, ерік іскерлік білімімен шешім
қабылдай алу.
Волюнтаризм бағытының оң жақтары да бар, ерікті өз алды бір мәселе
ретінде көтеріп, сапалы психикалық құбылыс ретінде, автогенетикалық ерік
теориясында бейнелеуін тапқан, елес пен қозғалыс ассоциациясына қосылмайды
(В.Вундт.1912; Н.Ах N.Ach, 1905,1910; И.Линдворский J.Lindworssky. Der
Wille. 1923). Еріктің еркіндігі тақырыбын талқылау, таңдау еркі
мәселесін көтеруге көңіл аудартты 15, б.25.
Голландия философы Б.Спиноза түрткі күресін идеялар күресі ретінде
қарастырды. Соған байланысты ерік пен сана ол үшін бір болды. Спиноза
бойынша ерік сыртқы детерминизмді аңғару, субъективті өзіндік ерікті шешім
қабылдау, ішкі еркіндік 15, б.31.
Американдық психолог У.Джемс (1911,1991) еріктің басты функциясы бір
уақытта екіншіге бірнеше қозғалыс идеясы туындаса, әрекет жасау туралы
шешім қабылдау деп көрсетті 28, б.262.
Бәсекелесу идеяларының болуы қозғалыс елесінің әрекетке айналуына
кедергілер жасайды, сондықтан әрекетті орындау үшін идеялар таңдауын жасап
және шешім қабылдау керек. Таңдау қызығушылықтар негізінде жасалады және
зейінді таңдалған объектіге бағыттайды, содан кейін қозғалыс басталады, осы
минутта адамның зейінін алған идея қозғалысқа импульс береді. Сондықтан
ерік күшін адам санасын тартымсыз, бірақ керекті объектіге бағыттап, өз
зейінін соған тоқтату керек. Өзін Волюнтаристтер қатарына жатқызған
У.Джемстің ойынша ерік жанның дербес күші, әрекет жасауда шешім қабылдауға
қабілетті.
Ерікті бірнеше тілектің ішінен біреуін таңдауда немесе мотивтер
қақтығыстарын шешуде Г.И.Челпанов (1926), Ф.Лерш (Ph. Lersch, 1956), Л.С.
Выготский ерік мәселесін талқылауда бұл түсінікті таңдау еркіндігімен
байланыстырады. Л.С.Выготскийдің айтуынша, өз мінез құлқыңды игере алу
мінездемесі, таңдау жасай алу.
В.М.Аллахвердовтың тұжырымдауынша ерік еркіндін мойындауға, қатал
детерменизмді мойындауға (әрекет) адам мінез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ТҰЛҒАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРІК САПАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ ЖАЙЛЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Тұлғаның денсаулығының ерік сапаларымен қатысын
сипаттау ... ... ... ... ... .9
1.2 Ерік және тұлғаның ерік сапаларының психологиялық
негіздері ... ... ... ... ..19
1.3 Ерік сапаларын арттырудың психологиялық педагогикалық
ахуалы ... ... ...45
2 ЖАНТАНУШЫ СТУДЕНТТЕРДІҢ ЕРІК САПАЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫМЕН ҚАТЫСЫН
ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.1 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен
қатысын эксперименталды зерттеу әдістемесі мен
процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.2 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен
қатысын анықтаушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... 61
2.3 Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен
қатысын дамытушы эксперименталды зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... .81
2.4.
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...100
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...103
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...105
ТІРКЕМЕ
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 109
ТІРКЕМЕ
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 110
ТІРКЕМЕ
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .111
ТІРКЕМЕ В
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 112
ТІРКЕМЕ
Г ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 113
ТІРКЕМЕ
Ғ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .115
ТІРКЕМЕ
Д ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 119
ТІРКЕМЕ
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
ТІРКЕМЕ
Ж ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . ... 122
ТІРКЕМЕ
З ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 123
ТІРКЕМЕ
И ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
ТІРКЕМЕ
К ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 125
ТІРКЕМЕ
Қ ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. ... 129
ТІРКЕМЕ
Л ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. ... 133
РЕФЕРАТ
Қазіргі уақыттағы әлеуметтік экономикалық жағдай, тіршілік деңгейі
және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының,
әсіресе өскелең ұрпақтың денсаулығына әсерін тигізуде. Студенттердің
денсаулық жағдайын нығайту олардың бойындағы қуаттылығымен, табандылығымен,
шыдамдылығы және тағы басқа ерік сапаларымен тығыз байланысты. Жас буынның
ерік сапалары арқылы денсаулықты нығайту өзекті.
Зерттеу жұмысының мақсаты: жантанушы студенттердің ерік сапаларының
денсаулық жағдайымен қатынасын анықтау.
Зерттеу обьектісі: жантанушы студенттердің тұлғалық ерік сапалары мен
денсаулық жағдайлары.
Тірек сөздер:денсаулық, физикалық денсаулық, психологиялық денсаулық,
психологиялық денсаулық критерийлері, ерік, ерік сапалары, шыдамдылық,
қайсарлық, табандылық, өзіндік бақылау, жинақылық.
Зерттеу әдістері: психологиялық,педагогикалық, әдістемелік,
валеология әдебиеттерінің ілімін сараптап, талдау.
Әдістемелер:Н.Н.Обозовтың Ерік күшін бағалау әдістемесі;
Г.С.Никифорованың Мінез-құлықты бақылау әдістемесі; Е.П.Ильин және П.А.
Коволевтың Агрессиялық мінез-құлықәдістемесі; Е.П.Ильин және
Е.К.Фещенконың Жасқаншақтықты, ұялшақтықты анықтау, Табандылықты
бағалау, Шыдамдылықты бағалау; Қайсарлықты бағалау әдістемелері;
Шуберттің Тәуекелділікке дайындықR.S.K әдістемесі; Р.Кеттелдің көп
факторлы әдістемесінің (фактор Н) бір бөлігі Әлеуметтік батылдық
әдістемесі; Өз денсаулығыңызға қалай қарайсыз? анкетасы; Ч.Д. Спилберг
және Ю.Л. Ханиннің Реактивті және тұлға мазасыздық деңгейін анықтау
әдістімесі; К.Роджерс және Р. Даймондтың Әлеуметтік психологиялық
бейімделу шкаласы әдістемесі; К.Роджерстің өзін-өзі қабылдау межесі
әдістемесі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: денсаулық пен ерік сапаларың
мәні анықталды, ерік сапаларының денсаулықты нығайтудың негізі екендігіне
зерттеулердің нәтижесінде талдау жасалды, денсаулықты нығайтудың негізгі
критерийі ретінде ерік сапаларын дамыту үшін педагогикалық – психологиялық
қажетті шарттар белгіленген.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: денсаулықтың және ерік
сапаларының көрсеткіштерінің жиынтығы құрылып, оларды дамытудың
педагогикалық негізде ерекшеліктері мен бағыттары анықталып,белсенді
әдістері ұсынылды.Тақырыпқа байланысты мақалалар жарық көрді.
Эксперименттік зерттеу бағдарламасы құрылып, диагностикалық әдістемелер
таңдалып алынды. Зерттеу барысында алынған нәтижелер сарапталып,
нәтижелілігі тексеріліп, әдістемелік ұсыныстар жасалды. Зерттеу нәтижелері
бір жүйеге келтіріліп, диссертация түрінде баяндалды. Зерттеу жұмысы
реферат, кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімінен (82) және қосымшалардан тұрады. Сондай-ақ жұмыс 27 кесте және 35
суреттен тұрады. Зерттеу жұмысының көлемі 135 бет.
КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі: халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың
ғана көрсеткіші емес, сонымен бірге қуатты экономикалық, еңбек қорғаныс
және мәдени әлеумет болып табылады.Бүгінгі таңда балалар мен жастардың
денсаулық жағдайы басты назар аударуды талап етіп отыр. Қазіргі уақыттағы
әлеуметтік экономикалық жағдай , тіршілік деңгейі және экологиялық
қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл халқының, әсіресе өскелең
ұрпақтың денсаулығына әсерін тигізуде.
Ел Президентінің Қазақстан – 2030 Жолдамасындағы ұзақ мерзімді
басымдықтың бірі- Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-
ауқаты тармағында ... азаматтарымыздың өз өмірінің аяғына дейін сау болуы
және оларды қоршаған орта таза болуы үшін азаматтарымызды салауатты өмір
салтына әзірлеу қажеттілігі көрсетілген. Қазақстанда соңғы жылдары
демографиялық көрсеткіштер нашарлап, туу, халықтың табиғи өсімі төмендеп,
сырқаттанушылық және өлім- жітім арта түсті. Әсіресе, балалар мен жастардың
денсаулығы қауіп туғызуда.Созылмалы дертпен ауыратын 2 млн. балалар мен
жасөспірімдер диспансерлік есепте тұр. Алматы қаласындағы мектеп
оқушыларының денсаулығын зерттегенде, олардың 85 %-ы созылмалы дертпен
ауыратыны, ал Өскеменде сырқаттану деңгейінің 91%-ға жеткендігі анықталды.
Ұлт денсаулығы және оның интеллектуалды потенциалы кез келген ауқатты
елдің тек стратегиялық емес, сонымен бірге ұлттық қауіпсіздігі мен
еркіндігінің кепілдігі болып табылады.
Студенттер мен жастар халықтың белсенді еңбекке қабілетті бөлігін
құрайды. Олар еліміздің болашақ экономикалық, қорғаныс және мәдени
потенциялы. Біз жастарға қандай білім және мәдениет қалыптастырамыз,
олардың денсаулығын қалай сақтаймыз,міне ,тәуелсіз Қазақстанның болашағы
осыларға байланысты.
20 %-дан көп студенттер созылмалы аурудың екі-үш формасымен
ауырады. Ең жиі кездесетін потологияларға тыныс алу мүшелерінің, ас қорыту,
зәр айдау жүйесінің ауруларын жатқызамыз. Туберкулез, вирусты гепатит, ішек
инфекцияларының деңгейі де жоғары.
Студенттердің 80 %- ы шылым шегеді, 70 %-ға дейін алкоголь
қолданады,17%- ға дейін есірткі мен токсиндердің дәмін тартқан.
Наркомания, алкоголизм, туберкулез біздің қоғамымыздың диагноздарына
айналды.
Көрсетілген дәйектермен аурулардың 62 %-ы, ерте өмірден кетудің
жарты оқиғалары, физикалық дұрыс дамымаудың 60 %-ы байланысты болып келеді
және өмір ұзақтығының орта есеппен 5-7 жылға қысқаруына әкеледі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының көрсеткіштері бойынша,
халықтың денсаулығының 55 %-ы –өмір сүру салтына, 18 %-ы генетикалық және
тұқым қуалаушылық факторларына , 17%-ы экологиялық және табиғи- климаттық
факторларға, тек 10 %-ы ғана денсаулық сақтау ұйымына тәуелді.Балалар мен
жастар арасында санының өсуіне байналысты қазіргі уақытта олардың
денсаулығын сақтау жөнінде жаңа амалдар қолданылуда. Өз денсаулығын
сақтауға арналған шараларды ойдағыдай жүзеге асыру адамның мықты ерік –
жігеріне байланысты. Денсаулықты сақтаудың бір жолы адам бойындағы ерік
сапаларын дамыту болып табылады.
Студенттердің денсаулық жағдайын нығайту олардың бойындағы
қуаттылығымен, табандылығымен, щыдамдылығы және тағы басқа ерік сапаларымен
тығыз байланысты. Студенттердің бойындағы осы ерік сапалары қоғамымыздың
алдыға қойған мақсаттары – физикалық және психологиялық сау тұлға
болуларын қамтамасыз етеді.
Психология ғылымында ерік өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Тұлғаның ерік сапалары жайлы теориялар бірнеше кезеңдерден тұрады.
Ғалымдар Августин, И.Д.Скотт, А.Шопенгауер, Э.Гартман ерікті философиядағы
идеалисттік бағыт волюнтаризммен байланыстырса, Б.Спиноза, У.Джеймс ерікті
таңдау мен түрткілер арасындағы қайшылықтар мәселесі ретінде қарастырады.
Ал, Г.И.Челпанов, Ф.Лерш, В.Е. Франкл ерікті қиындықтар мен
кедергілерді жеңу механизмі ретінде қарастырса, Л.С. Выготский ерікті
таңдау еркіндігімен байланыстырады. Осы көзқараста В.М.Аллахвердиев,
П.В.Симонов болған. Ерікті мотивациялық тұрғыдан Э.Мейман, С.Л.Рубинштейн,
К.М.Гуревич, Л.И.Божович, А.Н.Леонтьев, В.А.Иванников қарастырды. Сонымен
қатар ерік мәселесі туралы Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Сәбет Бап-Баба
еңбектерінде жазылған ерік мәселесі жайлы көзқарастар, эксперименттер
теория, әрі практика үшін өте маңызды.
Демек, психологиялық, педагогикалық теория мен практикада ерік
сапалары жайлы аз зерттелінбеген көрінеді. Алайда, қазіргі кездегі кәсіби
білім алушы студенттердің ерік сапаларындағы өзгерісі, дамуы, жетілуі
мәселелері шешілмеген. Ал, енді, жоғары оқу курсына байланысты қазақ
студенттерінің ерік сапаларындағы денсаулық жағдайымен қатынасы тіптен
дағы тың мәселе болып табылады. Қорытындылай келе, жоғарыда айтылған
ойларды жүйелеп, жас буынның ерік сапалары арқылы денсаулықты нығайту
өзекті дей отыра, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Қазақ жантанушы
студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайымен қатысы деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жантанушы студенттердің ерік сапаларының
денсаулық жағдайымен қатынасын анықтау.
Зерттеу обьектісі: Жантанушы студенттердің тұлғалық ерік сапалары мен
денсаулық жағдайлары.
Зерттеу пәні: Жантанушы студенттердің ерік сапаларының
денсаулықпен байланысы.
Зерттеу жұмысының болжамы: егер жантанушы студенттердің ерік-жігерін
дамытудың педагогикалық, психологиялық ахуалы оңтайлы жасалса, онда
олардың ерік-жігеріне тән саулығы мен жансаулығы тура байланысты
анықталады.
Зерттеу жұмысының негізгі идеясы: Педагогикалық ықпалмен ерік
сапаларын дамыту арқылы денсаулықты нығайтудың психологиялық –
педагогикалық негіздерін ашу.
Зерттеу міндеттері:
1.Денсаулық критерийлері және ерік сапаларының ғылыми теориялық
негіздерін ғылыми педагогикалық, психологиялық, философиялық, әлеуметтік,
әдістемелік әдебиеттерден жан - жақты зерттеп, теориялық негіздерін
анықтау.
а)Денсаулыққа анықтама беру;
б) физикалық денсаулық ерекшеліктері;
в) психологиялық денсаулық критерилері.
2. Ерік және ерік сапаларына сипаттама беру.
3. Студенттердің ерік сапаларын дамытудың педагогикалық,
психологиялық негіздерінің мәселелерін ашу.
4. Студенттердің ерік сапалары мен денсаулығын диагностикалау әдістерін
даярлау.
5. Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын
анықтаушы эксперименталды зерттеуді нәтижелеу және осы мәселеге
байланысты психологиялық әдістемелік нұсқау жасау
6. Жантанушы студенттердің ерік сапаларының денсаулық жағдайларымен қатысын
дамытушы эксперименталды зерттеуді талдау, қорытынды жасау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері: Денсаулық, ерік сапалары
жайлы жазылған психологтердің, әдіскерлердің ғылыми еңбектері, психология
ғылымының негізгі қағидалары, ерік –жігерді қалыптастыру, денсаулықты
нығайту жағдайындағы психологиялық, философиялық ілімдер зерттеу жұмысына
әдіснамалық негіз болды.
Зерттеудің көздері: Денсаулықты нығайту үшін ерік сапаларын
қалыптастыру және дамыту саласындағы ғылыми еңбектер, білім беру
саласындағы заңды және нормативті құжаттар, оөу әдістемелік және
бағдарламалық құжаттар, педагогтардың және психологтердің, валеолог,
философтардың зерттеулері мен монографиялық еңбектері, мерзімді басылым
ақпараттары және білім беру мекемелерінің іс- тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу әдістері: Психологиялық, педагогикалық, әдістемелік,
валеология әдебиеттерінің ілімін сараптап, талдау.
Ерік сапаларын және денсаулық көрсеткіштерін зерттеуге арналған
психологиялық әдістемелер:
Н.Н.Обозовтың Ерік күшін бағалау әдістемесі;
Г.С.Никифорованың Мінез-құлықты бақылау әдістемесі;
Е.П.Ильин және П.А. Коволевтың Агрессиялық мінез-құлықәдістемесі;
Е.П.Ильиннің Жасқаншақтықты, ұялшақтықты анықтау әдістемесі;
Е.К.Фещенконың Шыдамдылықты бағалау әдістемесі;
Е.П.Ильин және Е.К.Фещенконың Қайсарлықты бағалау әдістемесі;
Шуберттің Тәуекелділікке дайындықR.S.K әдістемесі;
Р.Кеттелдің көп факторлы әдістемесінің (фактор Н) бір бөлігі
Әлеуметтік батылдық әдістемесі;
Е.П.Ильин және Е.К.Фещенконың Табандылықты бағалау әдістемесі;
Өз денсаулығыңызға қалай қарайсыз? анкетасы;
Ч.Д. Спилберг және Ю.Л. Ханиннің Реактивті және тұлға
мазасыздық деңгейін анықтау әдістімесі;
К.Роджерс және Р. Даймондтың Әлеуметтік психологиялық бейімделу
шкаласы әдістемесі;
К.Роджерстің өзін-өзі қабылдау межесі әдістемесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
Студенттердің денсаулығын нығайту үшін ерік сапаларын арттыру қажеттілігі
дәләлденген: денсаулық пен ерік сапаларың мәні анықталды, ерік сапаларының
денсаулықты нығайтудың негізі екендігіне зерттеулердің нәтижесінде талдау
жасалды, денсаулықты нығайтудың негізгі критерийі ретінде ерік сапаларын
дамыту үшін педагогикалық – психологиялық қажетті шарттар белгіленген.
Зерттеудің атқару тәртібі мен кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңнен
жүргізілген.
Бірінші кезеңде (2005жыл) зерттеу тақырыбы алынып, оның мақсаты,
обьектісі, пәні және міндеттері айқындалды.Осы мәселеге байланысты
психологиялық, педагогикалық, валеологиялық, философиялық әдебиеттердегі
оқу – ағартушылардың еңбектеріне шолу жасалынды. Денсаулық және ерік
сапаларының ғылыми теориялық негіздері зерттелінді.
Екінші кезеңде (2005-2006жыл) жиналған материалдар, дерек көздері
педагогика- психология ғылымының теориялық негіздері тұрғысынан талдауға
алынып, жүйеленді. Денсаулықтың және ерік сапаларының көрсеткіштерінің
жиынтығы құрылып, оларды дамытудың педагогикалық негізде ерекшеліктері мен
бағыттары анықталып,белсенді әдістері ұсынылды.Тақырыпқа байланысты
мақалалар жарық көрді.
Үшінші кезеңде (2006жыл) Эксперименттік зерттеу бағдарламасы құрылып,
диагностикалық әдістемелер таңдалып алынды. Зерттеу барысында алынған
нәтижелер сарапталып, нәтижелілігі тексерілді. Ғылыми болжам дәлелденіп,
әдістемелік ұсыныстар жасалды. Зерттеу нәтижелері бір жүйеге келтіріліп,
диссертация түрінде баяндалды.
Зерттеу базасы: Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласындағы
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университеті.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Зерттеу
қағидаларының психология ғылымының жетістігіне сүйенумен алынған
қорытындыларымен, қазіргі Қазақстан Республикасының білім беру
мекемелеріндегі тәрбиенің кешені бағдарламасына сәйкестігімен және олардың
теориялық, әдіснамалық тұрғыдан негізделумен, зерттеу әдістерін тиімді
пайдаланумен жүргізілген эксперименттің нәтижелерімен қамтамасыз етілген.
2005жылы Алматы қаласы,Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Орталық Азия Республикалары мен ТМД елдеріндегі түркі тілдес халықтардың
этнопсихология мен этнопедагогикасының қазіргі жағдайы, олардың даму
перспективалары атты ІІІ – халықаралық ғылыми – теориялық конференцияда
Қазақ студенттерінің ерік сапаларының ерекшеліктері тақырыбымен,
2005жылы С.Аманжолов оқулары атты халықаралық ғылыми - практикалық
конференцияда Студенттердің ерік сапаларын зерттеудегі теориялық
тұрғылар және Студенттерде көрінетін ерік сапаларының психологиялық
сипаттамасы тақырыптарымен, 2006жылы Жас ғалым атты ғылыми практикалық
конференциясында Ерік сапаларының адамгершілік қасиеттерімен байланысы
тақырыбымен баяндамалар жасалынып, мақалалар жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу кіріспеден, екі тараудан,
тараулар тараушалардан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЕРІК САПАЛАРЫМЕН БАЙЛАНЫСЫ ЖАЙЛЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР
1.1 Тұлғаның денсаулығының ерік сапаларымен қатысын сипаттау
Әр уақытта бүкіл әлем жұртшылығының және қоғамның өзгермейтін
құндылығы физикалық және психологиялық денсаулық болып табылады. Ерте
кездің өзінде оны дәрігерлер мен философтар адамның еркін іс-әрекеті, оның
жетілуі ретінде түсінді. Бірақ үлкен құндылығына қарамастан, денсаулық
түсінігі нақты ғылыми анықтамаға ие болған жоқ. Қазіргі кезде оның
анықтамасын түсіндіретін бірнеше көзқарастар бар.
Көптеген авторлар: философтар, дәрігерлер, психологтер (Ю.А.
Александровский, 1976 ж.; В.Х. Василенко, 1985ж;В.В. Николаева, 1991ж.;
В.М.Воробьев, 1995ж.) денсаулық анықтамасына қатысты бір-бірімен келісетін
бір мәселе – ол қазіргі кезде жалпы қабылданған ортақ ғылыми негізделген
индивид денсаулығы түсінігінің жоқтығы 1, б.364
Ең алғашқы денсаулық анықтамасы – Алкмеон анықтамасы қазіргі кезге
дейін өз жақтаушыларына ие: Денсаулық қарама-қарсы бағытталған күш
үйлесімділігі.
Цицерон – денсаулықты әртүрлі рухани жағдайлардың дұрыс қатынасы
ретінде сипаттайды.
Стоиктар мен эпикурлықтар денсаулықты барлығынан жоғары қойып, оны
интузиазммен барлық шексіздікпен қауіптілікке қарсы қойды. Эпикурлықтардың
пікірінше, денсаулық – бұл барлық қажеттіліктердің толық қанағаттануына
байланысты ляззат алу. К.Ясперстің ойынша, психиатрлар денсаулықты
адамның тума потенциалдарын жүзеге асыру қабілеті ретінде қарастырды.
Басқа да көзқарстар бар: денсаулық – адамның Менін жүзеге асыру,
адамдардың қоғамына толыққанды және үйлесімді араласуы. К.Роджерс,
денсаулығы сау адамды қозғалымпаз, ашық, қорғаныс реакцияларын
қолданбайтын, сыртқы әсерден тәуелсіз, өзінен тірек іздеуші адам ретінде
қабылдайды. Оптималды актуализанцияланған мұндай адам өмірдің әр сәтімен
қанағаттанады. Мұндай адам қозағалымпаз және өзгермелі жағдайларға жақсы
бейімделуші, басқаларға шыдамды, эмоционалды және рефлексивті 2, б.155.
Ф. Перлз адамды біртұтас психикалық денсаулығын өзінің
қажеттіліктерін саналау қабілеттілігі мен көрінетін тұлғаның жетілуімен
байланыстырады және конструктивті мінез-құлық, сау бейімделушілік және өзі
үшін жауапкершілікті қабылдау шеберлігі ретінде қарастырады. Жетілген және
сау тұлға аутентті, спонтанды және іштей еркін 3, б.360.
З. Фрейдтің пікірінше, психологиялық сау адам – бұл қанағаттанушылық
принципін шындық принципімен үйлестіре алушы адам.
К.Г. Юнг бойынша, өзіңнің санасыздығыңнын мазмұнын ассимиляциялаған
және қандай да бір архитептің шырмауынан еркін адам ғана сау бола алады.
В.Райха көзқарасынша, неврологиялық және психосоматикалық бұзылулар
биологиялық қуаттың тұрып қалуынан туындайды, яғни саулық жағдайы қуаттың
еркін өтуімен сипатталады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ережесінде, денсаулық тек қана
ауырудың және физикалық кемшіліктердің болмауы ғана емес, сонымен бірге
толық әлеументтік және рухани үйлесімділікті көрсетеді.
БМЭ –нің екінші басылымының сәйкес томында денсаулық адам ағзасының
күйі ретінде анықталады, мұнда қандай да бір ауыру туғызған өзгерістер жоқ
және ағза мүшелерінің функциялары сыртқы орта жүйесімен тұтастылықта
болады. Берілген анықтаманың негізіне денсаулықты үш белгі бойынша
бағалайтын категориялар кіреді.
Олар:
- әлеуметтік;
- соматикалық;
тұлғалық 4, б.40.
Әлеуметтік адамның әлемге әркетті қатынасы, әлеуметтік белседілік,
еңбекке қабілеттілік мөлшері.
Соматикалық – қоршаған ортаға жоғары деңгейде бейімделу физиологиялық
процесстердің үйлесімділігі, ағзаның өзін-өзі реттелуінің жетілуі.
Тұлғалық белгі - өмірлік жағдайларды басқара алу деңгейі, адам
өмірінің стратегиясын білдіреді.
И.А. Аршавский ағза өзінің даму барасында қоршаған ортамен тепе-
теңдікте болмайды, керісіше, тұрақсыз жүйе бола отырып ағза өзінің даму
барысында қоршаған ортамен өзара әрекет формаларын өзгертеді 5, б.49.
Г.Л. Апанасенко адамды психика, дене және рухани элементтерінен
тұратын жүйешелердің пирамидалы құрылымымен сиптталатын, биоэнерго
ақпаратты жүйе ретінде қарастырады. Бұл жерде денсаулық түсінігі берілген
жүйенің үйлесімділігін білдіреді 5, б.60.
Кез келген деңгейдегі бұзылулар ағзаның тұрақтылығына әсер етеді.
Г.А. Кураев, С.К. Сергеев және Ю.В. Шленовтар көптеген денсаулыққа
байланысты анықтамалар адамның ағзасы өзінің мүмкіндіктерін кеңейтуге,
сақтауға, төзімді болу және бейімділік көрсетіп, қарсы тұра алу керек
деген көзқараста болды.. Авторлар денсаулықты осылай түсіну адамды
агрессивті табиғи және әлеуметтік ортада тұратын күрескер тіршілік иесі
ретінде қарастыруға әкелетіндігін көрсетті.
Зерттеушілер адам ағзасының незігі функциясының жұмыс істеуіне
байланысты денсаулықты анықтауды ұсынады. Ағзаның өзара әрекеттесуші
жүйелерінің қабілеті ретінді өмірдің әлеуметтік және мәдени аймақтарына
бағытталған фенотиптік мінез-құлық пен адам ақыл-ой іс-әрекетін,
генеративті функцияларды, инстинктивті процестерді шартсыз рефлекторлы
генетикалық бағдарламаларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Денсаулықты философиялық тұрғыдан түсіндірсек, онда ол құбылыстардың
негізінен шығатын, қажеттілікті бейнелейді, ал ауру – бұл ортақ сипаты жоқ
кездейсоқтық, сондықтанда қазіргі заманғы медицина заңды және қажетті болып
табылатын денсаулықпен емес, кездейсоқ құбылыстар – аурулармен айналысады
6, б.40.
И.А. Гундаров пен В.А. Палесский денсаулыққа анықтама
бергендеденсаулық пен ауру өзара дихатомия принципі бойынша
қарастырылмайды деген пікірді ұсынды:не адамның дені сау, не адам ауру.
Денсаулық 0- ден 1-ге дейінгі өмірлік континиуум түрінде беріледі.
Тіпті қатты ауру адамда өте аз болса да денсаулықтың бір мөлшері болады.
Денсаулықтың толығымен болмауы өліммен тең 6, б.206.
Көптеген жұмыстарда абсолютты денсаулық абстракция болып табылады
делінген. Адамның денсаулығы медико-биологиялық ғана емес, сонымен қатар
алдыменен қоғамдық өндірістің тәсіліне тәуелді әлеуметтік факторлар мен
шарттардың, қатынастардың сипаты мен шығу тегін анықтайтын әлеуметтік
категория болып табылады.
Н.В. Яковлева қолданбалы зерттеулерде көрініс берген, денсаулықты
анықтайтын бірнеше келістерді бөліп көрсетеді. Солардың бірі қарама-
қайшылық келісі, онда денсаулық аурудан арылу ретінде қарастыралады. Осы
келістердің негізінде медициналық психологиямен тұлға психологиясында
зерттеулер жүргізілген. Шындығында да денсаулық феноменін осылайша
қарастыру, соңғы бола алмайды. Әртүрлі авторлар денсаулықты осылай
түсіндіруде келесі кемшіліктерді келтіреді:
1) денсаулықты ауру емес ретінде қарастырудың өзінде логикалық қателік
жатыр, себебі, түсінікке терістеу арқылы анықтама беру болып есептелмейді;
2. берілген кеміс субъективті себебі, мұнда денсаулық барлық белгілі
ауруларды терістеу ретінде қарастырылады, бірақ белгісіз аурулар анықталмай
қалады;
3. мұндай анықтаманың сипаттамалы және механистикалық сипаты бар, мұның өзі
индивидуалды денсаулық феноменінің негізін оның ерекшеліктерінің
динамикасын ашуға мүмкіндік бермейді 6, б.298.
Ю.П. Лисицын былай дейді: Денсаулық бұзылыстар мен аурулардың
болмауынан да маңыздырақ, бұл – толыққанды еңбек ету, демалу, бір сөзбен
адамға тән функцияларды іске асыру, еркін көңілді өмір сүру деген
қорытынды жасайды 6, б.346.
М.В. Яковлева екінші келісті комплексті – аналитикалық ретінде
сипаттайды. Берілген жағдайда кореляциялық байланыстарды санау жолымен
денсаулықты зерттеу кезінде денсаулыққа әсер ететін жеке факторлар
анықталады. Содан кейін нақты адамның өмірлік ортасында берілген фондардың
кездесу тиімділігі талданады және осының негізінде оның денсаулығы туралы
қорытынды жасалады. Автор осы келістің келесі кемшіліктерін көрсетеді:
- адам денсаулығы туралы қорытынды жасау үшін нақты формалардың
жетіспеушілігі, факторлар қосындысының жиынтығы ретіндегі денсаулықтың
бірегейлі абстрактілі эталлонының болмауы;
- адам денсаулығын сипаттайтын, жеке белгінің бірдей сандық
көрсеткіштерінің болмауы.
Денсаулық мәселелерін зерттейтін алдыңғы келістерге альтернативалар
ретінде жүйелі келіс қарастырылады. Оның принциптері төмендегідей:
- ауру емес ретінде денсаулықты анықтаудан бас тарту;
- денсаулықтың жүйелі критерилерін анықтау (адам денсаулығының гештальт-
критерилерінің жүйесі).
Әртүрлі әсерлер негізіндегі жүйенің қаншалықты икемділігін көрсететін
жақын арадағы даму аймағын анықтау, жүйенің динамикасын міндетті зерттеу,
ол дегеніміз – коррекция және коррекция мүмкіндігін көрсету.
А.Я. Иванюшкин денсаулықтың құндылықтарын сипаттау үшін үш деңгейді
ұсынады:
1) биологиялық – физиологиялық процестердің үйлесімділігі, ағзаның
өзіндік реттелуінің жетілуін білдіреді.
2) әлеуметтік – денсаулық адамның әлемге әрекетті қатынасын,
әлеуметтік белсенділіктің өлшемі болып табылады;
3) тұлғалық, психологиялық – денсаулық ауырудың жоқ болуы емес, оны
терістеу, яғни оны жеңу. Бұл жағдайда денсаулық ағзаның күйі ретінде ғана
болмай, адам өмірінің стратегиясы ретінде де қарастырылады 7, б.29.
І. Illich денсаулық дегеніміз бейімделу процесін анықтайды ... өлім
мен күйзелістерге, бұзылыстар кезіндегі емдеуге, қартаюға қоршаған
ортаның өзгерістеріне бейімделуге мүмкіндік жасайды (Брехман И.И.) 8,
б.125.
Р.М. Баевский мен А.П. Берсенева денсаулықты қоршаған ортамен өзара
әрекеттесудің нәтижесі және орта талаптарына бейімделу қабілеті ретінде
қарастырады 9, б33.
Отандық әдебиеттерде денсаулықты, ауруларды және олардың арасындағы
күйлерді бейімделу деңгейімен байланыстыру дәстүрге айналған.
Л.Х. Гаркави және Э.Б. Квакина денсаулықты донозологиялық күйлермен
олардың арасындағы жағдайларды адаптациялық реакциялардың спецификалық
емес теориясы тұрғысынан қарастырады. Берліген жағдайда денсаулық жоғарғы
белсенділікпен стресске қатысты қалыпты реакцияның үйлесімділігімен
сипатталады.
И.И. Брехман бойынша, денсаулық дегеніміз – адамның басқаларға,
табиғатқа, өзіне мейірімді қатынасы, оның әлеуметтік және физикалық
үйлесімділігі. Адамның денсаулығы бұл – сенсорлы, вербалды және құрылымдық
ақпараттардағы сапалық және сандық параметрлердегі күрт өзгерістер кезінде
жасына сәйкес тұрақтылықты сақтауы 8, б.125.
Денсаулық - адамның бейімделу мүмкіндіктері (денсаулық потенциалы)
арасындағы тепе-теңдіктің күйі ретінде түсінуді академик В.П. Петленко
1997 жылы ұсынды 10, б.49.
Н.Д. Лакосина мен Г.К. Ушаков денсаулықты адамның мүшелері мен
жүйелерінің құрылымдық және функционалды сақталуы ретінде әлеуметтік және
физикалық ортаға жоғары индивидуалды бейімделгіштігі ретінде қарастырды.
В.П. Казначеев индивид денсаулығын өмірдің максималды ұзақтығы
кезіндегі әлеуметтік белсенділік пен оптималды еңбекке қабілеттілік,
биологиялық, физиологиялық және психологиялық функциялардың дамуымен
сақталынуының динамикалық жағдайы ретінде анықталуы мүмкін екендігін
көрсетті. Оның ойынша, бұл анықтамада индивидтің өмірлік мақсаттары мен
негізгі әлеуметтік биологиялық функциялардың толыққанды жүзеге асуы
ескеріледі 11, б.178.
Сонымен, денсаулықтың келесі түрлерін көрсетеміз:
- физикалық немесе (соматикалық) денсаулық;
- психикалық денсаулық;
- рухани адамгершілік саулық;
- әлеуметтік денсаулық.
Жұмысымыздың мазмұнынын нақтылап ашу міндетін алдыға қоя отырып,
физикалық және психологиялық денсаулыққа толығырақ тоқталайық.
Физикалық денсаулық бұл ағзаның максималды адаптация және жетік
өзіндік реттелуінің негізінде ағзада әртүрлі сыртқы орта факторларының
әсерінен болып жатқан физиологиялық процестерде үйлесімділік байқалады. Ол
биологиялық заңдылықтарға бағынады және өмірдің әлеуметтік жағдайларына
байланысты болады.
Енді психологиялық денсаулықты қарастырайық. Психологиялық саулық
терминін ғылыми лекционға И.В. Дубровина енгізе отырып, оның анықтамасын
категориялық жіктеу арқылы берді: психологиялық саулық тұлғаны толық
қамтиды, адам жан дүниесінің жоғары сатыларымен тығыз байланысты,
психикалық саулықтың психологиялық аспектісі 14, б.7-19 десе, О.В.
Хухлаева психологиялық саулық – психикалық саулықтың психологиялық
аспектілері: адамның жасерекшелік, әлеуметтік, мәдени рольдерін адекватты
орындау шарты; адамның өмір бойы үздіксіз даму мүмкіндігіне байланысты, -
деп жазады 14, б.7-8.
Психологиялық денсаулық – тұлғаға қатысты, тұлғалық дамудың жоғарғы
деңгейі, өзін және басқаларды түсіну, өзін-өзі басқара алу, өзіне және
басқаларға дұрыс қатынаста болу, өз тағдыры мен дамуына жауапкершілігін
саналы түсінуді білдіреді 14, б.7-9.
Психологиялық денсаулық, біржағынан адамның өзінің жансерекшелік,
әлеуметтік және мәдени рөльдерін адекватты орындаудың шарты болып табылса,
апл екінші жағынан оның өмір бой ы үздіксіз даму мүмкіндігін қамтамасыз
етеді. Даму жайлы айтқанда бұл түсінік мазмұнының өзгеріс мазмұнынан
өзгеше екендігін айқындап айту керек. Даму өзгеріске қарағанда тұрып
қалудың және қозғалыстың болуын ғана емес, сонымен бірге адамның
позитивті жаңаға қарай мақстақа талпынысында көрсетеді.
Егер психологиялық денсаулық толыққанды функция жасаудың негізгі шарты
болса, ол психикалық денсаулық пен қаншалықты өзара байланыста
психологиялық денсаулық терминінің қолдануының өзі адамның тән және психи
касының бөлінбейтіндігін, яғни бір-бірінсіз толыққанды қызмет ете
алмайтындығын көрсетеді. Сонымен қатар соңғы кезде психологиялық
денсаулықтың жаңа ғылыми бағыты, - денсаулықтың психологиялық себептері,
әдістері және оны сақтау, нығайту және дамыту құралдары жайлы бағыты -
бөлінді. (В.А. Ананьев).
Бұл бағыт шеңберінде денсаулықты сақтауға және ауырудың пайда болуына
психикалық факторлардың әсері толық зерттеледі. Денсаулықтың өзі өзіндік
мақсат ретінде емес, адамның жер бетінде өзіндік дамуының, оның
индивидуалды миссиясын өтеуінің шарты ретінде көрсетіледі. Сондықтан
психологиялық денсаулықты негізге ала отырып, психологиялық денсаулық
физикалық денсаулықтың шарты болып табылатынын айтуға болады. Егер
генетикалық немесе апаттық факторларды, стихияларды және т.б. әсерлерін
есепке алмасақ онда психикалық сау адам, физикалық сау да болады.Психика
және соматиканың өзара байданысы ерте кез медицинасында белгілі болған:
көзді бассыз емдеу, басты денесіз, денені жансыз емдеу дұрыс емес-
Сократ.
Қазіргі кезде бірталай өңделген бағыттар бар – психосоматикалық
медицина, яғни психиканың дене функцияларына әсері механизімдерін
қарастырады, психосоматикалық бұзылуларды жүйелейді олардың профилактикасы
мен емдеу әдістерін анықтайды. Соңғы кездерде психосоматикалық аурулар
спектірінің кеңею тенденциясын байқауға болады, яғни ғылымның дамуына
байланысты психикалық шартталған аурулар саны көбеюде. Егер психологиялық
сау адам портретін құрастыратын болсақ, онда психологиялық сау адам – ол
ең алдымен спонтанды және шығармашыл, өмірге құштар және көңілді, ашық және
өзін-өзі қоршаған ортаны тек қана ақылмен емес сезім және интуиция арқылы
танушы. Ол толығымен өзін қабылдаушы және құныдылқтарды қоршаған адамдардың
ерекшелігін бағалаушы. Мұндай адам өз өмірі үшін жауапкершілікті өз басына
алады және жағымсыз жағдайларды сабақ етеді. Оның өмірі мәнділікке толы.
Ол үнемі даму үстінде және басқа адамдардың дамуына да ықпал жасайды. Оның
өмірі жеңіл болмауы да мүмкін, кейде тіпті ауырда, бірақ ол тез өзгергіш
өмір жағдайына тамаша бейімделе алушы. Ең маңыздысы - ертеңіне сеніп
белгісіздік жағдайында бола алады. Писхологиялық саулықты сипаттаудың
кілтті сөзі үйлесімділік немесе тепе-теңдік. Ең алдымен бұл адамның
өзін құрайтын арасындағы үйлесімділік: эмоционалдылық және
интеллектуалдылық, тән және психика т.б. сонымен бірге адам мен оны
қоршаған адамдар, табиғат космос арасындағы үйлесімділік. Бұл жерде
үйлесімділік статикалық жағдай емес, процесс ретінде қарастырылады. Соған
байлансты психологиялық саулық, - өзінің өмірлік міндеттерін атқарудың алғы
шарты болатын индивид қажеттілігі және қоғам арасындағы үйлесімділігін
қамтамасыз ететін адамның психикалық қасиеттерінің динамикалық жиынтығын
көрсетеді 14, б.7-8.
Егер, психологиялық саулықты сипаттаудың кілтті сөзі үйлесімділік
сөзі деп келіссек, онда адамның психологиялық саулығының негізгі
сипаттамасы ретінде өзіндік реттеуді атауға болады, яғни жағымды, сонымен
бірге жағымсыз жағдайларға, әсерлерге адекватты бейімделе алушылық. Мұнда
әсіресе, көңілді, жағымды жағдайларға бейімделудегі күреліліктерге
аударған жөн. Сонымен психологиялық саулықтың негізгі функциясы – бұл тұлға
ресурстарын мобилизациялауды талап ететін жағдайларда адам және қоршаған
орта арасында белсенді динамикалық тепе-теңдікті ұстау.
Балалардың психологиялық денсаулығы өзіндік спецификаға ие. И.В.
Дубровинаның көзқарасы бойынша психологиялық саулықтың негізі –
онтогенездің барлық кезеңдеріндегі толыққанды психикалық дамуы болып
табылады. Сондықтан бала мен ересектің психологиялық саулығы тұлғалық жаңа
құрылымдардың жиынтығымен ерекшелінеді. Олар балада әлі дамымаған, бірақ
ересек адамдарда болуы шартты. Сонымен, психологиялық саулық – бұл өмір
бойы дамып отырады, бірақ оның алғы шарттары пренатальды кезеңде
қалыптасады. Оның өмір жасында ол ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен
үнемі өзгеріп отырады.
Психодлогиялық саулықтың мазмұнын толықтыруды талап ететін
дискуссионды позицияның бірі – бұл оның руханилықпен өзара байналысын
қарастыру. В.И. Дубровнинаның пікірінше, психологиялық саулықты тұлғалық
дамудың жан-жақтылығы көзқарасымен қарастыру керек, яғни психологиялық
саулыққа руханилықтың басы абсолютты құндылықтарға бағдарлануды қосу:
- Шындық, Сұлулық, Мейрімділік.
Сонымен, егер адамда этикалық жүйе жоқ болатын болса онда оның
психологиялық саулығы жайлы айту мүмкін емес.
Енді психологиялық саулық құрылымын қарастыралық. Әдебиеттерді және
жүргізілген зерттеу жұмыстарын талдау, психологиялық саулықты
аксиологиялық, құралды және қажеттілікті – мотивациялық құрылым ретінде
сипаттауға болатынын көрсетеді 14, б.25.
Аксиологиялық құрылым адамның өзіндік мен құныдылықтарымен басқа
адамдардың мен құндылықтарының мазмұныны көрсетеді. Оған өзін толық білу
арқылы, басқа адамдарды жыныстық, жас ерекшелік, мәдени ерекшеліктерін және
т.б. қарамастан абсолютты қабылдай алу сәйкес еді.
Құралды құрылым адамда өзін танудың өз санасын өзіне, өзінің ішкі
і\әлеміне және басқалармен өзара қатынаста шоғырландырудың құралы ретінде
рефлексия қасиетінің болуы. Оған адамның эмоционалды жағдайын және басқа
адамдардың жағдайын, басқаларға қиянат жасамай еркін және ашық сезімін
көрсету, өзінің қоршағандардың мінез-құлқының көріну себептерімен
нәтижесінің саналы түсіндіруді сәйкестендіруге болады.
Қажеттілікті мотивациялық құрылым – адамда өзіндік даму
қажеттілігінің болуын анықтайды. Бұл адамның өзінің өмірлік іс-әрекетінің
субъектісі болатынын, оның дамуының қозғалыс күші ретінде белсенділіктің
ішкі көзі бар екендігін көрсетеді. Өзінің дамуына жауапкершілікті толығымен
қабылдайды және өз биографиясының авторы болады. (В.И. Слабодчиков).
Қарастырылған құрылымдарды қортындылай келе психологиялық саулық өзіне
және басқа адамждарға деген оң қатынас тұлғалық рефлексия және өзіндік
дамуға деген қажеттілік, - аталған құрылым компоненттерінің өзара байланысы
немес динамикалық өзара әрекеттестігі. Адамда позитивті даму үшін, оң
өзіндік қатынас болуы қажет. Ал өз кезегінде адамның өзіндік дамуы өзіндік
қатынастың өзгеруіне әкеледі. Ал тұлғалық рефлексия өзіндік дамудың
механизмі болып табылады. Соған байланысты өзіндік қатынас, рефлексия және
өзіндік даму бір-бірін өзара шарттайды, үнемі өзара әрекеттестікте болады.
Психологиялық саулық нормалары мен критерилеріне тоқталайық.
Психъологиялық саулық нормасы – бұл қоғамға бейімделу ғана емес,
сонымен бірге өзі дами отырып, қоғамның да дамуына әсер ететін белгілі
тұлғалық сипаттамалардың болуы. Норма – бұл жетістікке жетуге арналған
педагогикалық шарттарды ұйымдастырудың бағдары болатын бейне. Психологиялық
саулық нормасы психологиялық критерилер мәселесімен байланысты. Қазіргі
кезде психологиялық саулықтың анықтамасына көп жағдайда деңгейлі тәсіл
ұсынылады, бірақ деңгейлерді анықтауда әртүрлі негіздер қолданылады. М.Р.
Роговин сыртқы және ішкі реттелу функциялараның сақталуына негізделеді.
Б.С. Братус тұлғалық – мәнділік немесе тұлғалық саулық, индивидуалды
психологиялық денсаулықтың жоғары деңгейі ретінде – мәнді талпыныстардың
адекватты тәсілін құру қабілеттілігі және психикалық іс-әрекеттің
нейрофизиологиялық ұйымдастырылуының ерекшелігі ретінде психофизиологиялық
саулық дейңгейін көрсетеді.
Психологиялық денсаулықтың жоғарғы деңгейі – креативтілікке – ортға
тұрақты бейімделушілігі, стрестік жағдайларды меңгеруге резервті күші бар
және шындыққа белсенді шығармашылық қатынастағы жасаушылық позициясы
адамдарды жатқызуға болады.
Орташа деңгей – бейімделушілікке – социумға толқы бейімделген, бірақ
біршама жоғары мазасыздығы бар адамдарды жатқызамыз.
Төменгі деңгей – бұл дезадаптивті, немесе ассимилятивті –
аккомодативті. Мұнда ассимиляция және аккомодация процестерінің бұзылған
тепе-теңдігі және ішкі қақатығысты шешуде ассимиляцитивті немесе
аккомодативті құралдарды қолданатын адамдарды жатқызамыз. Ассимилятивті
мінез-құлық стилі ең алдымен адамның сыртқы жағдайға өз тілектеріне және
мүмкіндіктеріне зиян келтірумен сипатталады. Қоршағандардың тілектеріне
толығымен сәйкестенуге тырысады.
Аккомативті – мінез – құлық стилі керісінше, қоршағандарды өз
қажеттіліктеріне бағындырғысы келеді.
Психологиялық саулықтың бұзылуына әсер ететін факторларды талдайық.
Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
- объективті немесе орта факторлары;
- субъективті индивидуалды тұлғалық ерекшеліктерімен шартталған 3, б.
15.
Экономикалық кері жағдайлар және отбасындағы қолайсыз әсерлер
соматикалық әсерлермен қатар балаларда психологиялық денсаулық ауытқуларына
әкеліп соғады. Оқушылардағы психологиялық денсаулықтың бұзылуларының ішінде
кең тарағандары – эмоционалды тұрақтылықтың бұзылуы, іс-әркеттегі
ауытқушылық және гиперактивтілік.
Сыртқы орта факторларының отбасындағы жағымсыз жағдайлар және
балалар тәрбиеленетін мекемелермен, кәсіби іс-әркетпен, мемлекеттегі
әлеуметтік экономикалық жағдайлармен байланысты факторлар жатады. Сыртқы
орта факторларының маңызы балалық және жасөспірімдік кезеңдерде жоғары
болады. Әрбір жас кезеңінде психикалық дамудың жаңа құрылымыныдағы
неғұрлым мәнді психологиялық сипаттамаларды бөліп көрсетуге болады. Бұлар
әрбір баланың даму жолындағы бағалай сипатаның критериі ретінде көрінеді
және оның психологиялық денсаулығының көрсеткіші қызметін жасайды 16,
б.22.
Нәрсетелік кезеңде (туғаннан 1 жасқа дейін) қалыпты даму факторы
болып баланың анасымен жеткілікті жақын қарым-қатынасы орын алады.
Сондықтан анасымен қарым-қатынастың жетіспеушілігі бала дамуында әртүрлі
ауытқуларға әкеледі. Алайда, бүгінгі отбасыларында жиі кездесетін жағдай –
жоғарыда айтылғанға қайшы, қарым-қатынастың шектен тыс көп болу потологиясы
да психологиялық саулықтың бұзылуына әкелетін фактор болып табылады.
Отбасылық қарым-қатынастың осы типі ата-аналарымен де, маман
психологтерімен де ауытқуға әкелетін фактор ретінде қарастырылмайды. Ашып
айтсақ, қарым-қатынастың шектен тыс көп болуы – гиперқамқорлық – баланың
жүйке жүйесінің шектен тыс қозуына, стимуляциясына әкеледі. Мұндай жағдайда
бала ата-ананың эмоционалды балдағына айналады, олармен симбиотикалық
тығыз байланыста болады, балаға еркінділік берілмейді, оның әр іс-әрекеті
гиперқамқорлыққа – шектен тыс күтімге алынады.
Қарым-қатынас потологиясының келесі түрі – шектен тыс стимуляцияның
қарым-қатынастың жеткіліксіздігімен араласып келуі, яғни баланың өмірлік
ритімдерінің құрылымдылық ұйымдастырылмауы ретсіздігі. Қарым-қатынас
потологиясының үшінші түрі – формалды қарым-қатынас, яғни баланың қалыпты
дамуына қажетті эмоционалды сезімдік негізінен айырылған қарым-қатынас.
Баланың анасымен қалыпты қатынасының бұзылуы жағымсыз тұлғалық
құрылымдардың қалыптасуына әкеледі, яғни қоршаған дүниеге сеніммен
тәуелсіздіктің орнына мазасыз тәуелділік пен сенімінің жойылуы орын алады
(М.Эйнсворт, Э.Эриксон).
Ерте балалық шақ кезінде (1 – ден 3 жасқа дейін) баланың өзіндік
Мені қалыптасып, өзіндік сана сезімі дамиды. Осы кезеңнің соңында балада
автономия, еркінділік қалыптасады. Сондықтан анасы балаға еркінділік беруі
керек. Еркінділікті беру жылдамдылығын және еркінділік көлемі шешуші рөль
атқарады.
Мектепке дейінгі кезеңде (3-тен 7 жасқа дейін) психологиялық
саулықтың бұзылысына әкелетін фактор – отбасындағы бала отбасы табынатын
адам типіндегі қарым-қатынас стилі. Бұл тип кезіндегі баланың
қажеттіліктерін қанағаттандыру отбасының басқа мүшелерінің
қажеттіліктерін қанағаттандырудан басым қойылады. 3-7 жасар баланың
психологиялық саулығына қауіп төндіретін факторларға, сонымен қатар бір
ата-ананың болмауы, ата-ананың бала болашағын өзінше бағдарлауы жатады.
Соңғы аталған қарым-қатынас типі Э.Берн терминологиясы бойынша көнгіш
баланың қалыптасуына әкеледі 14, б.24. Ол Э.Г. Эйдемиллер атаған
доминантты гиперпротенция тәрбие типімен, яғни отбасының балаға шектен
тыс бақылау жасап, еркінділігін шектеумен байланысты. Көнгіш балада
мектепке дейінгі кезеңдегі маңызды жаңа құрылым – ынталылық қалыптаспайды.
(Э.Эрискон).
Ондай балада әдетте мектепке дезадаптация ашық байқалады, алайда
зеттеулер жоғары мазасыздықты, өз-өзіне сенімсіздікті, қорқыныштарды
көрсетеді.
Бастауыш сынып кезеңінде ( 6-7 –ден 10 жасқа дейін) баланың ата-
анасымен қарым- қатынасы мектеппен байланыстырыла бастайды. А.И.Луньковтың
айтуынша, егер ата- ана баладағы өзгерістерді түсінетін болса, отбасындағы
баланың статусы жоғарылап, ол жаңа қатынастар жүйесіне енеді 16, б.30.
Баланың өзіндік бағасы мен өзіндік сана – сезімі дамудың қатаң
критерилерін алады: оқудағы үлгерім және тәртіп. Бастауыш сынып оқушысы
өзін тек осы екі бағытта танып, олардың негізінде өзіндік бағасын
қалыптастырады.
Жеткіншектік кезең (10-11- ден 15-16 жасқа дейін) дербес болудың
маңызды кезеңі. Дербестікке жетудің табыстылығы көп жағдайда отбасы
факторларымен, дәлірек отбасынан бөлектену процес імен жүзеге
асады.Жеткіншектің отбасынан бөлінуі жеткіншек және оның отбасы арасындағы
өзара қароым- қатынастың, яғни қолпаштауға емес, партнерлікке негізделген
жаңа типінің қалыптасуымен байланысты. Бұл кезеңде мектепті , ересектенудің
маңызды психоәлеуметтік қақтығыс, сонымен бірге еркіндік пен дербестік
мақсатына жету орны ретінде қарастыруға болады. Нәрестелік кезеңнен
жеткіншектік кезеңге дейін психологиялық денсаулыққа сыртқы орта
факторларының әсері азаяды. Сондықтан, ересектерге бұл факторлардың әсер
етуін сипаттау күрделірек.Психологиялық сау ересек кез келген факторға
өзінің денсаулығына зиян келтірмей адекватты бейімделе алуы керек.
Осы позициямен келісе отырып, ішкі субъективті факторлардың
психологиялық саулыққа әсерін қарастырайық.
Психологиялық саулық стресс жағдайларына төзімділікті білдіреді
13, б.7, сондықтан стреске төтеп бере алуды – толеранттылықты азайтатын
психологиялық қасиеттерді анықтайық. Осы орайда индивидуалды типологиялық
қасиеттердің ішінде темперамент елеулі ролді атқарады. Ең алдымен А.
Томастың классикалық эксперименттерінен бастайық, ол темпераменттің
қиын деп атаған қасиеттерін бөліп көрсетті: ырғақсыздық, бейімделудің
төмендігі, қашқақтау тенденциясы, нашар көңіл- күйдің басымдылығы, жаңа
жағдайлардан қорқу, шектен тыс қыңырлық, шектен тыс көңіл бөлушілік, жоғары
немесе төмен белсенділік.Мұндай темперамент күрделілігі мінез- құлық
бұзылуының жоғары тәуекелдігінде. Бірақ аталғанбұзылулар қасиеттерден
туындамайды, қоршаған ортамен ерекше өзара әрекеттестік
тудырады.Темпераменттің индивидуалды қасиеттерін психологиялық денсаулықтың
бұзылуы жағынан Я.Стреляу қарастырды. Я.Стреляудың пікірінше, темперамент –
бұл мінез- құлықтың энергетикалық деңгейінде және реакциялардың уақытша
параметрлерінде көрінетін, мінез- құлықтың тұрақты сипаттамаларының
жиынтығы.
Темперамент сыртқы ортаның тәрбиелік әсерін модификациялайды.
Я.Стреляу және оның қызметкерлері тұлғаның бірнеше қасиеттері мен
темпераменттің байланысын зерттеу жұмыстарын жүргізген. Мінез- құлықтың
қуаттық деңгейіндегі сипаттамаларының бірі – реактивтілікке қатысты
байқалған. Мұнда реактивтілік ретінде стимулға қатысты жауап беру күші
түсіндіріледі. Жоғары реактивті балалар –бұл аз ғана стимулға күшті жауап
қайтаратындар, әлсіз реактивтілер - әлсіз реакциялық қарқындылар. Жоғары
реактивті және әлсіз реактивті балаларды педагогтардың ескертулеріне деген
реакциялары арқылы ажыратуға болады.
Зерттеу нәтижелері бойынша жоғары реактивті балаларға жоғары
мазасыздық тән. Оларда қорқыныш, жұмыс істеу қабілеттілігінің пайда болу
табалдырығы төмен. Өзіндік реттелу деңгейі пассивті, яғни әлсіз
табандылық,әрекеттің төмен эффективтілігі, өз мақсаттарына әлсіз
бейімделушілік.Қарастырған зерттеу нәтижелері, темперамент қасиеттері
психологиялық саулықтың бұзылу көзі емес, бірақ тәуекелділіктің мәнді
факторы болады.
Енді, стреске табандылықтың төмендігі қандайда бір тұлғалық
факторлармен байланысты екендігін қарастырайық. Қазіргі кезде бұл мәселеге
қатысты нақты позиция жоқ. В.А.Бодровтың пікірінше, өмірде ақ- жарқын
адамдар психологиялық табанды болып келеді, көңіл- күй фоны төмен адамдар
керісінше психологиялық табандылығы да төмен болып келеді. Сонымен қатар
табандылықтың үш негізгі сипаттамасын бөліп көрсетеді: бақылау, өзіндік
баға, сынау.
Адам денсаулығының деңгейі оның мәдениетіне тікелей байланысты. Адам
бойында денсаулықты сақтауға деген тұрақты мотивация, ұмтылыс, мақсат болуы
керек. Адам өзінің генетикалық, физиологиялық, психологиялық мүмкіндіктерін
білуі, өз ағзасының резервті мүмкіндіктерін дұрыс бағалап, оны рационалды
білуі тиіс.
Адам денсаулықты ең басты құндылықтардың қатарына қосып, оны
сақтауда өзі, өзіндік ерік- жігері басты роль атқаратынын ескеріп, ұдайы
өзімен- өзі жұмыс істеуі керек және өзін қажетті шектеулер мен тиімді
жүктемелер жағдайында ұстауы тиіс. Бұл өте күрделі де қиын іс.
Сонымен, адамның психологиялық және физикалық денсаулығы оның
әлеуметтік ортаға бейімделіп, қоғамда белсенді тіршілік жасауының басты
шарты және олардың қалыпты деңгейде болуы ерік сапаларына тәуелді.
Жұмысымыздың келесі тарауында ерік сапаларын жан-жақты қарастырайық.
1.2 Ерік және тұлғаның ерік сапаларының психологиялық негіздері
Ерік мәселесі, адам іс-әрекетінің ерікті және еріксіз реттелуі ұзақ
уақыт бойы ғалымдарды ойландырып, әртүрлі пікірталастар тудыруда. [15, б.5]
Ерік мәселесін зерттеудің қиындығы ғылыми тұрғыда және былайғы өмірде
әр түрліше түсіндіруде. Былайғы өмірде ерікті еркіндік ретінде, кейде адам
тілегінің бір жағы ретінде, кейде мінез күшінің көрінуі ретінде
қабылдаймыз. Осы көріністердің әр түрлілігі байланысты, ғылыми тұрғыда да
екі қарама-қарсы бағыт бар. Оның бірі сыртқы кедергілерге қарамастан,
адамның әрекетін автоматтыққа айналдыруға байланысты болса, екіншісі –
детерменизммен, адам әрекетінің сыртқы шарттылығымен байланысты.
Осыған байланысты кейбір авторлар ерік деп әртүрлі шартты реттелуді,
ал кейбіреулері адамның қиындықты және кедергілерді жеңетін адам актісін
қарастырады. Кейінгі бағыт, ерікті ерік күші деп түсіндіреді
Кейбір зерттеушілердің, мәселен, В.И.Иванников жұмыстарында ерікті
психикалық құбылыстар саласынан ығыстыруы байқалады. Психика ерік
түсінігінің қолдануынсыз сипатталады 31, б.87.
Ал, басқа зерттеушілер керісінше, бұрыннан алынған фактілер талқыланып
және ерік теориясы көмегімен түсіндіріледі.
Адам әрекетінің механизмін ерік мәселесі төңірегінде зерттеу бағыты
пайда болып, 1883 жылы неміс социологы Ф.Теннис волюнтаризм деген ат
берді және ерікті ерекше күш ретінде атап көрсетті. Волюнтаризм ілімі
бойынша ерікті актілер ештеңемен анықталмайды, бірақ өзі психикалық
процестердің барысын анықтайды. Бұл философиялық бағыттың өзіндік ерікті
зерттеу тарихы бар. Эпикур ең бірінші – аяқ асты детерминантты, еркін мінез
құлық таңдауы туралы сұрақты көтерді. Бұндай ілімнің дамуына антикалық
философиядағы адамның рухани қабілеттілігі сана, ой деген түсінік әкелді.
Августин (354-430) жан мен тәнді басқаратын ерік деген болжам айтты. Ерік
адамды жанын өзін-өзі тануға итермелеп, заттардың сезімдік таңбалармен
олардың бейнесін елестетеді.
Еріктің интеллекттен жоғарылығын Иоанн Дунс Скотт көрсетті.
А.Шопенгауэр және Э.Гартман, ерікті ғарыштық күш ретінде көрсетіп, адам
психикасының көрінуінің басы, соқыр және санасыз бірінші қағида деді. Сана
мен интеллект Шопенгауэр бойынша ерік күшінің екінші дәрежелі көрінуі.
Сонымен волюнтаризм еріктің көрінуін объективті табиғат және қоғам
заңдылықтарымен қарама-қарсы қойып, адам еркі ештемеге тәуелді емес деді.
Адамның әрекетінің бұндай түсінігіне және ерікпен байланысын
түсіндірілуіне көптеген философтар мен психологтер қарсы болды. Бұрынғы
кезде Спинозаның өзі адамның себепсіз әрекетін жоққа шығарды, өйткені ерік
басқалары сияқты себепті қажет етеді. Оның айтуынша, адамдар өздерін ерікті
деп санауда қателеседі. Бұл пікір, олар өз әрекетін мойындайды, бірақ олар
анықталатын себепті белмейді дегенге негізделген. Оның ойынша ерік адам
ұмтылысы, бірақ ол тәнге емес, жанға бағынышты.
Волюнтаризм қарсыластарының ойынша, ерік іскерлік білімімен шешім
қабылдай алу.
Волюнтаризм бағытының оң жақтары да бар, ерікті өз алды бір мәселе
ретінде көтеріп, сапалы психикалық құбылыс ретінде, автогенетикалық ерік
теориясында бейнелеуін тапқан, елес пен қозғалыс ассоциациясына қосылмайды
(В.Вундт.1912; Н.Ах N.Ach, 1905,1910; И.Линдворский J.Lindworssky. Der
Wille. 1923). Еріктің еркіндігі тақырыбын талқылау, таңдау еркі
мәселесін көтеруге көңіл аудартты 15, б.25.
Голландия философы Б.Спиноза түрткі күресін идеялар күресі ретінде
қарастырды. Соған байланысты ерік пен сана ол үшін бір болды. Спиноза
бойынша ерік сыртқы детерминизмді аңғару, субъективті өзіндік ерікті шешім
қабылдау, ішкі еркіндік 15, б.31.
Американдық психолог У.Джемс (1911,1991) еріктің басты функциясы бір
уақытта екіншіге бірнеше қозғалыс идеясы туындаса, әрекет жасау туралы
шешім қабылдау деп көрсетті 28, б.262.
Бәсекелесу идеяларының болуы қозғалыс елесінің әрекетке айналуына
кедергілер жасайды, сондықтан әрекетті орындау үшін идеялар таңдауын жасап
және шешім қабылдау керек. Таңдау қызығушылықтар негізінде жасалады және
зейінді таңдалған объектіге бағыттайды, содан кейін қозғалыс басталады, осы
минутта адамның зейінін алған идея қозғалысқа импульс береді. Сондықтан
ерік күшін адам санасын тартымсыз, бірақ керекті объектіге бағыттап, өз
зейінін соған тоқтату керек. Өзін Волюнтаристтер қатарына жатқызған
У.Джемстің ойынша ерік жанның дербес күші, әрекет жасауда шешім қабылдауға
қабілетті.
Ерікті бірнеше тілектің ішінен біреуін таңдауда немесе мотивтер
қақтығыстарын шешуде Г.И.Челпанов (1926), Ф.Лерш (Ph. Lersch, 1956), Л.С.
Выготский ерік мәселесін талқылауда бұл түсінікті таңдау еркіндігімен
байланыстырады. Л.С.Выготскийдің айтуынша, өз мінез құлқыңды игере алу
мінездемесі, таңдау жасай алу.
В.М.Аллахвердовтың тұжырымдауынша ерік еркіндін мойындауға, қатал
детерменизмді мойындауға (әрекет) адам мінез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz