«Адам экологиясы» оқу құралы
1. Адам экологиясы . экология ғылымының бір тармағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
2. Антропология және экология ... ... ... ... ... ... . 8
2.1. Адам биологиялық түр ретінде ... ... ... ... . 8
2.2. Конституция (дене бітім), адам нәсілдері және тіршілік орта ... ... ... ... ... ..13
3. Адамның биосферадан ажырамастығы ... ... ... 17
4. Қоршаған табиғи орта және адам ... ... ... ... ...19
4.1. Сыртқы ортаның кері әсерлерінің нәтижесінде және антропогенді факторлар әсерінен туындаған қазіргі таңдағы экологиялық проблемалар ... ...19
4.2. Экологиялық факторлар, олардың µзара әрекеті. Шектеуші факторлар ... ..24
5. Адамның бейімделуінің жалпы заңдылықтары..26
5.1. Бейімделу факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... 28
5.2. Бейімделу формалары мен эволюциясы ... .30
5.3. Бейiмделу үрдiсiнiң даму кезеңдері ... ... ...32
5.4. Бейімделу механизмдері ... ... ..34
5.5. Төменгі температура жағдайына бейімделу..37
5.6. Жоғары температура әсеріне бейімделу ... ...39
5.7. Әртүрлі дене белсенділік режиміне организмнің бейімделуі ... ... ... ... ... ...41
5.8. Гипоксияға бейімделу ... ... ... ...43
5.9. Бейімделуді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
6. Термореттелу және экология ... ... ... ... ...48
6.1. Дене температурасы және оның реттелуі ... ...48
7. Организмнің уақыттылық параметрлері және оның жүйелері ... ... ... ... ... ...52
8. Дүние жүзіндегі демографиялық жағдай ... .54
ПРАКТИКУМ.
1. Денені жылыту реакциясы ... ... ... ... ... ... .60
2. Биологиялық жасты анықтау ... ... ... ... ... 62
3. Тұйықталған, желдетілмейтін кеңістіктегі организмнің тіршілік әрекетін зерттеу ... ... ...65
4. Қоршаған орта температурасының µзгерісінің кардиореспираторлық жүйеге әсері ... ... ... ... ... 67
5. Организмнің функционалдық жағдайына баға беруге жүрек ырғағының математикалық анализ әдісін қолдану ... ... ... ..68
6. Шудың қан қысымның деңгейіне әсері ... ... .71
7. Жүрек . тамыр жүйесіне ортостатикалық сынақтың әсері ... ... ... ... ... ... ... ...72
8. Қан айналу жүйесінің бейімделу потенциалын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
9. Адамның тері жабынына ультракүлгін сәулелердің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 74
10. Адамның экология пәнінен өз білімін тексеруге арналған тестік сұрақтар ... ... ... ... ... ... .75
2. Антропология және экология ... ... ... ... ... ... . 8
2.1. Адам биологиялық түр ретінде ... ... ... ... . 8
2.2. Конституция (дене бітім), адам нәсілдері және тіршілік орта ... ... ... ... ... ..13
3. Адамның биосферадан ажырамастығы ... ... ... 17
4. Қоршаған табиғи орта және адам ... ... ... ... ...19
4.1. Сыртқы ортаның кері әсерлерінің нәтижесінде және антропогенді факторлар әсерінен туындаған қазіргі таңдағы экологиялық проблемалар ... ...19
4.2. Экологиялық факторлар, олардың µзара әрекеті. Шектеуші факторлар ... ..24
5. Адамның бейімделуінің жалпы заңдылықтары..26
5.1. Бейімделу факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... 28
5.2. Бейімделу формалары мен эволюциясы ... .30
5.3. Бейiмделу үрдiсiнiң даму кезеңдері ... ... ...32
5.4. Бейімделу механизмдері ... ... ..34
5.5. Төменгі температура жағдайына бейімделу..37
5.6. Жоғары температура әсеріне бейімделу ... ...39
5.7. Әртүрлі дене белсенділік режиміне организмнің бейімделуі ... ... ... ... ... ...41
5.8. Гипоксияға бейімделу ... ... ... ...43
5.9. Бейімделуді басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
6. Термореттелу және экология ... ... ... ... ...48
6.1. Дене температурасы және оның реттелуі ... ...48
7. Организмнің уақыттылық параметрлері және оның жүйелері ... ... ... ... ... ...52
8. Дүние жүзіндегі демографиялық жағдай ... .54
ПРАКТИКУМ.
1. Денені жылыту реакциясы ... ... ... ... ... ... .60
2. Биологиялық жасты анықтау ... ... ... ... ... 62
3. Тұйықталған, желдетілмейтін кеңістіктегі организмнің тіршілік әрекетін зерттеу ... ... ...65
4. Қоршаған орта температурасының µзгерісінің кардиореспираторлық жүйеге әсері ... ... ... ... ... 67
5. Организмнің функционалдық жағдайына баға беруге жүрек ырғағының математикалық анализ әдісін қолдану ... ... ... ..68
6. Шудың қан қысымның деңгейіне әсері ... ... .71
7. Жүрек . тамыр жүйесіне ортостатикалық сынақтың әсері ... ... ... ... ... ... ... ...72
8. Қан айналу жүйесінің бейімделу потенциалын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
9. Адамның тері жабынына ультракүлгін сәулелердің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 74
10. Адамның экология пәнінен өз білімін тексеруге арналған тестік сұрақтар ... ... ... ... ... ... .75
Экология гректің «ойкос» - үй, «логос» - ғылым деген сөзінен шыққан. Тура аудармасында бұл ұғым «табиғи үйді», онда тұрып жатқан организмдермен бұл «үйді» тіршілікке жарамды ететін үрдістерді зерттеп, танып білуді білдіреді. Экологияның ғылым ретінде пайда болуы 1866 жылдың 14 сентябірінде неміс биологы Э.Геккелдің «Организмдердің жалпы морфологиясы» деген еңбегімен байланысты. Ол өз еңбегінде «Экология ретінде біз организмдердің сыртқы ортамен қатынасын қарастыратын жалпы ғылымды түсінеміз» - деп көрсеткен. Экология, бұл атау шықпастан бұрын адамзат дамуымен бірге жүрді десе де болады. Экология – тірі организмдердің бір-бірімен және олардың қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым. Бұл байланыстар жер бетіндегі «тіршілік» деп аталатын өте күрделі және тығыз бірліктегі байланыстарды түзеді. Қазіргі таңда экология кешенді пән аралық ғылымға айналды. Экология география, геология, химия, физика, биология, мәдениет теориясы, экономика, медицина сияқты ғылымдармен тығыз байланыста. Экология ғылымы биоцентристі бола турса да таза биология емес. Экологияда зерттеу әдістері сипаты және ұйымдасу деңгейі жағынан алғанда әртүрлі болуы мүмкін: химиялық, физикалық, биологиялық, молекулярлық, морфологиялық, физиологиялық, демографиялық т.б. Қазіргі таңдағы экология ғылымы – бұл білім қорларының жаңа бөлімі. «‡лкен» экология немесе «мегаэкологияның» нақты айқын құрылымы жоқ.
Басқа биологиялық организмдер сияқты адамдар да қоршаған ортамен тығыз байланыста болады, сондықтан олар табиғат заңдарына бағынып, онда өтіп жатқан заттар айналымына қатысады.
Басқа биологиялық организмдер сияқты адамдар да қоршаған ортамен тығыз байланыста болады, сондықтан олар табиғат заңдарына бағынып, онда өтіп жатқан заттар айналымына қатысады.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЊ ЃЫЛЫМ ЖЄНЕ БІЛІМ БЕРУ МИНИСТРЛІГІ
С. Аманжолов атындаѓы Шыѓыс Ќазаќстан Мемлекеттік университеті
Т.Т. Ракишева
АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ
Оќу ќ±ралы
¤скемен
ШЌМУ Баспасы
2006
УДК 502504 (075.8)
ББК 28.08.Я 73
Р 18
Ракишева Т.Т. Адам экологиясы: Оќу ќ±ралы Т.Т.Ракишева; ШЌМУ. -
¤скемен: ШЌМУ Баспасы, 2005. – 82 б.
Адам экологиясы оќу ќ±ралында Адам экологиясы пєні бойынша дєріс
сабаќтарыныњ теориялыќ мазм±ны жєне лабораториялыќ сабаќтарында ж‰ргізілуге
арналѓан тєжірбиелік ж±мыстар, білімді тексеруге арналѓан тестер енген. Оќу
ќ±ралы биология, экология, валеология мамандыќтарында оќитын студенттер мен
дєріс беруші м±ѓалімдерге арналады.
ШЌМУ- ніњ Экология және Жаратылыстану ғылымдары факультетінің
Әдістемелік Советінде 23.01.06, хаттама №3 бекітілді
Пікір жазѓандар: медицина ғылымының кандидаты Д.К.Омарова
биология ғылымының кандидаты
Ж.Т.Игісінова
ISBN
ШЌМУ, 2006
1 АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ – ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ БІР ТАРМАҒЫ
Экология гректіњ ойкос - ‰й, логос - ѓылым деген сµзінен шыќќан.
Тура аудармасында б±л ±ѓым табиѓи ‰йді, онда т±рып жатќан организмдермен
б±л ‰йді тіршілікке жарамды ететін ‰рдістерді зерттеп, танып білуді
білдіреді. Экологияныњ ѓылым ретінде пайда болуы 1866 жылдыњ 14
сентябірінде неміс биологы Э.Геккелдіњ Организмдердіњ жалпы морфологиясы
деген ењбегімен байланысты. Ол µз ењбегінде Экология ретінде біз
организмдердіњ сыртќы ортамен ќатынасын ќарастыратын жалпы ѓылымды
т‰сінеміз - деп кµрсеткен. Экология, б±л атау шыќпастан б±рын адамзат
дамуымен бірге ж‰рді десе де болады. Экология – тірі организмдердіњ бір-
бірімен жєне олардыњ ќоршаѓан ортамен байланысын зерттейтін ѓылым. Б±л
байланыстар жер бетіндегі тіршілік деп аталатын µте к‰рделі жєне тыѓыз
бірліктегі байланыстарды т‰зеді. Ќазіргі тањда экология кешенді пєн аралыќ
ѓылымѓа айналды. Экология география, геология, химия, физика, биология,
мєдениет теориясы, экономика, медицина сияќты ѓылымдармен тыѓыз байланыста.
Экология ѓылымы биоцентристі бола турса да таза биология емес. Экологияда
зерттеу єдістері сипаты жєне ±йымдасу дењгейі жаѓынан алѓанда єрт‰рлі болуы
м‰мкін: химиялыќ, физикалыќ, биологиялыќ, молекулярлыќ, морфологиялыќ,
физиологиялыќ, демографиялыќ т.б. Ќазіргі тањдаѓы экология ѓылымы – б±л
білім ќорларының жања бµлімі. ‡лкен экология немесе мегаэкологияныњ
наќты айќын ќ±рылымы жоќ.
Басқа биологиялық организмдер сияқты адамдар да қоршаған ортамен
тығыз байланыста болады, сондықтан олар табиғат заңдарына бағынып, онда
өтіп жатқан заттар айналымына қатысады.
Ертедегі Ќытай, Египетте µсімдіктер мен жануарлар жєне олардыњ
µзара байланысы, адамдардыњ табиѓатќа єсері туралы маѓл±маттар жиналды. Б±л
тањданарлыќ жайт емес, себебі адамдардыњ ќоршаѓан табиѓи ортаѓа кері єсері
ертеден басталды. Мєселен, Ливандаѓы тау шатќалдарыныњ жалањаштануы 5000
жыл б±рын Соломон патшаныњ ємірі бойынша сарайлар салуѓа ливандыќ
балќараѓайларды пайдаланудан басталды. Адамзат ќоѓамыныњ ќалыптасуыныњ
алѓашќы кезењдерініњ µзінде аќ, адамдардыњ т±рып жатќан жаѓдайлары мен
олардыњ денсаулыќтары арасындаѓы байланысы айќындалѓан. Екі мыњ жыл б±рын
ежелгі кезеңнің ұлы дәрігері Гиппократ (шамамен біздің дәуірге дейін 460-
370 ж.) климат, су, жыл мезгілдерініњ адам денсаулыѓына єсерін ѓана
сипаттап жазып ќоймай, сонымен ќатар Жерорта тењізініњ Европалыќ, Азиалыќ,
Африкалыќ жаѓалауларын мекендеген халықтардыњ салыстырмалы антропологиялық
сипатын да берген. Оның еңбектерінде сыртқы ортаның факторлары, тіршілік
сипаты адамның тәндік (дене құрлысының) және жандық (темперамент)
қасиеттерінің қалыптасуына белгілі бір ықпалын тигізетіні жµніндегі
көптеген дәлелдер кездеседі.
ХҮІІ ғасырда түрлі аймақтардағы табиғи және әлеуметтік жаѓдайлардыњ
сол жерді мекендейтін халыќтыњ денсаулығына әсерін зерттейтін ғылым –
медициналық география пайда болды. Оның негізін итальяндық дәрігер
Б.Рамаццини (1633-1714) қалады. Медициналыќ география бойынша ѓылыми
ж±мыстар Рессейде XVIII ѓасырдыњ орта кезењіне сєйкес келеді. Медициналыќ
география XIX ѓасырда біршама дамыды. Осы кезеңде егжей-тегжейлі
медициналық-географиялық сипаттамалар жасалды. Бұл жұмыстарда нақты бір
әсердің, табиғи жағдайлардың тұрғындар денсаулығына жағымсыз да, жағымды
да ықпалы жан-жақты баяндалды. Яѓни, ѓалымдарды адамдардыњ экологиялыќ
жаѓдайларыныњ сєттілік мєселесі ертеден аќ кµњіл бµлдірді.
Орыс дәрігері, профессор А.А. Остроумовтыњ 1895 жылы жарыққа шыққан
Клиникалық дәрістерінде Біздің зерттеу затымыз - қалыпты өмірі оның
тіршілік ету жағдайларымен бұзылған науқас адам болып табылады деп жазды.
Н.Ф.Реймерстің (1992) пікірінше, адам экологиясы басқа атаумен болса да
классикалық биологиялық экологиямен (биоэкологиямен) бір мезгілде дерлік
пайда болды. Көптеген жылдар бойы ол екі бағытта қалыптасты – адам
экологиясы және әлеуметтік экология. Адам экологиясы мәні жағынан
әлеуметтік экологиядан үлкен, әрі кең. Бұл бағыт адам биологиясы деген
атаумен кеңінен дамыды.
Єлеуметтік экология ұғымын Р.Паркпен Э.Бюргес (АҚШ) µткен ғасырдың
20-сы жылдары ғылымға енгізді. Олардың айтуынша адамдардың қоғамдағы орны
тек өмір сүру үшін тартысу жєне күресу арақатынастарының негізінде, яѓни
биологиялық бақталастықта көрінеді. Біраќ, біртіндеп мұндай көзқарастар
өзгеріп, адамдарды тек биологиялық тұрғыдан қарамай, жаратылыстану,
экономиялық, әлеуметтік ғылымдар жиынтығы ретінде танитын ғылыми еңбектер
жарық көре бастады. Біртіндеп шетелдік єдебиеттерде єлеуметтік экология
±ѓымынан ќараѓанда адам экологиясы ±ѓымы жиі ќолданыла бастады. Жалпы,
жања ѓылыми баѓыт - адам экологиясы 20 ѓасырдыњ екінші жартысында адамды
тіршілік ортасымен біртұтастықта кешенді зерттеу маќсатында ќалыптасты.
Ю.П.Лисицын (1973), А.В.Кацура, И.В.Новак, А.Г.Воронов (1974).
О.В.Бароян (1975), Н.Ф.Реймерс, т.б. авторлар өмір сүруге қолайлы
жағдайлады зерттегенде адамдар экологиясы мәселенің екі жағын: биологиялық
жєне әлеуметтік, ескеруі қажет екенін атап көрсетті.
Адам экологиясы – бұл адамның мекен ету ортасымен өзара қарым-
қатынасы туралы ғылым болып табылады. Бұл қарым-қатынастардың негізінде
адам организімініњ ортаның әсерлеріне морфофизиологиялық реакциялары жатыр.
Организімге ќоршаѓан ортаның абиотикалық (физикалық, химиялық), биотикалық
және антропогенді факторларының әсері анықталады.
Адамдардың жыл сайын күшейіп келе жатқан іс әрекеттерінің
қоршаған ортаға тигізетін әсерін, пайда-зиянын, табиғат байлықтарын
ұқыпты пайдаланып, қалпына келтіріп отырған жолдары мен әдістерін де
адамдар экологиясы зерттейді. Оның негізгі тақырыбы – адамдар мен
табиғаттың арақатынасы, олардың іс әрекетінің қоршаған ортаға пайдасы
мен зияны. Адам экологиясы адамныњ табиѓи мєнін, оныњ тіршілік ортасыныњ,
денсаулыѓыныњ экологиялыќ факторларын ќарастырып, әлеуметтік-экономикалық
келелі мәселелерді пайдалы шешу, адамдардың өмір сүруін жақсарту, табиғат
пен қоғамның ара қатынастарын ұтымды ұйымдастыру жолдары мен әдістерін
зерттейді.
Адамдар экологиясы экологияның үлкен бір бµлігі болып есептеледі.
Адамдардың табиғатпен арақатынастары көп қырлы және көп сырлы болады.
Оларды түсініп білу үшін терең білім мен зерттеу әдістерін жете меңгеру
қажет. Адам экологиясы ќ±рлымы жаѓынан биологиялыќ, єлеуметтік,
антропогендік, ќолданбалы компоненттерден т±рады.
Ќазіргі тањда адам экологиясыныњ алдында мањызды бірнеше теориялыќ
мєселелер т±р:
1. Популяциялыќ, топтыќ, жекелей дењгейде адамныњ бейімделу
механизмдерін зерттеу;
2. Ќоршаѓан орта єсерлеріне арнайы, арнайы емес организмніњ
конституциялыќ реакцияларын аныќтау;
3. Бейімделу реакцияларыныњ ќалыптасуына уаќыт факторыныњ мєнін
зерттеу;
4. Єр т‰рлі аймаќта т±раќтап т±рып жатќан халыќтыњ эволюция-
генетикалыќ сипатын жєне олардыњ бейімделу механизмдерініњ ерекшеліктерін
зерттеп, аныќтап олардыњ экологиялыќ портретін жасау (Адамныњ экологиялыќ
портреті – жеке адамныњ µзі µмір с‰ріп жатќан ортаныњ белгілі бір
ерекшеліктеріне арнайы бейімделуін сипаттайтын генетикалыќ ќасиеттері мен
морфофункционалдыќ т±ќымќуалау белгілерініњ жиынтыѓы);
5. Адам денсаулыѓына космостыќ, жердік, єлеуметтік ќоѓам
факторларыныњ жєне олардыњ ырѓаѓыныњ єсерлерін зерттеу, аныќтау.
Адам экологиясы бойынша кµптеген ењбектердіњ авторы Н.А.Агаджанян
экологиялыќ ыќпал мен адам экологиясыныњ ќ±рылымын келесідей суретте
кµрсетеді (Сурет 1).
Экологиялыќ сфералар
ЛитосфераГидросфераАтмосфера Биосфера Космосфера Ноосфера
Экологиялыќ орталар
Абиотикалыќ Биотикалыќ
Экологиялыќ факторлар
Табиѓи Техногенді Антропогенді Єлеумет-экономикалы
ќ
Адамдардыњ экологиялыќ ќажеттіліктері
Биология ЄлеуметтіЭкономикалыќ
Лыќ ПсихологиялыЭтникалыќЕњбектікк
ќ
АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ
Адамныњ Адамныњ Адамныњ
биологиялыќ ќолданбалы єлеуметтік
экологиясы экологиясы экологиясы
¤ндіріс
экологиясы
Технологиялыќ
экология
Ауылшаруашылыќ
экологиясы
Ветеринарлыќ
экология
Урбоэкология
Видеоэкология
Табиѓатты
ќорѓау
Адамныњ
ќоршаѓан
ортасын ќорѓау
Медициналыќ
экология
Эволюциялыќ
экология
Физиологиялыќ
экология
Морфологиялыќ
экология
Генетикалыќ
экология
молекулярлыќ
экология
репродукция
жєне
онтогенез
экологиясы
Саясат
экологиясы
Экономика
экологиясы
Ѓылыми
экология
Мєдениет
экологиясы
Дін
экологиясы
Демография
экологиясы
Этникалыќ
экология
Т±лѓа
экологиясы
Жан±я
экологиясы
Жеке Репродук Кіші Адамзат НєсілдеБірлес Адамзат
т±лѓа тивті топтар популяцияр тік экологи
экологитоптар экологисыныњ экологиэкологияясы
ясы (жан±я) я экологияся сы
экологияссы ы сы
ы
Сурет 1- Экологиялыќ ыќпал мен адам экологиясыныњ ќ±рылымы
2 АНТРОПОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ
2.1 АДАМ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮР РЕТІНДЕ
Адам ѓылыми-техникалыќ прогресстіњ дамуына байланысты µзініњ кєсіптік
кењістігін кењейті. Жер бетінде адам аяғы баспаған жер қалған жоқ. Адамзат
баласы тек тіршілікке ќолайлы, жаќсы игерілген аймаќтарды ѓана емес,
сонымен ќатар эктремальды аймаќтарды да: Ќиыр Сібір, Арктика, Антрактида
т.б. жерлерде де µмір с‰руде. Адам ғарышқа да ұшты. Ќазіргі адамзат
панэйкуменді т‰рді береді, яѓни адам Жер планетасыныњ барлыќ экологиялыќ
т±рѓыдан баруѓа болатын жерлеріне орналасып, таралуда. Экологиялық тұрғыдан
адамзатты биологиялық түрдің жалпы әлемдік популяциясы ретінде, жер
экожүйесінің негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Дене құрылысы мен түрі бойынша адамдар омыртқалылар типіне,
сүтқоректілер класына, маймылдар отрядына, гоминидтер тұқымдастығына
жататыны белгілі. (Гоминид – қазіргі заманның және мұнан 3,5 миллион жыл
бұрын болған адамдардың жалпы атауы.) Басқа тірі организмдер сияқты
адамдарға да оттек, су, қоректік заттар керек, олар маусымдық және
тәуліктік табиғат құбылыстарына көндігіп, үйренеді. Температура мен күн
сәулесі жарығыныњ өзгеруіне байланысты, қорғану әрекеттерін жасайды.
Аталған нышандар мен қасиеттер адамдардың биологиялық организмдер қатарына
жататынын олардың табиғатқа бағынышты екенін көрсетеді. Біраќ, бұдан
адамдардың жануарлар мен өсімдіктерден айырмашылығы жоқ деген қорытынды
тумайды. Керісінше адамда басқа тірі организмдерде жоқ ақыл мен сана бар,
олар үнемі пайдалы іс-әрекетпен айналысуға, өзара келісіп, бірлесіп өмір
сүруге, µз іс-єрекетіне жауапкер болуѓа, организмдерде болмайтын ерекше
әлеуметтік орта - қоғам құруға тырысады.
Олар құрған қоғамдық арақатынас басқа жануарлар арақатынасынан
анағұрлым жоғары тұрады. Адамдар µз ќауымдастыќ ќоѓамында онда өмір
сүрудің заңдары мен ережелерін бекітеді және қоғам мүшелерінен оның
орындалуын талап етеді. Адамдардың өмір сүруі тек биологиялық
факторлармен шектелмей, әлеуметтік мәселелеріне, қоғам заңдары мен
ережелеріне де байланысты болады.
Адамның биологиялық табиғаты барлық жанды затқа тән тіршілікті сақтап
қалудан және оны көбею арқылы уақыт пен кеңістікте жалғастырудан,
қауіпсіздік пен қолайлылықты барынша қамтамасыз етуден көрінеді. Барлық
адамдар қоректік тізбекте І және ІІ қатардағы консументтер бола отырып,
тағам тұтынады. Олар биогенді элементтердің айналымына қатысатын басқа
организмдерге (редуценттермен) қажетті физиологиялық алмасу өнімдерін бөліп
шығарады.
Адам – жер бетіндегі қазір белгілі болған үш миллион биологиялық
түрлердің бірі. Салыстырмалы эмбриология мен анатомияның мәліметтері адам
тәнінің дамуы мен құрылысынан жануарларға ұқсас белгілерді айқын
көрсетеді.
Антропология - homo sapiens түрінің биологиялық ерекшеліктері
туралы ғылым. Ол адамның шығу тегін, ішкі және сыртқы құрлысын
(морфологиясын), дамуын, адамзат нәсілдері мен олардың шығуын, осы
нәсілдердің ішіндегі адамның органикалық құрлысының қалыпты вариацияларын,
оның ішінде адамдардың мекендеу ортасының ерекшеліктерімен байланыстыра
отырып зерттейді. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ортақ
белгілер бар:
1. Адамда (жануардағыдай) эмбриондық дамудың ерте кезеңдерінде ішкі
қаңқасы желі түрінде, жұтқыншақ қуыстарында желбезек саңылаулары бар. Жүйке
түтігі арқа жағында, денесі екі жақты симметриялы болады.
2. Даму деңгейіне қарай желінің омыртқа бағанасына өзгеруі, бас
сүйек пен жақ сүйек аппаратының қалыптасуы, қаңқада еркін жұп аяқ қолдың
пайда болуы, ішінде жүректің дамуы адамды омыртқалыларға жатқызуға
мүмкіндік береді.
3. Сүтқоректілердегі сияқты, адамның омыртқасы бес бөлікке бөлінген,
терісі түкті және онда тер және май бездері бар, көк еттің, төрт камералы
жүректің, қанның жылы болуы тән.
4. Жатырдың болуы және ұрықтың ұрпақ жолдас арқылы қоректенуі адамда
плацентарлыларға жатқызуға мүмкіндік береді.
5. Қолдарының ұстауға икемділігі (бірінші саусақ басқаларына қарама-
қарсы орналасқан), тырнақтардың болуы, бір жұп сүт бездері, көздерінің бір
деңгейде орналасуы (үлкейтіп көруге мүмкіндік береді), сүт тістердің түсуі
және тағы басқа адамды приматтар отрядына жатқызуға мүмкіндік береді;
6. Адамның жануарларға ұқсастығы туралы, оларда арғы тектің белгілері
(атавизм) мен қалдықтардың (рудименттің) болуы, арғы тектік белгілер –
берілген түрдің жекелеген ағзаларында бұрынғы тегінде болған, бірақ
эволюция үрдісінде жойылып кеткен белгілердің пайда болуы, кейде адамда
ұшырасатын арғы тектік белгілер (сыртқы құйрық, бетінде қалың түктің болуы,
аса жетуілген ит тістер, көп емізіктік т.б.) де кµрсетеді.
Сөйте тұра, адам мен адам тәрізді маймылдардың арасында түбегейлі
айырмашылықтар бар:
1. Тіп-тік жүру жєне омыртќа жотасындаѓы тµрт иілім тек адамға тән
қасиет;
2. Тік күйінің арқасында адамның қаңқасы кең жамбасты, кеуде қуысы
жазық, омыртқасы күрт иілімді, аяғының басы тоғыспалы келеді, аяғының үлкен
бақайы басқаларына жақын орналасып, тірек қызметін атқарады;
3. Ќол білезігінің иілгіштігі – еңбек ету мүшесі – сан алуан, әрі
дәлме-дәл қимылдар жасауға қабілетті;
4. Бас сүйектің ми сауыт бөлігі бет бөлігінен басым;
5. Адамның бас миының құрлысы өте күрделі; үлкен ми сыңарының көлемі
орташа есеппен 1250 см2 құрайды, бұл адам тәрізді маймылдардікінен едәуір
артық;
6. Адамның миының психика мен сөйлеудің маңызды орталықтары
орналасқан жєне жоѓары дамыѓын;
7. Адамның ойлау қабілеті, сана-сезімі бар, ол өнер мен ғылымды жасай
алады.
Адам эволюциясының негізгі кезеңдері төрттік мұз басу дәуірінің
кезінде қалыптасқан климаттық өзгерістер уақытына сәйкес келеді. Әдетте
мардымсыз қазба мәліметтерінің негізінде адам мен адам тәрізді маймылдардың
эволюциялық түр тармақтарының бөлінуі шамамен 20 млн. жыл бұрын ж‰рген деп
саналатын. Алайда ж‰ргізілген кµптеген зерттеулер ірі адам тәрізді
маймылдар мен гиббондар 10 млн. жыл бұрын тіршілік етті деген басқаша
көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік берді. Адам эволюциясыныњ негізгі
кезењдерін мына кесте кµрсетеді:
Кесте 1 - Адам эволюциясыныњ негізгі кезењдері
Адамныњ арѓыЌайда жєне Сыртќы Тіршілігіндегі Ењбек
тегі ќашан µмір пішініндегі прогрессивті ќ±ралы
с‰рді прогрессивті белгісі
белгісі
Австралопи Оњт‰стік Шыѓыс Бойы 120-140 Екі аяѓымен Тас, аѓаш.
тектіњ Афпика, см, ми ж‰рген, жартас жануарлар
бастапќы Оњт‰стік Азия, сауытыныњ арасында т±рѓан, с‰йегі
пішіні 5-3 млн. Жыл кµлемі 500-600етпен ќоректенген
б±рын куб.см.
Ертедегі Африка, ЖерортаБойы 150 см, Алѓашќы табынды Ќарапайым
адам-питекантењізі ми сауытыныњ µмір с‰рген, отты тас
троп маймыл жаѓалауы, Ява кµлемі пайдаланѓан ќ±ралан
адам аралы, 1 млн. 900-1000 жасаѓан,
жыл б±рын куб.см., аѓашты
мањдайы пайдалан
аласа,жаќ ѓан
с‰йегі иексіз
Ертедегі Ќытай, 400 мыњ Бойы 150-160 Табынды µмір Тастан
адам-синантржыл б±рын см, ми с‰рген, баспана жєне
оп сауытыныњ жасаѓан, отты с‰йектен
(ќытайлыќ кµлемі пайдаланѓан, ќ±рал
адам) 850-1220 теріден киінген жасады
куб.см.,
мањдайы аласа,
жаќ с‰йегі
иексіз
Ертедегі Европа, Африка,Бойы 155-165 ‡њгірде топтанып Тастан
адам- Орта Азия, 150 см, ми 100 адамнана жєне
неандерталь мыњдай жыл сауытыныњ т±рды, теріден аѓаштан
б±рын кµлемі 1400 киінді, асты отќа ењбек
куб.см., даярлады, ымдасып ќ±ралда
мањдайы аласа,сµйлесті, ењбек рын жасады
иек с‰йегі бµлінісі пайда
нашар дамыѓан болды
Кесте 1 жалғасы
Алѓашќы Барлыќ жерде Бойы 180 см-геТуыстыќ ќоѓамда Тастан
ќазіргі 30-40 жыл б±рындейін, ми µмір с‰рген, жєне
адамдар - сауытыныњ т±рѓын жай салды, аѓаштан
кроманьондар кµлемі 1600 оны суретпен єрт‰рлі
куб.см., безендірді, ењбек
мањдайы биік, теріден киім ќ±ралда
тµменгі жаќ тікті, сµз сµлеу рын жасады
с‰йегінде иегіќатынасын
аныќ ќолданды,жануарлар
ажыратылады ды ‰йретті,
µсімдіктерді
µсірді.
Биологиялыќ
эволюциядан
єлеуметікке кµшті
Ќазіргі тањда адамныњ шыѓу тегі туралы мєселе єлі де толыѓымен
дєлелденбеген талас т±дырушы с±раќ болып отыр.
Көптеген зерттеушілер Европалық краманьондықтардың
неандертальдықтардан шыққанына күмәнданады, себебі зерттеуге болатын
табылған қазбаларға қарағанда эволюциялық секіріс тым жылдам жүрген.
Қазіргі кезде біздің түршелеріміздің шамамен 100 мың жыл бұрын Африкадағы
Homo sapiens-тің көне түрінен шыққандығы туралы болжам ықтимал болып
табылады. Африкада пайда болған қазіргі типтік адамы Азияға таралып, 30 мың
жыл бұрын Антрактидадан басқа барлық континенттерге аяқ басты деп
болжанады. 1996 жылы ағылшын ғалымдары Джеймс Бинскот пен Адреан Хиал ДНҚ
нуклеотидтерінің жүйелілігін зерттей отырып, дүние жүзінің барлық халықтары
өзара туысқандық байланысы бар Африкандықтардың шағын бір тобынан тараған
деген тұжырым жасаған.
Біздің түршеміздің бүкіл әлемге таралуына қарай адамдардың түрлі
топтары түрлі климаттық аймақтарға тап болды. Табиғи сұрыптау барысында
адамдар түрлі табиғи жағдайларға физикалық тұрғыдан бейімделді.
2.2 КОНСТИТУЦИЯ (ДЕНЕ БІТІМ), АДАМ НӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ОРТА
Адамдар Жер шарыныњ т‰кпір-т‰кпірлеріне дейін ќоныс теуіп, ќоршаѓан
тіршілік ортаныњ єрт‰рлі ыќпалына ±шырады. Ќоршаѓан орта т±ќым ќуалау
‰рдісімен бірге организмніњ ќ±рлымдарыныњ барлыќ дењгейінде єсер етеді,
єсіресе организмніњ конституциясына.
Ќазіргі кезењде конституцияныњ жіктелуі (классификациясы) туралы
ќолданыстаѓы жалпыѓа бірдей теория жоќ. Конституция (лат. constitutio –
орнату, ±йымдастыру) – т±ќымќуалаумен негізделген, сонымен ќатар ќоршаѓан
ортаныњ єсеріне жауап реакцияларыныњ ќалыптасуымен ж‰ретін жеке т±лѓаныњ
салыстырмалы т±раќты морфологиялыќ, физиологиялыќ жєне психикалыќ
ќасиеттерініњ жиынтыѓы. Конституция туралы ілім ерте кезењде туындады.
Єрбір дєуір конституцияныњ аныќтамасы мен топтарына µзініњ кµзќарасын
ќалыптастырды. Бірінші рет конституция ±ѓымымен біз Гиппократ ењбектерінде
кездесеміз. Ол белгілі бір конституция типі адамѓа туѓаннан тєн жєне ол
µмір бойында µзгермейді деп есептеген. Сонымен ќатар, ол жаќсы-жаман, к‰шті-
єлсіз, ќ±рѓаќ-ылѓалды, енжар-серпінді деген конституция т‰рлерін ажыратќан.
Темперамент бойынша адам конституциясыныњ тµрт т‰рі: сангвиник, флегматик,
холерик, меланхолик, Гиппократтыњ пікірі бойынша организмде ќанныњ,
сілемейдіњ, µттіњ жєне гипотетикалыќ ќара µттіњ ќайсысыныњ басымдыќ
кµрсетуіне байланысты кµрініс береді жєне адамныњ мінез-ќ±лыѓын айќындайды.
Анатом-морфологиялыќ даму кезењдегі медицинаѓа адам денесініњ
пропорциясы мен ішкі аѓзаларыныњ мµлшерін µлшеу негізінде ќалыптасќан
конституция классификациясы тєн: жіњішке, орташа, кењ типті; долихоморфты
(дене т±рќыныњ ±зындыќ мµлшері басым), брахиморфты (дене т±рќыныњ кµлденењ
мµлшері басым) т.б.
Кейбір авторлар, (A.Chaillon, Mac-Auliffe, 1910; C.Sigand 1914) єр
т‰рлі конституциялыќ типтердіњ болуы - б±л адам организіміне сыртќы орта
факторларыныњ єсерлерініњ нєтижесі, деп есептейді. Б±л єсерлер тµрт канал
арќылы: атмосфера ауасы – тыныс алу аѓзаларына, суда еріген тамаќ – асќазан-
ішек, ауыз ќуысына, топыраќ ќ±рылымдары – б±лшыќ ет аппаратына, ал жарыќ
пен дыбыс сезім м‰шелері арќылы миѓа жєне шеткі нерв ж‰йесіне єсер етеді.
Э.Кречмер 1924 жылы ‰ш конституция типін ажыратып ±сынды:
астеникалыќ, пикникалыќ, атлетикалыќ. Оныњ пікірі бойынша конституция
индивид генотипініњ фенотиптік кµрініс беруі.
Богомолец А.А. (1926) дєнекер ±лпасыныњ физиологиялыќ ж‰йесін негізге
алып, тµрт конституция типтерін ажыратты: 1. астеникалыќ (нєзік дєнекер
±лпасыныњ басымдылыѓымен сипатталады); 2. фиброзды (тыѓыз талшыќты дєнекер
±лпасыныњ басымдылыѓымен сипатталады); 3. пастозды (борпылдаќ дєнекер
±лпасыныњ басымдылыѓымен сипатталады); 4. липоматозды (май ±лпасыныњ жаќсы
дамуымен сипатталады). Конституция туралы білімніњ ќалыптасуына И.П.Павлов
та ‰лкен ‰лес ќосты. Ол µз шєкірттерімен бірге нерв ж‰йесініњ типтерін
ажыратты.
Біздіњ елімізде кењінен М.В.Черноруцкидіњ (1927) конституция типтері
кењінен ќолданылады. Ол ‰ш т‰рлі конституция типтерін ажыратады:
астеникалыќ, нормостеникалыќ, гиперстеникалыќ. Олардың бiреуiне жатқызу
Пинье индексiн (ИП) анықтау арқылы жүргiзiледi.
ИП = бой ұзындығы - (дене салмаѓы + тыныштық кезiндегі көкiрек
жасушасыныњ аумағы);
ИП30 астеникалық конституция (кµлденењінен дене ұзындыѓы басым, май
±лпасы нашар, б±лшыќ еттері єлсіз жетілген, с‰йектері жіњішке келеді, аяќ-
ќолдары ±зын);
ИП10 гиперстеникалық конституция (жаќсы жиналѓан май ұлпасы,
жетілген б±лшыќ ет, мыѓым денелі, аяќ-ќолдары ќысќа, кµкірек жасушасы кењ);
ИП=10 мен 30 аралыќ нормастеникалық конституция (дененіњ кµлденењі
мен ±зындыѓыныњ араќатынасы ќалыпты, майдыњ жиналуы орташа, б±лшыќ ет жаќсы
жетілген, кµкірек жасушасы цилиндр немесе конус пішінді).
Конституция мәселесiне биоритмологиялық тұрғыдан қарастыру адамның
белсендiлiгiнiң циркатты (тәулiк) циклде әртүрлi көрiнiс беруiне байланысты
жапалақ, бозторғай, кептер түрлерiн ажыратуға м‰мкіндік береді.
Жапалақ- таң сәрiде ж±мысќа ќабілеттілігі төмен, түс ауа жұмысқа
қабiлеттiлiгi жоѓарлайды. Бозторғай- ерте тұрып, к‰ндіз жақсы жұмыс
iстейдi. Кептер - екi белгiнi де бойына жинақтаған.
Қазiргi көзқарастар бойынша конституцияның қалыптасуына сыртқы орта
және тұқым қуалаушылық бiрдей деңгейде қатысады. Белгілі бір єсерге жауап
беру т‰рі – б±л салыстырмалы жања конституциялыќ белгі. Адамның сыртқы
ортаныњ экстремальдық жағдайына реакциясы тек әсер ететiн тiтiркендiргiш
күшiне ғана емес, сонымен қатар бейiмделу стратегиясы типiне де байланысты.
В.П. Казначеев (1873; 1980) индивидтi жауап берудiң ‰ш түрiн ажыратты:
1. Спринтер - қысқа мерзiмдi күштi әсерлерге организмніњ
шыдамдылыѓы жоѓары, ал ұзақ әсер ететiн әлсiз тiтiркендiргiштерге
организмніњ шыдамдылыѓы єлсіз;
2. Стайер - организмдегі ‰рдістердіњ тұрақтылыѓын ұзақ біраќ,
біршама єлсіз әсер ететiн тiтiркендiргiштердіњ єсері жағдайында ұстап тура
алады, күштi қысқа мерзiмдi тiтiркендiргiштерге организмніњ шыдамдылыѓы
єлсіз;
3. Микст - аралық тип.
Адамның конституциясының типтерi әртүрлi климато-географиялық,
әлеуметтiк орта жағдайындағы адам эволюциясының көрiнiсi. Әртүрлi тарихи
кезеңдерде және әртүрлi географиялық аймаќтарда тұру адамның әртүрлi
конституциясының типтерiн туындатты. Мысалы, тропикалық аймақтағы халықа
дененiң ұзын болып келуi, тердiң бөлiну аумағының ұлғаюы, тер бездерініњ
санының жоғарылауы, артериялық қан қысымының жоғарылауы, метоболизм
деңгейiнiң төмендеуi тән.
Сiбiрдiң жергiлiктi тұрғындарының жылу өндiруініњ жоғарылығына
байланысты май қабатыныњ қалыңдауы тән. Олардың арасында брахиоморфты
пропорциалы пикникалық дене бiтiм жиi кездеседi.
Жаңа тiршiлiк жағдайы мен климаттық географиялық жағдай әсерiн мына
мысалдан көруге болады: Америкада туып өскен еврейдiң бойы, салмағы, бас
аумағы мен бастыњ бет бµлімініњ мөлшерiнің көрсеткіштері израйлдыќ
еврейлерге ќараѓанда ұлғайѓан, яғни жоғары болып келеді.
Адамзат баласы табиѓи климаттыќ жаѓдайы єр т‰рлі болып келетін Жер
шарыныњ єр бµлігінде тіршілік ете бастады. Міне, осыныњ нєтижесінде
нєсілдер пайда болды. Дамудыњ єрќилы сатысынан, ќоршаѓан ортаныњ єсерінен,
климаттыќ факторларѓа байланысты єр нєсілде µзіне тєн сипатты белгілер
ќалыптасты. Әрбiр нәсiл шығу тегiнiң бiр екендiгiмен және белгiлi бiр
аймаққа таралуымен байланысқан, тұқым қуалаумен негiзделген белгiлердіњ
жиынтығымен сипатталады. Нєсілдер арасындаѓы айырмашылыќ морфологиялыќ
ерекшеліктерге: терініњ, шаштыњ, кµздіњ т‰сі, м±рынныњ, ерінніњ пішіні жєне
т.б. негізделген. Єр т‰рлі нєсілдер µкілдері арасында ешќандай аќыл-ой
ќабілеті, ойлау, сµйлеген сµзде айтарлыќтай µзгеріс болмайды, биологиялыќ
т±рѓыдан алѓанда нєсілдердіњ барлыѓы бірдей.
Қазiргi адамдарды ‰ш немесе бес нәсiлге бөледi:
1. Негроидты үлкен нәсiл: негр, бушмендер, готтентоттар;
2. Европоидты (евразиялыќ) үлкен нәсiл: атланто-балтикалық, индо-
жерортатеңiздiк, орта европоидты;
3. Монголоидты үлкен нәсiл: солтүстiк азиатты, арктикалық, оңтүстiк
азиатты;
4. Американдық үлкен нәсiл;
5. Австралоидты үлкен нәсiл: веддоидтар, австралийцтер, айналар.
Нєсілдер кеш палеолит дєуірінде, шамамен 30-40 мыњ жыл б±рын
ќалыптаса бастаѓан деп болжанады. Кµптеген нєсілдік белгілер бейімделуде
мањызды болып, белгілі бір географиялыќ ортада табиѓи с±рыпталу арќасында
бекітіліп отырылѓан болса керек. Мысалѓа, экваторлыќ нєсілдердіњ к‰њгірт
тері жабыныныњ т‰сі ультрак‰лгін сєулелерден ќорѓаныш ретінде біртіндеп
пайда болѓан. Кµптеген зерттеушілердіњ пікірлері бойынша европоидты нєсіл
негроидты нєсілден кейін пайда болѓан. Негроидты нєсілдіњ сібірге ќарай
ќоныс тебуінен біртіндеп табиѓи с±рыпталудыњ єсерінен к‰њгірт тері
жабыныныњ т‰сі ашыќ т‰ске алмасќан. Яѓни, нєсілдік белгілер ќоршаѓан
тіршілік ортаныњ наќты бір экологиялыќ жаѓдайында ±заќ эволюциялыќ жолмен
ќалыптасќан.
3 АДАМНЫҢ БИОСФЕРАДАН АЖЫРАМАСТЫҒЫ
Биосфера (грекше биос - µмір, сфера - шар) деп тірі организм
мекендеген Жер ќабатыныњ бµлігін айтады. Биосфера адам мен басқа да тірі
ағзалардың бірден бір мекен ету ортасы болып табылады. Оның байлықтары
(жер, су, ауа, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі) ежелден бері қарай
адамзат баласының барлық мұқтаждықтарын өтеп келеді.
Биосфера адамзат және ондағы қоғаммен тығыз байланыста (биосфера –
адам - қоғам). Биосфераны адамзат жасаған жоқ, ол адамзат баласының пайда
боуынан әлде қайда бұрын жаралған.
Биосфера туралы ілімді Жер химиясын тіршілік химиясымен
байланыстырып, жер бетін µзгертудегі тірі заттардыњ ролін белгілейтін жања
ѓылымныњ – биогеохимияныњ негізін ќалаушы академик В.И.Вернадский (1863-
1945) жасады. Ілімніњ негізі оныњ Биосфера кітабында (1926) баяндалѓан.
В.И.Вернадский тірі заттыњ планетаныњ бет-єлпетін µзгертуге жєне оныњ
дамуына ќолайлы экож‰йелерді ќалыптастыруѓа ќабілетті аса ќуатты
геологиялыќ фактор екенін дєлелдеді. В.И.Вернадский бойынша тірі заттар к‰н
энергиясын ќабылдай алады жєне ыдырауы кезінде химиялыќ жєне физикалыќ
ж±мысќа ж±мсалатын энергия бµліп шыѓаратын химиялыќ ќосылыстарды жасайды.
Биосфераныњ белгілі шекарасы бар. Жоѓарѓы шекарасы жер бетінен 15-20 км
биіктікте орналасќан. Ол стратосфера ќабатымен µтеді. Тірі организмдердіњ
негізгі салмаѓы оныњ тµменгі ќабаты - тропосферада орналасќан.
Тіршіліктіњ тµменгі шекарасы литосферада 2-3 км терењдікте µтеді.
Тіршілік негізінен литосфераныњ жоѓарѓы ќабатында шоѓырланѓан. Планетаныњ
су ќабаты – гидросфера Жер бетініњ 71% ќ±райды.
Ноосфера – Жердіњ игерілген ќабаты. В.И.Вернадский адамзат баласы
Жер ќыртысын µзгертіп жања ќабат ќалыптастыруда деп пайымдаѓан.
Адам биосфераның биотикалық құрауыштарына кіреді. Мұнда ол
продуценттермен қоректік тізбек арқылы байланысады. Өзі бірінші және екінші
реттің консумент, гетеротроф болып табылады. Яѓни, дайын органикалық
заттармен биогенді элементтерді пайдаланады. Адам тірі заттардың физикалық
химиялық біржұптастық заңына бағынады жєне биосфераныњ зат айналымына
қатысады. Тірі организмдердің барлық сан алуандығына қарамастан оларда
химиялық, физикалық ұқсастығы сонша біреулері үшін зиянды нәрсе басқалары
үшін де әсерсіз бола алмайды.
Адам үшін орта жағдайларының организмнің генетикалық алдын ала сәйкес
келу заңы орындалады: организм түрлері оны қоршаған табиғи ортада осы
түрдің бейімделуінің генетикалық мүмкіндіктеріне ортаның ауытқулары сәйкес
келгенде ғана тіршілік ете алады. Тіршілік ортасын күрт өзгерту түрдің
генетикалық мүмкіндіктердің тіршіліктің жаңа жағдайларына бейімделуі үшін
жеткіліксіз болып шығуына әкеліп соғуы мүмкін. Б±ныњ µзі т‰рдіњ жойылып
кетуіне єкеледі. Осыған байланысты адамның табиғатты өзгертуі қазір
тіршілік етіп отырған түрлер үшін оның ішінде ерекше биологиялық түр болып
табылатын адамның өзі үшін де аса қауіпті.
Адамның биосферадан ажырамастығы ноосфераны құрудың басты мақсатын
көрсетеді. Ол биосфераның адам биотикалық түр ретінде пайда болып, өз
денсаулығы мен өмірін сақтай отырып тіршілік ететін типін сақтап қалуда
жатыр. Тек адамдардың саналы әрекеттілігі ғана ғаламдық дамудың басты
айқындаушы факторына айналады.
Биосфера – бұл мыңдаған кез келген ауытқуларда тіршілік ортасының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін жалғыз жүйе. Қоршаған ортаның тұрақтылығын
табиғи бірлестіктер сияқты қамтамасыз ете алатын жасанды бірлестіктер
құруға үміттенуге ешбір негіз жоқ. Сондыќтан, биосфераның өзгеруіне
әкелетін ‰рдістертерді шектеу жєне техносфераны биосферадан толықтай дерлік
оқшаулау арқылы оны барынша сақтау ќажет.
4 ЌОРШАҒАН ТАБИҒИ ОРТА ЖӘНЕ АДАМ
4.1 СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ КЕРІ ӘСЕРЛЕРІНІҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІ
ФАКТОРЛАР ӘСЕРІНЕН ТУЫНДАҒАН ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР
Адамзат ќоѓамыныњ пайда болуыныњ алѓашќы кезењінде адамдар
табиѓаттыњ дайын µнімдерін пайдаланып, ањшылыќпен айналысты. Адамдар
табиѓатќа тєуелді болды, б±л тєуелділікті жоѓары дењгейде сезінді.
Адамдарды табиѓат биледі.
Ќазіргі тањда экологиялық дағдарыс басталды. Б±л даѓдарыс
адамдардыњ ќатысуымен туындады. Әрине мұндай жағдай бір жылда,
болмаса он жылда пайда болған жоқ. Адамдар әрқашанда қоршаған
ортаға өздерінің әсерін тигізетін. Біраќ, ќазіргі кезеңде адамдар
мен табиғат арақатынастары µте шиеленісіп барады. Жер жүзіндегі
халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті
дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан
табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған
ортаға тигізетін зияны жоѓарлауда. Өнеркәсібі дамыған бірқатар
елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, адамдардың денсаулығына
кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына ұтымды пайдалану, б±зылѓан
табиѓи ортаны қалпына келтіріп отыру, ауаға, суға, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы
және абройлы міндеті болып саналады.
Ѓылыми-техникалық дамудың нәтижесінде адамдар табиғатпен ара
қатынас жасау үшін жаңа білім, жаңа әдіс, жаңа құралмен қаруланып
қойған жоқ, қоршаған ортаны сақтаудың, қалпына келтірудің,
байлықтарын ұтымды пайдаланудың жаңа әдістерін, жаңа жолдарын да
үйренді.
Ќазіргі тањда ѓылыми-техникалық жетістіктер қоршаған ортаны
сақтауға, оның бүлінбеуін, ластанбауын қамтамасыз етуге толық
мүмкіншілік береді.
Үнемі табиғаттың жағдайын нашарлатып, байлықтарын шашып-төгіп
пайдалануға болмайды. Табиғатты қорғау, қалпына келтіру мәселелерін
ақылмен, білгірлікпен жєне ұтымды жолмен жүргізудің өзіміз үшін
де, келесі ұрпақтар үшін де маңызы зор. Биосфераның тепе-теңдігін
бұзған әрбір антропогенді құбылыс, басқа келеңсіз құбылыстардың пайда
боуына мүмкіндік туғызады. Қоршаған ортаның ластану мөлшері биосфераның
төзімділік шегінен асып кетіп отыр. Сондықтан, табиғат өз заңдарына
бағынбаған адамзатты өз қыспағына алуда.
Қазіргі таңда адамдардың организміне келешекте кері әсерін тигізетін
негізгі мәселелердің бірі атмосфера ауасында жоғары концентрациялы улы
қоспалардың түзілуі (СМОГ, қышқылдық жауындар) және жылулану эффектісі мен
озон қабатының бұзылуы.
СМОГ- үлкен өнеркәсіп орталықтары бар қалаларда ауаның жоғары
деңгейде ластануы.
СМОГ – тың екі түрін ажыратады:
1. Атмосферада µнеркәсіптердің газдыќ қалдықтары мен түтінінен
тұратын қою тұманның түзілуі.
2. Фотохимиялық СМОГ. Өнеркәсіптердің газдық қалдықтары күнніњ
ультракүлгін сәулелерінің әсерінен фотохимиялық реакцияларға түсіп,
тұмансыз газ қоспаларының өнеркәсіп орталықтары бар қалаларда тұтылып
тұруы. Фотохимиялық СМОГ өте улы болып келеді. Оның құрамында ПАН
(пероксиацилнитрат), Н2О2 альдегидтер және басқа химиялық элементтер 25-40%
құрайды да, О3 60-75% құрайды. Фотохимиялық СМОГ ең алғаш рет Лос-
Анджелесте 1940 жылы байқалған, қазіргі таңда өнеркәсіпті қалаларда әлсін-
әлсін байқалып тұрады.
Қышқылдық жауындар 100 жылдан астам бұрын белгілі болған. Қышқылдық
жауын деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британ оқымыстысы Роберт Ангус
Смидт қолданған. Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт (Н2SО4) пен
азоттың (НNО3) химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды. Яғни
атмосферадағы бұл заттардың өзгерісі, химиялық реакциялары күкірт қышқылы
мен азот қышқылын береді. Бу күйіндегі бұл заттар бұлттарға сіңеді, ауа
құрамында болады. Содан кейін жауынмен немесе құрғақ түрінде жерге түседі.
Жалпы қышқылдық жауындар табиғатта жанартаулардыњ атылуына байланысты
өздігінен түзіле алады. Жер атмосферасына әр жыл сайын күкірттің
қосындылары 92-112 млн. тн, азот қосындылары 51- 61 млн. тонна түседі.
Күкірт қосындыларының 59-69 % , азот қосындыларының 37% антропогенді
факторлардың нәтижесі болып табылады. Қышқылдық жауындар биосфераға тікелей
немесе жанама әсер етеді. Тікелей қышқылдық жауындардың әсерінен
өсімдіктер мен ағаштар құрайды. Эпицентрден 100 км радиустағы аймақтардың
топырағы ластанады. Қышқылдық заттар әсіресе, тыныс алу жолдарына өте зиян
келтіреді. Егер атмосфераның тыныс алу аймағында SО2 концентрация деңгейі
1мгм куб. жететін болса, тыныс алу жүйесінің аурулары күрт жоғарылап,
тыныс алу жүйесі ауратын егде тартқан адамдардың арасында өлім көбейеді.
Жанама әсері - топырақ пен судың РН көрсеткішінің өзгерісі. Қышқылдық
элементтер су мен топыраққа түсіп, олардың РН көрсеткішінің төмендеуіне
әкеледі. Ал бұл аллюминий және марганец, кадмий, мыс сияқты ауыр
металлдардың ерігіштігін жоғарылатады. Олар өсімдік және жануарлар
организмінде жинақталып, тамақ арқылы адам организміне түсіп көптеген
аурулар тудырады. Тұщы сулардың қышқылдығы артқан жағдайларда ең бірінші РН
өзгерісіне сезімтал тірі организмдер өле бастайды. Олар РН 6,5 болған кезде
өле бастаса, РН 4,5 тең болѓан кезде кейбір насекомдар мен өсімдіктер
ғана тірі қалады.
Қышқыл жаңбырлардың зардабын тартќан кейбір мемлекеттер б±л мєселеніњ
шешуін іздестіріп, белгілі бір шаралар ќолдануда. Мєселен, ќышқыл
жаңбырлардың зардабын катты тартқан Швеция көміp мен мұнай жағуды шектеді.
Бұл елде құрамында күкіpті жоқ жанармайлар ғана пайдаланылады. Кенді
балқытқанда және отынның қазба түрлерін жандырғанда бөлінетін зиянды заттар
түгелдей дерлік сүзіледі. Швеция үкіметі күкіpт шығарындыларын шектеу
туралы келісімге қол қойды. Сонысымен басқа елдерге үлгі-өнеге керсетті.
Жылулық эффект. Атмосфераның құрамы мен жағдайы космос пен жер
арасындағы сәулелі жылу алмасуына әсерін тигізеді. Жылу алмасуының
нәтижесінде биосфераның температурасы белгілі бір деңгейде болады. Орташа
шамамен +150С. Биосфераның температуралық жағдайын ұстап тұруда күн
радиациясының маңызы өте зор. Биосфераның температура деңгейі 99,8% күн
радиациясына, 0,18% табиғи көздер жылуына, 0,02% антропогендік көздер
жылуына тәуелді. Жердің жылулық тепе-тењдігініњ бұзылуы ақырғы он жылдықта
антропогендік факторлардың әсері нәтижесінде туындап отыр. Көптеген газдар
күн радиациясын кедергісіз өткізеді. Бірақ көмір қышқыл газы, метан, озон,
су буы атмосфераның төменгі қабатында жинақталып, 0,38...0,77 мкм болатын
күн сәулелерін жерге қарай кедергісіз өткізіп, ал жерден шағылысып космосқа
шығатын 0,77-340 мкм ±зындыќтаѓы инфрақызыл сәулелерді өткізбейді. Соған
байланысты бұл газдардың концентрациясы және қоспалары атмосферада жоғары
болған сайын жерден космосқа соншалықты аз жылу бөлінеді. Сәйкесінше ол
жылу мөлшері биосферада қалып климаттың жылулануына әкеледі. Бұл үрдісте
негізгі рольді СО2 атқарады. Яғни биосфера газдарының жылулық
эффектілігін туындатуына қатысуының пайыздыќ көрсеткіші мынадай: СО2-50%,
СН4-20%, фреон -15%, N2О-10%, О-5%. Атмосферадағы көмірқышқыл газы
концентрациясының пайыздыќ көрсеткіші 1900 жылы- 0,029% , 1990 жылы-
0,036% , 2000 жылы- 0,038% болса 2030 жылы- 0,045-0,06% , 2050 жылы - 0,07-
0,075% болады деп болжануда. Егер бұл болжам дұрыс болса Қазақстан мен
Орта Азия елдерінде қаңтар айының орташа температурасы 6-15оС- қа
жоғарылап, қыста түсетін қар мен жауын 20-30 пайызѓа кемиді.
Біздің онсыз да қуаң климатымыз күрт өзгеріп, ауа райы тіпті
қолайсыз болуы мүмкін.
2005 жылға дейін жер шарының орташа температурасы 1,5-4,5 кµтерілуі
мүмкін. Мұндай температураның көтерілуі поляр мұздықтарының біртіндеп
еруіне әкеледі. Ал бұл дүниежүзілік мұхит деңгейінің 0,5-1,5 метрге
көтерілуіне себепкер болады. 2100 жылы 5 млн км2 құрғақ аймақтар судың
астында қалады деп болжам айтылуда. Бұл барлық құрлықтың 3%, құнарлы жердің
- 30 % құрайды. 1982-1988 жылдар аралығында жер серігі арқылы ж‰ргізілген
зерттеулер дүниежүзілік мұхиттың әр жыл сайын 0,1оС жылынатынын
анықтаған.
Озон қабатының бұзылуы. Атмосфераның техногенді ластануы озон
қабатына да кері әсерін тигізеді. Озон қабатының бұзылуы жерге 0,29 мкм
болатын және одан төменгі қысқа толқынды ультракүлгін сәулелердің түсуіне
әкеп соғады. Бұл қысқа толқынды ультракүлгін сәулелер биосфераға өте
қауіпті: өсімдіктер өледі (ең бірінші дәнді дақылдылар), онкологиялық және
көз ауруларының деңгейі жоғарылайды. Озон қабатын бұзатын негізгі заттарға
хлор мен азот қосындылары жатады. Хлордың бір молекуласы 105 озон
молекуласын, ал азот оксидінің 1 молекуласы озонның 10 молекуласын бұзады.
Бұл заттардың қосындыларының атмосфераға түсетін негізгі көздері: ±шаќтар
(әскери ұшақтар). Олардыњ шығару газдарының 0,1% азот оксидтері (NO, NO2)
құрайды; ракеталар; жанартаулық газдар; фреон қолданатын өнеркәсіптер; атом
жарылыстары. Бір Шаттл ракетасының космосқа ұшырылуы озоның 0,3 %
(100000000т озон) бұзылуымен ұштасады. Бұл жағдайда түзілетін озон
қабатындағы тесік ұзақ мерзім бітпейді. 1973 жылы озон қабатының техноген
факторларының әсерінен 1% бұзылса, 2050 жылы озон қабатының 10% бұзылады
деген болжам айтылуда.
4.2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР, ОЛАРДЫҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТІ. ШЕКТЕУШІ
ФАКТОРЛАР
Экологиялыќ факторлар - тірі организмге олардыњ жеке дамуыныњ бір
ѓана кезењінде болса да тікелей немесе жанама єсер ете алатын ортаныњ кез-
келген єрі ќарай бµлшектенбейтін бµлшегі. Экологиялыќ факторларды ‰ш топќа
бµледі: абиотикалыќ - µлі табиѓат факторлары; биотикалыќ – особь пен
популяция жєне табиѓи бірліктер популяциясы арасындаѓы µзара ќатынас;
антропогенді – адамныњ іс-єрекетініњ ќоршаѓан ортаѓа єсерініњ жиынтыѓы.
Экологиялыќ факторлардыњ єрќайсысыныњ µзінше мањызы бар. Мысалѓа, жылудыњ
кемшілігін мол жарыќпен, ал организмге ќажетті минералдыќ элементтерді
сумен алмастыруѓа болмайды. Организмніњ тіршілік етуіне неѓ±рлым ќолайлы
ќарќынды факторды - тиімді (оптималды) деп атайды. Организмніњ тіршілік
етуіне м‰мкіндік жоќ шекараны – шыдау шегініњ тµменгі жєне жоѓарѓы дењгейі
деп атайды. Егер де ќайсыбір фактордыњ мєні шыдау шегінен шыѓып кетсе онда
ол – шектеуші фактор деп аталады. Қоршаған ортаның қолайлы немесе
қолайсыз жағдайларын тексергенде алдымен организмдердің өмір
сүруіне аса қажетті факторларға көңіл аударған жөн.
Адамдардың ортаға жасайтын әсерін, пайда - зиянын анықтағанда ең
басты шектеуші факторларды іріктеп алып, жеке организмге, бір
түрлі организмдер тобына, бірге өмір сүретін єр түрлі организмдер
тобына жасайтын ықпалын білу мањызды.
Шектеуші факторлар физикалық, химиялық және биологиялық
сипатта болады. Мысалы, бірге өмір сүретін организмдер тобының
арақатынасы биологиялық сипатта болса, организмдердің жылы мен
суыққа, құрғақшылық пен жауынға әсерлестігі физикалық сипатта,
қоршаған ортада көмір қышқыл газының көбеюі - химиялық сипатта
болады.
Табиғаттың көптеген шектеуші факторларының ішінен климатқа
жататындарын бөліп алып қараған дұрыс, себебі олардың адам
өміріне, шаруашылық жүргізуге жасайтын әсері өте үлкен. Мысалы,
адамдардыњ солт‰стіктіњ кейбір жерлеріне ќоныс тебуіне жылудыњ
жетіспеушілігі шектеуші фактор болса, керісінше кейбір оњт‰стік аймаќтарда
су тапшылыѓы мен температураныњ µте жоѓарлыѓы шектеуші фактор болып
табылады. Себебі, адам организмдерініњ бейімделу м‰мкіндіктері де шектеулі.
Біраќ, ќазіргі ѓылыми-техникалыќ прогресстіњ нєтижесінде б±л шектеуші
факторлары бар аймаќта да тірішілікке ќажетті жаѓдайларды адам ќолымен
жасап ќою м‰мкіндігі бар. Табиғаттың шектеуші факторлары адамдардың
қолайлы өмір сүруі үшін керекті жағдайларды жасауына єкеледі.
Климаттың шектеуші фактор болатыны ондағы өзгерістер мен
құбылыстар адамдардың еркімен жүрмейді, тек табиғат заңдарына ғана
бағынады. Сондықтан, қандай да болмасын өндрісті ұйымдастырғанда,
өмір сүруге қолайлы жағдай жасағанда сол жердің климат
ерекшеліктерін ескеріп, олардың пайдалы жағын пайдаланып, зиянды
жағын азайту бағытында қызмет істеу қажет. Организмніњ сол жердіњ
климаттыќ шектеуші факторларына бейімделуін ескеру керек. Климаттың
шектеуші факторларына ауаның температурасы, күн сәулесі, жылу,
ағын су, жел және атмосфералық қысым жатады. Климаттағы өзгерістер
мен құбылыстар табиғи жолмен және антропогенді факторлар
нәтижесінде де болып жатады.
Табиғи жолмен болатын өзгерістер милиондаған жылдар бойы
жүріп келеді. Жер шарының әр түпкірінен табылған ауа райы
туралы деректерді салыстырғанда бірнеше миллион жыл бұрын
климаттың басқаша болғаны, содан бері айтарлықтай өзгергені мәлім
болды.
Адамдардың іс-әрекетіне байланысты болатын өзгерістер
ормандарды кесіп, жерді игеріп, қала мен су қоймаларын сала бастаған
кезден жүріп келеді.
Шаруашылық жұмыстарымен айналысқанда биосфераның өсу заңдарын
ескеріп отыру, болашақта болатын пайда-зиянды анықтап алѓан д±рыс.
Мысалы су электр станциялары құрлысын бастамас бұрын өзеннің
ағысы мен жауын шашын мөлшері бұрынғы қалыпта сақталама, болмаса
азайып кетеме, су астында қалатын құнарлы топырақпен кесілген
орманның орнын су электр станциясы беретін пайда толтырама, әлде
зиян әкелеме, сол сияқты мәселенің тағы басқа жақтарын есептеп
білуі керек.
5 АДАМНЫҢ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Біздің планетамыздың тарихында адамның қоршаѓан ортамен әрекетінің
нәтижесінде көптеген Жер планетасының кейпін өзгерткен үрдістер болып
жатыр. Адам бір жағынан тарих нәтижесі, ал екінші жағынан оның жасаушысы,
тудырушысы. Жүз ғасыр бойы қалыптасқан адам организмнің физиологиялық
қасиеттеріне ғылыми – техникалық ‰рдістіњ қарқыны және тіршілік жағдайы
т. б. көп жағдайда сәйкес келмейді. Бұл тұрғыда Ф.Энгельстің табиғатты
жењген жеңісіміз үшін масаттанбауымыз қажет, себебі әр осындай жеңіс үшін
табиғат кек алады,- деген пікірі еске түседі. Жаңа табиғи және өндіріс
жағдайында адамның бейімділігін қысқаша белгілі бір экологиялық ортада
организмнің тұрақты тіршілігі үшін қажет єлумет-биологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктерініњ жиынтығы ретінде сипаттауға болады. Жеке т±лѓаныњ немесе
популяцияның бейімделу мүмкіндіктері тіршілік әрекеттің нақты жағдайларында
айқындалады. Тірі жүйенің бейімделу қасиеті жеке бас денсаулығының бірлігі
болып табылады. Адамның бейімделу қасиеттері мен қорлары белгілі бір ретпен
көрініс береді және олар уақытпен шектеледі. Белгілі бір табиѓи немесе
жасанды тіршілік ортасында организмніњ бейімделу м‰мкіндіктерініњ ќорын
терењ зерттеуге болады.
Серотинина Н.Н., Агаджанян Н.А. еңбектерінде ішкі организмнің
тұрақтылығының бұзылуына қауіп төнген кезде тұтас организмнің реакцияларын
сипаттайтын эксперементтік мәлімдемелер кездеседі. Г.Селье Адаптациондық
синдром туралы ілімінде бейімделуді үш кезеңге ажыратады. З.И.Барбашова
бойынша бейімделудіњ кезењдері келесідей сипаталады: 1 кезең – авариалыќ
кезең сыртқы әсерлерге жауап ретінде организм µзініњ қорғаныш к‰штерін
жинаќтауы; 2 кезең – тұрақты өтпелі бейімділік кезең. Қоршаѓан орта
жағдайларына организмнің негізгі қызметтік жүйелерінің бейімделе бастауы.
3 кезең – тұрақты бейімделу немесе резистенттілік кезең. Экстремальды
фактордың ұзақ уақыт әсерінен организм, сол фактордың әсерінен туындаған
қызметтік бұзылу - ығысуларды толығымен қайта қалпына келтіре алмаудан
әлсіреп, титықтайды.
Белгiлi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Аманжолов атындаѓы Шыѓыс Ќазаќстан Мемлекеттік университеті
Т.Т. Ракишева
АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ
Оќу ќ±ралы
¤скемен
ШЌМУ Баспасы
2006
УДК 502504 (075.8)
ББК 28.08.Я 73
Р 18
Ракишева Т.Т. Адам экологиясы: Оќу ќ±ралы Т.Т.Ракишева; ШЌМУ. -
¤скемен: ШЌМУ Баспасы, 2005. – 82 б.
Адам экологиясы оќу ќ±ралында Адам экологиясы пєні бойынша дєріс
сабаќтарыныњ теориялыќ мазм±ны жєне лабораториялыќ сабаќтарында ж‰ргізілуге
арналѓан тєжірбиелік ж±мыстар, білімді тексеруге арналѓан тестер енген. Оќу
ќ±ралы биология, экология, валеология мамандыќтарында оќитын студенттер мен
дєріс беруші м±ѓалімдерге арналады.
ШЌМУ- ніњ Экология және Жаратылыстану ғылымдары факультетінің
Әдістемелік Советінде 23.01.06, хаттама №3 бекітілді
Пікір жазѓандар: медицина ғылымының кандидаты Д.К.Омарова
биология ғылымының кандидаты
Ж.Т.Игісінова
ISBN
ШЌМУ, 2006
1 АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ – ЭКОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ БІР ТАРМАҒЫ
Экология гректіњ ойкос - ‰й, логос - ѓылым деген сµзінен шыќќан.
Тура аудармасында б±л ±ѓым табиѓи ‰йді, онда т±рып жатќан организмдермен
б±л ‰йді тіршілікке жарамды ететін ‰рдістерді зерттеп, танып білуді
білдіреді. Экологияныњ ѓылым ретінде пайда болуы 1866 жылдыњ 14
сентябірінде неміс биологы Э.Геккелдіњ Организмдердіњ жалпы морфологиясы
деген ењбегімен байланысты. Ол µз ењбегінде Экология ретінде біз
организмдердіњ сыртќы ортамен ќатынасын ќарастыратын жалпы ѓылымды
т‰сінеміз - деп кµрсеткен. Экология, б±л атау шыќпастан б±рын адамзат
дамуымен бірге ж‰рді десе де болады. Экология – тірі организмдердіњ бір-
бірімен жєне олардыњ ќоршаѓан ортамен байланысын зерттейтін ѓылым. Б±л
байланыстар жер бетіндегі тіршілік деп аталатын µте к‰рделі жєне тыѓыз
бірліктегі байланыстарды т‰зеді. Ќазіргі тањда экология кешенді пєн аралыќ
ѓылымѓа айналды. Экология география, геология, химия, физика, биология,
мєдениет теориясы, экономика, медицина сияќты ѓылымдармен тыѓыз байланыста.
Экология ѓылымы биоцентристі бола турса да таза биология емес. Экологияда
зерттеу єдістері сипаты жєне ±йымдасу дењгейі жаѓынан алѓанда єрт‰рлі болуы
м‰мкін: химиялыќ, физикалыќ, биологиялыќ, молекулярлыќ, морфологиялыќ,
физиологиялыќ, демографиялыќ т.б. Ќазіргі тањдаѓы экология ѓылымы – б±л
білім ќорларының жања бµлімі. ‡лкен экология немесе мегаэкологияныњ
наќты айќын ќ±рылымы жоќ.
Басқа биологиялық организмдер сияқты адамдар да қоршаған ортамен
тығыз байланыста болады, сондықтан олар табиғат заңдарына бағынып, онда
өтіп жатқан заттар айналымына қатысады.
Ертедегі Ќытай, Египетте µсімдіктер мен жануарлар жєне олардыњ
µзара байланысы, адамдардыњ табиѓатќа єсері туралы маѓл±маттар жиналды. Б±л
тањданарлыќ жайт емес, себебі адамдардыњ ќоршаѓан табиѓи ортаѓа кері єсері
ертеден басталды. Мєселен, Ливандаѓы тау шатќалдарыныњ жалањаштануы 5000
жыл б±рын Соломон патшаныњ ємірі бойынша сарайлар салуѓа ливандыќ
балќараѓайларды пайдаланудан басталды. Адамзат ќоѓамыныњ ќалыптасуыныњ
алѓашќы кезењдерініњ µзінде аќ, адамдардыњ т±рып жатќан жаѓдайлары мен
олардыњ денсаулыќтары арасындаѓы байланысы айќындалѓан. Екі мыњ жыл б±рын
ежелгі кезеңнің ұлы дәрігері Гиппократ (шамамен біздің дәуірге дейін 460-
370 ж.) климат, су, жыл мезгілдерініњ адам денсаулыѓына єсерін ѓана
сипаттап жазып ќоймай, сонымен ќатар Жерорта тењізініњ Европалыќ, Азиалыќ,
Африкалыќ жаѓалауларын мекендеген халықтардыњ салыстырмалы антропологиялық
сипатын да берген. Оның еңбектерінде сыртқы ортаның факторлары, тіршілік
сипаты адамның тәндік (дене құрлысының) және жандық (темперамент)
қасиеттерінің қалыптасуына белгілі бір ықпалын тигізетіні жµніндегі
көптеген дәлелдер кездеседі.
ХҮІІ ғасырда түрлі аймақтардағы табиғи және әлеуметтік жаѓдайлардыњ
сол жерді мекендейтін халыќтыњ денсаулығына әсерін зерттейтін ғылым –
медициналық география пайда болды. Оның негізін итальяндық дәрігер
Б.Рамаццини (1633-1714) қалады. Медициналыќ география бойынша ѓылыми
ж±мыстар Рессейде XVIII ѓасырдыњ орта кезењіне сєйкес келеді. Медициналыќ
география XIX ѓасырда біршама дамыды. Осы кезеңде егжей-тегжейлі
медициналық-географиялық сипаттамалар жасалды. Бұл жұмыстарда нақты бір
әсердің, табиғи жағдайлардың тұрғындар денсаулығына жағымсыз да, жағымды
да ықпалы жан-жақты баяндалды. Яѓни, ѓалымдарды адамдардыњ экологиялыќ
жаѓдайларыныњ сєттілік мєселесі ертеден аќ кµњіл бµлдірді.
Орыс дәрігері, профессор А.А. Остроумовтыњ 1895 жылы жарыққа шыққан
Клиникалық дәрістерінде Біздің зерттеу затымыз - қалыпты өмірі оның
тіршілік ету жағдайларымен бұзылған науқас адам болып табылады деп жазды.
Н.Ф.Реймерстің (1992) пікірінше, адам экологиясы басқа атаумен болса да
классикалық биологиялық экологиямен (биоэкологиямен) бір мезгілде дерлік
пайда болды. Көптеген жылдар бойы ол екі бағытта қалыптасты – адам
экологиясы және әлеуметтік экология. Адам экологиясы мәні жағынан
әлеуметтік экологиядан үлкен, әрі кең. Бұл бағыт адам биологиясы деген
атаумен кеңінен дамыды.
Єлеуметтік экология ұғымын Р.Паркпен Э.Бюргес (АҚШ) µткен ғасырдың
20-сы жылдары ғылымға енгізді. Олардың айтуынша адамдардың қоғамдағы орны
тек өмір сүру үшін тартысу жєне күресу арақатынастарының негізінде, яѓни
биологиялық бақталастықта көрінеді. Біраќ, біртіндеп мұндай көзқарастар
өзгеріп, адамдарды тек биологиялық тұрғыдан қарамай, жаратылыстану,
экономиялық, әлеуметтік ғылымдар жиынтығы ретінде танитын ғылыми еңбектер
жарық көре бастады. Біртіндеп шетелдік єдебиеттерде єлеуметтік экология
±ѓымынан ќараѓанда адам экологиясы ±ѓымы жиі ќолданыла бастады. Жалпы,
жања ѓылыми баѓыт - адам экологиясы 20 ѓасырдыњ екінші жартысында адамды
тіршілік ортасымен біртұтастықта кешенді зерттеу маќсатында ќалыптасты.
Ю.П.Лисицын (1973), А.В.Кацура, И.В.Новак, А.Г.Воронов (1974).
О.В.Бароян (1975), Н.Ф.Реймерс, т.б. авторлар өмір сүруге қолайлы
жағдайлады зерттегенде адамдар экологиясы мәселенің екі жағын: биологиялық
жєне әлеуметтік, ескеруі қажет екенін атап көрсетті.
Адам экологиясы – бұл адамның мекен ету ортасымен өзара қарым-
қатынасы туралы ғылым болып табылады. Бұл қарым-қатынастардың негізінде
адам организімініњ ортаның әсерлеріне морфофизиологиялық реакциялары жатыр.
Организімге ќоршаѓан ортаның абиотикалық (физикалық, химиялық), биотикалық
және антропогенді факторларының әсері анықталады.
Адамдардың жыл сайын күшейіп келе жатқан іс әрекеттерінің
қоршаған ортаға тигізетін әсерін, пайда-зиянын, табиғат байлықтарын
ұқыпты пайдаланып, қалпына келтіріп отырған жолдары мен әдістерін де
адамдар экологиясы зерттейді. Оның негізгі тақырыбы – адамдар мен
табиғаттың арақатынасы, олардың іс әрекетінің қоршаған ортаға пайдасы
мен зияны. Адам экологиясы адамныњ табиѓи мєнін, оныњ тіршілік ортасыныњ,
денсаулыѓыныњ экологиялыќ факторларын ќарастырып, әлеуметтік-экономикалық
келелі мәселелерді пайдалы шешу, адамдардың өмір сүруін жақсарту, табиғат
пен қоғамның ара қатынастарын ұтымды ұйымдастыру жолдары мен әдістерін
зерттейді.
Адамдар экологиясы экологияның үлкен бір бµлігі болып есептеледі.
Адамдардың табиғатпен арақатынастары көп қырлы және көп сырлы болады.
Оларды түсініп білу үшін терең білім мен зерттеу әдістерін жете меңгеру
қажет. Адам экологиясы ќ±рлымы жаѓынан биологиялыќ, єлеуметтік,
антропогендік, ќолданбалы компоненттерден т±рады.
Ќазіргі тањда адам экологиясыныњ алдында мањызды бірнеше теориялыќ
мєселелер т±р:
1. Популяциялыќ, топтыќ, жекелей дењгейде адамныњ бейімделу
механизмдерін зерттеу;
2. Ќоршаѓан орта єсерлеріне арнайы, арнайы емес организмніњ
конституциялыќ реакцияларын аныќтау;
3. Бейімделу реакцияларыныњ ќалыптасуына уаќыт факторыныњ мєнін
зерттеу;
4. Єр т‰рлі аймаќта т±раќтап т±рып жатќан халыќтыњ эволюция-
генетикалыќ сипатын жєне олардыњ бейімделу механизмдерініњ ерекшеліктерін
зерттеп, аныќтап олардыњ экологиялыќ портретін жасау (Адамныњ экологиялыќ
портреті – жеке адамныњ µзі µмір с‰ріп жатќан ортаныњ белгілі бір
ерекшеліктеріне арнайы бейімделуін сипаттайтын генетикалыќ ќасиеттері мен
морфофункционалдыќ т±ќымќуалау белгілерініњ жиынтыѓы);
5. Адам денсаулыѓына космостыќ, жердік, єлеуметтік ќоѓам
факторларыныњ жєне олардыњ ырѓаѓыныњ єсерлерін зерттеу, аныќтау.
Адам экологиясы бойынша кµптеген ењбектердіњ авторы Н.А.Агаджанян
экологиялыќ ыќпал мен адам экологиясыныњ ќ±рылымын келесідей суретте
кµрсетеді (Сурет 1).
Экологиялыќ сфералар
ЛитосфераГидросфераАтмосфера Биосфера Космосфера Ноосфера
Экологиялыќ орталар
Абиотикалыќ Биотикалыќ
Экологиялыќ факторлар
Табиѓи Техногенді Антропогенді Єлеумет-экономикалы
ќ
Адамдардыњ экологиялыќ ќажеттіліктері
Биология ЄлеуметтіЭкономикалыќ
Лыќ ПсихологиялыЭтникалыќЕњбектікк
ќ
АДАМ ЭКОЛОГИЯСЫ
Адамныњ Адамныњ Адамныњ
биологиялыќ ќолданбалы єлеуметтік
экологиясы экологиясы экологиясы
¤ндіріс
экологиясы
Технологиялыќ
экология
Ауылшаруашылыќ
экологиясы
Ветеринарлыќ
экология
Урбоэкология
Видеоэкология
Табиѓатты
ќорѓау
Адамныњ
ќоршаѓан
ортасын ќорѓау
Медициналыќ
экология
Эволюциялыќ
экология
Физиологиялыќ
экология
Морфологиялыќ
экология
Генетикалыќ
экология
молекулярлыќ
экология
репродукция
жєне
онтогенез
экологиясы
Саясат
экологиясы
Экономика
экологиясы
Ѓылыми
экология
Мєдениет
экологиясы
Дін
экологиясы
Демография
экологиясы
Этникалыќ
экология
Т±лѓа
экологиясы
Жан±я
экологиясы
Жеке Репродук Кіші Адамзат НєсілдеБірлес Адамзат
т±лѓа тивті топтар популяцияр тік экологи
экологитоптар экологисыныњ экологиэкологияясы
ясы (жан±я) я экологияся сы
экологияссы ы сы
ы
Сурет 1- Экологиялыќ ыќпал мен адам экологиясыныњ ќ±рылымы
2 АНТРОПОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ
2.1 АДАМ БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮР РЕТІНДЕ
Адам ѓылыми-техникалыќ прогресстіњ дамуына байланысты µзініњ кєсіптік
кењістігін кењейті. Жер бетінде адам аяғы баспаған жер қалған жоқ. Адамзат
баласы тек тіршілікке ќолайлы, жаќсы игерілген аймаќтарды ѓана емес,
сонымен ќатар эктремальды аймаќтарды да: Ќиыр Сібір, Арктика, Антрактида
т.б. жерлерде де µмір с‰руде. Адам ғарышқа да ұшты. Ќазіргі адамзат
панэйкуменді т‰рді береді, яѓни адам Жер планетасыныњ барлыќ экологиялыќ
т±рѓыдан баруѓа болатын жерлеріне орналасып, таралуда. Экологиялық тұрғыдан
адамзатты биологиялық түрдің жалпы әлемдік популяциясы ретінде, жер
экожүйесінің негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Дене құрылысы мен түрі бойынша адамдар омыртқалылар типіне,
сүтқоректілер класына, маймылдар отрядына, гоминидтер тұқымдастығына
жататыны белгілі. (Гоминид – қазіргі заманның және мұнан 3,5 миллион жыл
бұрын болған адамдардың жалпы атауы.) Басқа тірі организмдер сияқты
адамдарға да оттек, су, қоректік заттар керек, олар маусымдық және
тәуліктік табиғат құбылыстарына көндігіп, үйренеді. Температура мен күн
сәулесі жарығыныњ өзгеруіне байланысты, қорғану әрекеттерін жасайды.
Аталған нышандар мен қасиеттер адамдардың биологиялық организмдер қатарына
жататынын олардың табиғатқа бағынышты екенін көрсетеді. Біраќ, бұдан
адамдардың жануарлар мен өсімдіктерден айырмашылығы жоқ деген қорытынды
тумайды. Керісінше адамда басқа тірі организмдерде жоқ ақыл мен сана бар,
олар үнемі пайдалы іс-әрекетпен айналысуға, өзара келісіп, бірлесіп өмір
сүруге, µз іс-єрекетіне жауапкер болуѓа, организмдерде болмайтын ерекше
әлеуметтік орта - қоғам құруға тырысады.
Олар құрған қоғамдық арақатынас басқа жануарлар арақатынасынан
анағұрлым жоғары тұрады. Адамдар µз ќауымдастыќ ќоѓамында онда өмір
сүрудің заңдары мен ережелерін бекітеді және қоғам мүшелерінен оның
орындалуын талап етеді. Адамдардың өмір сүруі тек биологиялық
факторлармен шектелмей, әлеуметтік мәселелеріне, қоғам заңдары мен
ережелеріне де байланысты болады.
Адамның биологиялық табиғаты барлық жанды затқа тән тіршілікті сақтап
қалудан және оны көбею арқылы уақыт пен кеңістікте жалғастырудан,
қауіпсіздік пен қолайлылықты барынша қамтамасыз етуден көрінеді. Барлық
адамдар қоректік тізбекте І және ІІ қатардағы консументтер бола отырып,
тағам тұтынады. Олар биогенді элементтердің айналымына қатысатын басқа
организмдерге (редуценттермен) қажетті физиологиялық алмасу өнімдерін бөліп
шығарады.
Адам – жер бетіндегі қазір белгілі болған үш миллион биологиялық
түрлердің бірі. Салыстырмалы эмбриология мен анатомияның мәліметтері адам
тәнінің дамуы мен құрылысынан жануарларға ұқсас белгілерді айқын
көрсетеді.
Антропология - homo sapiens түрінің биологиялық ерекшеліктері
туралы ғылым. Ол адамның шығу тегін, ішкі және сыртқы құрлысын
(морфологиясын), дамуын, адамзат нәсілдері мен олардың шығуын, осы
нәсілдердің ішіндегі адамның органикалық құрлысының қалыпты вариацияларын,
оның ішінде адамдардың мекендеу ортасының ерекшеліктерімен байланыстыра
отырып зерттейді. Адам мен жануарлардың дене құрылысында көптеген ортақ
белгілер бар:
1. Адамда (жануардағыдай) эмбриондық дамудың ерте кезеңдерінде ішкі
қаңқасы желі түрінде, жұтқыншақ қуыстарында желбезек саңылаулары бар. Жүйке
түтігі арқа жағында, денесі екі жақты симметриялы болады.
2. Даму деңгейіне қарай желінің омыртқа бағанасына өзгеруі, бас
сүйек пен жақ сүйек аппаратының қалыптасуы, қаңқада еркін жұп аяқ қолдың
пайда болуы, ішінде жүректің дамуы адамды омыртқалыларға жатқызуға
мүмкіндік береді.
3. Сүтқоректілердегі сияқты, адамның омыртқасы бес бөлікке бөлінген,
терісі түкті және онда тер және май бездері бар, көк еттің, төрт камералы
жүректің, қанның жылы болуы тән.
4. Жатырдың болуы және ұрықтың ұрпақ жолдас арқылы қоректенуі адамда
плацентарлыларға жатқызуға мүмкіндік береді.
5. Қолдарының ұстауға икемділігі (бірінші саусақ басқаларына қарама-
қарсы орналасқан), тырнақтардың болуы, бір жұп сүт бездері, көздерінің бір
деңгейде орналасуы (үлкейтіп көруге мүмкіндік береді), сүт тістердің түсуі
және тағы басқа адамды приматтар отрядына жатқызуға мүмкіндік береді;
6. Адамның жануарларға ұқсастығы туралы, оларда арғы тектің белгілері
(атавизм) мен қалдықтардың (рудименттің) болуы, арғы тектік белгілер –
берілген түрдің жекелеген ағзаларында бұрынғы тегінде болған, бірақ
эволюция үрдісінде жойылып кеткен белгілердің пайда болуы, кейде адамда
ұшырасатын арғы тектік белгілер (сыртқы құйрық, бетінде қалың түктің болуы,
аса жетуілген ит тістер, көп емізіктік т.б.) де кµрсетеді.
Сөйте тұра, адам мен адам тәрізді маймылдардың арасында түбегейлі
айырмашылықтар бар:
1. Тіп-тік жүру жєне омыртќа жотасындаѓы тµрт иілім тек адамға тән
қасиет;
2. Тік күйінің арқасында адамның қаңқасы кең жамбасты, кеуде қуысы
жазық, омыртқасы күрт иілімді, аяғының басы тоғыспалы келеді, аяғының үлкен
бақайы басқаларына жақын орналасып, тірек қызметін атқарады;
3. Ќол білезігінің иілгіштігі – еңбек ету мүшесі – сан алуан, әрі
дәлме-дәл қимылдар жасауға қабілетті;
4. Бас сүйектің ми сауыт бөлігі бет бөлігінен басым;
5. Адамның бас миының құрлысы өте күрделі; үлкен ми сыңарының көлемі
орташа есеппен 1250 см2 құрайды, бұл адам тәрізді маймылдардікінен едәуір
артық;
6. Адамның миының психика мен сөйлеудің маңызды орталықтары
орналасқан жєне жоѓары дамыѓын;
7. Адамның ойлау қабілеті, сана-сезімі бар, ол өнер мен ғылымды жасай
алады.
Адам эволюциясының негізгі кезеңдері төрттік мұз басу дәуірінің
кезінде қалыптасқан климаттық өзгерістер уақытына сәйкес келеді. Әдетте
мардымсыз қазба мәліметтерінің негізінде адам мен адам тәрізді маймылдардың
эволюциялық түр тармақтарының бөлінуі шамамен 20 млн. жыл бұрын ж‰рген деп
саналатын. Алайда ж‰ргізілген кµптеген зерттеулер ірі адам тәрізді
маймылдар мен гиббондар 10 млн. жыл бұрын тіршілік етті деген басқаша
көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік берді. Адам эволюциясыныњ негізгі
кезењдерін мына кесте кµрсетеді:
Кесте 1 - Адам эволюциясыныњ негізгі кезењдері
Адамныњ арѓыЌайда жєне Сыртќы Тіршілігіндегі Ењбек
тегі ќашан µмір пішініндегі прогрессивті ќ±ралы
с‰рді прогрессивті белгісі
белгісі
Австралопи Оњт‰стік Шыѓыс Бойы 120-140 Екі аяѓымен Тас, аѓаш.
тектіњ Афпика, см, ми ж‰рген, жартас жануарлар
бастапќы Оњт‰стік Азия, сауытыныњ арасында т±рѓан, с‰йегі
пішіні 5-3 млн. Жыл кµлемі 500-600етпен ќоректенген
б±рын куб.см.
Ертедегі Африка, ЖерортаБойы 150 см, Алѓашќы табынды Ќарапайым
адам-питекантењізі ми сауытыныњ µмір с‰рген, отты тас
троп маймыл жаѓалауы, Ява кµлемі пайдаланѓан ќ±ралан
адам аралы, 1 млн. 900-1000 жасаѓан,
жыл б±рын куб.см., аѓашты
мањдайы пайдалан
аласа,жаќ ѓан
с‰йегі иексіз
Ертедегі Ќытай, 400 мыњ Бойы 150-160 Табынды µмір Тастан
адам-синантржыл б±рын см, ми с‰рген, баспана жєне
оп сауытыныњ жасаѓан, отты с‰йектен
(ќытайлыќ кµлемі пайдаланѓан, ќ±рал
адам) 850-1220 теріден киінген жасады
куб.см.,
мањдайы аласа,
жаќ с‰йегі
иексіз
Ертедегі Европа, Африка,Бойы 155-165 ‡њгірде топтанып Тастан
адам- Орта Азия, 150 см, ми 100 адамнана жєне
неандерталь мыњдай жыл сауытыныњ т±рды, теріден аѓаштан
б±рын кµлемі 1400 киінді, асты отќа ењбек
куб.см., даярлады, ымдасып ќ±ралда
мањдайы аласа,сµйлесті, ењбек рын жасады
иек с‰йегі бµлінісі пайда
нашар дамыѓан болды
Кесте 1 жалғасы
Алѓашќы Барлыќ жерде Бойы 180 см-геТуыстыќ ќоѓамда Тастан
ќазіргі 30-40 жыл б±рындейін, ми µмір с‰рген, жєне
адамдар - сауытыныњ т±рѓын жай салды, аѓаштан
кроманьондар кµлемі 1600 оны суретпен єрт‰рлі
куб.см., безендірді, ењбек
мањдайы биік, теріден киім ќ±ралда
тµменгі жаќ тікті, сµз сµлеу рын жасады
с‰йегінде иегіќатынасын
аныќ ќолданды,жануарлар
ажыратылады ды ‰йретті,
µсімдіктерді
µсірді.
Биологиялыќ
эволюциядан
єлеуметікке кµшті
Ќазіргі тањда адамныњ шыѓу тегі туралы мєселе єлі де толыѓымен
дєлелденбеген талас т±дырушы с±раќ болып отыр.
Көптеген зерттеушілер Европалық краманьондықтардың
неандертальдықтардан шыққанына күмәнданады, себебі зерттеуге болатын
табылған қазбаларға қарағанда эволюциялық секіріс тым жылдам жүрген.
Қазіргі кезде біздің түршелеріміздің шамамен 100 мың жыл бұрын Африкадағы
Homo sapiens-тің көне түрінен шыққандығы туралы болжам ықтимал болып
табылады. Африкада пайда болған қазіргі типтік адамы Азияға таралып, 30 мың
жыл бұрын Антрактидадан басқа барлық континенттерге аяқ басты деп
болжанады. 1996 жылы ағылшын ғалымдары Джеймс Бинскот пен Адреан Хиал ДНҚ
нуклеотидтерінің жүйелілігін зерттей отырып, дүние жүзінің барлық халықтары
өзара туысқандық байланысы бар Африкандықтардың шағын бір тобынан тараған
деген тұжырым жасаған.
Біздің түршеміздің бүкіл әлемге таралуына қарай адамдардың түрлі
топтары түрлі климаттық аймақтарға тап болды. Табиғи сұрыптау барысында
адамдар түрлі табиғи жағдайларға физикалық тұрғыдан бейімделді.
2.2 КОНСТИТУЦИЯ (ДЕНЕ БІТІМ), АДАМ НӘСІЛДЕРІ ЖӘНЕ ТІРШІЛІК ОРТА
Адамдар Жер шарыныњ т‰кпір-т‰кпірлеріне дейін ќоныс теуіп, ќоршаѓан
тіршілік ортаныњ єрт‰рлі ыќпалына ±шырады. Ќоршаѓан орта т±ќым ќуалау
‰рдісімен бірге организмніњ ќ±рлымдарыныњ барлыќ дењгейінде єсер етеді,
єсіресе организмніњ конституциясына.
Ќазіргі кезењде конституцияныњ жіктелуі (классификациясы) туралы
ќолданыстаѓы жалпыѓа бірдей теория жоќ. Конституция (лат. constitutio –
орнату, ±йымдастыру) – т±ќымќуалаумен негізделген, сонымен ќатар ќоршаѓан
ортаныњ єсеріне жауап реакцияларыныњ ќалыптасуымен ж‰ретін жеке т±лѓаныњ
салыстырмалы т±раќты морфологиялыќ, физиологиялыќ жєне психикалыќ
ќасиеттерініњ жиынтыѓы. Конституция туралы ілім ерте кезењде туындады.
Єрбір дєуір конституцияныњ аныќтамасы мен топтарына µзініњ кµзќарасын
ќалыптастырды. Бірінші рет конституция ±ѓымымен біз Гиппократ ењбектерінде
кездесеміз. Ол белгілі бір конституция типі адамѓа туѓаннан тєн жєне ол
µмір бойында µзгермейді деп есептеген. Сонымен ќатар, ол жаќсы-жаман, к‰шті-
єлсіз, ќ±рѓаќ-ылѓалды, енжар-серпінді деген конституция т‰рлерін ажыратќан.
Темперамент бойынша адам конституциясыныњ тµрт т‰рі: сангвиник, флегматик,
холерик, меланхолик, Гиппократтыњ пікірі бойынша организмде ќанныњ,
сілемейдіњ, µттіњ жєне гипотетикалыќ ќара µттіњ ќайсысыныњ басымдыќ
кµрсетуіне байланысты кµрініс береді жєне адамныњ мінез-ќ±лыѓын айќындайды.
Анатом-морфологиялыќ даму кезењдегі медицинаѓа адам денесініњ
пропорциясы мен ішкі аѓзаларыныњ мµлшерін µлшеу негізінде ќалыптасќан
конституция классификациясы тєн: жіњішке, орташа, кењ типті; долихоморфты
(дене т±рќыныњ ±зындыќ мµлшері басым), брахиморфты (дене т±рќыныњ кµлденењ
мµлшері басым) т.б.
Кейбір авторлар, (A.Chaillon, Mac-Auliffe, 1910; C.Sigand 1914) єр
т‰рлі конституциялыќ типтердіњ болуы - б±л адам организіміне сыртќы орта
факторларыныњ єсерлерініњ нєтижесі, деп есептейді. Б±л єсерлер тµрт канал
арќылы: атмосфера ауасы – тыныс алу аѓзаларына, суда еріген тамаќ – асќазан-
ішек, ауыз ќуысына, топыраќ ќ±рылымдары – б±лшыќ ет аппаратына, ал жарыќ
пен дыбыс сезім м‰шелері арќылы миѓа жєне шеткі нерв ж‰йесіне єсер етеді.
Э.Кречмер 1924 жылы ‰ш конституция типін ажыратып ±сынды:
астеникалыќ, пикникалыќ, атлетикалыќ. Оныњ пікірі бойынша конституция
индивид генотипініњ фенотиптік кµрініс беруі.
Богомолец А.А. (1926) дєнекер ±лпасыныњ физиологиялыќ ж‰йесін негізге
алып, тµрт конституция типтерін ажыратты: 1. астеникалыќ (нєзік дєнекер
±лпасыныњ басымдылыѓымен сипатталады); 2. фиброзды (тыѓыз талшыќты дєнекер
±лпасыныњ басымдылыѓымен сипатталады); 3. пастозды (борпылдаќ дєнекер
±лпасыныњ басымдылыѓымен сипатталады); 4. липоматозды (май ±лпасыныњ жаќсы
дамуымен сипатталады). Конституция туралы білімніњ ќалыптасуына И.П.Павлов
та ‰лкен ‰лес ќосты. Ол µз шєкірттерімен бірге нерв ж‰йесініњ типтерін
ажыратты.
Біздіњ елімізде кењінен М.В.Черноруцкидіњ (1927) конституция типтері
кењінен ќолданылады. Ол ‰ш т‰рлі конституция типтерін ажыратады:
астеникалыќ, нормостеникалыќ, гиперстеникалыќ. Олардың бiреуiне жатқызу
Пинье индексiн (ИП) анықтау арқылы жүргiзiледi.
ИП = бой ұзындығы - (дене салмаѓы + тыныштық кезiндегі көкiрек
жасушасыныњ аумағы);
ИП30 астеникалық конституция (кµлденењінен дене ұзындыѓы басым, май
±лпасы нашар, б±лшыќ еттері єлсіз жетілген, с‰йектері жіњішке келеді, аяќ-
ќолдары ±зын);
ИП10 гиперстеникалық конституция (жаќсы жиналѓан май ұлпасы,
жетілген б±лшыќ ет, мыѓым денелі, аяќ-ќолдары ќысќа, кµкірек жасушасы кењ);
ИП=10 мен 30 аралыќ нормастеникалық конституция (дененіњ кµлденењі
мен ±зындыѓыныњ араќатынасы ќалыпты, майдыњ жиналуы орташа, б±лшыќ ет жаќсы
жетілген, кµкірек жасушасы цилиндр немесе конус пішінді).
Конституция мәселесiне биоритмологиялық тұрғыдан қарастыру адамның
белсендiлiгiнiң циркатты (тәулiк) циклде әртүрлi көрiнiс беруiне байланысты
жапалақ, бозторғай, кептер түрлерiн ажыратуға м‰мкіндік береді.
Жапалақ- таң сәрiде ж±мысќа ќабілеттілігі төмен, түс ауа жұмысқа
қабiлеттiлiгi жоѓарлайды. Бозторғай- ерте тұрып, к‰ндіз жақсы жұмыс
iстейдi. Кептер - екi белгiнi де бойына жинақтаған.
Қазiргi көзқарастар бойынша конституцияның қалыптасуына сыртқы орта
және тұқым қуалаушылық бiрдей деңгейде қатысады. Белгілі бір єсерге жауап
беру т‰рі – б±л салыстырмалы жања конституциялыќ белгі. Адамның сыртқы
ортаныњ экстремальдық жағдайына реакциясы тек әсер ететiн тiтiркендiргiш
күшiне ғана емес, сонымен қатар бейiмделу стратегиясы типiне де байланысты.
В.П. Казначеев (1873; 1980) индивидтi жауап берудiң ‰ш түрiн ажыратты:
1. Спринтер - қысқа мерзiмдi күштi әсерлерге организмніњ
шыдамдылыѓы жоѓары, ал ұзақ әсер ететiн әлсiз тiтiркендiргiштерге
организмніњ шыдамдылыѓы єлсіз;
2. Стайер - организмдегі ‰рдістердіњ тұрақтылыѓын ұзақ біраќ,
біршама єлсіз әсер ететiн тiтiркендiргiштердіњ єсері жағдайында ұстап тура
алады, күштi қысқа мерзiмдi тiтiркендiргiштерге организмніњ шыдамдылыѓы
єлсіз;
3. Микст - аралық тип.
Адамның конституциясының типтерi әртүрлi климато-географиялық,
әлеуметтiк орта жағдайындағы адам эволюциясының көрiнiсi. Әртүрлi тарихи
кезеңдерде және әртүрлi географиялық аймаќтарда тұру адамның әртүрлi
конституциясының типтерiн туындатты. Мысалы, тропикалық аймақтағы халықа
дененiң ұзын болып келуi, тердiң бөлiну аумағының ұлғаюы, тер бездерініњ
санының жоғарылауы, артериялық қан қысымының жоғарылауы, метоболизм
деңгейiнiң төмендеуi тән.
Сiбiрдiң жергiлiктi тұрғындарының жылу өндiруініњ жоғарылығына
байланысты май қабатыныњ қалыңдауы тән. Олардың арасында брахиоморфты
пропорциалы пикникалық дене бiтiм жиi кездеседi.
Жаңа тiршiлiк жағдайы мен климаттық географиялық жағдай әсерiн мына
мысалдан көруге болады: Америкада туып өскен еврейдiң бойы, салмағы, бас
аумағы мен бастыњ бет бµлімініњ мөлшерiнің көрсеткіштері израйлдыќ
еврейлерге ќараѓанда ұлғайѓан, яғни жоғары болып келеді.
Адамзат баласы табиѓи климаттыќ жаѓдайы єр т‰рлі болып келетін Жер
шарыныњ єр бµлігінде тіршілік ете бастады. Міне, осыныњ нєтижесінде
нєсілдер пайда болды. Дамудыњ єрќилы сатысынан, ќоршаѓан ортаныњ єсерінен,
климаттыќ факторларѓа байланысты єр нєсілде µзіне тєн сипатты белгілер
ќалыптасты. Әрбiр нәсiл шығу тегiнiң бiр екендiгiмен және белгiлi бiр
аймаққа таралуымен байланысқан, тұқым қуалаумен негiзделген белгiлердіњ
жиынтығымен сипатталады. Нєсілдер арасындаѓы айырмашылыќ морфологиялыќ
ерекшеліктерге: терініњ, шаштыњ, кµздіњ т‰сі, м±рынныњ, ерінніњ пішіні жєне
т.б. негізделген. Єр т‰рлі нєсілдер µкілдері арасында ешќандай аќыл-ой
ќабілеті, ойлау, сµйлеген сµзде айтарлыќтай µзгеріс болмайды, биологиялыќ
т±рѓыдан алѓанда нєсілдердіњ барлыѓы бірдей.
Қазiргi адамдарды ‰ш немесе бес нәсiлге бөледi:
1. Негроидты үлкен нәсiл: негр, бушмендер, готтентоттар;
2. Европоидты (евразиялыќ) үлкен нәсiл: атланто-балтикалық, индо-
жерортатеңiздiк, орта европоидты;
3. Монголоидты үлкен нәсiл: солтүстiк азиатты, арктикалық, оңтүстiк
азиатты;
4. Американдық үлкен нәсiл;
5. Австралоидты үлкен нәсiл: веддоидтар, австралийцтер, айналар.
Нєсілдер кеш палеолит дєуірінде, шамамен 30-40 мыњ жыл б±рын
ќалыптаса бастаѓан деп болжанады. Кµптеген нєсілдік белгілер бейімделуде
мањызды болып, белгілі бір географиялыќ ортада табиѓи с±рыпталу арќасында
бекітіліп отырылѓан болса керек. Мысалѓа, экваторлыќ нєсілдердіњ к‰њгірт
тері жабыныныњ т‰сі ультрак‰лгін сєулелерден ќорѓаныш ретінде біртіндеп
пайда болѓан. Кµптеген зерттеушілердіњ пікірлері бойынша европоидты нєсіл
негроидты нєсілден кейін пайда болѓан. Негроидты нєсілдіњ сібірге ќарай
ќоныс тебуінен біртіндеп табиѓи с±рыпталудыњ єсерінен к‰њгірт тері
жабыныныњ т‰сі ашыќ т‰ске алмасќан. Яѓни, нєсілдік белгілер ќоршаѓан
тіршілік ортаныњ наќты бір экологиялыќ жаѓдайында ±заќ эволюциялыќ жолмен
ќалыптасќан.
3 АДАМНЫҢ БИОСФЕРАДАН АЖЫРАМАСТЫҒЫ
Биосфера (грекше биос - µмір, сфера - шар) деп тірі организм
мекендеген Жер ќабатыныњ бµлігін айтады. Биосфера адам мен басқа да тірі
ағзалардың бірден бір мекен ету ортасы болып табылады. Оның байлықтары
(жер, су, ауа, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі) ежелден бері қарай
адамзат баласының барлық мұқтаждықтарын өтеп келеді.
Биосфера адамзат және ондағы қоғаммен тығыз байланыста (биосфера –
адам - қоғам). Биосфераны адамзат жасаған жоқ, ол адамзат баласының пайда
боуынан әлде қайда бұрын жаралған.
Биосфера туралы ілімді Жер химиясын тіршілік химиясымен
байланыстырып, жер бетін µзгертудегі тірі заттардыњ ролін белгілейтін жања
ѓылымныњ – биогеохимияныњ негізін ќалаушы академик В.И.Вернадский (1863-
1945) жасады. Ілімніњ негізі оныњ Биосфера кітабында (1926) баяндалѓан.
В.И.Вернадский тірі заттыњ планетаныњ бет-єлпетін µзгертуге жєне оныњ
дамуына ќолайлы экож‰йелерді ќалыптастыруѓа ќабілетті аса ќуатты
геологиялыќ фактор екенін дєлелдеді. В.И.Вернадский бойынша тірі заттар к‰н
энергиясын ќабылдай алады жєне ыдырауы кезінде химиялыќ жєне физикалыќ
ж±мысќа ж±мсалатын энергия бµліп шыѓаратын химиялыќ ќосылыстарды жасайды.
Биосфераныњ белгілі шекарасы бар. Жоѓарѓы шекарасы жер бетінен 15-20 км
биіктікте орналасќан. Ол стратосфера ќабатымен µтеді. Тірі организмдердіњ
негізгі салмаѓы оныњ тµменгі ќабаты - тропосферада орналасќан.
Тіршіліктіњ тµменгі шекарасы литосферада 2-3 км терењдікте µтеді.
Тіршілік негізінен литосфераныњ жоѓарѓы ќабатында шоѓырланѓан. Планетаныњ
су ќабаты – гидросфера Жер бетініњ 71% ќ±райды.
Ноосфера – Жердіњ игерілген ќабаты. В.И.Вернадский адамзат баласы
Жер ќыртысын µзгертіп жања ќабат ќалыптастыруда деп пайымдаѓан.
Адам биосфераның биотикалық құрауыштарына кіреді. Мұнда ол
продуценттермен қоректік тізбек арқылы байланысады. Өзі бірінші және екінші
реттің консумент, гетеротроф болып табылады. Яѓни, дайын органикалық
заттармен биогенді элементтерді пайдаланады. Адам тірі заттардың физикалық
химиялық біржұптастық заңына бағынады жєне биосфераныњ зат айналымына
қатысады. Тірі организмдердің барлық сан алуандығына қарамастан оларда
химиялық, физикалық ұқсастығы сонша біреулері үшін зиянды нәрсе басқалары
үшін де әсерсіз бола алмайды.
Адам үшін орта жағдайларының организмнің генетикалық алдын ала сәйкес
келу заңы орындалады: организм түрлері оны қоршаған табиғи ортада осы
түрдің бейімделуінің генетикалық мүмкіндіктеріне ортаның ауытқулары сәйкес
келгенде ғана тіршілік ете алады. Тіршілік ортасын күрт өзгерту түрдің
генетикалық мүмкіндіктердің тіршіліктің жаңа жағдайларына бейімделуі үшін
жеткіліксіз болып шығуына әкеліп соғуы мүмкін. Б±ныњ µзі т‰рдіњ жойылып
кетуіне єкеледі. Осыған байланысты адамның табиғатты өзгертуі қазір
тіршілік етіп отырған түрлер үшін оның ішінде ерекше биологиялық түр болып
табылатын адамның өзі үшін де аса қауіпті.
Адамның биосферадан ажырамастығы ноосфераны құрудың басты мақсатын
көрсетеді. Ол биосфераның адам биотикалық түр ретінде пайда болып, өз
денсаулығы мен өмірін сақтай отырып тіршілік ететін типін сақтап қалуда
жатыр. Тек адамдардың саналы әрекеттілігі ғана ғаламдық дамудың басты
айқындаушы факторына айналады.
Биосфера – бұл мыңдаған кез келген ауытқуларда тіршілік ортасының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін жалғыз жүйе. Қоршаған ортаның тұрақтылығын
табиғи бірлестіктер сияқты қамтамасыз ете алатын жасанды бірлестіктер
құруға үміттенуге ешбір негіз жоқ. Сондыќтан, биосфераның өзгеруіне
әкелетін ‰рдістертерді шектеу жєне техносфераны биосферадан толықтай дерлік
оқшаулау арқылы оны барынша сақтау ќажет.
4 ЌОРШАҒАН ТАБИҒИ ОРТА ЖӘНЕ АДАМ
4.1 СЫРТҚЫ ОРТАНЫҢ КЕРІ ӘСЕРЛЕРІНІҢ НӘТИЖЕСІНДЕ ЖӘНЕ АНТРОПОГЕНДІ
ФАКТОРЛАР ӘСЕРІНЕН ТУЫНДАҒАН ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР
Адамзат ќоѓамыныњ пайда болуыныњ алѓашќы кезењінде адамдар
табиѓаттыњ дайын µнімдерін пайдаланып, ањшылыќпен айналысты. Адамдар
табиѓатќа тєуелді болды, б±л тєуелділікті жоѓары дењгейде сезінді.
Адамдарды табиѓат биледі.
Ќазіргі тањда экологиялық дағдарыс басталды. Б±л даѓдарыс
адамдардыњ ќатысуымен туындады. Әрине мұндай жағдай бір жылда,
болмаса он жылда пайда болған жоқ. Адамдар әрқашанда қоршаған
ортаға өздерінің әсерін тигізетін. Біраќ, ќазіргі кезеңде адамдар
мен табиғат арақатынастары µте шиеленісіп барады. Жер жүзіндегі
халықтар санының тез өсуі мен мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті
дамыту жолына түсуі бұған себеп болып отыр. Соның салдарынан
табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған
ортаға тигізетін зияны жоѓарлауда. Өнеркәсібі дамыған бірқатар
елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, адамдардың денсаулығына
кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына ұтымды пайдалану, б±зылѓан
табиѓи ортаны қалпына келтіріп отыру, ауаға, суға, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы
және абройлы міндеті болып саналады.
Ѓылыми-техникалық дамудың нәтижесінде адамдар табиғатпен ара
қатынас жасау үшін жаңа білім, жаңа әдіс, жаңа құралмен қаруланып
қойған жоқ, қоршаған ортаны сақтаудың, қалпына келтірудің,
байлықтарын ұтымды пайдаланудың жаңа әдістерін, жаңа жолдарын да
үйренді.
Ќазіргі тањда ѓылыми-техникалық жетістіктер қоршаған ортаны
сақтауға, оның бүлінбеуін, ластанбауын қамтамасыз етуге толық
мүмкіншілік береді.
Үнемі табиғаттың жағдайын нашарлатып, байлықтарын шашып-төгіп
пайдалануға болмайды. Табиғатты қорғау, қалпына келтіру мәселелерін
ақылмен, білгірлікпен жєне ұтымды жолмен жүргізудің өзіміз үшін
де, келесі ұрпақтар үшін де маңызы зор. Биосфераның тепе-теңдігін
бұзған әрбір антропогенді құбылыс, басқа келеңсіз құбылыстардың пайда
боуына мүмкіндік туғызады. Қоршаған ортаның ластану мөлшері биосфераның
төзімділік шегінен асып кетіп отыр. Сондықтан, табиғат өз заңдарына
бағынбаған адамзатты өз қыспағына алуда.
Қазіргі таңда адамдардың организміне келешекте кері әсерін тигізетін
негізгі мәселелердің бірі атмосфера ауасында жоғары концентрациялы улы
қоспалардың түзілуі (СМОГ, қышқылдық жауындар) және жылулану эффектісі мен
озон қабатының бұзылуы.
СМОГ- үлкен өнеркәсіп орталықтары бар қалаларда ауаның жоғары
деңгейде ластануы.
СМОГ – тың екі түрін ажыратады:
1. Атмосферада µнеркәсіптердің газдыќ қалдықтары мен түтінінен
тұратын қою тұманның түзілуі.
2. Фотохимиялық СМОГ. Өнеркәсіптердің газдық қалдықтары күнніњ
ультракүлгін сәулелерінің әсерінен фотохимиялық реакцияларға түсіп,
тұмансыз газ қоспаларының өнеркәсіп орталықтары бар қалаларда тұтылып
тұруы. Фотохимиялық СМОГ өте улы болып келеді. Оның құрамында ПАН
(пероксиацилнитрат), Н2О2 альдегидтер және басқа химиялық элементтер 25-40%
құрайды да, О3 60-75% құрайды. Фотохимиялық СМОГ ең алғаш рет Лос-
Анджелесте 1940 жылы байқалған, қазіргі таңда өнеркәсіпті қалаларда әлсін-
әлсін байқалып тұрады.
Қышқылдық жауындар 100 жылдан астам бұрын белгілі болған. Қышқылдық
жауын деген сөзді ең алғаш рет 1872 жылы британ оқымыстысы Роберт Ангус
Смидт қолданған. Қышқылдық жауындар атмосферадағы күкірт (Н2SО4) пен
азоттың (НNО3) химиялық және физикалық өзгерістерінен туындайды. Яғни
атмосферадағы бұл заттардың өзгерісі, химиялық реакциялары күкірт қышқылы
мен азот қышқылын береді. Бу күйіндегі бұл заттар бұлттарға сіңеді, ауа
құрамында болады. Содан кейін жауынмен немесе құрғақ түрінде жерге түседі.
Жалпы қышқылдық жауындар табиғатта жанартаулардыњ атылуына байланысты
өздігінен түзіле алады. Жер атмосферасына әр жыл сайын күкірттің
қосындылары 92-112 млн. тн, азот қосындылары 51- 61 млн. тонна түседі.
Күкірт қосындыларының 59-69 % , азот қосындыларының 37% антропогенді
факторлардың нәтижесі болып табылады. Қышқылдық жауындар биосфераға тікелей
немесе жанама әсер етеді. Тікелей қышқылдық жауындардың әсерінен
өсімдіктер мен ағаштар құрайды. Эпицентрден 100 км радиустағы аймақтардың
топырағы ластанады. Қышқылдық заттар әсіресе, тыныс алу жолдарына өте зиян
келтіреді. Егер атмосфераның тыныс алу аймағында SО2 концентрация деңгейі
1мгм куб. жететін болса, тыныс алу жүйесінің аурулары күрт жоғарылап,
тыныс алу жүйесі ауратын егде тартқан адамдардың арасында өлім көбейеді.
Жанама әсері - топырақ пен судың РН көрсеткішінің өзгерісі. Қышқылдық
элементтер су мен топыраққа түсіп, олардың РН көрсеткішінің төмендеуіне
әкеледі. Ал бұл аллюминий және марганец, кадмий, мыс сияқты ауыр
металлдардың ерігіштігін жоғарылатады. Олар өсімдік және жануарлар
организмінде жинақталып, тамақ арқылы адам организміне түсіп көптеген
аурулар тудырады. Тұщы сулардың қышқылдығы артқан жағдайларда ең бірінші РН
өзгерісіне сезімтал тірі организмдер өле бастайды. Олар РН 6,5 болған кезде
өле бастаса, РН 4,5 тең болѓан кезде кейбір насекомдар мен өсімдіктер
ғана тірі қалады.
Қышқыл жаңбырлардың зардабын тартќан кейбір мемлекеттер б±л мєселеніњ
шешуін іздестіріп, белгілі бір шаралар ќолдануда. Мєселен, ќышқыл
жаңбырлардың зардабын катты тартқан Швеция көміp мен мұнай жағуды шектеді.
Бұл елде құрамында күкіpті жоқ жанармайлар ғана пайдаланылады. Кенді
балқытқанда және отынның қазба түрлерін жандырғанда бөлінетін зиянды заттар
түгелдей дерлік сүзіледі. Швеция үкіметі күкіpт шығарындыларын шектеу
туралы келісімге қол қойды. Сонысымен басқа елдерге үлгі-өнеге керсетті.
Жылулық эффект. Атмосфераның құрамы мен жағдайы космос пен жер
арасындағы сәулелі жылу алмасуына әсерін тигізеді. Жылу алмасуының
нәтижесінде биосфераның температурасы белгілі бір деңгейде болады. Орташа
шамамен +150С. Биосфераның температуралық жағдайын ұстап тұруда күн
радиациясының маңызы өте зор. Биосфераның температура деңгейі 99,8% күн
радиациясына, 0,18% табиғи көздер жылуына, 0,02% антропогендік көздер
жылуына тәуелді. Жердің жылулық тепе-тењдігініњ бұзылуы ақырғы он жылдықта
антропогендік факторлардың әсері нәтижесінде туындап отыр. Көптеген газдар
күн радиациясын кедергісіз өткізеді. Бірақ көмір қышқыл газы, метан, озон,
су буы атмосфераның төменгі қабатында жинақталып, 0,38...0,77 мкм болатын
күн сәулелерін жерге қарай кедергісіз өткізіп, ал жерден шағылысып космосқа
шығатын 0,77-340 мкм ±зындыќтаѓы инфрақызыл сәулелерді өткізбейді. Соған
байланысты бұл газдардың концентрациясы және қоспалары атмосферада жоғары
болған сайын жерден космосқа соншалықты аз жылу бөлінеді. Сәйкесінше ол
жылу мөлшері биосферада қалып климаттың жылулануына әкеледі. Бұл үрдісте
негізгі рольді СО2 атқарады. Яғни биосфера газдарының жылулық
эффектілігін туындатуына қатысуының пайыздыќ көрсеткіші мынадай: СО2-50%,
СН4-20%, фреон -15%, N2О-10%, О-5%. Атмосферадағы көмірқышқыл газы
концентрациясының пайыздыќ көрсеткіші 1900 жылы- 0,029% , 1990 жылы-
0,036% , 2000 жылы- 0,038% болса 2030 жылы- 0,045-0,06% , 2050 жылы - 0,07-
0,075% болады деп болжануда. Егер бұл болжам дұрыс болса Қазақстан мен
Орта Азия елдерінде қаңтар айының орташа температурасы 6-15оС- қа
жоғарылап, қыста түсетін қар мен жауын 20-30 пайызѓа кемиді.
Біздің онсыз да қуаң климатымыз күрт өзгеріп, ауа райы тіпті
қолайсыз болуы мүмкін.
2005 жылға дейін жер шарының орташа температурасы 1,5-4,5 кµтерілуі
мүмкін. Мұндай температураның көтерілуі поляр мұздықтарының біртіндеп
еруіне әкеледі. Ал бұл дүниежүзілік мұхит деңгейінің 0,5-1,5 метрге
көтерілуіне себепкер болады. 2100 жылы 5 млн км2 құрғақ аймақтар судың
астында қалады деп болжам айтылуда. Бұл барлық құрлықтың 3%, құнарлы жердің
- 30 % құрайды. 1982-1988 жылдар аралығында жер серігі арқылы ж‰ргізілген
зерттеулер дүниежүзілік мұхиттың әр жыл сайын 0,1оС жылынатынын
анықтаған.
Озон қабатының бұзылуы. Атмосфераның техногенді ластануы озон
қабатына да кері әсерін тигізеді. Озон қабатының бұзылуы жерге 0,29 мкм
болатын және одан төменгі қысқа толқынды ультракүлгін сәулелердің түсуіне
әкеп соғады. Бұл қысқа толқынды ультракүлгін сәулелер биосфераға өте
қауіпті: өсімдіктер өледі (ең бірінші дәнді дақылдылар), онкологиялық және
көз ауруларының деңгейі жоғарылайды. Озон қабатын бұзатын негізгі заттарға
хлор мен азот қосындылары жатады. Хлордың бір молекуласы 105 озон
молекуласын, ал азот оксидінің 1 молекуласы озонның 10 молекуласын бұзады.
Бұл заттардың қосындыларының атмосфераға түсетін негізгі көздері: ±шаќтар
(әскери ұшақтар). Олардыњ шығару газдарының 0,1% азот оксидтері (NO, NO2)
құрайды; ракеталар; жанартаулық газдар; фреон қолданатын өнеркәсіптер; атом
жарылыстары. Бір Шаттл ракетасының космосқа ұшырылуы озоның 0,3 %
(100000000т озон) бұзылуымен ұштасады. Бұл жағдайда түзілетін озон
қабатындағы тесік ұзақ мерзім бітпейді. 1973 жылы озон қабатының техноген
факторларының әсерінен 1% бұзылса, 2050 жылы озон қабатының 10% бұзылады
деген болжам айтылуда.
4.2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР, ОЛАРДЫҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТІ. ШЕКТЕУШІ
ФАКТОРЛАР
Экологиялыќ факторлар - тірі организмге олардыњ жеке дамуыныњ бір
ѓана кезењінде болса да тікелей немесе жанама єсер ете алатын ортаныњ кез-
келген єрі ќарай бµлшектенбейтін бµлшегі. Экологиялыќ факторларды ‰ш топќа
бµледі: абиотикалыќ - µлі табиѓат факторлары; биотикалыќ – особь пен
популяция жєне табиѓи бірліктер популяциясы арасындаѓы µзара ќатынас;
антропогенді – адамныњ іс-єрекетініњ ќоршаѓан ортаѓа єсерініњ жиынтыѓы.
Экологиялыќ факторлардыњ єрќайсысыныњ µзінше мањызы бар. Мысалѓа, жылудыњ
кемшілігін мол жарыќпен, ал организмге ќажетті минералдыќ элементтерді
сумен алмастыруѓа болмайды. Организмніњ тіршілік етуіне неѓ±рлым ќолайлы
ќарќынды факторды - тиімді (оптималды) деп атайды. Организмніњ тіршілік
етуіне м‰мкіндік жоќ шекараны – шыдау шегініњ тµменгі жєне жоѓарѓы дењгейі
деп атайды. Егер де ќайсыбір фактордыњ мєні шыдау шегінен шыѓып кетсе онда
ол – шектеуші фактор деп аталады. Қоршаған ортаның қолайлы немесе
қолайсыз жағдайларын тексергенде алдымен организмдердің өмір
сүруіне аса қажетті факторларға көңіл аударған жөн.
Адамдардың ортаға жасайтын әсерін, пайда - зиянын анықтағанда ең
басты шектеуші факторларды іріктеп алып, жеке организмге, бір
түрлі организмдер тобына, бірге өмір сүретін єр түрлі организмдер
тобына жасайтын ықпалын білу мањызды.
Шектеуші факторлар физикалық, химиялық және биологиялық
сипатта болады. Мысалы, бірге өмір сүретін организмдер тобының
арақатынасы биологиялық сипатта болса, организмдердің жылы мен
суыққа, құрғақшылық пен жауынға әсерлестігі физикалық сипатта,
қоршаған ортада көмір қышқыл газының көбеюі - химиялық сипатта
болады.
Табиғаттың көптеген шектеуші факторларының ішінен климатқа
жататындарын бөліп алып қараған дұрыс, себебі олардың адам
өміріне, шаруашылық жүргізуге жасайтын әсері өте үлкен. Мысалы,
адамдардыњ солт‰стіктіњ кейбір жерлеріне ќоныс тебуіне жылудыњ
жетіспеушілігі шектеуші фактор болса, керісінше кейбір оњт‰стік аймаќтарда
су тапшылыѓы мен температураныњ µте жоѓарлыѓы шектеуші фактор болып
табылады. Себебі, адам организмдерініњ бейімделу м‰мкіндіктері де шектеулі.
Біраќ, ќазіргі ѓылыми-техникалыќ прогресстіњ нєтижесінде б±л шектеуші
факторлары бар аймаќта да тірішілікке ќажетті жаѓдайларды адам ќолымен
жасап ќою м‰мкіндігі бар. Табиғаттың шектеуші факторлары адамдардың
қолайлы өмір сүруі үшін керекті жағдайларды жасауына єкеледі.
Климаттың шектеуші фактор болатыны ондағы өзгерістер мен
құбылыстар адамдардың еркімен жүрмейді, тек табиғат заңдарына ғана
бағынады. Сондықтан, қандай да болмасын өндрісті ұйымдастырғанда,
өмір сүруге қолайлы жағдай жасағанда сол жердің климат
ерекшеліктерін ескеріп, олардың пайдалы жағын пайдаланып, зиянды
жағын азайту бағытында қызмет істеу қажет. Организмніњ сол жердіњ
климаттыќ шектеуші факторларына бейімделуін ескеру керек. Климаттың
шектеуші факторларына ауаның температурасы, күн сәулесі, жылу,
ағын су, жел және атмосфералық қысым жатады. Климаттағы өзгерістер
мен құбылыстар табиғи жолмен және антропогенді факторлар
нәтижесінде де болып жатады.
Табиғи жолмен болатын өзгерістер милиондаған жылдар бойы
жүріп келеді. Жер шарының әр түпкірінен табылған ауа райы
туралы деректерді салыстырғанда бірнеше миллион жыл бұрын
климаттың басқаша болғаны, содан бері айтарлықтай өзгергені мәлім
болды.
Адамдардың іс-әрекетіне байланысты болатын өзгерістер
ормандарды кесіп, жерді игеріп, қала мен су қоймаларын сала бастаған
кезден жүріп келеді.
Шаруашылық жұмыстарымен айналысқанда биосфераның өсу заңдарын
ескеріп отыру, болашақта болатын пайда-зиянды анықтап алѓан д±рыс.
Мысалы су электр станциялары құрлысын бастамас бұрын өзеннің
ағысы мен жауын шашын мөлшері бұрынғы қалыпта сақталама, болмаса
азайып кетеме, су астында қалатын құнарлы топырақпен кесілген
орманның орнын су электр станциясы беретін пайда толтырама, әлде
зиян әкелеме, сол сияқты мәселенің тағы басқа жақтарын есептеп
білуі керек.
5 АДАМНЫҢ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Біздің планетамыздың тарихында адамның қоршаѓан ортамен әрекетінің
нәтижесінде көптеген Жер планетасының кейпін өзгерткен үрдістер болып
жатыр. Адам бір жағынан тарих нәтижесі, ал екінші жағынан оның жасаушысы,
тудырушысы. Жүз ғасыр бойы қалыптасқан адам организмнің физиологиялық
қасиеттеріне ғылыми – техникалық ‰рдістіњ қарқыны және тіршілік жағдайы
т. б. көп жағдайда сәйкес келмейді. Бұл тұрғыда Ф.Энгельстің табиғатты
жењген жеңісіміз үшін масаттанбауымыз қажет, себебі әр осындай жеңіс үшін
табиғат кек алады,- деген пікірі еске түседі. Жаңа табиғи және өндіріс
жағдайында адамның бейімділігін қысқаша белгілі бір экологиялық ортада
организмнің тұрақты тіршілігі үшін қажет єлумет-биологиялық қасиеттері мен
ерекшеліктерініњ жиынтығы ретінде сипаттауға болады. Жеке т±лѓаныњ немесе
популяцияның бейімделу мүмкіндіктері тіршілік әрекеттің нақты жағдайларында
айқындалады. Тірі жүйенің бейімделу қасиеті жеке бас денсаулығының бірлігі
болып табылады. Адамның бейімделу қасиеттері мен қорлары белгілі бір ретпен
көрініс береді және олар уақытпен шектеледі. Белгілі бір табиѓи немесе
жасанды тіршілік ортасында организмніњ бейімделу м‰мкіндіктерініњ ќорын
терењ зерттеуге болады.
Серотинина Н.Н., Агаджанян Н.А. еңбектерінде ішкі организмнің
тұрақтылығының бұзылуына қауіп төнген кезде тұтас организмнің реакцияларын
сипаттайтын эксперементтік мәлімдемелер кездеседі. Г.Селье Адаптациондық
синдром туралы ілімінде бейімделуді үш кезеңге ажыратады. З.И.Барбашова
бойынша бейімделудіњ кезењдері келесідей сипаталады: 1 кезең – авариалыќ
кезең сыртқы әсерлерге жауап ретінде организм µзініњ қорғаныш к‰штерін
жинаќтауы; 2 кезең – тұрақты өтпелі бейімділік кезең. Қоршаѓан орта
жағдайларына организмнің негізгі қызметтік жүйелерінің бейімделе бастауы.
3 кезең – тұрақты бейімделу немесе резистенттілік кезең. Экстремальды
фактордың ұзақ уақыт әсерінен организм, сол фактордың әсерінен туындаған
қызметтік бұзылу - ығысуларды толығымен қайта қалпына келтіре алмаудан
әлсіреп, титықтайды.
Белгiлi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz