Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ..3
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне тигізетін әсері ... ... ... ... .. 7
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны ... ... ... ... 9
1.3 Жасөспірімдік жаста тұлға дамуындағы даужанжалдың алатын орны ... ... 19
ІІ. Жасөспірімдер арасындағы қарым.қатынасқа даужанжалдың психологиялық әсер етуін топтық әдістер негізінде эксперименталды зерттеу
2.1 Жасөспірімдер арасындағы қарым.қатынасқа даужанжалдың
психологиялық әсерін анықтау ... ... ... ... ...31
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау және интерпритациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Жасөспірімдер арасындағы дау.жанжалды диагностикалау және реттеуге арналған психологиялық нұсқаулар ... ... ... 51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... .57
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... 59
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне тигізетін әсері ... ... ... ... .. 7
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны ... ... ... ... 9
1.3 Жасөспірімдік жаста тұлға дамуындағы даужанжалдың алатын орны ... ... 19
ІІ. Жасөспірімдер арасындағы қарым.қатынасқа даужанжалдың психологиялық әсер етуін топтық әдістер негізінде эксперименталды зерттеу
2.1 Жасөспірімдер арасындағы қарым.қатынасқа даужанжалдың
психологиялық әсерін анықтау ... ... ... ... ...31
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау және интерпритациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Жасөспірімдер арасындағы дау.жанжалды диагностикалау және реттеуге арналған психологиялық нұсқаулар ... ... ... 51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... .57
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... 59
Біздің атмосферамызда ағзаның қалыпты дамуы үшін белгілі бір сәйкескестікте өмір сүруге қажет элементтер бізді бар.Ол элементтер бізді қоршап әр ағзаға сінеді.Сол сияқты тұлға аралық қарым-қатынастарда жасөспірімдердің өмірлерінде сондай мәнге ие.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қатынастыңқалыпты элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу, қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда болады.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қатынастыңқалыпты элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу, қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда болады.
1. Алексеева В.Г. Ценностные ориентации как фактор жизнедеятельности и развития личности // Психологический журнал. 1984. №5
2. Андреева Г.М. Уровень социальной стабильности и особенности социализации в старшем школьном вазрасте // Вестник МГУ. Серия 14. психология. 1997. №4 С.31.
3. Андреева Г.М. Социальная психология. – Москва: Аспект-пресс, 1997.
4. Андреенкова Н.В. Проблемы социализации личности // Социальные исследования. Вып.З. М. 1970.
5. Битянова М.Р. Организация психологической работы в школе. – Москва: Генезис, 2000.
6. Длужинин В.Н. Современный психологический словарь. – М.: Просвещение, 1989.
7. Емельянов Ю.Н. Активное социально-психологическое обучение. –Изд-вл Ленинградского университета, 1995.
8. Кирриллова Н.А. Ценностные ориентации в структуре интегральной индивидуальности старших школьников //Вопросы психологии. 2000. №4 с.29.
9. Кон И.С. Психология старшеклассника. –М.: Просвещение, 1982.
10. Кон И.С. Психология ранней юности. –М.: Просвещение, 1989.
11. Кондратьев М.Ю. Типологические особенности психосоциального развития подростков //Вопросы психологии. 1997. №3. С.69.
12. Митина Л.М. Личностное профессиональное развитие человека в новых социально-экономических условиях //Вопросы психологии. 1997. №4.
13. Мэй Р. Искусство психологического консультирования. – М.: 1997.
14. Немов Р.С., Психология. В 3 кн. Кн. 2. Психология образования. – Москва: Просвещение: Владос, 1995.
15. Пахомов В.Н.Проект «гражданин» - способ социализации подростков // Народное образование. 2000. №7. с.163.
16. Петровская Л.А. Компетентность в общении. Социально-психологический тренинг. – М.: Изд-во МГУ, 1980.
17. Психология: Словарь. // Под ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского. – М.: Феникс, 1990.
18. Реан А.А. Социализация личности // Хрестоматия: Психология личности в трудах отечественных психологов. – СПб.: Питер, 2000.
19. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. Учебное пособие. –М.: Владос, 1996.
20. Рудестам К. Групповая психотерапия. Психокоррекционные группы: теория и практика. Пер. с англ. /Общ. ред. И вступ. ст. Л.П.Петровский. –второе издание, М.: Прогресс, 1993.
21. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Психология человека. Введение в психологию субъективности. – М.: Школа-Пресс, 1995.
22. Столяренко Л.Д. Основы психологии. –М.: изд-во «Феникс», 1995.
23. Фельдштейн Д.И. Психологические аспекты изучения современного подростка // Вопросы психологии. 1983. №1. С. 33-42.
24. Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. –М.: Педагогика, 1989.
25. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. –М.: ТЦ Сфера, 1996.
26. Овчарова В.В. Справочная книга школьного психолога. –М., 1993.
27. Озерецкий Н.И. Вопросы педагогики и детской неврологии. –Л., 1924.
28. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию: групповые методы работы. –М.: МОДЭК, 2000. -240 с.
29. Осипова А.А. Введение в теорию психокоррекции. –М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Изд-во НП «МОДЭК», 2000. -320 с.
30. Основы общей и прикладной акмеологии. –М.: РАГС, 2000.
31. Педагогическая энциклопедия. –М.: Работник просвещения, 1928.–Т.2.
32. Пеньков Е.М. Социальные нормы-регуляторы поведения личности. Некоторые вопросы методологии и теория. –М., 1972.
33. Политическая психология / Под общей ред. А.А.Деркача, В.И.Жукова, Л.Г.Лаптева. –М.: Академияеский проект, Екатеринбург, 2001. -858 с.
34. Португалов В.О. Повальные чудачества. –СПб., 1879. -47 с.
35. Пильяшева И.Н., Игнатьева Н.Д. Психологические тесты. –М.: ЛИСТ, 1995.
36. Пискарев Д.П. Социально-психологические стереотипы противоправного поведения молодежи. –М., 1999. -124 с.
37. Попов Ю.В., Вид В.Д. Современная клиническая психиатрия. –М., 1997.
38. Прихожан А.М., Толстых И.Н. Подросток в учебнике и в жизни. –М., 1990.
39. Прутченков А.С. Тренинг личностного роста. –М., 1993.
40. Прутченков А.С. Тренинг коммуникативных умений. –М., 1993.
41. Психокоррекция: теория и практика / Под ред. Ю.С.Шевченко, В.В.Добридения и др. – М.: НПЦ «Коррекция», 1995. -222 с.
42. Психологические проблемы неуспеваемости школьников /Под ред. А.И.Кочетова. –М.: Педагогика, 1971. -146 с.
43. Психологические проблемы социальной регуляции поведения – Аод ред. Л.В.Бороздинга. –М., 1976. -321 с.
44. Психологические проблемы передупреждений педагогичесекой запущенности и проавонарушенеий несовершеннолетних –Воронеж: ВГПУ. -1982.
45. Психология и педагогика: Учеб. пособие- Под ред. А.А:Бодалева, В.И.Жукова, Л.Г.Лаптева, В.А.Спасеника –М., 2002. -5850 с.
46. Психотерапия детей и подростков: Пер. с нем. –Под ред. Х.Ремшмидта. –М.: Мир, 2000.
47. Рабочая книга практического психолога / Под ред. А.А.Бодалева, А.А.Деркача, Л.Г.Лаптева. М., 2002. -640 с.
48. Рабочая книга школьного психолога –Под ред. Дубровиной И.В. – М., 1991.
49. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека: Пер с англ. /Общ. ред. И предисл Е.И.Есениной –М.: Прогресс, 1994. -480 с.
50. Розов А.И. Некоторые психологические проблематики социо-культурных норм // Вопросы психологии. -1992. -№4.
51. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. –М.: Учпедгиз, 1976. – 704 с.
52. Сартан Г.Н. Психотренинг по общению для учителей и старшеклассников. –М., 1993.
53. Сергеева Н. Психологические характеристики личностных кризисов – Социальная психология – ХХІ век. –Ярославль: МАПН, 1999. –Т.2. –С. 283.
54. Смелзер Н. Социология: Пер с англ. –М., 1994.
55. Социальная психология личности / Под ред. М.И.Бобнева, Е.В.Шорохова. –М., 1979.
56. Социальные отклонения: введение в общую тоерияю. –М. 1984.
57. Социология преступности: Пер с англ. –М., 1966.
58. Снежкова Н.Н. Исследование социально-психологических особенностей нормативного и отклоняющегося поведения учащихся: Автореф.дис. канд.психол. наук. –Ярославль, 2002.
59. Сухарева Г.Е. Лекции по психиатрии детского возраста. –М., 1974.
60. Толстых Н.Н. Подростковый возраст //Вопросы психологии. -1984. №3.
61. Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. –М., 1966.
62. Ушаков Г.К. Детская психиатрия. –М.: Медицина, 1973.
63. Фельдштейн Д.И. Проблемы возрастной и педагогической психологии. –М.: Педагогика, 1995. -144 с.
2. Андреева Г.М. Уровень социальной стабильности и особенности социализации в старшем школьном вазрасте // Вестник МГУ. Серия 14. психология. 1997. №4 С.31.
3. Андреева Г.М. Социальная психология. – Москва: Аспект-пресс, 1997.
4. Андреенкова Н.В. Проблемы социализации личности // Социальные исследования. Вып.З. М. 1970.
5. Битянова М.Р. Организация психологической работы в школе. – Москва: Генезис, 2000.
6. Длужинин В.Н. Современный психологический словарь. – М.: Просвещение, 1989.
7. Емельянов Ю.Н. Активное социально-психологическое обучение. –Изд-вл Ленинградского университета, 1995.
8. Кирриллова Н.А. Ценностные ориентации в структуре интегральной индивидуальности старших школьников //Вопросы психологии. 2000. №4 с.29.
9. Кон И.С. Психология старшеклассника. –М.: Просвещение, 1982.
10. Кон И.С. Психология ранней юности. –М.: Просвещение, 1989.
11. Кондратьев М.Ю. Типологические особенности психосоциального развития подростков //Вопросы психологии. 1997. №3. С.69.
12. Митина Л.М. Личностное профессиональное развитие человека в новых социально-экономических условиях //Вопросы психологии. 1997. №4.
13. Мэй Р. Искусство психологического консультирования. – М.: 1997.
14. Немов Р.С., Психология. В 3 кн. Кн. 2. Психология образования. – Москва: Просвещение: Владос, 1995.
15. Пахомов В.Н.Проект «гражданин» - способ социализации подростков // Народное образование. 2000. №7. с.163.
16. Петровская Л.А. Компетентность в общении. Социально-психологический тренинг. – М.: Изд-во МГУ, 1980.
17. Психология: Словарь. // Под ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского. – М.: Феникс, 1990.
18. Реан А.А. Социализация личности // Хрестоматия: Психология личности в трудах отечественных психологов. – СПб.: Питер, 2000.
19. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании. Учебное пособие. –М.: Владос, 1996.
20. Рудестам К. Групповая психотерапия. Психокоррекционные группы: теория и практика. Пер. с англ. /Общ. ред. И вступ. ст. Л.П.Петровский. –второе издание, М.: Прогресс, 1993.
21. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Психология человека. Введение в психологию субъективности. – М.: Школа-Пресс, 1995.
22. Столяренко Л.Д. Основы психологии. –М.: изд-во «Феникс», 1995.
23. Фельдштейн Д.И. Психологические аспекты изучения современного подростка // Вопросы психологии. 1983. №1. С. 33-42.
24. Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. –М.: Педагогика, 1989.
25. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. –М.: ТЦ Сфера, 1996.
26. Овчарова В.В. Справочная книга школьного психолога. –М., 1993.
27. Озерецкий Н.И. Вопросы педагогики и детской неврологии. –Л., 1924.
28. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию: групповые методы работы. –М.: МОДЭК, 2000. -240 с.
29. Осипова А.А. Введение в теорию психокоррекции. –М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Изд-во НП «МОДЭК», 2000. -320 с.
30. Основы общей и прикладной акмеологии. –М.: РАГС, 2000.
31. Педагогическая энциклопедия. –М.: Работник просвещения, 1928.–Т.2.
32. Пеньков Е.М. Социальные нормы-регуляторы поведения личности. Некоторые вопросы методологии и теория. –М., 1972.
33. Политическая психология / Под общей ред. А.А.Деркача, В.И.Жукова, Л.Г.Лаптева. –М.: Академияеский проект, Екатеринбург, 2001. -858 с.
34. Португалов В.О. Повальные чудачества. –СПб., 1879. -47 с.
35. Пильяшева И.Н., Игнатьева Н.Д. Психологические тесты. –М.: ЛИСТ, 1995.
36. Пискарев Д.П. Социально-психологические стереотипы противоправного поведения молодежи. –М., 1999. -124 с.
37. Попов Ю.В., Вид В.Д. Современная клиническая психиатрия. –М., 1997.
38. Прихожан А.М., Толстых И.Н. Подросток в учебнике и в жизни. –М., 1990.
39. Прутченков А.С. Тренинг личностного роста. –М., 1993.
40. Прутченков А.С. Тренинг коммуникативных умений. –М., 1993.
41. Психокоррекция: теория и практика / Под ред. Ю.С.Шевченко, В.В.Добридения и др. – М.: НПЦ «Коррекция», 1995. -222 с.
42. Психологические проблемы неуспеваемости школьников /Под ред. А.И.Кочетова. –М.: Педагогика, 1971. -146 с.
43. Психологические проблемы социальной регуляции поведения – Аод ред. Л.В.Бороздинга. –М., 1976. -321 с.
44. Психологические проблемы передупреждений педагогичесекой запущенности и проавонарушенеий несовершеннолетних –Воронеж: ВГПУ. -1982.
45. Психология и педагогика: Учеб. пособие- Под ред. А.А:Бодалева, В.И.Жукова, Л.Г.Лаптева, В.А.Спасеника –М., 2002. -5850 с.
46. Психотерапия детей и подростков: Пер. с нем. –Под ред. Х.Ремшмидта. –М.: Мир, 2000.
47. Рабочая книга практического психолога / Под ред. А.А.Бодалева, А.А.Деркача, Л.Г.Лаптева. М., 2002. -640 с.
48. Рабочая книга школьного психолога –Под ред. Дубровиной И.В. – М., 1991.
49. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека: Пер с англ. /Общ. ред. И предисл Е.И.Есениной –М.: Прогресс, 1994. -480 с.
50. Розов А.И. Некоторые психологические проблематики социо-культурных норм // Вопросы психологии. -1992. -№4.
51. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. –М.: Учпедгиз, 1976. – 704 с.
52. Сартан Г.Н. Психотренинг по общению для учителей и старшеклассников. –М., 1993.
53. Сергеева Н. Психологические характеристики личностных кризисов – Социальная психология – ХХІ век. –Ярославль: МАПН, 1999. –Т.2. –С. 283.
54. Смелзер Н. Социология: Пер с англ. –М., 1994.
55. Социальная психология личности / Под ред. М.И.Бобнева, Е.В.Шорохова. –М., 1979.
56. Социальные отклонения: введение в общую тоерияю. –М. 1984.
57. Социология преступности: Пер с англ. –М., 1966.
58. Снежкова Н.Н. Исследование социально-психологических особенностей нормативного и отклоняющегося поведения учащихся: Автореф.дис. канд.психол. наук. –Ярославль, 2002.
59. Сухарева Г.Е. Лекции по психиатрии детского возраста. –М., 1974.
60. Толстых Н.Н. Подростковый возраст //Вопросы психологии. -1984. №3.
61. Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. –М., 1966.
62. Ушаков Г.К. Детская психиатрия. –М.: Медицина, 1973.
63. Фельдштейн Д.И. Проблемы возрастной и педагогической психологии. –М.: Педагогика, 1995. -144 с.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның
әлеуметтенуіне тигізетін
әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны ... ... ... ...
9
1.3 Жасөспірімдік жаста тұлға дамуындағы даужанжалдың алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
ІІ. Жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынасқа даужанжалдың психологиялық
әсер етуін топтық әдістер негізінде эксперименталды зерттеу
2.1 Жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынасқа даужанжалдың
психологиялық әсерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау және
интерпритациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Жасөспірімдер арасындағы дау-жанжалды диагностикалау және реттеуге
арналған психологиялық
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Біздің атмосферамызда ағзаның қалыпты дамуы үшін белгілі бір
сәйкескестікте өмір сүруге қажет элементтер бізді бар.Ол элементтер бізді
қоршап әр ағзаға сінеді.Сол сияқты тұлға аралық қарым-қатынастарда
жасөспірімдердің өмірлерінде сондай мәнге ие.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің
көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір
қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің
өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қа тынастыңқалыпты
элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың
қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін
жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл
тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен
жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі
феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл
форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек
күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу,
қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа
формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы
жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып
табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік
ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары
болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы
мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз
қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік
береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-
қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда
болады.
Даужанжал бағыт-бағдарынын,сезімдерінің,мақса ттарының,жүріс-
тұрыстарының және ойлау тәсілдерінің сәйкессіздік нәтижесі болады.
Әрине өмір болғаннан кейіндаужанжал, түсініспеушілік,қайшылықсыз
болмайды.Жиі жағдайда жасөспірімдерғе әсер ететің даужанжанжалдың өзі емес,
сол жағдайдағы кейбір мінез-құлық формалары :
қорқыныш,қастандық,кекшілдік.Егер осы үайымдар қарқынды және ұзақ болытын
болса жасөспірімде өзің-өзі қорғау реакциясы пайда болып,оның жеке тұлға
ретінде қалыптасу құрлымына сініп,ойлау бағытын әрекеттірің және сезімдерін
жағымсыз бұрмалауға келтіруі мүмкін.
Қорқыныштың,қастандықтың,кекшілдікт ің жағымсыз салдары өсыған ұшыраған
жасөспірімнің қоршаған адамдарына да зияның тигізуі мүмкін
тнемеседаужанжал,қорқыныш арасында өскен жасөспірім болашақта,сол тәрьие
тәсілін өз жанұясында пайдалануы мүмкін.
Қорғану реакциясы қорқыныш сезіміне реакция ретінде мінез кұлықтын әр
түрлі формасында көрінуі мүмкін.кейде қорыққанынан жасөспірім қорқатын
адамдарының көзіне көрінбес үшін кішкентфй және байқалмайтындай болуға
тырысады.
Жасөспірімдер осындай стилге үйреніпқалғандықтан,бағындырған адам жоқ
болса да өзін солай үстауы мүмкін.
Қорғанудын сипатына қарай басқа формасы керісінше шабуыл жасауға,қауып
төндіретің нысананы жоюға тырысады.Басқалардан қауып төнбес үшінадамдарды
өзіне бағындыратын немесе қатан бақылауды үстануға бейім болатын
жасөспірімдерде кездеседі.Мұндай реакция жаман ойменорындалмайды,Осылай
жасайтың жасөспірімдерөздерін қауыпсыыздықта сезіну үшін үстанады.Өзінің
қорқынышын немесе қауыпты сезімді женудінтағы бір тәсілі- ойын және біреуді
басқарунегіздерін игеру арқылы қарсыласын қашықтықта үстауға ьоладыҚорғану
және жабылу реакциясынаүнемі дайын болуқарсыласты шатастыруға әкелетін
маска костюмдердіауыстыруды талап етеді.Бірақ жасөспірім бұл тәсілдіжиі
қолдана берсе өзінің шынайы кім екенің түсінбей қалады.
Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі
өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами
бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде
жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде
жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену - индивидтің әлеуметтік Мен-нің
қалыптасу процесі. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен байланысы өте күрделі:
оның қолынан әлі көп нәросе келмейді, бірақ ол өзінен де, басқалардан да
талап ету деңгейі өте жоғары. Жасөспірімнің жеке тұлға ретінде дамуыда
көптеген факторлар маңызды орын алады: ол ата-анасы, құрбы достары, мектеп,
мемлекеттің экономикалық жағдайы, жанұясындағы оған деген, ата-анасының бір-
бірімен қарым-қатынасы. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие
мен оқытуды меңгергенін қарастырады.
Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі
жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық
күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны
қалыптастырады.
Жасөспірімдер өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы
ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны
жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып
отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына
және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы
үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін
өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.
Өзгерген әлеуметтік-экономикалық шарттарда бұл мәселе өзекті болып
келеді. Осымен байланысты жасөспірімтің тұлғалық дамуының белсенділігі үшін
практикалық психология аумағында жинақталған әдістер мен топтық әдістемелер
қорын қолдану ұсынылады.
Әлеуметтендіру шартындағы бұл жұмысты біз әлеуметтік – белгілі бағалы
бағдардың және жасөспірімтің үрейлену деңгейінің көрінуімен түсінеміз.
Зерттеу мақсаты: жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: жасөспірімдер арасындағы даужанжал.
Зерттеу пәні: жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдың пайда
болуының психологиялық ерекшеліктері.
Гипотеза: егер жасөспірімдер арасындағы даужанжал жағдайын зерттеуде
түрлі психологиялық әдістерді дұрыс бағытта пайдаланатын болсақ,
онда
даужанжалдың туындау ерекшеліктерін анықтап, жанжалдың болмауына
ықпал ете аламыз.
Зерттеу міндеттері:
1. жасөспірімдік жаста даужанжал ерекшеліктерін қарастыру;
2. жасөспірімдер арасындағы даужанжал жағдайын зерттеуде
түрлі психологиялық әдістерді дұрыс бағытта пайдалану;
3. даужанжалдың туындау ерекшеліктерін анықтау және оның болмауына
ықпал етуді анықтау;
4. даужанжал жағдайына психологиялық сипаттама беру.
Зерттеу әдістері:
- психология ғылымының принциптері мен категориялық аппаратты қолданумен
байланысты зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық
шығу тегінің жалпыламасы мен сараптамасы;
- әсер ететін топтық әдістерге, сондай-ақ нәтижесін белгілеп алуға
бағытталған белгілеу және бақылау эксперименттер;
- эмпирикалық берілгендердің сандық және сапалық талдауын жасау
әдістері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мағынасы – жасөспірімтің
әлеуметтенуіне әсер ететін топтық әдістерден анықталған мәселелермен
байланысты теориялық шығу тегін жүйелеуге тырысып көру. Бізде өңделген
материалдарды жалпы білім беру мектептерінің оқу процесінде, сондай-ақ
мұғалімдер мен ата-аналар үшін әдістемелік ұсыныстар ретінде қолдануға
болады.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы жалпы білім
беретін мектеп.
Жұмыстың көлемі және құрылымы – дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, бөлім бойынша тұжырымдардан, қорытынды әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
Зерттеу процедуралары мен кезеңдері:
Бірінші кезең – зерттелініп жатқан мәселе бойынша маңызды
психологиялық-педагогикалық қорытындыларды жасап және маңызды ережелердің
сараптамасы қарастырылды.
Екінші кезең – жасөспірімдер арасындағы жанжалдың пайда болу жағдайын
психодиагностика әдістері арқылы эмпирикалық материалдарды жинақтау,
эксперименті жүргізілді.
Үшінші кезең – эксперименталды зерттеулердің мазмұнын, мәліметтерді
өңдеу, эмпирикалық материалдарды интерпретациялау жұмыстары жүргізілді.
Диплом жұмысы үш тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ι Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық
негіздері
1.1 Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне
тигізетін әсері
Қазіргі таңда қарым-қатынас мәселесі өте маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Қарым-қатынастың психологиялық сәттілігі мен тұрақтылығына
негізделе отырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесі, мәдени және рухани мұраларын
қалдыру, олардың қылмысқа бармауымен күреседі. Қарым-қатынас қоғам
жүйесінің бөлігі ретінда айырықша психологиялық жүйе ретінде қалыптасады,
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының қайнар көзі болған және
болып қала береді. Қарым-қатынасты жүйелік ықпал көзқарастарында
қалыптастыра отырып, ол жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның
ерекшелігін, шағын топ және әлеуметтік талдауға мүмкіншілік береді. Дәл
осы жерде қарым-қатынас сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Жасөспірім
қатынастары саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық және мектеп
өмірлік іс-әрекетінің барлық сферасына әсерін тигізеді.
Қарым-қатынас психологиясы мен тұлға-аралық әрекеттестік саласындағы
психологтар көптеген тенденциялармен, тұлға аралық қатынастардың
модельдерін тудыратын көптеген теориялық талдауларды жасөспірім
қатынастарының психологиясын ұғыну өзекті мәселе екенін дәлелдейді.
Жасөспірім қарым-қатынастарының психологиялық мәселесі адамның өмірлік және
тұлғалық идеологиясының жүзеге асырылу, жанұя құрылымының пайда болу мен
мектеп өмірінің маңызы мен мақсатын жүзеге асыру тұрғысында пайда болды.
Мектептік өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділікті талап етеді.[5]
Қарым-қатынас жасау – адамның өте маңызды, аса жауапты ісі. Қарым-
қатынас адамға бақыт, толық мәнді тыныс –тіршілік әкеледі.
Қарым-қатынас психологиясы ортақ тұрмыспен өзара моральды
жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып
табылады. Көптеген әлеуметтік функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік
құрылымның қажетті құраушысы ретінде қарым-қатынас қоғамдық дамуда маңызды
орын алуда. Қарым-қатынас арқылы эмоциялар ауысып, адам әрекетінің жалғауы
жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және баланы тәрбиелеп өсіру
жүзеге асады. Қазіргі таңда тиімді қарым-қатынас жасауға ұлттық немесе
қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ.
Қарым-қатынас жасаудың маңызды факторларының бірі- жасөспірімтердің
өнегелі санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жасөспірімтердің тұлғалық
әлеуметтік маңыздылығын түсінуде, өзіндік әрекетіне байсалды қарауында,
жолдастарымен психологиялық ахуалды дұрыс орната алғанда, жанұясының барлық
мүшелерін және олармен қарым-қатынасты құрметтегенінде білінеді.
Жасөспірім кезеңдегі бала біріншіден интеллигенттікті таңдайды, ал бұл
өте жоғары адамгершілік қасиеттерінің кешені, бұған ақылдылық,
сезімталдылық, такт, сыртқы және ішкі мәдениет кіреді. Екіншіден
құрбыларына дос ретінде қарау, ата-анасына қамқорлықпен қарау. Үшіншіден,
оқу іс-әрекеті барысында ерік-жігер, еңбекқорлық, жауапкершілік сезімі, жан-
жақты жетілуге тырысу, келбеттілік, әдемілік. Ал егер жасөспірімтер өз
жақындарына мейірімділікті, жұмсақтықты, қайсарлықты, нәзіктікті таңдайды,
бірақ, қарым-қатынас қасиеттер де ескеріледі. .[7]
Мектептік өмірге мотивациялық дайындық қарым-қатынасқа түсудегі
негізгі түрткі ретінде саналады. Бұл сезім дербестікке дайындық, іс-
әрекетте құрылатын жауапкершілік сезімі, балаларда оқу мен тәрбиелеуге
дайындықты көрсетеді.
Қарым-қатынас жасауға психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасты тез орната білуі, мектеп өміріне және қоршаған
ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, отбасында сау рухани – психологиялық
ахуалды орната білу қабілеті, қарым-қатынастың, мінез-құлықтың және
сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері. Болашақ жастар өскен
ортаның атмосферасы, қарым-қатынастың дұрыс құрылудағы дамуына елеулі
әсерін тигізеді. Бұл не сәтті, не көптеген қйыншылықтармен кездесіп мүлде
күйзеліске ұшырауы да мүмкін.
М.И.Лисина қарым-қатынасты адамдардың бірі-біріне қатынасын реттеу
мақсатындағы түрлі ақпараттар ауысу және біріккен нәтижеге жетудегі күш деп
анықтады, осының негізінде балалардың үлкендермен қарым-қатынасының
төмендегі белгілерін ашып берді:
- үлкендерге зейін аудару және қызығушылық;
- үлкендердің әсерін қабылдаудағы эмоционалды рең;
- үлкенге бағытталған баланың ынталы акты;
- олардың қимыл-қозғалысында үлкендердің көрінуінде балалардың
қатынасының сезімталдығы. .[2]
Бұл көрсеткіштердің бір тұтастығы баланың іс-әрекетінде, өзінің бейнесін
құруға және басқа адаммен қарым-қатынаста қажеттілігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Сонымен іс-әрекеттің жалпы құрылымдық компоненттері (зат,
қажеттілік, мотив, ...) қарым-қатынастың анайылылығы және нақты
коммуникативті мазмұнымен толтырылған. Тек қана басқалармен қарым-қатынас
арқылы адам басқа көзбен өзін өзі таниды және бағалайды.
Мұғалім оқушылар көңілін үйлесімділік орын алу үшін пікірлердің сөзбе-
сөз сай келуіне емес, баға белгілерінің ұқсастығына, қайсыбір пікірлер үшін
қажетті адамгершілік негіздерінің ортақтығына аударуы керек. Осы жайды
суреттейтін мысал ретінде проблемалық жағдайды талдауға болады. Ата-ана
ұлының (немесе қызының) бірдемеге ренжіп отырғанын байқап қалды делік. Оның
біреуі ештеңе сұрамай қоя тұрайық десе, екіншісі керісінше, себебін тезірек
сұрап білгенді қалайды. Осы жағдайдың қайсысында үйлесімділік бар, қай
жағдайында үйлесімділік жоқ? Психологиялық жағдайы жақсы қарым-қатынас
немесе оған керісінше осы жайды шешу үшін оқушылар қандай жолды ұсынар еді?
Үйлесімділікке қарама-қарсы құбылыс адамдардың үйлеспеушілігі болып
есептеледі. Бұл жағдайда адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау, өзара
әрекеттесу қажеттілігі өте тар болады. Адамдардың бір-бірінен оқшаулануы,
бір-бірін жатсынуы келіп шығады. Ол орынды сияқты толып көрінетін кез
келген себепті (жұмыс, оқу, мамандық арттыру, уақыты сай келмейті демалыс
т.б.) пайдаланып, барлығының мүмкіндігінше бірге азырақ болуға тырысуы
түріндегі ашық және сонымен қоса, отбасы мүшелері қатар болғанмен, бас
қоспайтын, амалсыздықтан қарым-қатынас жасайтын түрі жасырын кездеседі.
Үйлеспеушілік ерегіс, дау жан-жал, қақтығыс, үздіксіз ұрыс-керістен бастап,
оқта-текте ыза кернеп, бұрқ еткені болмаса, сырттай сыпайы мінез-құлық
көрсету сияқты болып көрінетіндей сипаты жағынан да, оның жарыққа шығу
дәрежесі жағынан да біркелкі болмайды. .[6]
Жасөспірімтік кезең 11-15 жастың арасы. Жасөспірім кезең деп
отырғанымыз бастауыш сынып кезеңінен едәуір басым , әлі де бала мен
үлкендердің екі арасындағы жас. Жасөспірім кезең дене күші мен ақыл ойының
есеюі ғана емес, бұл жасөспірімтің өзгелермен қарым-қатынасының тиісті
мөлшерде болуы, қиын жағдайда өздігінен шешімге келе алуы, қиыншылықтардан
бас тартпауы, т.б. жатады. Бұл қасиеттер әлеуметтік ортасының жемісі.
Оқуға деген ынтасы , ықпалы арта түседі, сонымен қатар ақыл-ой
қабілеті дамып , өзінің пікірін дәлелдеу, не өзінің ісіне талдау жасау
қабілеті қалыптаса бастайды, сыныптастарымен және мұғалімдерімен достық
қарым-қатынасын нығайта түседі. Осы жасында бала өзін-өзі бағалауы артады.
Кейбір жасөспірімтер өзінің ауыспалы кезеңіне тез үйреніп қоршаған
ортасымен тез қатынасқа түседі. Оларды өмірдің тыныштылығы қуантып,
қарым- қатынас жасайтын ортасымен бағалаулары қызықтырады, өздерін
жоғарыда көргісі келеді. Жасөспірімтердің біразы мектепте білім алуынан
бастап ересектік кезеңге дейін түрлі психологиялық дағдарыстан өтеді. .[8]
Жасөспірім шақтың аса маңызды міндеттері –мамандық таңдау, еңбек пен
қоғамдық саяси қызметке даярлану, өмірге деген қызығушылығын арттыру. Өзара
байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді
және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-әрекетінінің сипатына
тәуелді. Жасөспірімтік – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының бастау
алған кезеңі. Бұрынғы құндылықтар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке
қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік
негізінен былайша болады, жткіншектер көбіне көтеріңкі, болмысқа сай
келмейтін талаптар қояды, өз қабілеттерін алатын орнын бағалайды.
Жасөспірімтер қарым-қатынасының өзгерілуінің себебі олар
жасөспірімтік шақта үлкендермен көбінесе келіспесе, өзінің жасөспірімтік
жасында ешкімнің аңдымауын, қамқорлық жасамауын, билікті өзіне ғана беруін
қалайды. Ал бала есейген сайын жасөспірім өзінің қатесін сезіп,
үлкендермен қарым- қатынасын түзеп, үлкендерге деген қатынасын өзгертеді.
Осының нәтижесінде жасөспірім туыстарымен, ата-аналарымен, үлкендермен,
құрбы-құрдастарымен түсінушілігін жойып қатынасын өзгерте бастайды және
ата-анамен қатынасын жоғарғы деңгейге қояды.
1.2 Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Жасөспірімтік жас – бала ағзасының қайта құрылуы – жыныстық пісіп –
жетілумен ерекшеленеді. Бірақ баладағы ағзаның қайта құрылуындағы жыныстық
пісіп – жетілу дағдарысты кезеңмен сипатталып, жалпы жасөспірімтік жастағы
психикалық және физиологиялық даму қабаттаса жүрмейді. Кейбір балалар
жасөспірімтік шаққа ерте іліксе, басқалар жасөспірімтік шаққа кешірек
ілігеді, сонымен дағдарысты кезең кейде 11 жаста немесе 13 жаста да
көрінеді. Дағдарыс басталысымен, осы кезең бала үшін де, оның жақындары мен
үлкендер үшін де қиынға соғады. Сондықтан жасөспірімтік кезең баланың
дамуындағы ерекше орын алатын өтпелі, бетбұрысты, қиын немесе
сыналатын кезең деген атаулармен бейнеленеді. [10]
Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл – ой,
адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен
өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа
құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана – сезімнің, ересектермен және
жолдастарымен қарым – қатынасының, олармен әлеуметтік өзара іс - әрекет
әдістерінің, мінез – құлыққа, іс - әрекет пен қарым – қатынасқа арқау
болатын моральдық – этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде
ересектік элементтері пайда болады.
Жасөспірімтің ересектермен айырмашылығы тек үлкен адамдармен
қатынасының өзгеше өтетіндігінде емес сонымен қатар биологиялық (жыныстық
және т.б) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда, жасөспірім тым
өзгеше сипатта келеді, мысалы, кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде
бұрынғы қалпынан ересектермен қарым – қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы
келсе, енді ересек түрде, яғни тәртіп бұзуға икемді келеді. Осы мәселені
анықтауда зерттеушілер арасында талас бар. Дегенімен, психикалық бұл
ерекшелігі жасөспірімте әлеуметтік өмірінің өзіндік ерекшелігінен болар.
Жасөспірім бәрін өзім істей аламын, сендер мені әлі бала деп
ойлайсындар, деп наразылық білдірсе де, оның қолынан әлі де көп нәрселер
келе бермейді, ересектерге ұқсап іске ұмтылу болғанымен, сол істі
орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай. Басқаша айтқанда, бір
жасөспірім істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Неліктен бұлай болады? Себебі жасөспірімтің жеке басы дамуындағы аса
маңызды фактордың – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі
бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен, жолдастарымен, ақырында
өзіне қанағаттанарлық қарым – қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін, жүзеге асыру әрекетін жобалау)
бағытталады. [11]
Көптеген шетелдік және кеңестік дәуірдегі психолгтар мен
педагогтардың бірқатар жұмыстарында бұл жас көпке созылған талас – тартысты
кезең деп аталады. Кейбір ғалымдар бұл кезеңді көрсету үшін жас дағдарысы
деген терминді енгізді. Бір сыпыра психологтар жасөспірімке өзін
қоршағаннан қол үзу сыртқы дүниемен келіспеу, түңілушілік және т.б дегенді
растайды. Мұндай талқылаулар үшін, әсіресе, дененің дамуындағы кейбір
сәйкессіздік негіз болып табылады. Бұл жасөспірімтің қылығына және басқа
сыртқы қимыл көріністеріне әсерін тигізеді.
Жасөспірімте жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, себебі
жасөспірімте балалық пен ересектің қатар болуы, сонымен бірге ересектің
түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен
сипатталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларға екі
түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты. Олар : 1) ересектің дамуын
тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты және байыпты міндеттер
болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; 2) ересектендіретін жайлар: мазмұны
жөнінен сан алуан информацияның көптігі, көптеген ата – аналардың бос
уақытының аздығы (тәрбиелеуде), осының салдарынан балалардың дербестікке
ерте қол жеткізуі, жолдастарымен қарым – қатынастың жедел артуы, дене күші
дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды,
осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен
елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, 7 – сыныпта бет пішіні мен
мақсат – мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсібір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген иннтелектуалдар да бар, бірақ сонымен
қатар оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жасөспірімтер де бар;
болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір жасөспірім
үйінде нағыз қолғанат – жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып
кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.[15].
Жасөспірімтік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп аталады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым – қатынастарын түбірінен өзгеретін сипатта болады: мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден де болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады, екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан жасөспірімтің өзінде әр түрлі елеуші
субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады. Олар қандай қиыншылықтар?
Жасөспірім ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық
пен наразылықтың әр түрлі формалары шығады, мысалыға, қыңырлық, дөрекілік,
қарсылық, тентектік, кейде тұйықтық т.б. Сондықтан, әдетте жасөспірімтерді
тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Бұлай бағалау, біріншіден,
бұрынғы психикасы, мінез – құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер
пада болатыннан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін,
бірақ өзгеріске ұщырау жасөспірімтерде бір уақытта кездеспейді. Екіншіден,
осындай психикалық жаңа сапасының пайда болуынан бала қиналысқа ұщырайды,
уайым шегеді. (оны тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды). Мұндай үлкен
өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді.[17]
Осы ғасырдың бас кезінде психолог З.Фрейд жасөспірім үлкеннің
қамқорлығына көнбейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасыз
әуесқойлық деп түсіндірді. Ал бұл пікірге кейбір психологтар мүлдем қарсы.
Жасөспірімтің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін
қасиеттердің бірі. Қоғамдық ортаның жасөспірімті тәрбиелеуге ықпалы зор.
Қоғам дамуының ерекшеліктеріне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріліп
отырады. Осы талапқа сай жасөспірім бала жасынан үлкендер жасына өтерде
қоғам жағдайды оған түрліше әсер етіп, баланы әр түрлі фантастикалық іске
ұмтылдырады. Мұндай уақытша болатын келіспеушілікпен күресуді
педагогикалық әдебиеттерде мектепте және үй ішіндегі бірлескен тәрбие
жұмысының негізінде болатынын ескереді. Тәрбие жұмысы дұрыс жолға қойылған
және қоршаған ортаның сәтті жағдайы болған кезде бұл жастың қандай да
болсын, дағдарысы туралы айтуға ешқандай негіз жоқ, жасөспірімті
тәрбиелеумен байланысты барлық қиыншылықтарды жеңуге болады.
Сондықтан жасөспірімтік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда
болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың рөлі туралы теориялық талас
жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.[19]
Жасөспірімтің психофизиологиялық дамуы жалпы организмнің қайта
құрылуынан басталады. Жасөспірімтің дамуындағы биологиялық фактор
проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына
түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа
кезең басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің
сыртында организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу
процестері тұрады. Жалпы бала жасөспірім жасында дене және физиологиялық
даму жағынан да үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарда баланың
денесі белгілі бір мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жасөспірім кезінде тез
өседі. Бірақ өсу бір мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде тым
баяу дамиды. Мұндай түрліше қарқынмен өсу 11 – ден 16 – ға дейін созылады
да кейін өз қалпына келеді. Ал жалпы жасөспірімтің жеке басының
психофизиологиялық дамуына берілген теориялық сипаттамаларға жалпы шолу
жасасақ, біріншіден психлогиялық әдебиеттерде жасөспірімтік
психофизиологиялық дамуы организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі
өзгерістерден басталады.[20]
Гипофиздің, әсіресе, оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрециясының басқа да өте маңызды
бездерінің (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне қолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметіі жасөспірімтің организмінде көптеген өзгерістер,
соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс
органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің көрінуі).
Ал бұрынғы кеңестік дәуірдің педагогтары, мысалы, Т.А.Ильин
жасөспірімтік жаста дененің дамуына тән жалпы сипаттық ерекшеліктер,
үдемелі қарқынмен өсу кезеңін қыз балаларда 10 жастан кейін, ал ер
балаларда әсіресе 11 – 12 жаста және шамамен 14 – 15 жасқа дейін бойының
өсуі жағынан балаларды басып озады, мұнан кейін қыздардың өсуі баяулайды да
17 – 18 жасқа келгенде негізінен дерлік тоқталатынына шолу жасаған. Баланың
қауырт өсуі кеш басталады – шамамен 13 – тен басталып 16 жасқа дейін өсе
береді, десе. Ал И.Ю.Кулагина баланың физикалық және психологиялық дамуына
сипаттама беруде, жасөспірімтің бойы мен дене салмағы өсуі ер балада 13
жастан басталып, 15 жаста аяқталатынын, кейде 17 жасқа дейін жалғасатынын,
ал қыз балаларда бойдың өсуі 2 жыл ерте басталып, аяқталатынына теориялық
сипаттама берген.[21]
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі –
жасөспірім шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жасөспірім пішіні өзгереді, дене пропорциясы ересек адамға
тән пропорцияға жақындайды.
В.А.Крутецкийдің талдауы бойынша бас сүйектің бет бөлігінің жедел
жетілу нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жасөспірім жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңаржақ салмақ түскенде омыртқа қисайып кетуге бейім болады
Ал осы жағдайда А.В.Петровскийдің талдауынша дене түзілісінің неғұрлым
көбірек бұзылуы 11 – 15 жаста болады, дегенімен нақ осы жаста мұндай
кемшіліктерді түзеуде одан кейінгі кездердегіден оңай болады. Денесін тік
ұстамаудан жасөспірім бір жағына еңкейіп, не қисайып тұрған сияқты болады.
Осының нәтижесінде жасөспірім денесінің үйлеспеуінен ұялады, қарым –
қатынаста тік қарамайды. Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел
артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда
еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр
жыныстық өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер
қалыптасады, бірақ бұл процестің аяқталуы жасөспірімтік шақтан өткеннен
кейін болады.[23]
Осының салдарынан жасөспірімтегі іс - әрекеті мен мінез – құлқында
шамадан тыс көп қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы ебедейсіздік
т.б көрінеді. Осы көріністерді В.А.Крутецкий жасөспірімтің күйзеле
қынжылуы, өзіне сенімсіздік секілді жайлардың туындайтындығын, жасөспірім
айналасындағылармен қарым-қатынаста өзінің жалпы дене бітіміне басқаларға
күлкілі болып көрінетіндей санайтынын талдаған. Талдай отырып, бірақ 6 – 7
жастан 13 – 14 жасқа дейінгі шақ – көптеген қозғалыс сапалары оптималды
дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштерге жету мүмкіндіктері
де артады - деп түсінік берген.
Ал А.В.Петровский жасөспірімтік шақта болатын тепе – теңдіктің бұзылуы
да, жаңа тепе – теңдік енді ғана қалыптаса бастайтындығын, сонымен бірге
осы қайта құрылу жасөспірімтің ішкі жағдайларына, әсерлеріне көңіл –
күйлеріне әсер етіп, оның жалпы ұялшақтығына шамданғыштығының,
қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл – мезгіл селсоқтануының,
енжарлануының негізі болатындығынан ескереді. Осы жайттарды ескерсек, біз
өз тәжірибемізде осы жағдайдағы жасөспірімтің ересектермен, құрдастарымен
қарым – қатынасында кейбір келеңсіз жайлардың, даулы қарым – қатынастың
сонымен бірге оқу іс - әрекетінде кейбір жасөспірімтердің енжарлануына оқу
үлгерімінің төмендеуін байқаймыз.[25]
Осы құбылысқа байланысты балалар мен жасөспірімтердің идеологиялық
ерекшеліктерін зерттеген әйгілі физиолог Г.Г.Шахвердов Бұл жастың алғашқы
басталу кезеңінде жүректің өсуі біршама кідіреді, қан қысымы төмендейді,
оған қоса жалпы қан аздық және жоғарғы дәрежедегі шаршау кездеседі. Жүрекке
шектен тыс салмақ салу эмоциялық тітіркендіруді тудыруы мүмкін. Осы кезде
бұл жағдайдан сақтанбасақ, жасөспірімтер өз сезімдерін күшейтіп немесе
төмендету саладарынан кейде аффектік жағдайға ұшырауы әбден мүмкін... -
деген.
Сонымен қатар анатомио – физиологиялық даму барысында жасөспірімтің ми
қабығы клеткалары тітіркендіргіштерге әсерленгіш болып келеді. Сондықтан
жасөспірімтер ренжуге немесе қуануға икем келуі де мүмкін.
Жалпы жасөспірім организмінің қайта құрылуында жасөспірімтің өз
организмінде болып жатқан өзгерістерге бейімделуін И.Ю.Кулагина өз
теорияларында ашып көрсеткен. Оның айтуынша жасөспірім өз бойындағы
физиологиялық өзгерістердегі гормональдық буырқануына бейімделуі керек.
Осы жағдайды өз бойынан көрген американ жеткіншегі: 14 жаста менің бүкіл
денем буырқанғандай болды деп ерекше бейнелеген. Дәл осы кезде
эмоционалдық тұрақсыздық сексуалды қозуды күшейтеді. Көптеген жасөспірім ұл
балалар осы қозуды сезінеді.[28]
Батыс психологтарының жасөспірімтік шақтағы ағзаның қайта құрылуына
берген теориялары бойынша, жасөспірімтегі жыныстық пісіп жетілу барысында
жасөспірімтегі жыныс органдарының қарқынды дамуына қарамастан, жасөспірім
жыныстық жақындастық туралы ойға әлі икемсіз болады. Бірақ жасөспірім
бойында болып жатқан жыныстық пісіп жетілу баланы ересектендіруге
бағыттайды. Осы жағдайда ағзадағы жыныстық жетілу жаңа және жоғары деңгейлі
жыныстық теңесуге (идентификация) қол жеткізеді. Жасөспірімтің жекелік
қасиеттері мен мінез-құлқында, сондай-ақ іс-әрекеттернде ер адамға және
әйел адамға тән бейнелер пайда бола бастайды. Бұл қасиеттерге ер балада,
сондай-ақ қыз балада дәстүрлі түде ие болады.
Жасөспірімнің организмінің қайта құрылуы, жыныстық толысу жасөспірім
баланың жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым болып, енді
жасөспірім өзі туралы енді бала емеспін .[30]
деген түсініктің пайда болуы болып саналады, ол өзін ересекпін деп
сезінеді. Ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады.
Жасөспірімдегі ересектік сезімі сана сезімнің өзіне тән жаңа құрылымы
ретінде жеке адамның өзекті ерекшелігі, оның құрылымдық ортасы болады.
Өйткені жасөспірімте өзіне, жұртқа және дүниеге деген жаңа өмірлік
позициясын білдіреді, жасөспірімде жаңа талпыныстар, толғаныстар пайда
болады.
Ересектік сезім – жасөспірімдегі сана-сезімнің ерекше түрі. Себебі
ересектікті сезіну мінез-құлықтағы этикалық нормалармен тығыз байланысты
болады. Жасөспірімнің мінез-құлқында, жеке іс-әрекеттерінде, қарым-
қатынасында моральды кодекс туындайды. Моральдық кодекс жасөспірімде
айналасындағыларға деген жаңа көзқарастардан, қарым-қатынастан көрінеді.
Ересектікті сезіну – жасөспірімтің жеке тұлға ретінде қалыптасуына,
нақты айтатын болсақ, жасөспірімте жекелік дамуға, өзін-өзі ізденуге деген
нәтижесінде жасөспірімте мен - концепциясының қалыптасуына ықпал жасайды.
Демек, жасөспірімтің мен деген қасиетінің қалыптасуы, оның ересектерімен
қарым-қатынасында өрістейді. Осы жөнінде М.Мұқанов біз ілгеріде бөбек
жасындағылардың үлкендер тәрбиесіне көнбей екі арадағы қайшылық туралы және
осының нәтижесінде кездесетін дағдарыс болады. Әрине, бұл қайшылықтың осы
түрі жасөспірімтерде бөбектерден неғұрлым басым немесе оңай түспейді,
ескерте кететін мәселе, психологиялық дамуға негізгі әсер ететін қайшылық
дегенде, көне мен жаңаның арасындағы күресті айтуға болады деп талдайды.
Демек, жасөспірімтің мен қасиеті өзінің кім екенін біліп, күшіне
сеніп, өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді. Мына әдетте,
әркім өзін-өзі бағалай алуы, сананың өзіне тән қасиеті деп атайды. Сонымен
қатар, өзін-өзі бағалап, мүмкіншілігін сезе алу жасөспірімтің өзін меңгере
алуына көмегін тигізе алады. .[32]
Жасөспірімдік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана сезімнің дамуындағы сапалық өзгерістермен
анықталады, осының барыснда бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас
бұзылады. Жасөспірімнің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым
оның өзі туралы енді бала емеспін деп сезіне бастауы, дене дамуы мен
жыныстық толысудағы ілгерілеушіліктердің ұғынуын өзін неғұрлым ересек етіп
көрсететіндігін айтып кеттік. Жасөспірімің өзін ересек етіп көрсетуінің
себебі қазіргі бар акселерация балада осы жаңа өзін-өзі түсіну мен өзін-өзі
бағалаудың бұрынғы сындарға қарағанда ерте пайда болуына жағдай жасады.
Ересектік сезімдердің енді бір қайнары - әлеуметтік негіздер. Мұның өзі
ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыда балалық жағдайда
болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болғандай реттерде туындауы
мүмкін. Ересектердің сенімі және жастайынан дербестікке жету әлеуметтікке
ғана емес, субъективтік тұрғыдан да баланы тез есептейді.
Жасөспірім өзін айналасындағылармен ғана емес мұның алдына өзінің
қандай болғанымен де салыстырады, әрине, белгілі бір бейнелерді бағдарға
алып өзіндегі прогресті, өзгерістерді бөліп көрсетеді.
БАҚ-ның, соның ішінде теледидар көрудің бала психикасына әсері
туралы тақырыпты, сөз жоқ, әр-әр жерден әлдекімдер көтеріп-ақ жатыр.
Айталық...
2010 жылдың соңына таман бір-екі телеарнамыз жасөспірімдер арасында суицид
өршіп бара жатқанын көрсетіп қалып еді, қалған барлық арналар да сенсация
қуу жолында қай жерде суицид оқиғасы тіркелсе, бірден соны күллі әлемге жар
салып, айтуға көшті. Бұл жастар тәрбиесіне теріс әсер беруі болжанған,
кейінде талай практикада дәлелденген тұжырым.[35]
Апта сайын КТК арнасынан Астарлы ақиқат деген Дина Төлепбергеннің
бағдарламасын көріп отырып, жаға ұстаймыз. Атыс-шабыстар, адам өлтіру,
зорлық-зомбылық, езгі, қанаушылардың құлқын иектеген қылмысы, суицид...
Өмірі көрмеген сұмдық дерсіз... Жоқ. Мәселе онда емес. Бұл дерт қоғамда
болған да, болады да. Бұл өз алдына басқа тақырып болса, оны теледидардан
тең-тең етіп көрсетіп, қоғамның, оның ішінде жастардың санасына дәстүрлі,
үйреншікті құбылыс етіп көрсету бір басқа. Бала психикасының күрт өзгеруі,
сана-сезімінің салғырттануы, міне, осы мәселеге тікелей қатысты.
Педагогикалық талап әдісі іс-әрекеттердің бір түрін тежеу, енді
бір түрін мадақтау тәрбиеленушінің санасын дамытады. Л.Г.Макаренко: Егер
жеке адамның басына тиісті талаптар қойылмайтын болса, онда ұжымды құруға,
ұжым ішінде тәртіп құруға да болмайтындығы, әрине, өзінен-өзі түсінікті
нәрсе. Мен жүйелі түрде талаптар қойылуын жақтайтын адаммын, - деп
педагогикалық талап әдісінің басқа әдістерге қарағанда ерекшелігін
көрсеткен. Былай жасау дұрыс емес деп, теріс жолды нұсқап, одан өнеге
беру принципінің психология теориясында өзіндік заңнамалық көрсеткіштері
бар. Бала санасына ауыр тиетін түрлі көрнекілік, мәселен, адам
өлтіру мен айыппұл төлеу, алдап-соғу мен келеке ету секілді өзара парықтары
айқын дүниелердің теңдікте сақталмауы аса қауіпті. Жоғарыда айтқан Астарлы
ақиқат бағдарламасында суицид тақырыбы кеңінен қозғалды. Моральдық
нормаға сай келмейтін түрлі бейнебаяндардың жөн-жосықсыз қолданылуы, оның
ішінде бес қабатты ғимараттан құлаған адамның видеосын қайта-қайта көрсету
бала психологиясына әсер етпеді дей аламыз ба?[38]
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елімізде 2009 жылы 360-тан
астам жасөспірімдер арасындағы суицид оқиғасы тіркелсе, 2010 жылы 320-дай
бала өз-өзіне қол жұмсаған.
Атыс-шабысты сериялдар мен түрлі блогбастерлердің қазақы танымға,
қазақы ділге қарсы екенін айтып жатқандар баршылық. Дегенмен іс жүзінде
қарастырылып, қолға алынып жатқан жоқ. Дерексіз, тек психологиялық
бейнебаяндарды көрудің өзі бала психикасына салғырттық пен дүдамал кейіпті
рай танытады. Дүниетанымының реңктері өзгеріп, өзін өзі жоғалтады.
Тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін анықтау
және талдау үшін мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, адамның өзін-
өзі бақылауы және өзіне-өзі баға беру әдістерін айтар болсақ, жақында ғана
өткен Сара Алпысқызының арнайы бағдарламасы аясында ұйымдастырылған Өзін
өзі тану атты ашық сабақтар өте орынды қолданылды. Мұндағы негізгі мақсат
- оқушылардың өзін-өзі тану дағдыларын дамыту, бір-біріне, қоршаған
ортасына көңіл бөлуге және қамқорлық көрсетуге тырысуға, сезімталдыққа
тәрбиелеу. PLATON.KZ сайтында Жастарымыз бейімделуге бейім бе? деген
тақырыпта мақала жарияланды. Автор Адамдық әлеует дегеніміз тек қана
халықтың демографиялық әлеуметтік жағдайы ғана емес, сапалы әлеуметтік
капиталдың құрамдас бөлігі болып табылады деп өте орынды пікір айтқан.
Яғни батыстық, я басқа да шет елдік фильмдердің жастар санасына айрықша
дүмпу тудыратыны, ол ұлтымыздың сапында басқаша көрініс алатыны, қателіктен
қатерге жол тартуы болып қалыптастады. Сондықтан да, тәрбие берудің басты
құралдарына айналып отырған жаңа инновациялық технологияларды халықтың
тұтыну процесінің айрықша назарда болуы психолог мамандардың негізгі ісі
болуға керек. Тәрбие басы – ошақ қасы.
Демек, жастар тәрбиесінің ұйытқысы – отбасы. Негізінен жанұяның шырқы
бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан
азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы
айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір
аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып үлгереді, егер осы теріс
жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық өсті дей
беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен
іздейміз?! Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бас иген құл болмайды деп
Бауыржан Момышұлы айтқандай, елдің хал-ауқатын, ділін түзікке бұратын
тәрбие жолын насихаттауды ұмытпаған жөн.[40]
Жасөспірімнің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер
дүниесіндегі және олардың қарым-қатынастарындағы бар нормаларды,
құндылықтар мен мінез-құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады.
Мұның ұзаққа созылатын салдары болады, өйткені ересектер мен балалар
әртүрлі екі топты көрсетеді және олардың міндеттері, құқықтар,
артықшылықтары мен шектеулері түрліше келеді.
Балаларға арналған көптеген нормаларда, ережелерде, талаптарда,
шектеулерде, тіл алудың ерекше моральында олардың ересектер дүниесіндегі
дербессіздігі, тең құқықсыздығы мен тәуелді жағдайы бейнеленген. Бала үшін
дүниеде қол жетпес, тиім салынған жайлар көп.
Балалық шағында бала қоғамның балаларға қоятын талаптары мен нормаларын
меңгереді. Бұл нормалар мен талаптар ересектер тобына өтер кезде сапалық
тұрғыда өзгереді. Жасөспірімте өзі туралы енді балалақтың шекарасынан өткен
адаммын деген түсініктің пайда болуы оның бір нормалар мен құндылықтар
басқаларына – балалық нормалар мен құндылықтардан ересектік нормалар мен
құндылықтарға – қайта бағдар алуын айқындайы. Жасөспірімнің ересектерге
теңелмектігі оларға сырттай ұқсауға олардың қасиеттері мен іскерліктеріне
құқықтары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан, осының өзінде бұлардың
ішінде алдымен балалармен салыстырғанда ересектердің ерекшелігі мен
артықшылықтары көзге анық көрінетіндерін жетуге ұмтылуынан көрінеді. [41]
Танымдық іс-әрекетте ересектің дамуы жасөспірімтегі ересектіктің
дамуымен және болашаққа жоспарлар жасаумен байланысты. Ол жасөспірімтің бір
нәрсені шын мәнінде танып білуге ұмтылуынан барып өседі. Мұның өзі мазмұны
мектеп бағдарламасының шеңберінен асып түсетін танымдық іс-әрекеттің
дамуына себепші болады.
Жалпы баланың жасөспірімдік кезеңге аяқ басуы, оның өзіндік санасының
дамуымен айрықша мәнді. Жасөспірімде ересек адамның позициясы қалыптаса
бастайды, оған ересектік сезімнің дамуы және жасөспірімтің ересектігін
басқа адамдардың тануы негіз болады. Бұл прозиция жасөспірімтің өмірдегі
объективтік жағдайына әлі сай келмесе де оның пайда болуы жасөспірімтің өз
айналасындағы ересектер дүниесімен, олардың игіліктері дүниесімен жаңа
қатынастарға субъективті тұрғыда аяқ басқанын білдіреді. Жасөспірім бұл
игіліктерге белсенді ие болады, бұлар оның сана сезімінің жаңа мазмұнын
құрайды, мінез-құлық пен іс-әрекеттің мақсаттары мен себептері, бағалау мен
өзін-өзі бағалаудың, қарым-қатынастың критериі болады. Мазмұны жөнінен
өзіндік сана ішкі дүниге көшірілген әлеуметтік сана сезім (Л.С.Выготскийдің
анықтамасы бойынша) – болады. [42]
Жасөспірімге өзі туралы түсінік пен өзін-өзі бағалау негізінен
үлкендердің, ең алдымен мұғалімдердің және ата-аналардың бағалаған
пікірлеріне қарап құрылады. Өзінің ерекшеліктерін білгісі келудің, өзіне
ден қойып, өзі туралы ойлай бастаудың шығуы – жасөспірім жастағы балаларға
тән ерекшелік. Өзінің ерекшеліктерін білігісі келу басқа адамдар және өзіне-
өзі қоятын талаптарға жауап беру, айналасындағылардың қарым-қатынасты
реттеу қажеттігінен туады. Өзінің жеке басына талдау жасауды жасөспірім
қарым-қатынастар мен іс-әрекетті ұйымдастру үшін қазір және болашақта өзі
үшін маңызды міндеттерге жету үшін қажетті амал деп біледі. Өзін білу
осының шарты болып көрінеді. Өзі туралы пайымдаулардың әлеуметтік-
реттеушілік функциясы жасөспірім әуелі негізінен өзінің кемшіліктеріне
назар аударып, жойғысы келетіндігін сезінетінін, ал кейін жеке адамның
жалпы ерекшеліктеріне назар аударып өзінің мүмкіндіктерін, қасиеттерін
білуге тырысатындығынан айқын көрінеді.
Жасөспірімнің ерекшелігі - өзіндік дербестілік туралы қам жеуі. Өсе
келе дербестікке ұмтылу сферасы жедел ұлғаяды. Олар нақты іс-әрекеттрге
ғана емес кейбір талдауларға, шешімдерге, пікірлерге қатысты болады.
Жасөспірімдердің өздерінің мүмкіншіліктерін дұрыс бағалап, өзіне дербес
азамат деп қарауы тек өзгелермен үздіксіз қатынас жасап, соларды жақсы
білуден пайда болады. [44]
Өзін-өзі білігісі келу жасөспірім кездегі қажеттіліктің бір түрі
болады. Өзін-өзі бағалап, мүмкіншілігін сезе білу, жасөспірімнің өзін
меңгере алуына көмегін тигізеді. Бірақ жасөспірімтер көбінесе өздерін
сырттан көре алмайды, өз қылықтарын басқара алмайды. Ал есейген
жасөспірімдерге өздерінің аффективтік реакцияларымен бүкіл мінез-құлқын
билеуге ұмтылу тән. Сондықтан олардың көбінде өздерін ұстай білуі біршама
дамыған, ал қажет болған жағдайда шынайы қатынасын, пікірін, көңіл-күйін
жасыра алмайды. Мінез-құлықта қосарлылық пайда болады.
Демек, жасөспірімде есейе келе, өзін ұйымдастыру тенденциясы артады.
әртүрлі іс-әрекеттердің мәні туралы пайымдаулар пайда болады.
Жасөспірімдерде өзінің ілгері басуына деген көзқарас оны бақылау,
міндеттердің орындалмауы үшін күйініш, өзін-өзі кінәлаулар, өзін-өзі сынау
қалыптасады. Демек бұл жасөспірінтің өзін-өзі тәрбиелеуі. Мәселен, көптеген
зерттеулер VІІ-VІІІ сыныптар оқушыларының көпшілігі осы бастан өзін-өзі
тәрбиелеумен шұғылданатынын көрсетті. Ол бәрін де бірдей жүйелі сипатта
болғанымен, басталғанның өзінің принципті маңызы бар. Өзін-өзі сынау,
өзінің жан дүниесіне үңілу шамамен 11-12 жаста туындайды. Жасөспірім өз жан
дүниесіне сын көзқараспен қарай отырып, өзін Мен қандаймын деген сұрақ
төңірегенде ойланып және қандай болғысы келетінін тұжырымдайды - деп И.Ю
Кулагина қарастырса, жасөспірімтегі өзін-өзі сынау, ішкі жан дүниесіне
үңілуді, сонымен қатар өзін-өзі тәрбиелеуді А.В.Петорвский жасөспірімтік
кезеңдегі жеке адамның психофизиологиялық дамуымен қатар, жеке адам
дамуындағы аса маңызды жаңа сәт, жасөспірім іс-әрекетінің пәні – оның өзі
болады деп қорытындылайды. Демек, бір тұрғыдан ол өзін тежейді, екіншісін
қарастырып, үшінші біреуін қайта құрады. Белгілі бір үлгілерді, бүгінігі
мен болашақтың қажеттерімен байланысты өзі үшін нақты маңызы бар міндеттер
мен мақсаттарды бағдар етіп, ол өзіне-өзі әрекет жасап, өзін құра бастайды.
Жаңа қасиеттерді игеру үшін өзін өзгертуге бағытталған мұндай
мақсаткерлікпен іс-әрекеттің пайда болуы жасөспірімтік кезеңге тән және
жеке адамның дамуындағы сапалық тұрғыдан жаңа кезеңге көшуді білдіреді.
Жалпы қорыта айтатын болсақ дамудағы барлық бағыттарда сапалы жаңа
құрылымдар қалыптасады. Мұны жасөспірімнің организмінің, сана-сезімінің.,
үлкендермен және құрдастармен қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-
әрекеттерінің, мінез-құлыққа іс-әрекетпен қарым-қатынасқа арқау болатын
моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік
элементтерінің пайда болуынан көруге болады. Жасөспірімнің жеке басы
дамуының аса маңызды факторы – қарым-қатынастар жүйесіндегі өзінің ауқымды
әлеуметтік белсенділігі; ол үлгілер мен игіліктерді игеруге, ересектер мен
жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға өзінің
жеке басы мен өзінің болашағы және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге
асыру әрекетін жобалауға бағытталады. [46]
Жалпы қорыта келсек, жасөспірімнің өзін ересек сезінуі оның
психофизиологиялық дамуы барысында туындап, жағымды мүмкіншіліктерге ие
болуы баланың ағзасының қайта құрылуы мен жыныстық жетілуі мен өтуіне
байланысты. Ал кейде осы кезеңнің барысында болатын кейбір жағымсыз
жақтардың болуы толығырақ сипатталады.
1.3 Жасөспірімдік жаста тұлға дамуындағы даужанжалдың алатын орны
Адамдар арасындағы қарым-қатынас және өзара тілдесудің
әлеуметтік-психологиялық сипаты болып табылады.
Психология ғылымының кез келген мәселесі адамның жан дүниесінің
сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан салаларымен тығыз
байланысты. Бұл табиғи заңдылық болашақ ұрпақтың да өмір жолы мен
тағдырының әрқилы қырларымен өзара ұштасты.
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып,оның психологиясын
зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару қызметін-
дегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің
бірі-адамдар арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның
әлеуметтенуіне тигізетін
әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны ... ... ... ...
9
1.3 Жасөспірімдік жаста тұлға дамуындағы даужанжалдың алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
ІІ. Жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынасқа даужанжалдың психологиялық
әсер етуін топтық әдістер негізінде эксперименталды зерттеу
2.1 Жасөспірімдер арасындағы қарым-қатынасқа даужанжалдың
психологиялық әсерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..31
2.2. Зерттеу нәтижесін талдау және
интерпритациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3 Жасөспірімдер арасындағы дау-жанжалды диагностикалау және реттеуге
арналған психологиялық
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Біздің атмосферамызда ағзаның қалыпты дамуы үшін белгілі бір
сәйкескестікте өмір сүруге қажет элементтер бізді бар.Ол элементтер бізді
қоршап әр ағзаға сінеді.Сол сияқты тұлға аралық қарым-қатынастарда
жасөспірімдердің өмірлерінде сондай мәнге ие.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің
көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір
қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің
өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қа тынастыңқалыпты
элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың
қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін
жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл
тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен
жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі
феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл
форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек
күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу,
қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа
формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы
жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып
табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік
ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары
болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы
мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз
қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік
береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-
қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда
болады.
Даужанжал бағыт-бағдарынын,сезімдерінің,мақса ттарының,жүріс-
тұрыстарының және ойлау тәсілдерінің сәйкессіздік нәтижесі болады.
Әрине өмір болғаннан кейіндаужанжал, түсініспеушілік,қайшылықсыз
болмайды.Жиі жағдайда жасөспірімдерғе әсер ететің даужанжанжалдың өзі емес,
сол жағдайдағы кейбір мінез-құлық формалары :
қорқыныш,қастандық,кекшілдік.Егер осы үайымдар қарқынды және ұзақ болытын
болса жасөспірімде өзің-өзі қорғау реакциясы пайда болып,оның жеке тұлға
ретінде қалыптасу құрлымына сініп,ойлау бағытын әрекеттірің және сезімдерін
жағымсыз бұрмалауға келтіруі мүмкін.
Қорқыныштың,қастандықтың,кекшілдікт ің жағымсыз салдары өсыған ұшыраған
жасөспірімнің қоршаған адамдарына да зияның тигізуі мүмкін
тнемеседаужанжал,қорқыныш арасында өскен жасөспірім болашақта,сол тәрьие
тәсілін өз жанұясында пайдалануы мүмкін.
Қорғану реакциясы қорқыныш сезіміне реакция ретінде мінез кұлықтын әр
түрлі формасында көрінуі мүмкін.кейде қорыққанынан жасөспірім қорқатын
адамдарының көзіне көрінбес үшін кішкентфй және байқалмайтындай болуға
тырысады.
Жасөспірімдер осындай стилге үйреніпқалғандықтан,бағындырған адам жоқ
болса да өзін солай үстауы мүмкін.
Қорғанудын сипатына қарай басқа формасы керісінше шабуыл жасауға,қауып
төндіретің нысананы жоюға тырысады.Басқалардан қауып төнбес үшінадамдарды
өзіне бағындыратын немесе қатан бақылауды үстануға бейім болатын
жасөспірімдерде кездеседі.Мұндай реакция жаман ойменорындалмайды,Осылай
жасайтың жасөспірімдерөздерін қауыпсыыздықта сезіну үшін үстанады.Өзінің
қорқынышын немесе қауыпты сезімді женудінтағы бір тәсілі- ойын және біреуді
басқарунегіздерін игеру арқылы қарсыласын қашықтықта үстауға ьоладыҚорғану
және жабылу реакциясынаүнемі дайын болуқарсыласты шатастыруға әкелетін
маска костюмдердіауыстыруды талап етеді.Бірақ жасөспірім бұл тәсілдіжиі
қолдана берсе өзінің шынайы кім екенің түсінбей қалады.
Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі
өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами
бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде
жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде
жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену - индивидтің әлеуметтік Мен-нің
қалыптасу процесі. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен байланысы өте күрделі:
оның қолынан әлі көп нәросе келмейді, бірақ ол өзінен де, басқалардан да
талап ету деңгейі өте жоғары. Жасөспірімнің жеке тұлға ретінде дамуыда
көптеген факторлар маңызды орын алады: ол ата-анасы, құрбы достары, мектеп,
мемлекеттің экономикалық жағдайы, жанұясындағы оған деген, ата-анасының бір-
бірімен қарым-қатынасы. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие
мен оқытуды меңгергенін қарастырады.
Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі
жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық
күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны
қалыптастырады.
Жасөспірімдер өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы
ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны
жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып
отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына
және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы
үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін
өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.
Өзгерген әлеуметтік-экономикалық шарттарда бұл мәселе өзекті болып
келеді. Осымен байланысты жасөспірімтің тұлғалық дамуының белсенділігі үшін
практикалық психология аумағында жинақталған әдістер мен топтық әдістемелер
қорын қолдану ұсынылады.
Әлеуметтендіру шартындағы бұл жұмысты біз әлеуметтік – белгілі бағалы
бағдардың және жасөспірімтің үрейлену деңгейінің көрінуімен түсінеміз.
Зерттеу мақсаты: жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: жасөспірімдер арасындағы даужанжал.
Зерттеу пәні: жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдың пайда
болуының психологиялық ерекшеліктері.
Гипотеза: егер жасөспірімдер арасындағы даужанжал жағдайын зерттеуде
түрлі психологиялық әдістерді дұрыс бағытта пайдаланатын болсақ,
онда
даужанжалдың туындау ерекшеліктерін анықтап, жанжалдың болмауына
ықпал ете аламыз.
Зерттеу міндеттері:
1. жасөспірімдік жаста даужанжал ерекшеліктерін қарастыру;
2. жасөспірімдер арасындағы даужанжал жағдайын зерттеуде
түрлі психологиялық әдістерді дұрыс бағытта пайдалану;
3. даужанжалдың туындау ерекшеліктерін анықтау және оның болмауына
ықпал етуді анықтау;
4. даужанжал жағдайына психологиялық сипаттама беру.
Зерттеу әдістері:
- психология ғылымының принциптері мен категориялық аппаратты қолданумен
байланысты зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық
шығу тегінің жалпыламасы мен сараптамасы;
- әсер ететін топтық әдістерге, сондай-ақ нәтижесін белгілеп алуға
бағытталған белгілеу және бақылау эксперименттер;
- эмпирикалық берілгендердің сандық және сапалық талдауын жасау
әдістері.
Жұмыстың теориялық және практикалық мағынасы – жасөспірімтің
әлеуметтенуіне әсер ететін топтық әдістерден анықталған мәселелермен
байланысты теориялық шығу тегін жүйелеуге тырысып көру. Бізде өңделген
материалдарды жалпы білім беру мектептерінің оқу процесінде, сондай-ақ
мұғалімдер мен ата-аналар үшін әдістемелік ұсыныстар ретінде қолдануға
болады.
Зерттеу базасы: Түркістан қаласындағы М.Әбенова атындағы жалпы білім
беретін мектеп.
Жұмыстың көлемі және құрылымы – дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, бөлім бойынша тұжырымдардан, қорытынды әдебиеттер тізімі және
қосымшадан тұрады.
Зерттеу процедуралары мен кезеңдері:
Бірінші кезең – зерттелініп жатқан мәселе бойынша маңызды
психологиялық-педагогикалық қорытындыларды жасап және маңызды ережелердің
сараптамасы қарастырылды.
Екінші кезең – жасөспірімдер арасындағы жанжалдың пайда болу жағдайын
психодиагностика әдістері арқылы эмпирикалық материалдарды жинақтау,
эксперименті жүргізілді.
Үшінші кезең – эксперименталды зерттеулердің мазмұнын, мәліметтерді
өңдеу, эмпирикалық материалдарды интерпретациялау жұмыстары жүргізілді.
Диплом жұмысы үш тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ι Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық
негіздері
1.1 Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне
тигізетін әсері
Қазіргі таңда қарым-қатынас мәселесі өте маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Қарым-қатынастың психологиялық сәттілігі мен тұрақтылығына
негізделе отырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесі, мәдени және рухани мұраларын
қалдыру, олардың қылмысқа бармауымен күреседі. Қарым-қатынас қоғам
жүйесінің бөлігі ретінда айырықша психологиялық жүйе ретінде қалыптасады,
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының қайнар көзі болған және
болып қала береді. Қарым-қатынасты жүйелік ықпал көзқарастарында
қалыптастыра отырып, ол жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның
ерекшелігін, шағын топ және әлеуметтік талдауға мүмкіншілік береді. Дәл
осы жерде қарым-қатынас сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Жасөспірім
қатынастары саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық және мектеп
өмірлік іс-әрекетінің барлық сферасына әсерін тигізеді.
Қарым-қатынас психологиясы мен тұлға-аралық әрекеттестік саласындағы
психологтар көптеген тенденциялармен, тұлға аралық қатынастардың
модельдерін тудыратын көптеген теориялық талдауларды жасөспірім
қатынастарының психологиясын ұғыну өзекті мәселе екенін дәлелдейді.
Жасөспірім қарым-қатынастарының психологиялық мәселесі адамның өмірлік және
тұлғалық идеологиясының жүзеге асырылу, жанұя құрылымының пайда болу мен
мектеп өмірінің маңызы мен мақсатын жүзеге асыру тұрғысында пайда болды.
Мектептік өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділікті талап етеді.[5]
Қарым-қатынас жасау – адамның өте маңызды, аса жауапты ісі. Қарым-
қатынас адамға бақыт, толық мәнді тыныс –тіршілік әкеледі.
Қарым-қатынас психологиясы ортақ тұрмыспен өзара моральды
жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып
табылады. Көптеген әлеуметтік функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік
құрылымның қажетті құраушысы ретінде қарым-қатынас қоғамдық дамуда маңызды
орын алуда. Қарым-қатынас арқылы эмоциялар ауысып, адам әрекетінің жалғауы
жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және баланы тәрбиелеп өсіру
жүзеге асады. Қазіргі таңда тиімді қарым-қатынас жасауға ұлттық немесе
қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ.
Қарым-қатынас жасаудың маңызды факторларының бірі- жасөспірімтердің
өнегелі санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жасөспірімтердің тұлғалық
әлеуметтік маңыздылығын түсінуде, өзіндік әрекетіне байсалды қарауында,
жолдастарымен психологиялық ахуалды дұрыс орната алғанда, жанұясының барлық
мүшелерін және олармен қарым-қатынасты құрметтегенінде білінеді.
Жасөспірім кезеңдегі бала біріншіден интеллигенттікті таңдайды, ал бұл
өте жоғары адамгершілік қасиеттерінің кешені, бұған ақылдылық,
сезімталдылық, такт, сыртқы және ішкі мәдениет кіреді. Екіншіден
құрбыларына дос ретінде қарау, ата-анасына қамқорлықпен қарау. Үшіншіден,
оқу іс-әрекеті барысында ерік-жігер, еңбекқорлық, жауапкершілік сезімі, жан-
жақты жетілуге тырысу, келбеттілік, әдемілік. Ал егер жасөспірімтер өз
жақындарына мейірімділікті, жұмсақтықты, қайсарлықты, нәзіктікті таңдайды,
бірақ, қарым-қатынас қасиеттер де ескеріледі. .[7]
Мектептік өмірге мотивациялық дайындық қарым-қатынасқа түсудегі
негізгі түрткі ретінде саналады. Бұл сезім дербестікке дайындық, іс-
әрекетте құрылатын жауапкершілік сезімі, балаларда оқу мен тәрбиелеуге
дайындықты көрсетеді.
Қарым-қатынас жасауға психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасты тез орната білуі, мектеп өміріне және қоршаған
ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, отбасында сау рухани – психологиялық
ахуалды орната білу қабілеті, қарым-қатынастың, мінез-құлықтың және
сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері. Болашақ жастар өскен
ортаның атмосферасы, қарым-қатынастың дұрыс құрылудағы дамуына елеулі
әсерін тигізеді. Бұл не сәтті, не көптеген қйыншылықтармен кездесіп мүлде
күйзеліске ұшырауы да мүмкін.
М.И.Лисина қарым-қатынасты адамдардың бірі-біріне қатынасын реттеу
мақсатындағы түрлі ақпараттар ауысу және біріккен нәтижеге жетудегі күш деп
анықтады, осының негізінде балалардың үлкендермен қарым-қатынасының
төмендегі белгілерін ашып берді:
- үлкендерге зейін аудару және қызығушылық;
- үлкендердің әсерін қабылдаудағы эмоционалды рең;
- үлкенге бағытталған баланың ынталы акты;
- олардың қимыл-қозғалысында үлкендердің көрінуінде балалардың
қатынасының сезімталдығы. .[2]
Бұл көрсеткіштердің бір тұтастығы баланың іс-әрекетінде, өзінің бейнесін
құруға және басқа адаммен қарым-қатынаста қажеттілігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Сонымен іс-әрекеттің жалпы құрылымдық компоненттері (зат,
қажеттілік, мотив, ...) қарым-қатынастың анайылылығы және нақты
коммуникативті мазмұнымен толтырылған. Тек қана басқалармен қарым-қатынас
арқылы адам басқа көзбен өзін өзі таниды және бағалайды.
Мұғалім оқушылар көңілін үйлесімділік орын алу үшін пікірлердің сөзбе-
сөз сай келуіне емес, баға белгілерінің ұқсастығына, қайсыбір пікірлер үшін
қажетті адамгершілік негіздерінің ортақтығына аударуы керек. Осы жайды
суреттейтін мысал ретінде проблемалық жағдайды талдауға болады. Ата-ана
ұлының (немесе қызының) бірдемеге ренжіп отырғанын байқап қалды делік. Оның
біреуі ештеңе сұрамай қоя тұрайық десе, екіншісі керісінше, себебін тезірек
сұрап білгенді қалайды. Осы жағдайдың қайсысында үйлесімділік бар, қай
жағдайында үйлесімділік жоқ? Психологиялық жағдайы жақсы қарым-қатынас
немесе оған керісінше осы жайды шешу үшін оқушылар қандай жолды ұсынар еді?
Үйлесімділікке қарама-қарсы құбылыс адамдардың үйлеспеушілігі болып
есептеледі. Бұл жағдайда адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау, өзара
әрекеттесу қажеттілігі өте тар болады. Адамдардың бір-бірінен оқшаулануы,
бір-бірін жатсынуы келіп шығады. Ол орынды сияқты толып көрінетін кез
келген себепті (жұмыс, оқу, мамандық арттыру, уақыты сай келмейті демалыс
т.б.) пайдаланып, барлығының мүмкіндігінше бірге азырақ болуға тырысуы
түріндегі ашық және сонымен қоса, отбасы мүшелері қатар болғанмен, бас
қоспайтын, амалсыздықтан қарым-қатынас жасайтын түрі жасырын кездеседі.
Үйлеспеушілік ерегіс, дау жан-жал, қақтығыс, үздіксіз ұрыс-керістен бастап,
оқта-текте ыза кернеп, бұрқ еткені болмаса, сырттай сыпайы мінез-құлық
көрсету сияқты болып көрінетіндей сипаты жағынан да, оның жарыққа шығу
дәрежесі жағынан да біркелкі болмайды. .[6]
Жасөспірімтік кезең 11-15 жастың арасы. Жасөспірім кезең деп
отырғанымыз бастауыш сынып кезеңінен едәуір басым , әлі де бала мен
үлкендердің екі арасындағы жас. Жасөспірім кезең дене күші мен ақыл ойының
есеюі ғана емес, бұл жасөспірімтің өзгелермен қарым-қатынасының тиісті
мөлшерде болуы, қиын жағдайда өздігінен шешімге келе алуы, қиыншылықтардан
бас тартпауы, т.б. жатады. Бұл қасиеттер әлеуметтік ортасының жемісі.
Оқуға деген ынтасы , ықпалы арта түседі, сонымен қатар ақыл-ой
қабілеті дамып , өзінің пікірін дәлелдеу, не өзінің ісіне талдау жасау
қабілеті қалыптаса бастайды, сыныптастарымен және мұғалімдерімен достық
қарым-қатынасын нығайта түседі. Осы жасында бала өзін-өзі бағалауы артады.
Кейбір жасөспірімтер өзінің ауыспалы кезеңіне тез үйреніп қоршаған
ортасымен тез қатынасқа түседі. Оларды өмірдің тыныштылығы қуантып,
қарым- қатынас жасайтын ортасымен бағалаулары қызықтырады, өздерін
жоғарыда көргісі келеді. Жасөспірімтердің біразы мектепте білім алуынан
бастап ересектік кезеңге дейін түрлі психологиялық дағдарыстан өтеді. .[8]
Жасөспірім шақтың аса маңызды міндеттері –мамандық таңдау, еңбек пен
қоғамдық саяси қызметке даярлану, өмірге деген қызығушылығын арттыру. Өзара
байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді
және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-әрекетінінің сипатына
тәуелді. Жасөспірімтік – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының бастау
алған кезеңі. Бұрынғы құндылықтар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке
қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік
негізінен былайша болады, жткіншектер көбіне көтеріңкі, болмысқа сай
келмейтін талаптар қояды, өз қабілеттерін алатын орнын бағалайды.
Жасөспірімтер қарым-қатынасының өзгерілуінің себебі олар
жасөспірімтік шақта үлкендермен көбінесе келіспесе, өзінің жасөспірімтік
жасында ешкімнің аңдымауын, қамқорлық жасамауын, билікті өзіне ғана беруін
қалайды. Ал бала есейген сайын жасөспірім өзінің қатесін сезіп,
үлкендермен қарым- қатынасын түзеп, үлкендерге деген қатынасын өзгертеді.
Осының нәтижесінде жасөспірім туыстарымен, ата-аналарымен, үлкендермен,
құрбы-құрдастарымен түсінушілігін жойып қатынасын өзгерте бастайды және
ата-анамен қатынасын жоғарғы деңгейге қояды.
1.2 Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Жасөспірімтік жас – бала ағзасының қайта құрылуы – жыныстық пісіп –
жетілумен ерекшеленеді. Бірақ баладағы ағзаның қайта құрылуындағы жыныстық
пісіп – жетілу дағдарысты кезеңмен сипатталып, жалпы жасөспірімтік жастағы
психикалық және физиологиялық даму қабаттаса жүрмейді. Кейбір балалар
жасөспірімтік шаққа ерте іліксе, басқалар жасөспірімтік шаққа кешірек
ілігеді, сонымен дағдарысты кезең кейде 11 жаста немесе 13 жаста да
көрінеді. Дағдарыс басталысымен, осы кезең бала үшін де, оның жақындары мен
үлкендер үшін де қиынға соғады. Сондықтан жасөспірімтік кезең баланың
дамуындағы ерекше орын алатын өтпелі, бетбұрысты, қиын немесе
сыналатын кезең деген атаулармен бейнеленеді. [10]
Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл – ой,
адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен
өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа
құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана – сезімнің, ересектермен және
жолдастарымен қарым – қатынасының, олармен әлеуметтік өзара іс - әрекет
әдістерінің, мінез – құлыққа, іс - әрекет пен қарым – қатынасқа арқау
болатын моральдық – этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде
ересектік элементтері пайда болады.
Жасөспірімтің ересектермен айырмашылығы тек үлкен адамдармен
қатынасының өзгеше өтетіндігінде емес сонымен қатар биологиялық (жыныстық
және т.б) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда, жасөспірім тым
өзгеше сипатта келеді, мысалы, кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде
бұрынғы қалпынан ересектермен қарым – қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы
келсе, енді ересек түрде, яғни тәртіп бұзуға икемді келеді. Осы мәселені
анықтауда зерттеушілер арасында талас бар. Дегенімен, психикалық бұл
ерекшелігі жасөспірімте әлеуметтік өмірінің өзіндік ерекшелігінен болар.
Жасөспірім бәрін өзім істей аламын, сендер мені әлі бала деп
ойлайсындар, деп наразылық білдірсе де, оның қолынан әлі де көп нәрселер
келе бермейді, ересектерге ұқсап іске ұмтылу болғанымен, сол істі
орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай. Басқаша айтқанда, бір
жасөспірім істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Неліктен бұлай болады? Себебі жасөспірімтің жеке басы дамуындағы аса
маңызды фактордың – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі
бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен, жолдастарымен, ақырында
өзіне қанағаттанарлық қарым – қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін, жүзеге асыру әрекетін жобалау)
бағытталады. [11]
Көптеген шетелдік және кеңестік дәуірдегі психолгтар мен
педагогтардың бірқатар жұмыстарында бұл жас көпке созылған талас – тартысты
кезең деп аталады. Кейбір ғалымдар бұл кезеңді көрсету үшін жас дағдарысы
деген терминді енгізді. Бір сыпыра психологтар жасөспірімке өзін
қоршағаннан қол үзу сыртқы дүниемен келіспеу, түңілушілік және т.б дегенді
растайды. Мұндай талқылаулар үшін, әсіресе, дененің дамуындағы кейбір
сәйкессіздік негіз болып табылады. Бұл жасөспірімтің қылығына және басқа
сыртқы қимыл көріністеріне әсерін тигізеді.
Жасөспірімте жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, себебі
жасөспірімте балалық пен ересектің қатар болуы, сонымен бірге ересектің
түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен
сипатталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларға екі
түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты. Олар : 1) ересектің дамуын
тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты және байыпты міндеттер
болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; 2) ересектендіретін жайлар: мазмұны
жөнінен сан алуан информацияның көптігі, көптеген ата – аналардың бос
уақытының аздығы (тәрбиелеуде), осының салдарынан балалардың дербестікке
ерте қол жеткізуі, жолдастарымен қарым – қатынастың жедел артуы, дене күші
дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды,
осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен
елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, 7 – сыныпта бет пішіні мен
мақсат – мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсібір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген иннтелектуалдар да бар, бірақ сонымен
қатар оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жасөспірімтер де бар;
болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір жасөспірім
үйінде нағыз қолғанат – жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып
кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.[15].
Жасөспірімтік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп аталады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым – қатынастарын түбірінен өзгеретін сипатта болады: мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден де болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады, екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан жасөспірімтің өзінде әр түрлі елеуші
субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады. Олар қандай қиыншылықтар?
Жасөспірім ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық
пен наразылықтың әр түрлі формалары шығады, мысалыға, қыңырлық, дөрекілік,
қарсылық, тентектік, кейде тұйықтық т.б. Сондықтан, әдетте жасөспірімтерді
тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Бұлай бағалау, біріншіден,
бұрынғы психикасы, мінез – құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер
пада болатыннан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін,
бірақ өзгеріске ұщырау жасөспірімтерде бір уақытта кездеспейді. Екіншіден,
осындай психикалық жаңа сапасының пайда болуынан бала қиналысқа ұщырайды,
уайым шегеді. (оны тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды). Мұндай үлкен
өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді.[17]
Осы ғасырдың бас кезінде психолог З.Фрейд жасөспірім үлкеннің
қамқорлығына көнбейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасыз
әуесқойлық деп түсіндірді. Ал бұл пікірге кейбір психологтар мүлдем қарсы.
Жасөспірімтің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін
қасиеттердің бірі. Қоғамдық ортаның жасөспірімті тәрбиелеуге ықпалы зор.
Қоғам дамуының ерекшеліктеріне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріліп
отырады. Осы талапқа сай жасөспірім бала жасынан үлкендер жасына өтерде
қоғам жағдайды оған түрліше әсер етіп, баланы әр түрлі фантастикалық іске
ұмтылдырады. Мұндай уақытша болатын келіспеушілікпен күресуді
педагогикалық әдебиеттерде мектепте және үй ішіндегі бірлескен тәрбие
жұмысының негізінде болатынын ескереді. Тәрбие жұмысы дұрыс жолға қойылған
және қоршаған ортаның сәтті жағдайы болған кезде бұл жастың қандай да
болсын, дағдарысы туралы айтуға ешқандай негіз жоқ, жасөспірімті
тәрбиелеумен байланысты барлық қиыншылықтарды жеңуге болады.
Сондықтан жасөспірімтік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда
болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың рөлі туралы теориялық талас
жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.[19]
Жасөспірімтің психофизиологиялық дамуы жалпы организмнің қайта
құрылуынан басталады. Жасөспірімтің дамуындағы биологиялық фактор
проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына
түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа
кезең басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің
сыртында организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу
процестері тұрады. Жалпы бала жасөспірім жасында дене және физиологиялық
даму жағынан да үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарда баланың
денесі белгілі бір мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жасөспірім кезінде тез
өседі. Бірақ өсу бір мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде тым
баяу дамиды. Мұндай түрліше қарқынмен өсу 11 – ден 16 – ға дейін созылады
да кейін өз қалпына келеді. Ал жалпы жасөспірімтің жеке басының
психофизиологиялық дамуына берілген теориялық сипаттамаларға жалпы шолу
жасасақ, біріншіден психлогиялық әдебиеттерде жасөспірімтік
психофизиологиялық дамуы организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі
өзгерістерден басталады.[20]
Гипофиздің, әсіресе, оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрециясының басқа да өте маңызды
бездерінің (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне қолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметіі жасөспірімтің организмінде көптеген өзгерістер,
соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс
органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің көрінуі).
Ал бұрынғы кеңестік дәуірдің педагогтары, мысалы, Т.А.Ильин
жасөспірімтік жаста дененің дамуына тән жалпы сипаттық ерекшеліктер,
үдемелі қарқынмен өсу кезеңін қыз балаларда 10 жастан кейін, ал ер
балаларда әсіресе 11 – 12 жаста және шамамен 14 – 15 жасқа дейін бойының
өсуі жағынан балаларды басып озады, мұнан кейін қыздардың өсуі баяулайды да
17 – 18 жасқа келгенде негізінен дерлік тоқталатынына шолу жасаған. Баланың
қауырт өсуі кеш басталады – шамамен 13 – тен басталып 16 жасқа дейін өсе
береді, десе. Ал И.Ю.Кулагина баланың физикалық және психологиялық дамуына
сипаттама беруде, жасөспірімтің бойы мен дене салмағы өсуі ер балада 13
жастан басталып, 15 жаста аяқталатынын, кейде 17 жасқа дейін жалғасатынын,
ал қыз балаларда бойдың өсуі 2 жыл ерте басталып, аяқталатынына теориялық
сипаттама берген.[21]
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі –
жасөспірім шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жасөспірім пішіні өзгереді, дене пропорциясы ересек адамға
тән пропорцияға жақындайды.
В.А.Крутецкийдің талдауы бойынша бас сүйектің бет бөлігінің жедел
жетілу нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жасөспірім жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңаржақ салмақ түскенде омыртқа қисайып кетуге бейім болады
Ал осы жағдайда А.В.Петровскийдің талдауынша дене түзілісінің неғұрлым
көбірек бұзылуы 11 – 15 жаста болады, дегенімен нақ осы жаста мұндай
кемшіліктерді түзеуде одан кейінгі кездердегіден оңай болады. Денесін тік
ұстамаудан жасөспірім бір жағына еңкейіп, не қисайып тұрған сияқты болады.
Осының нәтижесінде жасөспірім денесінің үйлеспеуінен ұялады, қарым –
қатынаста тік қарамайды. Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел
артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда
еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр
жыныстық өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер
қалыптасады, бірақ бұл процестің аяқталуы жасөспірімтік шақтан өткеннен
кейін болады.[23]
Осының салдарынан жасөспірімтегі іс - әрекеті мен мінез – құлқында
шамадан тыс көп қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы ебедейсіздік
т.б көрінеді. Осы көріністерді В.А.Крутецкий жасөспірімтің күйзеле
қынжылуы, өзіне сенімсіздік секілді жайлардың туындайтындығын, жасөспірім
айналасындағылармен қарым-қатынаста өзінің жалпы дене бітіміне басқаларға
күлкілі болып көрінетіндей санайтынын талдаған. Талдай отырып, бірақ 6 – 7
жастан 13 – 14 жасқа дейінгі шақ – көптеген қозғалыс сапалары оптималды
дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар көрсеткіштерге жету мүмкіндіктері
де артады - деп түсінік берген.
Ал А.В.Петровский жасөспірімтік шақта болатын тепе – теңдіктің бұзылуы
да, жаңа тепе – теңдік енді ғана қалыптаса бастайтындығын, сонымен бірге
осы қайта құрылу жасөспірімтің ішкі жағдайларына, әсерлеріне көңіл –
күйлеріне әсер етіп, оның жалпы ұялшақтығына шамданғыштығының,
қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл – мезгіл селсоқтануының,
енжарлануының негізі болатындығынан ескереді. Осы жайттарды ескерсек, біз
өз тәжірибемізде осы жағдайдағы жасөспірімтің ересектермен, құрдастарымен
қарым – қатынасында кейбір келеңсіз жайлардың, даулы қарым – қатынастың
сонымен бірге оқу іс - әрекетінде кейбір жасөспірімтердің енжарлануына оқу
үлгерімінің төмендеуін байқаймыз.[25]
Осы құбылысқа байланысты балалар мен жасөспірімтердің идеологиялық
ерекшеліктерін зерттеген әйгілі физиолог Г.Г.Шахвердов Бұл жастың алғашқы
басталу кезеңінде жүректің өсуі біршама кідіреді, қан қысымы төмендейді,
оған қоса жалпы қан аздық және жоғарғы дәрежедегі шаршау кездеседі. Жүрекке
шектен тыс салмақ салу эмоциялық тітіркендіруді тудыруы мүмкін. Осы кезде
бұл жағдайдан сақтанбасақ, жасөспірімтер өз сезімдерін күшейтіп немесе
төмендету саладарынан кейде аффектік жағдайға ұшырауы әбден мүмкін... -
деген.
Сонымен қатар анатомио – физиологиялық даму барысында жасөспірімтің ми
қабығы клеткалары тітіркендіргіштерге әсерленгіш болып келеді. Сондықтан
жасөспірімтер ренжуге немесе қуануға икем келуі де мүмкін.
Жалпы жасөспірім организмінің қайта құрылуында жасөспірімтің өз
организмінде болып жатқан өзгерістерге бейімделуін И.Ю.Кулагина өз
теорияларында ашып көрсеткен. Оның айтуынша жасөспірім өз бойындағы
физиологиялық өзгерістердегі гормональдық буырқануына бейімделуі керек.
Осы жағдайды өз бойынан көрген американ жеткіншегі: 14 жаста менің бүкіл
денем буырқанғандай болды деп ерекше бейнелеген. Дәл осы кезде
эмоционалдық тұрақсыздық сексуалды қозуды күшейтеді. Көптеген жасөспірім ұл
балалар осы қозуды сезінеді.[28]
Батыс психологтарының жасөспірімтік шақтағы ағзаның қайта құрылуына
берген теориялары бойынша, жасөспірімтегі жыныстық пісіп жетілу барысында
жасөспірімтегі жыныс органдарының қарқынды дамуына қарамастан, жасөспірім
жыныстық жақындастық туралы ойға әлі икемсіз болады. Бірақ жасөспірім
бойында болып жатқан жыныстық пісіп жетілу баланы ересектендіруге
бағыттайды. Осы жағдайда ағзадағы жыныстық жетілу жаңа және жоғары деңгейлі
жыныстық теңесуге (идентификация) қол жеткізеді. Жасөспірімтің жекелік
қасиеттері мен мінез-құлқында, сондай-ақ іс-әрекеттернде ер адамға және
әйел адамға тән бейнелер пайда бола бастайды. Бұл қасиеттерге ер балада,
сондай-ақ қыз балада дәстүрлі түде ие болады.
Жасөспірімнің организмінің қайта құрылуы, жыныстық толысу жасөспірім
баланың жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым болып, енді
жасөспірім өзі туралы енді бала емеспін .[30]
деген түсініктің пайда болуы болып саналады, ол өзін ересекпін деп
сезінеді. Ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады.
Жасөспірімдегі ересектік сезімі сана сезімнің өзіне тән жаңа құрылымы
ретінде жеке адамның өзекті ерекшелігі, оның құрылымдық ортасы болады.
Өйткені жасөспірімте өзіне, жұртқа және дүниеге деген жаңа өмірлік
позициясын білдіреді, жасөспірімде жаңа талпыныстар, толғаныстар пайда
болады.
Ересектік сезім – жасөспірімдегі сана-сезімнің ерекше түрі. Себебі
ересектікті сезіну мінез-құлықтағы этикалық нормалармен тығыз байланысты
болады. Жасөспірімнің мінез-құлқында, жеке іс-әрекеттерінде, қарым-
қатынасында моральды кодекс туындайды. Моральдық кодекс жасөспірімде
айналасындағыларға деген жаңа көзқарастардан, қарым-қатынастан көрінеді.
Ересектікті сезіну – жасөспірімтің жеке тұлға ретінде қалыптасуына,
нақты айтатын болсақ, жасөспірімте жекелік дамуға, өзін-өзі ізденуге деген
нәтижесінде жасөспірімте мен - концепциясының қалыптасуына ықпал жасайды.
Демек, жасөспірімтің мен деген қасиетінің қалыптасуы, оның ересектерімен
қарым-қатынасында өрістейді. Осы жөнінде М.Мұқанов біз ілгеріде бөбек
жасындағылардың үлкендер тәрбиесіне көнбей екі арадағы қайшылық туралы және
осының нәтижесінде кездесетін дағдарыс болады. Әрине, бұл қайшылықтың осы
түрі жасөспірімтерде бөбектерден неғұрлым басым немесе оңай түспейді,
ескерте кететін мәселе, психологиялық дамуға негізгі әсер ететін қайшылық
дегенде, көне мен жаңаның арасындағы күресті айтуға болады деп талдайды.
Демек, жасөспірімтің мен қасиеті өзінің кім екенін біліп, күшіне
сеніп, өз мүмкіншілігін дұрыс бағалауға пайдасын тигізеді. Мына әдетте,
әркім өзін-өзі бағалай алуы, сананың өзіне тән қасиеті деп атайды. Сонымен
қатар, өзін-өзі бағалап, мүмкіншілігін сезе алу жасөспірімтің өзін меңгере
алуына көмегін тигізе алады. .[32]
Жасөспірімдік шаққа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы
түбегейлі өзгерістер сана сезімнің дамуындағы сапалық өзгерістермен
анықталады, осының барыснда бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас
бұзылады. Жасөспірімнің жеке басындағы басты және өзіне тән жаңа құрылым
оның өзі туралы енді бала емеспін деп сезіне бастауы, дене дамуы мен
жыныстық толысудағы ілгерілеушіліктердің ұғынуын өзін неғұрлым ересек етіп
көрсететіндігін айтып кеттік. Жасөспірімің өзін ересек етіп көрсетуінің
себебі қазіргі бар акселерация балада осы жаңа өзін-өзі түсіну мен өзін-өзі
бағалаудың бұрынғы сындарға қарағанда ерте пайда болуына жағдай жасады.
Ересектік сезімдердің енді бір қайнары - әлеуметтік негіздер. Мұның өзі
ересектермен қарым-қатынаста бала объективтік тұрғыда балалық жағдайда
болмай, еңбекке қатысып, елеулі міндеттері болғандай реттерде туындауы
мүмкін. Ересектердің сенімі және жастайынан дербестікке жету әлеуметтікке
ғана емес, субъективтік тұрғыдан да баланы тез есептейді.
Жасөспірім өзін айналасындағылармен ғана емес мұның алдына өзінің
қандай болғанымен де салыстырады, әрине, белгілі бір бейнелерді бағдарға
алып өзіндегі прогресті, өзгерістерді бөліп көрсетеді.
БАҚ-ның, соның ішінде теледидар көрудің бала психикасына әсері
туралы тақырыпты, сөз жоқ, әр-әр жерден әлдекімдер көтеріп-ақ жатыр.
Айталық...
2010 жылдың соңына таман бір-екі телеарнамыз жасөспірімдер арасында суицид
өршіп бара жатқанын көрсетіп қалып еді, қалған барлық арналар да сенсация
қуу жолында қай жерде суицид оқиғасы тіркелсе, бірден соны күллі әлемге жар
салып, айтуға көшті. Бұл жастар тәрбиесіне теріс әсер беруі болжанған,
кейінде талай практикада дәлелденген тұжырым.[35]
Апта сайын КТК арнасынан Астарлы ақиқат деген Дина Төлепбергеннің
бағдарламасын көріп отырып, жаға ұстаймыз. Атыс-шабыстар, адам өлтіру,
зорлық-зомбылық, езгі, қанаушылардың құлқын иектеген қылмысы, суицид...
Өмірі көрмеген сұмдық дерсіз... Жоқ. Мәселе онда емес. Бұл дерт қоғамда
болған да, болады да. Бұл өз алдына басқа тақырып болса, оны теледидардан
тең-тең етіп көрсетіп, қоғамның, оның ішінде жастардың санасына дәстүрлі,
үйреншікті құбылыс етіп көрсету бір басқа. Бала психикасының күрт өзгеруі,
сана-сезімінің салғырттануы, міне, осы мәселеге тікелей қатысты.
Педагогикалық талап әдісі іс-әрекеттердің бір түрін тежеу, енді
бір түрін мадақтау тәрбиеленушінің санасын дамытады. Л.Г.Макаренко: Егер
жеке адамның басына тиісті талаптар қойылмайтын болса, онда ұжымды құруға,
ұжым ішінде тәртіп құруға да болмайтындығы, әрине, өзінен-өзі түсінікті
нәрсе. Мен жүйелі түрде талаптар қойылуын жақтайтын адаммын, - деп
педагогикалық талап әдісінің басқа әдістерге қарағанда ерекшелігін
көрсеткен. Былай жасау дұрыс емес деп, теріс жолды нұсқап, одан өнеге
беру принципінің психология теориясында өзіндік заңнамалық көрсеткіштері
бар. Бала санасына ауыр тиетін түрлі көрнекілік, мәселен, адам
өлтіру мен айыппұл төлеу, алдап-соғу мен келеке ету секілді өзара парықтары
айқын дүниелердің теңдікте сақталмауы аса қауіпті. Жоғарыда айтқан Астарлы
ақиқат бағдарламасында суицид тақырыбы кеңінен қозғалды. Моральдық
нормаға сай келмейтін түрлі бейнебаяндардың жөн-жосықсыз қолданылуы, оның
ішінде бес қабатты ғимараттан құлаған адамның видеосын қайта-қайта көрсету
бала психологиясына әсер етпеді дей аламыз ба?[38]
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елімізде 2009 жылы 360-тан
астам жасөспірімдер арасындағы суицид оқиғасы тіркелсе, 2010 жылы 320-дай
бала өз-өзіне қол жұмсаған.
Атыс-шабысты сериялдар мен түрлі блогбастерлердің қазақы танымға,
қазақы ділге қарсы екенін айтып жатқандар баршылық. Дегенмен іс жүзінде
қарастырылып, қолға алынып жатқан жоқ. Дерексіз, тек психологиялық
бейнебаяндарды көрудің өзі бала психикасына салғырттық пен дүдамал кейіпті
рай танытады. Дүниетанымының реңктері өзгеріп, өзін өзі жоғалтады.
Тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін анықтау
және талдау үшін мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, адамның өзін-
өзі бақылауы және өзіне-өзі баға беру әдістерін айтар болсақ, жақында ғана
өткен Сара Алпысқызының арнайы бағдарламасы аясында ұйымдастырылған Өзін
өзі тану атты ашық сабақтар өте орынды қолданылды. Мұндағы негізгі мақсат
- оқушылардың өзін-өзі тану дағдыларын дамыту, бір-біріне, қоршаған
ортасына көңіл бөлуге және қамқорлық көрсетуге тырысуға, сезімталдыққа
тәрбиелеу. PLATON.KZ сайтында Жастарымыз бейімделуге бейім бе? деген
тақырыпта мақала жарияланды. Автор Адамдық әлеует дегеніміз тек қана
халықтың демографиялық әлеуметтік жағдайы ғана емес, сапалы әлеуметтік
капиталдың құрамдас бөлігі болып табылады деп өте орынды пікір айтқан.
Яғни батыстық, я басқа да шет елдік фильмдердің жастар санасына айрықша
дүмпу тудыратыны, ол ұлтымыздың сапында басқаша көрініс алатыны, қателіктен
қатерге жол тартуы болып қалыптастады. Сондықтан да, тәрбие берудің басты
құралдарына айналып отырған жаңа инновациялық технологияларды халықтың
тұтыну процесінің айрықша назарда болуы психолог мамандардың негізгі ісі
болуға керек. Тәрбие басы – ошақ қасы.
Демек, жастар тәрбиесінің ұйытқысы – отбасы. Негізінен жанұяның шырқы
бұзылған, ата-анасы маскүнемдікке салынған немесе жарамдық жағынан
азғынданған ортада бала, жасөспірім қашанғы жиренішті көріністі, ондағы
айқай-шу мен дау-жанжалға, ұрыс-керіске шыдап жүре бермек. Басқа өмір
аңсайды немесе теріс тәрбиеге тез бой алдырып үлгереді, егер осы теріс
жолға мүлде бет бұрып кетсе, онда бәйтеректің бір бұтағы қисық өсті дей
беріңіз. Бақытсыз қыз, бұзақы ұл осыдан шығады. Сонда негізгі кінәні кімнен
іздейміз?! Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бас иген құл болмайды деп
Бауыржан Момышұлы айтқандай, елдің хал-ауқатын, ділін түзікке бұратын
тәрбие жолын насихаттауды ұмытпаған жөн.[40]
Жасөспірімнің өзіне тән әлеуметтік белсенділігі ересектер
дүниесіндегі және олардың қарым-қатынастарындағы бар нормаларды,
құндылықтар мен мінез-құлық тәсілдерін меңгеру алғырлығы болып табылады.
Мұның ұзаққа созылатын салдары болады, өйткені ересектер мен балалар
әртүрлі екі топты көрсетеді және олардың міндеттері, құқықтар,
артықшылықтары мен шектеулері түрліше келеді.
Балаларға арналған көптеген нормаларда, ережелерде, талаптарда,
шектеулерде, тіл алудың ерекше моральында олардың ересектер дүниесіндегі
дербессіздігі, тең құқықсыздығы мен тәуелді жағдайы бейнеленген. Бала үшін
дүниеде қол жетпес, тиім салынған жайлар көп.
Балалық шағында бала қоғамның балаларға қоятын талаптары мен нормаларын
меңгереді. Бұл нормалар мен талаптар ересектер тобына өтер кезде сапалық
тұрғыда өзгереді. Жасөспірімте өзі туралы енді балалақтың шекарасынан өткен
адаммын деген түсініктің пайда болуы оның бір нормалар мен құндылықтар
басқаларына – балалық нормалар мен құндылықтардан ересектік нормалар мен
құндылықтарға – қайта бағдар алуын айқындайы. Жасөспірімнің ересектерге
теңелмектігі оларға сырттай ұқсауға олардың қасиеттері мен іскерліктеріне
құқықтары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан, осының өзінде бұлардың
ішінде алдымен балалармен салыстырғанда ересектердің ерекшелігі мен
артықшылықтары көзге анық көрінетіндерін жетуге ұмтылуынан көрінеді. [41]
Танымдық іс-әрекетте ересектің дамуы жасөспірімтегі ересектіктің
дамуымен және болашаққа жоспарлар жасаумен байланысты. Ол жасөспірімтің бір
нәрсені шын мәнінде танып білуге ұмтылуынан барып өседі. Мұның өзі мазмұны
мектеп бағдарламасының шеңберінен асып түсетін танымдық іс-әрекеттің
дамуына себепші болады.
Жалпы баланың жасөспірімдік кезеңге аяқ басуы, оның өзіндік санасының
дамуымен айрықша мәнді. Жасөспірімде ересек адамның позициясы қалыптаса
бастайды, оған ересектік сезімнің дамуы және жасөспірімтің ересектігін
басқа адамдардың тануы негіз болады. Бұл прозиция жасөспірімтің өмірдегі
объективтік жағдайына әлі сай келмесе де оның пайда болуы жасөспірімтің өз
айналасындағы ересектер дүниесімен, олардың игіліктері дүниесімен жаңа
қатынастарға субъективті тұрғыда аяқ басқанын білдіреді. Жасөспірім бұл
игіліктерге белсенді ие болады, бұлар оның сана сезімінің жаңа мазмұнын
құрайды, мінез-құлық пен іс-әрекеттің мақсаттары мен себептері, бағалау мен
өзін-өзі бағалаудың, қарым-қатынастың критериі болады. Мазмұны жөнінен
өзіндік сана ішкі дүниге көшірілген әлеуметтік сана сезім (Л.С.Выготскийдің
анықтамасы бойынша) – болады. [42]
Жасөспірімге өзі туралы түсінік пен өзін-өзі бағалау негізінен
үлкендердің, ең алдымен мұғалімдердің және ата-аналардың бағалаған
пікірлеріне қарап құрылады. Өзінің ерекшеліктерін білгісі келудің, өзіне
ден қойып, өзі туралы ойлай бастаудың шығуы – жасөспірім жастағы балаларға
тән ерекшелік. Өзінің ерекшеліктерін білігісі келу басқа адамдар және өзіне-
өзі қоятын талаптарға жауап беру, айналасындағылардың қарым-қатынасты
реттеу қажеттігінен туады. Өзінің жеке басына талдау жасауды жасөспірім
қарым-қатынастар мен іс-әрекетті ұйымдастру үшін қазір және болашақта өзі
үшін маңызды міндеттерге жету үшін қажетті амал деп біледі. Өзін білу
осының шарты болып көрінеді. Өзі туралы пайымдаулардың әлеуметтік-
реттеушілік функциясы жасөспірім әуелі негізінен өзінің кемшіліктеріне
назар аударып, жойғысы келетіндігін сезінетінін, ал кейін жеке адамның
жалпы ерекшеліктеріне назар аударып өзінің мүмкіндіктерін, қасиеттерін
білуге тырысатындығынан айқын көрінеді.
Жасөспірімнің ерекшелігі - өзіндік дербестілік туралы қам жеуі. Өсе
келе дербестікке ұмтылу сферасы жедел ұлғаяды. Олар нақты іс-әрекеттрге
ғана емес кейбір талдауларға, шешімдерге, пікірлерге қатысты болады.
Жасөспірімдердің өздерінің мүмкіншіліктерін дұрыс бағалап, өзіне дербес
азамат деп қарауы тек өзгелермен үздіксіз қатынас жасап, соларды жақсы
білуден пайда болады. [44]
Өзін-өзі білігісі келу жасөспірім кездегі қажеттіліктің бір түрі
болады. Өзін-өзі бағалап, мүмкіншілігін сезе білу, жасөспірімнің өзін
меңгере алуына көмегін тигізеді. Бірақ жасөспірімтер көбінесе өздерін
сырттан көре алмайды, өз қылықтарын басқара алмайды. Ал есейген
жасөспірімдерге өздерінің аффективтік реакцияларымен бүкіл мінез-құлқын
билеуге ұмтылу тән. Сондықтан олардың көбінде өздерін ұстай білуі біршама
дамыған, ал қажет болған жағдайда шынайы қатынасын, пікірін, көңіл-күйін
жасыра алмайды. Мінез-құлықта қосарлылық пайда болады.
Демек, жасөспірімде есейе келе, өзін ұйымдастыру тенденциясы артады.
әртүрлі іс-әрекеттердің мәні туралы пайымдаулар пайда болады.
Жасөспірімдерде өзінің ілгері басуына деген көзқарас оны бақылау,
міндеттердің орындалмауы үшін күйініш, өзін-өзі кінәлаулар, өзін-өзі сынау
қалыптасады. Демек бұл жасөспірінтің өзін-өзі тәрбиелеуі. Мәселен, көптеген
зерттеулер VІІ-VІІІ сыныптар оқушыларының көпшілігі осы бастан өзін-өзі
тәрбиелеумен шұғылданатынын көрсетті. Ол бәрін де бірдей жүйелі сипатта
болғанымен, басталғанның өзінің принципті маңызы бар. Өзін-өзі сынау,
өзінің жан дүниесіне үңілу шамамен 11-12 жаста туындайды. Жасөспірім өз жан
дүниесіне сын көзқараспен қарай отырып, өзін Мен қандаймын деген сұрақ
төңірегенде ойланып және қандай болғысы келетінін тұжырымдайды - деп И.Ю
Кулагина қарастырса, жасөспірімтегі өзін-өзі сынау, ішкі жан дүниесіне
үңілуді, сонымен қатар өзін-өзі тәрбиелеуді А.В.Петорвский жасөспірімтік
кезеңдегі жеке адамның психофизиологиялық дамуымен қатар, жеке адам
дамуындағы аса маңызды жаңа сәт, жасөспірім іс-әрекетінің пәні – оның өзі
болады деп қорытындылайды. Демек, бір тұрғыдан ол өзін тежейді, екіншісін
қарастырып, үшінші біреуін қайта құрады. Белгілі бір үлгілерді, бүгінігі
мен болашақтың қажеттерімен байланысты өзі үшін нақты маңызы бар міндеттер
мен мақсаттарды бағдар етіп, ол өзіне-өзі әрекет жасап, өзін құра бастайды.
Жаңа қасиеттерді игеру үшін өзін өзгертуге бағытталған мұндай
мақсаткерлікпен іс-әрекеттің пайда болуы жасөспірімтік кезеңге тән және
жеке адамның дамуындағы сапалық тұрғыдан жаңа кезеңге көшуді білдіреді.
Жалпы қорыта айтатын болсақ дамудағы барлық бағыттарда сапалы жаңа
құрылымдар қалыптасады. Мұны жасөспірімнің организмінің, сана-сезімінің.,
үлкендермен және құрдастармен қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-
әрекеттерінің, мінез-құлыққа іс-әрекетпен қарым-қатынасқа арқау болатын
моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде ересектік
элементтерінің пайда болуынан көруге болады. Жасөспірімнің жеке басы
дамуының аса маңызды факторы – қарым-қатынастар жүйесіндегі өзінің ауқымды
әлеуметтік белсенділігі; ол үлгілер мен игіліктерді игеруге, ересектер мен
жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға өзінің
жеке басы мен өзінің болашағы және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге
асыру әрекетін жобалауға бағытталады. [46]
Жалпы қорыта келсек, жасөспірімнің өзін ересек сезінуі оның
психофизиологиялық дамуы барысында туындап, жағымды мүмкіншіліктерге ие
болуы баланың ағзасының қайта құрылуы мен жыныстық жетілуі мен өтуіне
байланысты. Ал кейде осы кезеңнің барысында болатын кейбір жағымсыз
жақтардың болуы толығырақ сипатталады.
1.3 Жасөспірімдік жаста тұлға дамуындағы даужанжалдың алатын орны
Адамдар арасындағы қарым-қатынас және өзара тілдесудің
әлеуметтік-психологиялық сипаты болып табылады.
Психология ғылымының кез келген мәселесі адамның жан дүниесінің
сырымен, қоғам мен әлеуметтік өмірдің сан алуан салаларымен тығыз
байланысты. Бұл табиғи заңдылық болашақ ұрпақтың да өмір жолы мен
тағдырының әрқилы қырларымен өзара ұштасты.
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып,оның психологиясын
зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару қызметін-
дегі жетекшілерге жете зер салып көңіл аударып отырған маңызды мәселенің
бірі-адамдар арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz