«Адам экологиясы» оқу құралы

ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЊ ЃЫЛЫМ ЖЄНЕ БІЛІМ БЕРУ МИНИСТРЛІГІ

С. Аманжолов атындаѓы Шыѓыс Ќазаќстан Мемлекеттік университеті

Т. Т. Ракишева

АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ

Оќу ќ±ралы

¤скемен

ШЌМУ Баспасы

2006

УДК 502/504 (075. 8)

ББК 28. 08. Я 73

Р 18

Ракишева Т. Т. Адам экологиясы: Оќу ќ±ралы / Т. Т. Ракишева; ШЌМУ. - ¤скемен: ШЌМУ Баспасы, 2005. - 82 б.

«Адам экологиясы» оќу ќ±ралында Адам экологиясы пєні бойынша дєріс сабаќтарыныњ теориялыќ мазм±ны жєне лабораториялыќ сабаќтарында ж‰ргізілуге арналѓан тєжірбиелік ж±мыстар, білімді тексеруге арналѓан тестер енген. Оќу ќ±ралы биология, экология, валеология мамандыќтарында оќитын студенттер мен дєріс беруші м±ѓалімдерге арналады.

ШЌМУ- ніњ Экология және Жаратылыстану ғылымдары факультетінің Әдістемелік Советінде 23. 01. 06, хаттама №3 бекітілді

Пікір жазѓандар: медицина ғылымының кандидаты Д. К. Омарова

биология ғылымының кандидаты Ж. Т. Игісінова

ISBN ШЌМУ, 2006

1 АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ - ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ БІР ТАРМАҒЫ

Экология гректіњ «ойкос» - ‰й, «логос» - ѓылым деген сµзінен шыќќан. Тура аудармасында б±л ±ѓым «табиѓи ‰йді», онда т±рып жатќан организмдермен б±л «‰йді» тіршілікке жарамды ететін ‰рдістерді зерттеп, танып білуді білдіреді. Экологияныњ ѓылым ретінде пайда болуы 1866 жылдыњ 14 сентябірінде неміс биологы Э. Геккелдіњ «Организмдердіњ жалпы морфологиясы» деген ењбегімен байланысты. Ол µз ењбегінде «Экология ретінде біз организмдердіњ сыртќы ортамен ќатынасын ќарастыратын жалпы ѓылымды т‰сінеміз» - деп кµрсеткен. Экология, б±л атау шыќпастан б±рын адамзат дамуымен бірге ж‰рді десе де болады. Экология - тірі организмдердіњ бір-бірімен жєне олардыњ ќоршаѓан ортамен байланысын зерттейтін ѓылым. Б±л байланыстар жер бетіндегі «тіршілік» деп аталатын µте к‰рделі жєне тыѓыз бірліктегі байланыстарды т‰зеді. Ќазіргі тањда экология кешенді пєн аралыќ ѓылымѓа айналды. Экология география, геология, химия, физика, биология, мєдениет теориясы, экономика, медицина сияќты ѓылымдармен тыѓыз байланыста. Экология ѓылымы биоцентристі бола турса да таза биология емес. Экологияда зерттеу єдістері сипаты жєне ±йымдасу дењгейі жаѓынан алѓанда єрт‰рлі болуы м‰мкін: химиялыќ, физикалыќ, биологиялыќ, молекулярлыќ, морфологиялыќ, физиологиялыќ, демографиялыќ т. б. Ќазіргі тањдаѓы экология ѓылымы - б±л білім ќорларының жања бµлімі. «‡лкен» экология немесе «мегаэкологияныњ» наќты айќын ќ±рылымы жоќ.

Басқа биологиялық организмдер сияқты адамдар да қоршаған ортамен тығыз байланыста болады, сондықтан олар табиғат заңдарына бағынып, онда өтіп жатқан заттар айналымына қатысады.

Ертедегі Ќытай, Египетте µсімдіктер мен жануарлар жєне олардыњ µзара байланысы, адамдардыњ табиѓатќа єсері туралы маѓл±маттар жиналды. Б±л тањданарлыќ жайт емес, себебі адамдардыњ ќоршаѓан табиѓи ортаѓа кері єсері ертеден басталды. Мєселен, Ливандаѓы тау шатќалдарыныњ жалањаштануы 5000 жыл б±рын Соломон патшаныњ ємірі бойынша сарайлар салуѓа ливандыќ балќараѓайларды пайдаланудан басталды. Адамзат ќоѓамыныњ ќалыптасуыныњ алѓашќы кезењдерініњ µзінде аќ, адамдардыњ т±рып жатќан жаѓдайлары мен олардыњ денсаулыќтары арасындаѓы байланысы айќындалѓан. Екі мыњ жыл б±рын ежелгі кезеңнің ұлы дәрігері Гиппократ (шамамен біздің дәуірге дейін 460-370 ж. ) климат, су, жыл мезгілдерініњ адам денсаулыѓына єсерін ѓана сипаттап жазып ќоймай, сонымен ќатар Жерорта тењізініњ Европалыќ, Азиалыќ, Африкалыќ жаѓалауларын мекендеген халықтардыњ салыстырмалы антропологиялық сипатын да берген. Оның еңбектерінде сыртқы ортаның факторлары, тіршілік сипаты адамның тәндік (дене құрлысының) және жандық (темперамент) қасиеттерінің қалыптасуына белгілі бір ықпалын тигізетіні жµніндегі көптеген дәлелдер кездеседі.

ХҮІІ ғасырда түрлі аймақтардағы табиғи және әлеуметтік жаѓдайлардыњ сол жерді мекендейтін халыќтыњ денсаулығына әсерін зерттейтін ғылым - медициналық география пайда болды. Оның негізін итальяндық дәрігер Б. Рамаццини (1633-1714) қалады. Медициналыќ география бойынша ѓылыми ж±мыстар Рессейде XVIII ѓасырдыњ орта кезењіне сєйкес келеді. Медициналыќ география XIX ѓасырда біршама дамыды. Осы кезеңде егжей-тегжейлі медициналық-географиялық сипаттамалар жасалды. Бұл жұмыстарда нақты бір әсердің, табиғи жағдайлардың тұрғындар денсаулығына жағымсыз да, жағымды да ықпалы жан-жақты баяндалды. Яѓни, ѓалымдарды адамдардыњ экологиялыќ жаѓдайларыныњ сєттілік мєселесі ертеден аќ кµњіл бµлдірді.

Орыс дәрігері, профессор А. А. Остроумовтыњ 1895 жылы жарыққа шыққан «Клиникалық дәрістерінде» «Біздің зерттеу затымыз - қалыпты өмірі оның тіршілік ету жағдайларымен бұзылған науқас адам болып табылады» деп жазды. Н. Ф. Реймерстің (1992) пікірінше, адам экологиясы басқа атаумен болса да классикалық биологиялық экологиямен (биоэкологиямен) бір мезгілде дерлік пайда болды. Көптеген жылдар бойы ол екі бағытта қалыптасты - адам экологиясы және әлеуметтік экология. Адам экологиясы мәні жағынан әлеуметтік экологиядан үлкен, әрі кең. Бұл бағыт «адам биологиясы» деген атаумен кеңінен дамыды.

«Єлеуметтік экология» ұғымын Р. Паркпен Э. Бюргес (АҚШ) µткен ғасырдың 20-сы жылдары ғылымға енгізді. Олардың айтуынша адамдардың қоғамдағы орны тек өмір сүру үшін тартысу жєне күресу арақатынастарының негізінде, яѓни биологиялық бақталастықта көрінеді. Біраќ, біртіндеп мұндай көзқарастар өзгеріп, адамдарды тек биологиялық тұрғыдан қарамай, жаратылыстану, экономиялық, әлеуметтік ғылымдар жиынтығы ретінде танитын ғылыми еңбектер жарық көре бастады. Біртіндеп шетелдік єдебиеттерде «єлеуметтік экология» ±ѓымынан ќараѓанда «адам экологиясы» ±ѓымы жиі ќолданыла бастады. Жалпы, жања ѓылыми баѓыт - адам экологиясы 20 ѓасырдыњ екінші жартысында адамды тіршілік ортасымен біртұтастықта кешенді зерттеу маќсатында ќалыптасты.

Ю. П. Лисицын (1973), А. В. Кацура, И. В. Новак, А. Г. Воронов (1974) . О. В. Бароян (1975), Н. Ф. Реймерс, т. б. авторлар өмір сүруге қолайлы жағдайлады зерттегенде адамдар экологиясы мәселенің екі жағын: биологиялық жєне әлеуметтік, ескеруі қажет екенін атап көрсетті.

Адам экологиясы - бұл адамның мекен ету ортасымен өзара қарым-қатынасы туралы ғылым болып табылады. Бұл қарым-қатынастардың негізінде адам организімініњ ортаның әсерлеріне морфофизиологиялық реакциялары жатыр. Организімге ќоршаѓан ортаның абиотикалық (физикалық, химиялық), биотикалық және антропогенді факторларының әсері анықталады.

Адамдардың жыл сайын күшейіп келе жатқан іс әрекеттерінің қоршаған ортаға тигізетін әсерін, пайда-зиянын, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдаланып, қалпына келтіріп отырған жолдары мен әдістерін де адамдар экологиясы зерттейді. Оның негізгі тақырыбы - адамдар мен табиғаттың арақатынасы, олардың іс әрекетінің қоршаған ортаға пайдасы мен зияны. Адам экологиясы адамныњ табиѓи мєнін, оныњ тіршілік ортасыныњ, денсаулыѓыныњ экологиялыќ факторларын ќарастырып, әлеуметтік-экономикалық келелі мәселелерді пайдалы шешу, адамдардың өмір сүруін жақсарту, табиғат пен қоғамның ара қатынастарын ұтымды ұйымдастыру жолдары мен әдістерін зерттейді.

Адамдар экологиясы экологияның үлкен бір бµлігі болып есептеледі.

Адамдардың табиғатпен арақатынастары көп қырлы және көп сырлы болады. Оларды түсініп білу үшін терең білім мен зерттеу әдістерін жете меңгеру қажет. Адам экологиясы ќ±рлымы жаѓынан биологиялыќ, єлеуметтік, антропогендік, ќолданбалы компоненттерден т±рады.

Ќазіргі тањда адам экологиясыныњ алдында мањызды бірнеше теориялыќ мєселелер т±р:

1. Популяциялыќ, топтыќ, жекелей дењгейде адамныњ бейімделу механизмдерін зерттеу;

2. Ќоршаѓан орта єсерлеріне арнайы, арнайы емес организмніњ конституциялыќ реакцияларын аныќтау;

3. Бейімделу реакцияларыныњ ќалыптасуына уаќыт факторыныњ мєнін зерттеу;

4. Єр т‰рлі аймаќта т±раќтап т±рып жатќан халыќтыњ эволюция-генетикалыќ сипатын жєне олардыњ бейімделу механизмдерініњ ерекшеліктерін зерттеп, аныќтап олардыњ экологиялыќ портретін жасау (Адамныњ экологиялыќ портреті - жеке адамныњ µзі µмір с‰ріп жатќан ортаныњ белгілі бір ерекшеліктеріне арнайы бейімделуін сипаттайтын генетикалыќ ќасиеттері мен морфофункционалдыќ т±ќымќуалау белгілерініњ жиынтыѓы) ;

5. Адам денсаулыѓына космостыќ, жердік, єлеуметтік ќоѓам факторларыныњ жєне олардыњ ырѓаѓыныњ єсерлерін зерттеу, аныќтау.

Адам экологиясы бойынша кµптеген ењбектердіњ авторы Н. А. Агаджанян экологиялыќ ыќпал мен адам экологиясыныњ ќ±рылымын келесідей суретте кµрсетеді (Сурет 1) .

Сурет 1- Экологиялыќ ыќпал мен адам экологиясыныњ ќ±рылымы

2 АНТРОПОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ

2. 1 АДАМ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮР РЕТІНДЕ

Адам ѓылыми-техникалыќ прогресстіњ дамуына байланысты µзініњ кєсіптік кењістігін кењейті. Жер бетінде адам аяғы баспаған жер қалған жоқ. Адамзат баласы тек тіршілікке ќолайлы, жаќсы игерілген аймаќтарды ѓана емес, сонымен ќатар эктремальды аймаќтарды да: Ќиыр Сібір, Арктика, Антрактида т. б. жерлерде де µмір с‰руде. Адам ғарышқа да ұшты. Ќазіргі адамзат панэйкуменді т‰рді береді, яѓни адам Жер планетасыныњ барлыќ экологиялыќ т±рѓыдан баруѓа болатын жерлеріне орналасып, таралуда. Экологиялық тұрғыдан адамзатты биологиялық түрдің жалпы әлемдік популяциясы ретінде, жер экожүйесінің негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.

Дене құрылысы мен түрі бойынша адамдар омыртқалылар типіне, сүтқоректілер класына, маймылдар отрядына, гоминидтер тұқымдастығына жататыны белгілі. (Гоминид - қазіргі заманның және мұнан 3, 5 миллион жыл бұрын болған адамдардың жалпы атауы. ) Басқа тірі организмдер сияқты адамдарға да оттек, су, қоректік заттар керек, олар маусымдық және тәуліктік табиғат құбылыстарына көндігіп, үйренеді. Температура мен күн сәулесі жарығыныњ өзгеруіне байланысты, қорғану әрекеттерін жасайды. Аталған нышандар мен қасиеттер адамдардың биологиялық организмдер қатарына жататынын олардың табиғатқа бағынышты екенін көрсетеді. Біраќ, бұдан адамдардың жануарлар мен өсімдіктерден айырмашылығы жоқ деген қорытынды тумайды. Керісінше адамда басқа тірі организмдерде жоқ ақыл мен сана бар, олар үнемі пайдалы іс-әрекетпен айналысуға, өзара келісіп, бірлесіп өмір сүруге, µз іс-єрекетіне жауапкер болуѓа, организмдерде болмайтын ерекше әлеуметтік орта - қоғам құруға тырысады.

Олар құрған қоғамдық арақатынас басқа жануарлар арақатынасынан анағұрлым жоғары тұрады. Адамдар µз ќауымдастыќ ќоѓамында онда өмір сүрудің заңдары мен ережелерін бекітеді және қоғам мүшелерінен оның орындалуын талап етеді. Адамдардың өмір сүруі тек биологиялық факторлармен шектелмей, әлеуметтік мәселелеріне, қоғам заңдары мен ережелеріне де байланысты болады.

Адамның биологиялық табиғаты барлық жанды затқа тән тіршілікті сақтап қалудан және оны көбею арқылы уақыт пен кеңістікте жалғастырудан, қауіпсіздік пен қолайлылықты барынша қамтамасыз етуден көрінеді. Барлық адамдар қоректік тізбекте І және ІІ қатардағы консументтер бола отырып, тағам тұтынады. Олар биогенді элементтердің айналымына қатысатын басқа организмдерге (редуценттермен) қажетті физиологиялық алмасу өнімдерін бөліп шығарады.

Адам - жер бетіндегі қазір белгілі болған үш миллион биологиялық түрлердің бірі. Салыстырмалы эмбриология мен анатомияның мәліметтері адам тәнінің дамуы мен құрылысынан жануарларға ұқсас белгілерді айқын көрсетеді.

Антропология - homo sapiens түрінің биологиялық ерекшеліктері туралы ғылым. Ол адамның шығу тегін, ішкі және сыртқы құрлысын (морфологиясын), дамуын, адамзат нәсілдері мен олардың шығуын, осы нәсілдердің ішіндегі адамның органикалық құрлысының қалыпты вариацияларын, оның ішінде адамдардың мекендеу ортасының ерекшеліктерімен байланыстыра отырып зерттейді. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ортақ белгілер бар:

1. Адамда (жануардағыдай) эмбриондық дамудың ерте кезеңдерінде ішкі қаңқасы желі түрінде, жұтқыншақ қуыстарында желбезек саңылаулары бар. Жүйке түтігі арқа жағында, денесі екі жақты симметриялы болады.

2. Даму деңгейіне қарай желінің омыртқа бағанасына өзгеруі, бас сүйек пен жақ сүйек аппаратының қалыптасуы, қаңқада еркін жұп аяқ қолдың пайда болуы, ішінде жүректің дамуы адамды омыртқалыларға жатқызуға мүмкіндік береді.

3. Сүтқоректілердегі сияқты, адамның омыртқасы бес бөлікке бөлінген, терісі түкті және онда тер және май бездері бар, көк еттің, төрт камералы жүректің, қанның жылы болуы тән.

4. Жатырдың болуы және ұрықтың ұрпақ жолдас арқылы қоректенуі адамда плацентарлыларға жатқызуға мүмкіндік береді.

5. Қолдарының ұстауға икемділігі (бірінші саусақ басқаларына қарама-қарсы орналасқан), тырнақтардың болуы, бір жұп сүт бездері, көздерінің бір деңгейде орналасуы (үлкейтіп көруге мүмкіндік береді), сүт тістердің түсуі және тағы басқа адамды приматтар отрядына жатқызуға мүмкіндік береді;

6. Адамның жануарларға ұқсастығы туралы, оларда арғы тектің белгілері (атавизм) мен қалдықтардың (рудименттің) болуы, арғы тектік белгілер - берілген түрдің жекелеген ағзаларында бұрынғы тегінде болған, бірақ эволюция үрдісінде жойылып кеткен белгілердің пайда болуы, кейде адамда ұшырасатын арғы тектік белгілер (сыртқы құйрық, бетінде қалың түктің болуы, аса жетуілген ит тістер, көп емізіктік т. б. ) де кµрсетеді.

Сөйте тұра, адам мен адам тәрізді маймылдардың арасында түбегейлі айырмашылықтар бар:

1. Тіп-тік жүру жєне омыртќа жотасындаѓы тµрт иілім тек адамға тән қасиет;

2. Тік күйінің арқасында адамның қаңқасы кең жамбасты, кеуде қуысы жазық, омыртқасы күрт иілімді, аяғының басы тоғыспалы келеді, аяғының үлкен бақайы басқаларына жақын орналасып, тірек қызметін атқарады;

3. Ќол білезігінің иілгіштігі - еңбек ету мүшесі - сан алуан, әрі дәлме-дәл қимылдар жасауға қабілетті;

4. Бас сүйектің ми сауыт бөлігі бет бөлігінен басым;

5. Адамның бас миының құрлысы өте күрделі; үлкен ми сыңарының көлемі орташа есеппен 1250 см ² құрайды, бұл адам тәрізді маймылдардікінен едәуір артық;

6. Адамның миының психика мен сөйлеудің маңызды орталықтары орналасқан жєне жоѓары дамыѓын;

7. Адамның ойлау қабілеті, сана-сезімі бар, ол өнер мен ғылымды жасай алады.

Адам эволюциясының негізгі кезеңдері төрттік мұз басу дәуірінің кезінде қалыптасқан климаттық өзгерістер уақытына сәйкес келеді. Әдетте мардымсыз қазба мәліметтерінің негізінде адам мен адам тәрізді маймылдардың эволюциялық түр тармақтарының бөлінуі шамамен 20 млн. жыл бұрын ж‰рген деп саналатын. Алайда ж‰ргізілген кµптеген зерттеулер ірі адам тәрізді маймылдар мен гиббондар 10 млн. жыл бұрын тіршілік етті деген басқаша көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік берді. Адам эволюциясыныњ негізгі кезењдерін мына кесте кµрсетеді:

Кесте 1 - Адам эволюциясыныњ негізгі кезењдері

Кесте 1 жалғасы

Ќазіргі тањда адамныњ шыѓу тегі туралы мєселе єлі де толыѓымен дєлелденбеген талас т±дырушы с±раќ болып отыр.

Көптеген зерттеушілер Европалық краманьондықтардың неандертальдықтардан шыққанына күмәнданады, себебі зерттеуге болатын табылған қазбаларға қарағанда эволюциялық секіріс тым жылдам жүрген. Қазіргі кезде біздің түршелеріміздің шамамен 100 мың жыл бұрын Африкадағы Homo sapiens-тің көне түрінен шыққандығы туралы болжам ықтимал болып табылады. Африкада пайда болған қазіргі типтік адамы Азияға таралып, 30 мың жыл бұрын Антрактидадан басқа барлық континенттерге аяқ басты деп болжанады. 1996 жылы ағылшын ғалымдары Джеймс Бинскот пен Адреан Хиал ДНҚ нуклеотидтерінің жүйелілігін зерттей отырып, дүние жүзінің барлық халықтары өзара туысқандық байланысы бар Африкандықтардың шағын бір тобынан тараған деген тұжырым жасаған.

Біздің түршеміздің бүкіл әлемге таралуына қарай адамдардың түрлі топтары түрлі климаттық аймақтарға тап болды. Табиғи сұрыптау барысында адамдар түрлі табиғи жағдайларға физикалық тұрғыдан бейімделді.

2. 2 КОНСТИТУЦИЯ (ДЕНЕ БІТІМ), АДАМ НӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ОРТА

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс