Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық әлеуетінің деңгейін жоғарылату жолдары
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
І. Аймақтың экспорттық әлеуетін
дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Сыртқы сауда: мәні, маңызы, оның дамуына
әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Экспорттық саясатты іске асыру қағидалары мен
құралдары ... ... ... ... ..11
1.3 Халықаралық сауда теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ. Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық
әлеуетінің деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...31
2.1. Қазақстан Республикасы экспортының қазіргі күй-жайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
2.2. ОҚО сыртқы сауда айналымының 2005-2006 жылдардағы
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ. Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық
әлеуетінің деңгейін жоғарылату жолдары ... ... ... ... ... ... ...60
3.1. ОҚО-ның экспорттық әлеуетін мақта-тоқыма кластерін
қалыптыстыру арқылы дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2. Қазақстандағы тоқыма саласының қазіргі
жағдайы мен даму динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық
әлеуетінің деңгейін жоғарылату жолдары.
Зерттеу жұмысының объектісі – Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік
Қазақстан облысының экспорттық әлеуетін талдау, одан әрі дамыту жолдарын
жан-жақты зерделеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі
тәжірибесі негізінде аймақтың экспорттық әлеуетінің даму ерекшеліктерін
анықтау, Оңтүстік Қазақстан облысының сыртқы саудасының қазіргі уақыттағы
жағдайын талдап, болашақта тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тарау, 7 параграф, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі – 71 бет
Қысқарған сөздер
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
АӨК – агроөнеркәсіп кешені
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖӨ - жалпы өнім
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ДСҰ – дүниежүзілік сауда ұйымы
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ – акционерлік қоғам
ЕЭА – еркін экономикалық аймақ
ҚҚС – қосылған құн салығы
Кіріспе
Қазір Қазақстан егеменді ел ретінде толық қалыптасқан кезеңде, елдің
сыртқы сауда байланыстарын орнықтырып, дамыту, бұл үшін әрбір аймақтың
экспорттық әлеуетін тиімді пайдалану көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ
заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай
өркендеп, гүлденуі үшін сырқы сауда қатынастарының маңызы зор. ҚР
Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында жаңа кезеңдегі басты
басымдықтар ретінде елдің экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттігін атап көрсетті 1 .
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың, сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты, көп жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын
терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан,
ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық
құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами
бастағанынан көрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар
бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толы процестер.
Сондықтан Қазақстанның жекелеген аймақтарының экспорттық потенциалын жан-
жақты зерттеп, дамыту мүмкіндіктерін қарастыру мәселелері қазіргі таңда
өзекті болып отыр. Бұл мәселелердің теориялық және тәжирибелік маңызы
жоғарыда аталған тақырыпты таңдап алуымыздың негізі болды.
Зерттеу жұмысының объектісі Оңтүстік Қазақстан облысының экспорттық
потенциалының қазіргі жағдайы, одан әрі дамыту жолдарын жан-жақты зерделеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі
тәжірибесі негізінде сыртқы сауда операцияларын жүргізу барысында
туындайтын мәселелерді, аймақтың экспорттық әлеуетінің даму ерекшеліктерін
анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін біздің алдымызға төмендегідей
міндеттер қойылды:
- сыртқы сауданы ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерделеу;
- экспорттық саясатты іске асыру қағидаларын, құралдарын зерттеу;
- Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Қазақстан облысының экспорттық
әлеуетінің қазіргі уақыттағы жағдайын талдау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының экспорттық мүмкіндіктерін анықтау,
болашақта дамыту жолдарын ұсыну.
I. Аймақтың экспорттық әлеуетін дамытудың теориялық негіздері.
1.1 Сыртқы сауда: мәні, маңызы, оның дамуына әсер ететін факторлар.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең кең
дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзіндегі елдердің барлығы үшін
сыртқы сауданың рөлі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж.Сакстың пікірінше қандай бір ел болмасын оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан
оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ
.
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілері арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың
өзара экономикалық тәуелділігі.
Халықаралық сауда дегеніміз – дүние жүзі елдері арасындағы төлемді,
жиынтық тауар айналысы.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары
қарқынмен жедел дами бастады.
Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1) халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2) экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капиталды
жаңартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3) дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді қызметі;
4) тарифтер мен сауда туралы Бас келісімінің шаралары арқылы халықаралық
сауданың реттелуі;
5) көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кеден бажы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6) сауда – экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7) сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар жаңа индустриалды
елдердің пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-
экономикалық қатынастарына әсер тигізді.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттық 31 тиген
болса, 90 жылдары ол тек қана 81 тең болды, Батыс Еуропа халықаралық
сауданың орталығына айналды. 80-жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония
едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда
Жапония дүние жүзінде бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының
бәсекелестік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның жаңа индустриалды
елдері - Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық
критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда,
аталғандардан басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым, байланыс құрал-
жабдықтары, т.б. факторлар ескеріледі.
ХХI ғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең қабілетті елдер санатында
АҚШ пен Азиялық мемлекеттер танылып отыр. Мамандардың болжауы бойынша 2030
жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай
болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань,
Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер өз
экспорттарының құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті.
Олардың экспорттарында дайын өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде
машиналар мен жабдықтардың үлесі артты.
Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес ХХ ғасырдың
соңғы онжылдығында ең үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар
кірді.
1-кесте
Мемлекеттер Экспорт Дүниежүзілік
млрд. долл. саудадағы
үлесі %
1.АҚШ 512 12,3
2.Алмания 421 10,1
3.Жапония 397 9,5
4.Франция 236 5,7
5.Ұлыбритания 205 4,9
6.Италия 189 4,5
7.Канада 165 4,0
8.Гонконг 152 3,7
9.Голландия 148 3,6
10.Бельгия (Люксембург) 131 3,1
11.Қытай 121 2,9
12.Сингапур 96 2,3
13.Оңтүстік Корея 96 2,3
14.Тайвань 93 2,2
15.Испания 73 1,7
Дүниежүзілік экспортта мемлекеттердің үлесі.
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар
жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының рөлі күшейді. Дүниежүзілік банктің
есептеуі бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінің 40% Тынық мұхит
бассейнінде шоғырланды.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуі олардың өзара сауда қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің
үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны үлкен үштік : АҚШ-Батыс
Еуропа-Жапония шеңберінде ағылып жатыр .
1.2 Экспорттық саясатты іске асыру қағидалары мен құралдары.
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз – мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибесі 2 қағидаға
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосудың уақытша
параметрлері бойынша, барлық мемлекеттер бір-бірінен өзгешеленеді. Мысалы,
бірқатар мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң
курсынан; ал кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елдер алғашқы кездері тек
қана экспорттық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әкелуге
жағдайлар (бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ
тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса дифференцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірістік фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін арттыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарын таңдады (Аргентина), бұған
қарағанда Бразилия өз тауарларын терең өңдеуді арттыру жолы бойынша
жүргізіп отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі конъюнктурасы жағдайында
аргентиналық нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локомотивті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік кешенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты
бірінші немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан
экономикалық салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек,
реформалардың басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін
бөгеттердің ашылуы, халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық
принциптерді күшейту жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу
құралдарын таңдау әр алуан, кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде
мыналар анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың
біртұтас кешенінің күрделі әлеміне – ұлттық экономикалардың тиімді түрде
кіруі сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс .
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
-экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
-кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
-егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақта қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдік ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Бұл жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұтымдылығы бар сыртқы сауда
саясатының адекваттығын қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастап
кешіріп отырған салаларды қорғау; белгілі елде өндірілмейтін тауарларын
өндірісін дамыту; өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар
импортын ынталандыру).
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір таңдалған құрал протекционистік режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте, экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылатын салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
(рычагтардың) қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретінде
оларды маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегідей әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымындағы, экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік
нарық тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, әкспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал.
Экономикалық дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ
секторларын дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті
бағыттады.
Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардың өзгеруін
қамтамасыз етті, бұл салаларда мемелекет тарапынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде жүруі тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестициялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттың құралдары даму локомотиві болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына,арсеналына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек (2-кесте).Оларды 8 топқа топтауға
болады.
2-кесте
Сыртқы сауданы реттеу шаралары
Тарифтік: Қаржылық шаралар:
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды жүргізу
ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
-баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен шетке
-импорттық тауарларды енгізу шығаруға арналған құжаттар;
кезінде алынатын төлемдер;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекеттік монополиялар:
-демпингке қарсы; -экспорт пен импортқа монополиялар
-компенсациялар;
-импорттық жиындар.
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
-квоталар -стандарттар; сапа нормасы;
-қауіпсіздік нормасы
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен
реттеледі. Осы ұйымының ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін
негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының
мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтамасыз ететін
артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізгі болып екі жақты сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайлар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бір ізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді
туындатады.Сыртқы сауданы реттеуде Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды
рөл атқарады. Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды
жасайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына
мыналар кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы
жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
- ҚЖР мөлшерлемері;
- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы,
төлем балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз
еркімен шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
1.3 Халықаралық сауда теориялары
Сыртқы сауда себептері мен оның елдің шаруашылық өндірісіндегі орнын
түсіндіретін жүйелі экономикалық концепцияны құрастыру әрекеттері Еуропа
елдерінің феодальдық ұсақталуын жою кезінде басталған. Жеке феодалдардың
жершілдігіне қарсы шыға отырып, Еуропалық мемлекет басшылары күшті әскер
мен флоттың көмегімен орталықтандырылған мемлекет құруды қамтамасыз етті;
екеуі де (әскер де флотта) сол кезеңде алтын мен күміспен ассоциаланатын
толыққанды ақшаны қажет етті.
Металл ақшаға – алтын мен күміске деген қажеттілік сол кездегі үстем
экономикалық ілім – меркантилизмнің теоретикалық қалыптасу бағытын
анықтады.
Меркантилизим – феодализмнің ыдырауы мен қалыптасуы кезеңіндегі (15 –
18 ғ.ғ.) сауда буржуазиясының мақсат мүдделерін кескіндейтін экономикалық
ілім мен экономикалық саясат. Меркантилисттер байлық көзі өндіріс аясы емес
айналым аясы болады деген қағидаға сүйенеді; олар мемлекет ауқаттылығы елде
ақшаның (алтынның - күмістің) мүмкіндігінше неғұрлым көп жиналғандығына
байланысты деп есептеді және елден шетелге тауарлар елге әкелінетін
тауарлардан көп болуына қол жеткізуге тырысты.
Меркантилистердің ойынша, мыртқы сауда қалайда алтынды қолға түсіріп
алуға негізделуі қажет, себебі жай тауар айырбасы жағдайында (мысалы, жүнді
шарапқа айырбастағанда) ол тауарлар тұтынылады да өз айналымын мүлде
тоқтатады.
Ең жоғары (максималды) пайда алу үшін мемлекеттің араласуы мен сыртқы
сауданың үстінен бақылау ұсынылады.
Ғалымдар тарапынан шетелдік тауарларға кедендік жарналарды енгізу және
өз тауарлары үшін алты мен күміс алу арқылы экспортты арттыруға және
импортты шектеуге бағытталған сауда саясатына қатысты ұсыныстар жасалды.
Осылайша, қатаң протекционисттік шаралар қолданылды және сыртқы саудадан
түсетін пайда протекционисттік саясат жүргізетін елдің басқа мемлекеттер
есебінен алынатын артықшылықтарға ие болумен байланысты болды.
Протекционизм – елге әкелінетін тауарларға жоғары кедендік жарналарды
енгізу, сол тауарлардың көлемін шектеу немесе мүлдем тыйым салу арқылы
отандық экономиканы шетел бәсекесінен қорғауға және оның дамуын
ынталандыруға бағытталған мемлкеттің экономикалық саясаты.
Белгілі бәр мерзімде мателдың нақты көлемі сақталынғандықтан, алтынның
көп мөлшеріне ие болу үшін басқа елдердің немесе ұлттардың экспортын шектеу
керек болды. Бұл жағдай ұлтшылдықтың дамуына, басқа елдер есебінен пайдаға
ұмтылуға және де қайшылықтардың өшіп кетуіне жағдай жасайды.
Біржақты тәртіппен енгізілген импорттық шектеулер халықаралық сауданы
қиындатып жібереді.
Мұндай іс-әрекеттер әлемдік нарықты белсенді түрде бөлісуге
бағытталған капиталисттік өндірістің дамуына, халықаралық сауданың кеңеюіне
қайшы болды, сөйтіп жаңа концепциялар қажет болды.
Өндірістік төңкерістің және ірі машиналық өндіріске көшу жағдайындағы
сыртқы экономикалық қызметтің қарқынды дамуы ХVІІІ ғасырдың аяғында ғылыми
теориялың, ал ХІХ ғасырда Англияның ресми экономикалық саясатының
бейнесіндегі еркін сауда принципінің пайда болуына әсер етті, яғни
меркантилизм фритредерлікке орын берді. Ал фритредерлік көзқарас бойынша,
жекелеген ұлттың және жалпы елдердің мұдделерін қанағаттандыратын сауда
еркіндігі.
Фритредерліктің негізінде ағылшын саяси экономиясының классиктері
А.Смит пен Д.Рикардо жасаған салыстырмалы шығындар теориясы алынған.
А.Смит: Абсолюттік артықшылықтар теориясы.
Адам Смит халықаралық еңбек бөлінісі жөніндегі мәселелерді талдап,
қандай тауарларды экспорттау, импорттау керек екендігі жайлы өз ойын
былайша тұжырымдады: Егер бөтен бір мемлекет өзіміз шығара алатынымызға
қарағанда, арзан тауармен бізді қамтамасыз етуге қабылетті болса, онда сол
тауарды өзіміз шағармай-ақ, шетелден сатып алу әлдеқайда тиімді
А.Смиттің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
атты басты еңбегінде (1776 жыл) басты идея – ұлттар мен халықтар байлығының
негізі еңбек бөлінісі екендігіне салды. Автор келесі қортындыны шығарды:
халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысып жатқан елдер пайда табады.
А.Смит халықаралық еңбек бөлінісі елдің абсолютті артықшылықтарын
ескерумен іске асырылуы керек деп сендірді. Әр мемлекет өзінің абсолютті
артықшылығы бар тауар өндірісіне мамандануы керек. Сондықтан, А.Смит
көзқарастары абсолютті артықшылықтар теориясы деп аталып кетті.
Мемлекеттің өзінің абсолютті артықшылығы жоқ тауарларды өндіруден бас
тартуы және басқа тауарларды өндірісіне ресурстарын жұмылдыруы өндіріс
көлемінің ұлғаюына және елдер арасындағы тауар айырбасының кеңеюіне
әкеледі.
Сонымен, шетел тауар өндірушілері ұлттық тауар өндірушілерге
қарағанда, өнімді арзан шығара алса, онда ондай өнімді сатып алудан
тартынбау керек. Айырбас әрбір ел үшін пайдалы, бұл айырбаста әрбір ел
өзінің абсолютті артықшылығын табады, оны протекционизм не шектеп, не
мүлдем жоюы мүмкін. А.Смиттің талдауы классикалық теориясының бастапқы
нүктесі болып табылады, ол еркін сауда саясатының кез-келген түріне негіз
бола алады.
А.Смиттің қағидалары көп жерде жеткіліксіз, абстрактты болды. Егер
елде абсолютті артықшылық болмаса ше? Онда басқа мемлекеттер онымен сауда
жасасқысы келе ме? Егер ол өзі сата алатына қарағанда, сатып алуы көбірек
болса ше? Бұл жағдай ақшаның шетелге ағылуына әкелмей ме? Осы мәселелердің
барлығын сыртқы сауда шеше алатынының кепілі бар ма?
Абсолютті артықшылық теориясы осылайша тығырыққа әкеліп тірейді.
Д.Рикардо: Салыстырмалы артықшылықтар қағидасы.
Д.рикардо Саяси экономияның және салық слудың принциптері деген
еңбегінде (1817ж.) екі мемлекет арасындағы айырбас қай шектерде тиімді
екенін және халықаралық маманданудың критерийлерін айқын көрсете отырып,
классикалық теорияны тығырықтан шығарды.
Рикардо атап көрсеткендей, елдің ешбір өндірісте абсолютті артықшылығы
болмаса да, сауда екі жақ үшін де тиімді. Тиісті сауда болмаған жағдайда
да, екі ел арасындағы баға қатынасындағы сәл айырмашылықтың өзі әрбір ел
үшін салыстырмалы артықшылыққа қол жеткізеді, яғни басқа тауарларға
қарағанда, өндірісі анағұрлым тиімді тауар өндіріліп, тап осы тауар
басқасына айырбасталынып, экспортқа шығарылуы тиіс.
Сонымен, Рикардо салыстырмалы артықшылық заңын ашты: ол ьойынша, әрбір
елдің белгілі бір тауарды шығаруда салыстырмалы артықшылығы болады және оны
сауда кезінде басқа тауарларға айырбастау тиімді. Екі тауар өндіруден
абсолютті шығындар деңгейі жоғары елдерде де тауар айырбасынан пайда ала
алады. Бұл заң тек ұлттар арасында ғана емес, сонымен қатар, аймақтар,
кәсіпорындар және ұлттық шаруашылықтар ішіндегі адамдар арасындағы кез-
келген еңбек бөлінісінің артықшылықтарын негіздейді.
Салыстырмалы артықшылықтар теориясы – халықаралық сауданың бағыттары
мен себептерін түсіндіретін жұртшылыққа кеңінен танымал классикалық негіз
болып табылады.
Рикардо моделінде елдер жергілікті еңбек салыстырмалы түрде тиімді
қолданылатын тауарларды экспортқа шығарды және бұл еңбек шығындары
салыстырмалы түрде тиімсіз өнімді импорттайды. Басқаша айтқанда сол және
басқа да елдердегі өндіріс сипаты салыстырмалы артықшылықтар арқылы
анықталады.
Швед мектебі: Өндіріс факторларын үйлестіру теориясы.
ХІХ ғасырдың классикалық талдауы қандай да бір елдіңкез-келген өнімге
байланысты салыстырмалы артықшылықтарының пайда болуын толығымен түсіндіре
алмайды. Смит пен Рикардоның ойынша, тауарлар өндірісіне басты әсер ететін
фактор – еңбек және бағаның өзі еңбек шығындарына тәуелді болады, яғни олар
құнның еңбек теориясын жақтады.
Күнделікті өмірде сыртқы сауда тек қана еңбек факторына негізделмейді,
сонымен қатар, оның негізінде әр түрлі елдердің шикізат қорларындағы
айырмашылықтар жатады. Канада АҚШ-қа орманды экспорттайтын, мұның себебі
еңбек өнімділігінің жоғарылығында емес, сирегірек қоныстанған Канаданың АҚШ-
қа қарағанда, орман қоры бір адамға шаққанда көбірек болғанына байланысты.
Бүкіл халықаралық сауда дамуының шикізат қоры потенциалының
айырмашылықтарын байланыстыратын теория халықаралық экономиканың басты
теориясының бірі болып табылады. Оны шведтің екі экономисті құрастырады: 1.
Эли Хекшер, экономика тарихындағы атақты швед маманы. Ол 1919 жылы өзінің
қысқаша құрастырған тақырыбын жариялады және 1977ж. Хекшердің оқушысы
Бертиль Олин осы теорияны жалғастырып, өңдеп, нобель сыйлығына ие болды.
Сондықтан бұл теорияны Хекшер-Омин теориясы деп атайды.
Бұл теория бойынша әрбір ел өзінің бар өндірістік факторлар қатынасына
қолайлы болатын тенденциямен мамандырылады. Мысалы, жерге бай, қаржы мен
еңбекке кедей Австралия өзінің Ұлыбританиямен айырбасына бидай өндірісіне,
мал шаруашылығына, мал азығын өндіру мәдениетіне негізделіп мамандануы
керек. Ал қаржы мен еңбекке бай, ал жерге кедей Ұлыбританияның мақсаты
Австралияға өнеркәсіп тауарларын сату болып табылады.
Хекшер-Олин теориясының негізі мынадай:
1. Мемлекеттерде өнімдерді экспортқа шығару тенденциясы байқалады. Оларды
дайындау үшін өндірістің артық факторы қолданылады керісінше елге
шетелден әкелінетін өнімдер өндірісте керекті сирек фактор классикалық
экономикалық теория негізгі үш факторды бөледі: еңбек, жер, капитал.
2. Экспорттық өнімді өндірістік алмасу факторымен айрбастауға болады.
Хекшер-Олиннің неоклассикалық теориясы дамыған елдерге келіп түсетін
шикізат тауарларына айырбас ретінде кері қарай: машиналар, құрал-жабдық,
капитал әкетілетін метрополиялар мен колониялар арасындағы сауданың даму
себептерін түсіндіру үшін ыңғайлы.
Хекшер-Олиннің концепциясы қазіргі жағдайда өнімдердің кей түрлерін
экспорттауға ел артықшылықтарын түсіндіру үшін пайдаланылады. Мысалы,
Оңтүстік Кореяның киім мен электрондық блоктар тәрізді еңбекті көп қажет
ететін тауарларды экспорттауға артықшылықтары ондағы арзан жұмыс күшінің
мөлшерден тыс артығымен түсіндіріледі. Ал Швецияның болат құю өнеркәсібі
өнімін экспортаудағы артықшылықтары төменгі дәрежедегі өндіріс шығындары
арқылы жоғары сапалы болат алуды қамтамасыз ететін темір рудасының
құрамындағы фосфордың өте аз көлемі мен түсіндіріледі. Канада мен
Норвегияның алюминий балқытудағы артықшылықтары арзан электр энергиясын
шығаруда мүмкіндік беретін географиялық жағдайлардан туындайды.
Бұл теория шындыққа қаншалық жақын. Экономистер оның құндылықтары мен
кемшіліктерін зерттеуді жалғастыруда. Хекшер-Олин теориясы халықаралық
сауда құрылымын түсіндіруде негізгі құрал бола ала ма деген сұрақ әлі
ақырғы шешімін тапқан жоқ.
Тұжырымдар:
1. Салыстырмалы шығындар айырмашылығы сауданың негізі болып табылады.
Әрбір ел өндірісте ең биік тиімділікке жеткен тауарларды өндіруі керек
және сол тауарларды өндірісі минималды тиімділікке жеткен тауарларға
айырбастап экспорттау керек. Яғни, сыртқы сауда сомасы нольге тең ойын
емес, бір жақты ұтысы екінші жақтың ұтылысы емес. Сауда екі жаққа да
тиімді және осы саудаға қатысу екі жақтың да жағдайын едәуір
жақсартады.
2. елдер өндіріс факторларымен бірдей дәрежеде қамтылмаған. Сондықтан да
елдер өндірісте салыстырмалы түрде аз шығындарды талап ететін
тауарларды өндіруге және экспорттауға ұмтылады, сонымен қатар
жетіспейтін өндірістік факторларды талап ететін тауарларды импорттауға
тырысады.
3. Хекшер-Олин теориясы халықаралық таудадағы көптеген маңызды
заңдылықтарды түсіндіреді. Елдер іс жүзінде көбінесе өндірісте ел
иелігінде көп шикізатты керек ететін тауарларды экспорттауға тырысады
кейінгі жылдары АҚШ технология нарығында салыстырмалы артықшылықтарды
бір-жолата жоғалтты, Жапония өз алдына бұл салада қарқынды дами
бастады.
4. бірақ та Хекшер-Олин теориясына барлық мәселелер тұтастай сәйкес
келмейді. Соңғы жылдары Еуропа елдерінде бәсекелестік позициялардың
өзгеруі өндіріс факторларын қамтамасыз етуден ілгерілеулерге сәйкес
келмейді. Статистика мәліметтері бойынша өндірісі дамыған елдердің
өндірістік шикізатпен қамтамасыз етілуі біртіндеп теңдестірілуде. Бұл
мәліметтер Хекшер-Олин теориясының қазіргі уақытқа сай келмейтінін
көрсетеді.
Соңғы уақытта осы теориядағы пайда болған сәйкессіздіктерді осы
теорияны дамыту немесе өзгерту жолымен шешуге болады. Экономистер әлі күнге
дейін тиімді жолды таңдамаған.
Жаңа технологиялық теориялар. Ғылыми ізденістерді, технологиялық құрал-
жабдықтарды қажет ететін салалардың (медициналық дәрі-дәрметкер, ЭЕМ мен
құрал-жабдықтар өндірісі, авиациялық және ракеталық-ғарыштық өнеркәсіп)
дамуы және олардың өнімдерінің халықаралық айырбасының қарқынды өсуі бір-
бірін жарым-жартылай толықтыра түсетін, бірақ қайбірде бір-біріне қарама-
қайшы келетін жекелеген модельдер жиынтығын көрсететін жаңа технологиялық
бағыттар теориясының қалыптасуына түрткі болды. Бұл теорияларда объект
ретінде жекелеген ел емес, халықаралық фирма әрекет етеді.
Зерттеушілер мынадай сұраққа жауап беруге тырысты: фирма қандай
жағдайда сыртқы нарыққа шығып, оны жаулап ала алады? Осы сұраққа жауап
беруге тырысқандардың бірі – американдық ғалым Стефан Линдер.
Линдердің пікірінше, фирма технологиялық жағынан күрделі бұйымдарды
қолданыстағы қажеттілікке қарай, ең алдымен, ішкі нарық қажеттілігіне жауап
ретінде өндіре бастайды. Сондықтан фирма ең алдымен ұлттық өнімді нарыққа
арнап шығарып, тек екінші кезекте, яғни, өндірістің кезекті кеңейтілуінен,
ішкі нарықтың қанығуынан кейін ғана өз өнімдерін шет елге сатумен
айналысады. Өйткені, ішкі нарық сипаттамасы, әсересе, оның мөлшері маңызды
салыстырмалы басымдылықты құрайды. Кең ауқымды ұлттық рынок иновациялар
(жаңартпа) енгізуге түрткі болып, көлемді үнемдеуді іске асыруға мүмкіндік
береді. Ол ұлттық масштабта сан түрлі тауарларды өндіруге, кейіннен оларды
шағын рыноктарда сатуға жол ашады. Ал бұған керісінше, шағын елдерде
өндірушілер өздеріне жеткілікті көлемдегі рынокты қамтамасыз ету үшін
халықаралық масштабта стандарттандыруға икемді тауарлар өндірісіне
маманданады.
Фирманың шет елдік нарыққа шығуы оның ұлттық сатып алушыға дайындалған
тауар негізінде іске асырылады;
Импортқа шығарушы елдің тұтыну құрылымы баскомпания орналасқан елдің
тұтыну құрылымына неғұрлым жақындатылуы тиіс.
Технологиялық үзіліс теориясы өндіріс факторларына бірдей ие елдер
арасындағы сауданың дамуы сауда жасаушы елдердің біріндегі қандай да бір
салада туындайтын техникалық өзгерістер арқасында пайда болған деп
жорамалдайды. Техникалық жаңалық ең алдымен бір елде пайда болатындықтан,
ол басымдылыққа ие болады, яғни жаңа технология тауарларды аз шығындармен
өндіруге мүмкіндік береді деген сөз. Егер жаңалық жаңа өнімді өндіруден
көрінетін болса, онда кәсіпкер жаңашыл елдегі кәсіпкер белгілі бір уақыт
ішінде квазимонополия деп аталатын артықшылыққа ие болады, яғни, ол жаңа
тауарды экспортқа шығара отырып, қосымша пайда алады. Демек, пайда табу –
салыстырмалы түрдегі арзан затты өндіруде ғана емес, бәріне немесе
көпшілікке қажет, бірақ әзірге ешкім өндіре алмаған тауар, бұйымдарды
шығаруда. Сөйтіп, бұл технологияны басқа елдер игерген бойда, бұдан басқа
тағы да бір жаңа, басқалардың қолы жетпейтін нәрсені өндіру қажеттілігі
туындайды.
Техникалық жаңалықтарды пайда болуы нәтижесінде осы жаңалықтарға ие
және ие емес елдер арасында технологиялық үзіліс пайда болады. Бұл үзіліс
біртіндеп жойылады, себебі басқа елдерде жаңашыл елдің жаңадан
енгізгендерін қаз-қалпында көшіріп ала бастайды. Бірақ әзірге үзіліс
жойыла қоймағандықтан жаңа технология бойынша шығарылған жаңа тауарлар
сауда-саттығы жалғаса береді.
Жаңа технологиялық бағыттың неғұрлым танымды теориясы 1966 жылы
американдық ғалымдар Реймонд Вернон, Киндельберг және Уэльстер ойлап тапқан
өнімнің өмірлік циклі болып табылады. Бұл алғашында американ нарығы үшін
қарастырылып, АҚШ-та тұтынылып жүрген тауарлар болатын. Сөйтіп, олар
біртіндеп басқа дамыған елдерге де тарай бастаған 60-жылдармен тұспа-тұс
келген кезең еді.
Аталған теорияға сәйкес әрбір жаңа өнімді өндіру: оның өндіріске
енгізілуі, кеңеюі, кемелденуі және қартаюы тәрізді кезеңдерін қамтитын
циклден өтеді. Технология дамуының дәрежесі мен әрбір кезеңдегі сұраныс
әртүрлі болады.
Жаңа өнімді ішкі нарық үшін өндіре бастаған циклдің бірінші кезеңінде
оған деген сұраныс аса үлкен емес. Мұндай сұраныс тауарды сатып алу туралы
шешім қабылдауда оның бағасына ерекше мән бере қоймайтын табысы жоғары
адамдарға ұсынылады. Табысы жоғары адамдар көбейген сайын нарық өндірісінде
жаңа технологияны қолдануға байланысты елеулі шығындарды соғұрлым қажет
ететін жаңа тауарларды пайда болуы мүмкін. Мұндай технология жоғары
маманданған қызметкерлерді көптеп пайдалануды көздейді. Бірінші кезеңде
жаңа тауарларды экспортқа шығуы елеусіздеу болады.
Екінші кезеңде ішкі нарықтағы сұраныс жедел өсіп, өнім көпшілікке
танымал бола бастайды. Жаңа тауарлардың үлкен партияларын топтап шығару
жүзеге асырылады. Жаңа тауар шет елде де сұранысқа ие болады. Алғашында ол
экспорт есебінен қанағаттандырылып, кейіннен өндіріс технологиясын ұсыну
арқылы жаңа тауарды шет елде де өндіру қолға алынады.
Үшінші кезеңде (кемелдену) ішкі нарық қанықтығы жоғары деңгейге
жетеді. Өндірістік технология толығымен стандартталады. Бұл біліктілігі
төмендеу жұмыс күшін пайдалануға өндіріс шығындарын, бағаны төмендетуге,
тауар пайда болған елдің ішкі нарығына ене бастаған шет ел компаниялары мен
жаңашыл елдіңфирмаларын максималды тауар өндірісіне қол жеткізулеріне
мүмкіндік береді.
Циклдың соңғы кезеңінде өнім қартаяды, оны өндіру қысқара бастайды.
Бағаны бұдан әрі төмендету, кемелдену кезеңіндегі сияқты сұраныстың
өсуіне әкелмейді.
Жаңа өнімнің өмірлік циклден өту схемасы осындай. Осы модельге сәйкес
елдер қандай да бір тауарды кемелдену әр түрлі кезеңінде өндіру мен
экспортқа шығаруға маманданады. Мұның мысалы ретінде Азия-Тынық мұхит
аймағы елдері дамуын мысалға келтіруге болады. Бұл жерде жоғары
индустриальды, жаңа индустриальды мемлекеттердің ОСЕАН (Оңтүстік-Шығыс Азия
мемлекеттірінің ассоциациясы: Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд және
Филиппин) елдерінің экономикалық дамуының белгілі бір кезеңдерінде
біртіндеп өтуді үздіксіз процесі жүреді. Мысалы, қазіргі таңда АСЕАН елдері
технология саласында жаңа индустриальды мемлкеттердің кешегі ісін қайталап,
соған ұқсас мамандану сапасын жүзеге асыруға тырысады. Бұл құбылыс ұшып
бара жатқан қаздар тұжырымдамасының атауына ие болды.
Тауарлардың белгілі бір кезеңдерін өтуінің классикалық мысалы ретінде
электроника дамуының тарихын келтіруге болады. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі алғашқы жылдарда АҚШ өндірушілері вакуумдық трубалар базасында
әрекет ететін радиоаппаратуралардың әлемдік нарығында үстемдік жүргізді.
Жапония арзан жұмыс күшін пайдалана отырып, арзан және сапасы жағынан
олардан кем түспейтін радиоқабылдағыштарды өндіруді қамтамасыз ете алды. Өз
кезегінде АҚШ-та транзисторлық радиобөлшектер өндірісін жөнге келтіре
отырып, өнімнің өмірлік цикліндегі келесі айналысты жасады. Жапония бірнеше
жылдардан кейін транзисторлардың жергілікті өндірісін ұйымдастыру арқылы
АҚШ-ты қуып жетті және халықаралық нарықтың елеулі бөлігін басып алды.
Келесі айналыс АҚШ-тың интегралдық схема мен қазіргі радио өндірісіне
арналған миниатюрлендірудің басқа да түрлерін өндірумен байланысты болды.
Теорияның кемшіліктері немесе оның қосымшасының шектеулілігі:
Тауарлардың бірқатарын өндіру (мысалы, халықтың элитарлық тобының
сұранысына бағытталған яхта, автомобильдер мен т.б. қымбат тауарлар) тар
ауқымды мамандандырылған аудандарда ғана сақталынып, басқа елдерге таратыла
қоймады.
АҚШ-тың онысыз да мойындалған жетекшілік жағдайын нығайта түсті. Бірақ
соңғы кездері кейбір елдер (Жапония, Германия) өндірістің белгілі бір
түрлеріне мамандана отырып, АҚШ-ты қуып жетіп, басып озды.
Майкл Портердің Бәсекелістік артықшылықтар теориясы.
Американ экономисті М.Портер 1991 жылы Елдердің бәсекелістік
артықшылықтары деген зерттеуді жариялады. Зерттеуде халықаралық сауда
мәселелері мүлде жаңа қырынан талқыланды:Халықаралық нарықта елдер емес,
фирмалар бәсекеге түседі. Елдің бұл процесте алатын орнын анықтау үшін
фирманың бәсекелістік артықшылыққа қалай қол жеткізетінін және оны қалай
сақтап қалатынын түсіну керек.
Портер өз үлестеріне экспорттың ½-і келетін 10 ірі өндірістік елде
зерттеу жүргізген. Ол осы зерттеу нәтижесінде елдің әлемдік нарықтағы
бәсекелестік қабілеті соларға бағынышты негізгі параметрлерінің өзара
байланысын көрсететін ұлттық халықаралық бәсекелестік қабілеті деген
теориясын тұжырымдады.
Портер қазіргі сыртқы сауданың дамуын анықтайтын 4 негізгі параметрді
көрсетті:
➢ факторлық шарттар;
➢ сұраныс шарттары;
➢ жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар;
➢ фирма стратегиясы және бәсекелестік.
Портер бірінші параметрдің – саны жаңа шарттардың енгізілуі арқылы
ұлғаятын факторлық шарттардың – маңыздылығын мойындады. Неоклассикалық
теория негізін қалаушылар өзгешілігі – ол аталған факторлар ел үшін мұра
ретінде қалдырылмайды, өндірістің кеңеюі процесінда пайда болады деп
санады. Мысалы, Жапониядағы жер жетіспеушілік факторы шағын технологиялық
процесстерді қалыптастыру үшін негізгі ынталандырушы күшке айналды. Бұл
кейін әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Ал швейцар фирмалары
соғыстан кейінгі жылдары жұмыс күшінің жетіспеушілігі салдарынан еңбек
өнімділігін көтеру бағытын таңдады
Екінші параметр – сұраныс шарттары – ішкі нарықтың қажеттіліктерін
көрсетеді. Олар фирманың даму барысын айқындап, оның болашақта әлемдік
нарықтың әлеуеттік (потенциалдық) дамуымен байланысын көрсетеді.
Портер- Линдер теориясын дамыта отырып, компания қызметіне ықпал
жасайтын ішкі нарықтың қажеттіліктерін аса мыңызды фактор ретінде
қарастырды. Мысалы, шағын бөлмелерде тұратын жапондықтар Жапон өнеркәсібі
шығара бастаған энергия қуатын сақтайтын арзан кондиционерлер тұтынуды
қолайлы деп санайды кейіннен мұндай кондиционерлер экспортталуын Жапондық
компаниялар қамтамасыз ету арқылы бүкіл әлемде кеңінен пайдаланылатын
болды.
Үшінші параметр – жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар –
фирма қызметіне тікелей әсер ететін тиімді өндірістік ортаны сипаттайды.
Әшекейлік бұйымдар өндіретін Итальяндық фирмалардың гүлденуінің себебі:
Италия асыл тастармен металдармен өндеу өндірісі бойынша әлемдік жетекші
орынға ие болып отыр.
Төртінші фактор – фирма стратегиясы және бәсекелестік – фирмалық
стратегияға және ұйымдастырушылық құрылымына байланысты. Бұл жерде
басқарудың жалып және универсалдық жүйелерін ерекшелеп бөлуге болмайды.
Мысалы, жиһаз өндірісі, жарық беру құрылғылары, буып-түю машиналары
өндіріснде жеткешілік орындағы Итальяндық фирмалар өзгерістерге тез
бейімделгіштігімен, серпімділігімен, басқару нысандарының икемділігімен
ерекшеленеді. Ал оптика, дәлме-дәл машина құрылысы өндірісне бейімделетін
Неміс фирмалары үшін орталық басқарудың қатаң жүйесі үйреншікті жайт болып
табылады. Ішкі нарықта бәсекелердің бар болуы өте маңызды.
Ішкі нарықтағы күшті бәсеке фирманы сыртқы нарықта іздестіре отырып,
шетелге шығуға ынталандырады, ішкі нарықтағы бәсекелестік тауардың
жетклікті дәрежедегі бәсекелестік қабілетілігі жағдайында оның сыртқа
шығарылу жолдарын белсенді түрде іздестіруге ықпалын тигізеді.
Фирмалар өз саласында жаңа бәсекелестік әдістерді тауып, олармен
нарықтарға шығатын яғни енгізілімдерді жүзеге асыратын болса, онда
бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізе алады.
Бәсеклестік артықшылықтарға жетідегі жаңалықтардың (нованиялардың)
пайда болуын типтік себептері мынадай:
➢ жаңа технологиялар;
➢ сатып алушылардың жаңа немесе өзгерген сұраныстары;
➢ саланың жаңа сегментінің пайда болуы;
➢ өндіріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
І. Аймақтың экспорттық әлеуетін
дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1. Сыртқы сауда: мәні, маңызы, оның дамуына
әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Экспорттық саясатты іске асыру қағидалары мен
құралдары ... ... ... ... ..11
1.3 Халықаралық сауда теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ. Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық
әлеуетінің деңгейін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...31
2.1. Қазақстан Республикасы экспортының қазіргі күй-жайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..31
2.2. ОҚО сыртқы сауда айналымының 2005-2006 жылдардағы
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ІІІ. Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық
әлеуетінің деңгейін жоғарылату жолдары ... ... ... ... ... ... ...60
3.1. ОҚО-ның экспорттық әлеуетін мақта-тоқыма кластерін
қалыптыстыру арқылы дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2. Қазақстандағы тоқыма саласының қазіргі
жағдайы мен даму динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан облысы экспорттық
әлеуетінің деңгейін жоғарылату жолдары.
Зерттеу жұмысының объектісі – Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік
Қазақстан облысының экспорттық әлеуетін талдау, одан әрі дамыту жолдарын
жан-жақты зерделеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі
тәжірибесі негізінде аймақтың экспорттық әлеуетінің даму ерекшеліктерін
анықтау, Оңтүстік Қазақстан облысының сыртқы саудасының қазіргі уақыттағы
жағдайын талдап, болашақта тиімділігін арттыру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тарау, 7 параграф, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі – 71 бет
Қысқарған сөздер
ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
АӨК – агроөнеркәсіп кешені
ЖІӨ - жалпы ішкі өнім
ЖӨ - жалпы өнім
ТМД – тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ДСҰ – дүниежүзілік сауда ұйымы
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
АҚ – акционерлік қоғам
ЕЭА – еркін экономикалық аймақ
ҚҚС – қосылған құн салығы
Кіріспе
Қазір Қазақстан егеменді ел ретінде толық қалыптасқан кезеңде, елдің
сыртқы сауда байланыстарын орнықтырып, дамыту, бұл үшін әрбір аймақтың
экспорттық әлеуетін тиімді пайдалану көкейтесті мәселеге айналып отыр.
Біздің заманымыз өзара байланысты, экономикалық дамудың жалпыға ортақ
заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай
өркендеп, гүлденуі үшін сырқы сауда қатынастарының маңызы зор. ҚР
Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында жаңа кезеңдегі басты
басымдықтар ретінде елдің экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттігін атап көрсетті 1 .
Әр түрлі мекемелер мен фирмалардың, сондай-ақ мемлекеттер арасындағы
екі жақты, көп жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын
терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық
еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернационалдануынан,
ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық
құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами
бастағанынан көрінеді.
Әрине, аталған процестер оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Бұлар
бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толы процестер.
Сондықтан Қазақстанның жекелеген аймақтарының экспорттық потенциалын жан-
жақты зерттеп, дамыту мүмкіндіктерін қарастыру мәселелері қазіргі таңда
өзекті болып отыр. Бұл мәселелердің теориялық және тәжирибелік маңызы
жоғарыда аталған тақырыпты таңдап алуымыздың негізі болды.
Зерттеу жұмысының объектісі Оңтүстік Қазақстан облысының экспорттық
потенциалының қазіргі жағдайы, одан әрі дамыту жолдарын жан-жақты зерделеу
болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасының бүгінгі
тәжірибесі негізінде сыртқы сауда операцияларын жүргізу барысында
туындайтын мәселелерді, аймақтың экспорттық әлеуетінің даму ерекшеліктерін
анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін біздің алдымызға төмендегідей
міндеттер қойылды:
- сыртқы сауданы ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерделеу;
- экспорттық саясатты іске асыру қағидаларын, құралдарын зерттеу;
- Қазақстан Республикасы мен Оңтүстік Қазақстан облысының экспорттық
әлеуетінің қазіргі уақыттағы жағдайын талдау;
- Оңтүстік Қазақстан облысының экспорттық мүмкіндіктерін анықтау,
болашақта дамыту жолдарын ұсыну.
I. Аймақтың экспорттық әлеуетін дамытудың теориялық негіздері.
1.1 Сыртқы сауда: мәні, маңызы, оның дамуына әсер ететін факторлар.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең кең
дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзіндегі елдердің барлығы үшін
сыртқы сауданың рөлі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж.Сакстың пікірінше қандай бір ел болмасын оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан
оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ
.
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілері арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың
өзара экономикалық тәуелділігі.
Халықаралық сауда дегеніміз – дүние жүзі елдері арасындағы төлемді,
жиынтық тауар айналысы.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары
қарқынмен жедел дами бастады.
Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1) халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2) экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капиталды
жаңартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3) дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді қызметі;
4) тарифтер мен сауда туралы Бас келісімінің шаралары арқылы халықаралық
сауданың реттелуі;
5) көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кеден бажы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6) сауда – экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7) сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар жаңа индустриалды
елдердің пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-
экономикалық қатынастарына әсер тигізді.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттық 31 тиген
болса, 90 жылдары ол тек қана 81 тең болды, Батыс Еуропа халықаралық
сауданың орталығына айналды. 80-жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония
едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда
Жапония дүние жүзінде бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының
бәсекелестік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның жаңа индустриалды
елдері - Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық
критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда,
аталғандардан басқа қазба байлықтар, инфрақұрылым, байланыс құрал-
жабдықтары, т.б. факторлар ескеріледі.
ХХI ғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең қабілетті елдер санатында
АҚШ пен Азиялық мемлекеттер танылып отыр. Мамандардың болжауы бойынша 2030
жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай
болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань,
Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер өз
экспорттарының құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті.
Олардың экспорттарында дайын өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде
машиналар мен жабдықтардың үлесі артты.
Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес ХХ ғасырдың
соңғы онжылдығында ең үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар
кірді.
1-кесте
Мемлекеттер Экспорт Дүниежүзілік
млрд. долл. саудадағы
үлесі %
1.АҚШ 512 12,3
2.Алмания 421 10,1
3.Жапония 397 9,5
4.Франция 236 5,7
5.Ұлыбритания 205 4,9
6.Италия 189 4,5
7.Канада 165 4,0
8.Гонконг 152 3,7
9.Голландия 148 3,6
10.Бельгия (Люксембург) 131 3,1
11.Қытай 121 2,9
12.Сингапур 96 2,3
13.Оңтүстік Корея 96 2,3
14.Тайвань 93 2,2
15.Испания 73 1,7
Дүниежүзілік экспортта мемлекеттердің үлесі.
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар
жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының рөлі күшейді. Дүниежүзілік банктің
есептеуі бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінің 40% Тынық мұхит
бассейнінде шоғырланды.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуі олардың өзара сауда қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің
үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны үлкен үштік : АҚШ-Батыс
Еуропа-Жапония шеңберінде ағылып жатыр .
1.2 Экспорттық саясатты іске асыру қағидалары мен құралдары.
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз – мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибесі 2 қағидаға
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосудың уақытша
параметрлері бойынша, барлық мемлекеттер бір-бірінен өзгешеленеді. Мысалы,
бірқатар мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң
курсынан; ал кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елдер алғашқы кездері тек
қана экспорттық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әкелуге
жағдайлар (бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ
тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса дифференцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірістік фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін арттыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарын таңдады (Аргентина), бұған
қарағанда Бразилия өз тауарларын терең өңдеуді арттыру жолы бойынша
жүргізіп отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі конъюнктурасы жағдайында
аргентиналық нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локомотивті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік кешенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты
бірінші немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан
экономикалық салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек,
реформалардың басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін
бөгеттердің ашылуы, халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық
принциптерді күшейту жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу
құралдарын таңдау әр алуан, кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде
мыналар анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың
біртұтас кешенінің күрделі әлеміне – ұлттық экономикалардың тиімді түрде
кіруі сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс .
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
-экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
-кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
-егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақта қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдік ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Бұл жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұтымдылығы бар сыртқы сауда
саясатының адекваттығын қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастап
кешіріп отырған салаларды қорғау; белгілі елде өндірілмейтін тауарларын
өндірісін дамыту; өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар
импортын ынталандыру).
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір таңдалған құрал протекционистік режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте, экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылатын салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
(рычагтардың) қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретінде
оларды маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегідей әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымындағы, экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік
нарық тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, әкспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал.
Экономикалық дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ
секторларын дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті
бағыттады.
Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардың өзгеруін
қамтамасыз етті, бұл салаларда мемелекет тарапынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде жүруі тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестициялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттың құралдары даму локомотиві болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына,арсеналына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек (2-кесте).Оларды 8 топқа топтауға
болады.
2-кесте
Сыртқы сауданы реттеу шаралары
Тарифтік: Қаржылық шаралар:
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды жүргізу
ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
-баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен шетке
-импорттық тауарларды енгізу шығаруға арналған құжаттар;
кезінде алынатын төлемдер;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекеттік монополиялар:
-демпингке қарсы; -экспорт пен импортқа монополиялар
-компенсациялар;
-импорттық жиындар.
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
-квоталар -стандарттар; сапа нормасы;
-қауіпсіздік нормасы
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен
реттеледі. Осы ұйымының ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін
негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының
мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтамасыз ететін
артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізгі болып екі жақты сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайлар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бір ізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді
туындатады.Сыртқы сауданы реттеуде Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды
рөл атқарады. Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды
жасайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына
мыналар кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы
жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
- ҚЖР мөлшерлемері;
- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы,
төлем балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз
еркімен шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
1.3 Халықаралық сауда теориялары
Сыртқы сауда себептері мен оның елдің шаруашылық өндірісіндегі орнын
түсіндіретін жүйелі экономикалық концепцияны құрастыру әрекеттері Еуропа
елдерінің феодальдық ұсақталуын жою кезінде басталған. Жеке феодалдардың
жершілдігіне қарсы шыға отырып, Еуропалық мемлекет басшылары күшті әскер
мен флоттың көмегімен орталықтандырылған мемлекет құруды қамтамасыз етті;
екеуі де (әскер де флотта) сол кезеңде алтын мен күміспен ассоциаланатын
толыққанды ақшаны қажет етті.
Металл ақшаға – алтын мен күміске деген қажеттілік сол кездегі үстем
экономикалық ілім – меркантилизмнің теоретикалық қалыптасу бағытын
анықтады.
Меркантилизим – феодализмнің ыдырауы мен қалыптасуы кезеңіндегі (15 –
18 ғ.ғ.) сауда буржуазиясының мақсат мүдделерін кескіндейтін экономикалық
ілім мен экономикалық саясат. Меркантилисттер байлық көзі өндіріс аясы емес
айналым аясы болады деген қағидаға сүйенеді; олар мемлекет ауқаттылығы елде
ақшаның (алтынның - күмістің) мүмкіндігінше неғұрлым көп жиналғандығына
байланысты деп есептеді және елден шетелге тауарлар елге әкелінетін
тауарлардан көп болуына қол жеткізуге тырысты.
Меркантилистердің ойынша, мыртқы сауда қалайда алтынды қолға түсіріп
алуға негізделуі қажет, себебі жай тауар айырбасы жағдайында (мысалы, жүнді
шарапқа айырбастағанда) ол тауарлар тұтынылады да өз айналымын мүлде
тоқтатады.
Ең жоғары (максималды) пайда алу үшін мемлекеттің араласуы мен сыртқы
сауданың үстінен бақылау ұсынылады.
Ғалымдар тарапынан шетелдік тауарларға кедендік жарналарды енгізу және
өз тауарлары үшін алты мен күміс алу арқылы экспортты арттыруға және
импортты шектеуге бағытталған сауда саясатына қатысты ұсыныстар жасалды.
Осылайша, қатаң протекционисттік шаралар қолданылды және сыртқы саудадан
түсетін пайда протекционисттік саясат жүргізетін елдің басқа мемлекеттер
есебінен алынатын артықшылықтарға ие болумен байланысты болды.
Протекционизм – елге әкелінетін тауарларға жоғары кедендік жарналарды
енгізу, сол тауарлардың көлемін шектеу немесе мүлдем тыйым салу арқылы
отандық экономиканы шетел бәсекесінен қорғауға және оның дамуын
ынталандыруға бағытталған мемлкеттің экономикалық саясаты.
Белгілі бәр мерзімде мателдың нақты көлемі сақталынғандықтан, алтынның
көп мөлшеріне ие болу үшін басқа елдердің немесе ұлттардың экспортын шектеу
керек болды. Бұл жағдай ұлтшылдықтың дамуына, басқа елдер есебінен пайдаға
ұмтылуға және де қайшылықтардың өшіп кетуіне жағдай жасайды.
Біржақты тәртіппен енгізілген импорттық шектеулер халықаралық сауданы
қиындатып жібереді.
Мұндай іс-әрекеттер әлемдік нарықты белсенді түрде бөлісуге
бағытталған капиталисттік өндірістің дамуына, халықаралық сауданың кеңеюіне
қайшы болды, сөйтіп жаңа концепциялар қажет болды.
Өндірістік төңкерістің және ірі машиналық өндіріске көшу жағдайындағы
сыртқы экономикалық қызметтің қарқынды дамуы ХVІІІ ғасырдың аяғында ғылыми
теориялың, ал ХІХ ғасырда Англияның ресми экономикалық саясатының
бейнесіндегі еркін сауда принципінің пайда болуына әсер етті, яғни
меркантилизм фритредерлікке орын берді. Ал фритредерлік көзқарас бойынша,
жекелеген ұлттың және жалпы елдердің мұдделерін қанағаттандыратын сауда
еркіндігі.
Фритредерліктің негізінде ағылшын саяси экономиясының классиктері
А.Смит пен Д.Рикардо жасаған салыстырмалы шығындар теориясы алынған.
А.Смит: Абсолюттік артықшылықтар теориясы.
Адам Смит халықаралық еңбек бөлінісі жөніндегі мәселелерді талдап,
қандай тауарларды экспорттау, импорттау керек екендігі жайлы өз ойын
былайша тұжырымдады: Егер бөтен бір мемлекет өзіміз шығара алатынымызға
қарағанда, арзан тауармен бізді қамтамасыз етуге қабылетті болса, онда сол
тауарды өзіміз шағармай-ақ, шетелден сатып алу әлдеқайда тиімді
А.Смиттің Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеу
атты басты еңбегінде (1776 жыл) басты идея – ұлттар мен халықтар байлығының
негізі еңбек бөлінісі екендігіне салды. Автор келесі қортындыны шығарды:
халықаралық еңбек бөлінісіне белсенді қатысып жатқан елдер пайда табады.
А.Смит халықаралық еңбек бөлінісі елдің абсолютті артықшылықтарын
ескерумен іске асырылуы керек деп сендірді. Әр мемлекет өзінің абсолютті
артықшылығы бар тауар өндірісіне мамандануы керек. Сондықтан, А.Смит
көзқарастары абсолютті артықшылықтар теориясы деп аталып кетті.
Мемлекеттің өзінің абсолютті артықшылығы жоқ тауарларды өндіруден бас
тартуы және басқа тауарларды өндірісіне ресурстарын жұмылдыруы өндіріс
көлемінің ұлғаюына және елдер арасындағы тауар айырбасының кеңеюіне
әкеледі.
Сонымен, шетел тауар өндірушілері ұлттық тауар өндірушілерге
қарағанда, өнімді арзан шығара алса, онда ондай өнімді сатып алудан
тартынбау керек. Айырбас әрбір ел үшін пайдалы, бұл айырбаста әрбір ел
өзінің абсолютті артықшылығын табады, оны протекционизм не шектеп, не
мүлдем жоюы мүмкін. А.Смиттің талдауы классикалық теориясының бастапқы
нүктесі болып табылады, ол еркін сауда саясатының кез-келген түріне негіз
бола алады.
А.Смиттің қағидалары көп жерде жеткіліксіз, абстрактты болды. Егер
елде абсолютті артықшылық болмаса ше? Онда басқа мемлекеттер онымен сауда
жасасқысы келе ме? Егер ол өзі сата алатына қарағанда, сатып алуы көбірек
болса ше? Бұл жағдай ақшаның шетелге ағылуына әкелмей ме? Осы мәселелердің
барлығын сыртқы сауда шеше алатынының кепілі бар ма?
Абсолютті артықшылық теориясы осылайша тығырыққа әкеліп тірейді.
Д.Рикардо: Салыстырмалы артықшылықтар қағидасы.
Д.рикардо Саяси экономияның және салық слудың принциптері деген
еңбегінде (1817ж.) екі мемлекет арасындағы айырбас қай шектерде тиімді
екенін және халықаралық маманданудың критерийлерін айқын көрсете отырып,
классикалық теорияны тығырықтан шығарды.
Рикардо атап көрсеткендей, елдің ешбір өндірісте абсолютті артықшылығы
болмаса да, сауда екі жақ үшін де тиімді. Тиісті сауда болмаған жағдайда
да, екі ел арасындағы баға қатынасындағы сәл айырмашылықтың өзі әрбір ел
үшін салыстырмалы артықшылыққа қол жеткізеді, яғни басқа тауарларға
қарағанда, өндірісі анағұрлым тиімді тауар өндіріліп, тап осы тауар
басқасына айырбасталынып, экспортқа шығарылуы тиіс.
Сонымен, Рикардо салыстырмалы артықшылық заңын ашты: ол ьойынша, әрбір
елдің белгілі бір тауарды шығаруда салыстырмалы артықшылығы болады және оны
сауда кезінде басқа тауарларға айырбастау тиімді. Екі тауар өндіруден
абсолютті шығындар деңгейі жоғары елдерде де тауар айырбасынан пайда ала
алады. Бұл заң тек ұлттар арасында ғана емес, сонымен қатар, аймақтар,
кәсіпорындар және ұлттық шаруашылықтар ішіндегі адамдар арасындағы кез-
келген еңбек бөлінісінің артықшылықтарын негіздейді.
Салыстырмалы артықшылықтар теориясы – халықаралық сауданың бағыттары
мен себептерін түсіндіретін жұртшылыққа кеңінен танымал классикалық негіз
болып табылады.
Рикардо моделінде елдер жергілікті еңбек салыстырмалы түрде тиімді
қолданылатын тауарларды экспортқа шығарды және бұл еңбек шығындары
салыстырмалы түрде тиімсіз өнімді импорттайды. Басқаша айтқанда сол және
басқа да елдердегі өндіріс сипаты салыстырмалы артықшылықтар арқылы
анықталады.
Швед мектебі: Өндіріс факторларын үйлестіру теориясы.
ХІХ ғасырдың классикалық талдауы қандай да бір елдіңкез-келген өнімге
байланысты салыстырмалы артықшылықтарының пайда болуын толығымен түсіндіре
алмайды. Смит пен Рикардоның ойынша, тауарлар өндірісіне басты әсер ететін
фактор – еңбек және бағаның өзі еңбек шығындарына тәуелді болады, яғни олар
құнның еңбек теориясын жақтады.
Күнделікті өмірде сыртқы сауда тек қана еңбек факторына негізделмейді,
сонымен қатар, оның негізінде әр түрлі елдердің шикізат қорларындағы
айырмашылықтар жатады. Канада АҚШ-қа орманды экспорттайтын, мұның себебі
еңбек өнімділігінің жоғарылығында емес, сирегірек қоныстанған Канаданың АҚШ-
қа қарағанда, орман қоры бір адамға шаққанда көбірек болғанына байланысты.
Бүкіл халықаралық сауда дамуының шикізат қоры потенциалының
айырмашылықтарын байланыстыратын теория халықаралық экономиканың басты
теориясының бірі болып табылады. Оны шведтің екі экономисті құрастырады: 1.
Эли Хекшер, экономика тарихындағы атақты швед маманы. Ол 1919 жылы өзінің
қысқаша құрастырған тақырыбын жариялады және 1977ж. Хекшердің оқушысы
Бертиль Олин осы теорияны жалғастырып, өңдеп, нобель сыйлығына ие болды.
Сондықтан бұл теорияны Хекшер-Омин теориясы деп атайды.
Бұл теория бойынша әрбір ел өзінің бар өндірістік факторлар қатынасына
қолайлы болатын тенденциямен мамандырылады. Мысалы, жерге бай, қаржы мен
еңбекке кедей Австралия өзінің Ұлыбританиямен айырбасына бидай өндірісіне,
мал шаруашылығына, мал азығын өндіру мәдениетіне негізделіп мамандануы
керек. Ал қаржы мен еңбекке бай, ал жерге кедей Ұлыбританияның мақсаты
Австралияға өнеркәсіп тауарларын сату болып табылады.
Хекшер-Олин теориясының негізі мынадай:
1. Мемлекеттерде өнімдерді экспортқа шығару тенденциясы байқалады. Оларды
дайындау үшін өндірістің артық факторы қолданылады керісінше елге
шетелден әкелінетін өнімдер өндірісте керекті сирек фактор классикалық
экономикалық теория негізгі үш факторды бөледі: еңбек, жер, капитал.
2. Экспорттық өнімді өндірістік алмасу факторымен айрбастауға болады.
Хекшер-Олиннің неоклассикалық теориясы дамыған елдерге келіп түсетін
шикізат тауарларына айырбас ретінде кері қарай: машиналар, құрал-жабдық,
капитал әкетілетін метрополиялар мен колониялар арасындағы сауданың даму
себептерін түсіндіру үшін ыңғайлы.
Хекшер-Олиннің концепциясы қазіргі жағдайда өнімдердің кей түрлерін
экспорттауға ел артықшылықтарын түсіндіру үшін пайдаланылады. Мысалы,
Оңтүстік Кореяның киім мен электрондық блоктар тәрізді еңбекті көп қажет
ететін тауарларды экспорттауға артықшылықтары ондағы арзан жұмыс күшінің
мөлшерден тыс артығымен түсіндіріледі. Ал Швецияның болат құю өнеркәсібі
өнімін экспортаудағы артықшылықтары төменгі дәрежедегі өндіріс шығындары
арқылы жоғары сапалы болат алуды қамтамасыз ететін темір рудасының
құрамындағы фосфордың өте аз көлемі мен түсіндіріледі. Канада мен
Норвегияның алюминий балқытудағы артықшылықтары арзан электр энергиясын
шығаруда мүмкіндік беретін географиялық жағдайлардан туындайды.
Бұл теория шындыққа қаншалық жақын. Экономистер оның құндылықтары мен
кемшіліктерін зерттеуді жалғастыруда. Хекшер-Олин теориясы халықаралық
сауда құрылымын түсіндіруде негізгі құрал бола ала ма деген сұрақ әлі
ақырғы шешімін тапқан жоқ.
Тұжырымдар:
1. Салыстырмалы шығындар айырмашылығы сауданың негізі болып табылады.
Әрбір ел өндірісте ең биік тиімділікке жеткен тауарларды өндіруі керек
және сол тауарларды өндірісі минималды тиімділікке жеткен тауарларға
айырбастап экспорттау керек. Яғни, сыртқы сауда сомасы нольге тең ойын
емес, бір жақты ұтысы екінші жақтың ұтылысы емес. Сауда екі жаққа да
тиімді және осы саудаға қатысу екі жақтың да жағдайын едәуір
жақсартады.
2. елдер өндіріс факторларымен бірдей дәрежеде қамтылмаған. Сондықтан да
елдер өндірісте салыстырмалы түрде аз шығындарды талап ететін
тауарларды өндіруге және экспорттауға ұмтылады, сонымен қатар
жетіспейтін өндірістік факторларды талап ететін тауарларды импорттауға
тырысады.
3. Хекшер-Олин теориясы халықаралық таудадағы көптеген маңызды
заңдылықтарды түсіндіреді. Елдер іс жүзінде көбінесе өндірісте ел
иелігінде көп шикізатты керек ететін тауарларды экспорттауға тырысады
кейінгі жылдары АҚШ технология нарығында салыстырмалы артықшылықтарды
бір-жолата жоғалтты, Жапония өз алдына бұл салада қарқынды дами
бастады.
4. бірақ та Хекшер-Олин теориясына барлық мәселелер тұтастай сәйкес
келмейді. Соңғы жылдары Еуропа елдерінде бәсекелестік позициялардың
өзгеруі өндіріс факторларын қамтамасыз етуден ілгерілеулерге сәйкес
келмейді. Статистика мәліметтері бойынша өндірісі дамыған елдердің
өндірістік шикізатпен қамтамасыз етілуі біртіндеп теңдестірілуде. Бұл
мәліметтер Хекшер-Олин теориясының қазіргі уақытқа сай келмейтінін
көрсетеді.
Соңғы уақытта осы теориядағы пайда болған сәйкессіздіктерді осы
теорияны дамыту немесе өзгерту жолымен шешуге болады. Экономистер әлі күнге
дейін тиімді жолды таңдамаған.
Жаңа технологиялық теориялар. Ғылыми ізденістерді, технологиялық құрал-
жабдықтарды қажет ететін салалардың (медициналық дәрі-дәрметкер, ЭЕМ мен
құрал-жабдықтар өндірісі, авиациялық және ракеталық-ғарыштық өнеркәсіп)
дамуы және олардың өнімдерінің халықаралық айырбасының қарқынды өсуі бір-
бірін жарым-жартылай толықтыра түсетін, бірақ қайбірде бір-біріне қарама-
қайшы келетін жекелеген модельдер жиынтығын көрсететін жаңа технологиялық
бағыттар теориясының қалыптасуына түрткі болды. Бұл теорияларда объект
ретінде жекелеген ел емес, халықаралық фирма әрекет етеді.
Зерттеушілер мынадай сұраққа жауап беруге тырысты: фирма қандай
жағдайда сыртқы нарыққа шығып, оны жаулап ала алады? Осы сұраққа жауап
беруге тырысқандардың бірі – американдық ғалым Стефан Линдер.
Линдердің пікірінше, фирма технологиялық жағынан күрделі бұйымдарды
қолданыстағы қажеттілікке қарай, ең алдымен, ішкі нарық қажеттілігіне жауап
ретінде өндіре бастайды. Сондықтан фирма ең алдымен ұлттық өнімді нарыққа
арнап шығарып, тек екінші кезекте, яғни, өндірістің кезекті кеңейтілуінен,
ішкі нарықтың қанығуынан кейін ғана өз өнімдерін шет елге сатумен
айналысады. Өйткені, ішкі нарық сипаттамасы, әсересе, оның мөлшері маңызды
салыстырмалы басымдылықты құрайды. Кең ауқымды ұлттық рынок иновациялар
(жаңартпа) енгізуге түрткі болып, көлемді үнемдеуді іске асыруға мүмкіндік
береді. Ол ұлттық масштабта сан түрлі тауарларды өндіруге, кейіннен оларды
шағын рыноктарда сатуға жол ашады. Ал бұған керісінше, шағын елдерде
өндірушілер өздеріне жеткілікті көлемдегі рынокты қамтамасыз ету үшін
халықаралық масштабта стандарттандыруға икемді тауарлар өндірісіне
маманданады.
Фирманың шет елдік нарыққа шығуы оның ұлттық сатып алушыға дайындалған
тауар негізінде іске асырылады;
Импортқа шығарушы елдің тұтыну құрылымы баскомпания орналасқан елдің
тұтыну құрылымына неғұрлым жақындатылуы тиіс.
Технологиялық үзіліс теориясы өндіріс факторларына бірдей ие елдер
арасындағы сауданың дамуы сауда жасаушы елдердің біріндегі қандай да бір
салада туындайтын техникалық өзгерістер арқасында пайда болған деп
жорамалдайды. Техникалық жаңалық ең алдымен бір елде пайда болатындықтан,
ол басымдылыққа ие болады, яғни жаңа технология тауарларды аз шығындармен
өндіруге мүмкіндік береді деген сөз. Егер жаңалық жаңа өнімді өндіруден
көрінетін болса, онда кәсіпкер жаңашыл елдегі кәсіпкер белгілі бір уақыт
ішінде квазимонополия деп аталатын артықшылыққа ие болады, яғни, ол жаңа
тауарды экспортқа шығара отырып, қосымша пайда алады. Демек, пайда табу –
салыстырмалы түрдегі арзан затты өндіруде ғана емес, бәріне немесе
көпшілікке қажет, бірақ әзірге ешкім өндіре алмаған тауар, бұйымдарды
шығаруда. Сөйтіп, бұл технологияны басқа елдер игерген бойда, бұдан басқа
тағы да бір жаңа, басқалардың қолы жетпейтін нәрсені өндіру қажеттілігі
туындайды.
Техникалық жаңалықтарды пайда болуы нәтижесінде осы жаңалықтарға ие
және ие емес елдер арасында технологиялық үзіліс пайда болады. Бұл үзіліс
біртіндеп жойылады, себебі басқа елдерде жаңашыл елдің жаңадан
енгізгендерін қаз-қалпында көшіріп ала бастайды. Бірақ әзірге үзіліс
жойыла қоймағандықтан жаңа технология бойынша шығарылған жаңа тауарлар
сауда-саттығы жалғаса береді.
Жаңа технологиялық бағыттың неғұрлым танымды теориясы 1966 жылы
американдық ғалымдар Реймонд Вернон, Киндельберг және Уэльстер ойлап тапқан
өнімнің өмірлік циклі болып табылады. Бұл алғашында американ нарығы үшін
қарастырылып, АҚШ-та тұтынылып жүрген тауарлар болатын. Сөйтіп, олар
біртіндеп басқа дамыған елдерге де тарай бастаған 60-жылдармен тұспа-тұс
келген кезең еді.
Аталған теорияға сәйкес әрбір жаңа өнімді өндіру: оның өндіріске
енгізілуі, кеңеюі, кемелденуі және қартаюы тәрізді кезеңдерін қамтитын
циклден өтеді. Технология дамуының дәрежесі мен әрбір кезеңдегі сұраныс
әртүрлі болады.
Жаңа өнімді ішкі нарық үшін өндіре бастаған циклдің бірінші кезеңінде
оған деген сұраныс аса үлкен емес. Мұндай сұраныс тауарды сатып алу туралы
шешім қабылдауда оның бағасына ерекше мән бере қоймайтын табысы жоғары
адамдарға ұсынылады. Табысы жоғары адамдар көбейген сайын нарық өндірісінде
жаңа технологияны қолдануға байланысты елеулі шығындарды соғұрлым қажет
ететін жаңа тауарларды пайда болуы мүмкін. Мұндай технология жоғары
маманданған қызметкерлерді көптеп пайдалануды көздейді. Бірінші кезеңде
жаңа тауарларды экспортқа шығуы елеусіздеу болады.
Екінші кезеңде ішкі нарықтағы сұраныс жедел өсіп, өнім көпшілікке
танымал бола бастайды. Жаңа тауарлардың үлкен партияларын топтап шығару
жүзеге асырылады. Жаңа тауар шет елде де сұранысқа ие болады. Алғашында ол
экспорт есебінен қанағаттандырылып, кейіннен өндіріс технологиясын ұсыну
арқылы жаңа тауарды шет елде де өндіру қолға алынады.
Үшінші кезеңде (кемелдену) ішкі нарық қанықтығы жоғары деңгейге
жетеді. Өндірістік технология толығымен стандартталады. Бұл біліктілігі
төмендеу жұмыс күшін пайдалануға өндіріс шығындарын, бағаны төмендетуге,
тауар пайда болған елдің ішкі нарығына ене бастаған шет ел компаниялары мен
жаңашыл елдіңфирмаларын максималды тауар өндірісіне қол жеткізулеріне
мүмкіндік береді.
Циклдың соңғы кезеңінде өнім қартаяды, оны өндіру қысқара бастайды.
Бағаны бұдан әрі төмендету, кемелдену кезеңіндегі сияқты сұраныстың
өсуіне әкелмейді.
Жаңа өнімнің өмірлік циклден өту схемасы осындай. Осы модельге сәйкес
елдер қандай да бір тауарды кемелдену әр түрлі кезеңінде өндіру мен
экспортқа шығаруға маманданады. Мұның мысалы ретінде Азия-Тынық мұхит
аймағы елдері дамуын мысалға келтіруге болады. Бұл жерде жоғары
индустриальды, жаңа индустриальды мемлекеттердің ОСЕАН (Оңтүстік-Шығыс Азия
мемлекеттірінің ассоциациясы: Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд және
Филиппин) елдерінің экономикалық дамуының белгілі бір кезеңдерінде
біртіндеп өтуді үздіксіз процесі жүреді. Мысалы, қазіргі таңда АСЕАН елдері
технология саласында жаңа индустриальды мемлкеттердің кешегі ісін қайталап,
соған ұқсас мамандану сапасын жүзеге асыруға тырысады. Бұл құбылыс ұшып
бара жатқан қаздар тұжырымдамасының атауына ие болды.
Тауарлардың белгілі бір кезеңдерін өтуінің классикалық мысалы ретінде
электроника дамуының тарихын келтіруге болады. Екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі алғашқы жылдарда АҚШ өндірушілері вакуумдық трубалар базасында
әрекет ететін радиоаппаратуралардың әлемдік нарығында үстемдік жүргізді.
Жапония арзан жұмыс күшін пайдалана отырып, арзан және сапасы жағынан
олардан кем түспейтін радиоқабылдағыштарды өндіруді қамтамасыз ете алды. Өз
кезегінде АҚШ-та транзисторлық радиобөлшектер өндірісін жөнге келтіре
отырып, өнімнің өмірлік цикліндегі келесі айналысты жасады. Жапония бірнеше
жылдардан кейін транзисторлардың жергілікті өндірісін ұйымдастыру арқылы
АҚШ-ты қуып жетті және халықаралық нарықтың елеулі бөлігін басып алды.
Келесі айналыс АҚШ-тың интегралдық схема мен қазіргі радио өндірісіне
арналған миниатюрлендірудің басқа да түрлерін өндірумен байланысты болды.
Теорияның кемшіліктері немесе оның қосымшасының шектеулілігі:
Тауарлардың бірқатарын өндіру (мысалы, халықтың элитарлық тобының
сұранысына бағытталған яхта, автомобильдер мен т.б. қымбат тауарлар) тар
ауқымды мамандандырылған аудандарда ғана сақталынып, басқа елдерге таратыла
қоймады.
АҚШ-тың онысыз да мойындалған жетекшілік жағдайын нығайта түсті. Бірақ
соңғы кездері кейбір елдер (Жапония, Германия) өндірістің белгілі бір
түрлеріне мамандана отырып, АҚШ-ты қуып жетіп, басып озды.
Майкл Портердің Бәсекелістік артықшылықтар теориясы.
Американ экономисті М.Портер 1991 жылы Елдердің бәсекелістік
артықшылықтары деген зерттеуді жариялады. Зерттеуде халықаралық сауда
мәселелері мүлде жаңа қырынан талқыланды:Халықаралық нарықта елдер емес,
фирмалар бәсекеге түседі. Елдің бұл процесте алатын орнын анықтау үшін
фирманың бәсекелістік артықшылыққа қалай қол жеткізетінін және оны қалай
сақтап қалатынын түсіну керек.
Портер өз үлестеріне экспорттың ½-і келетін 10 ірі өндірістік елде
зерттеу жүргізген. Ол осы зерттеу нәтижесінде елдің әлемдік нарықтағы
бәсекелестік қабілеті соларға бағынышты негізгі параметрлерінің өзара
байланысын көрсететін ұлттық халықаралық бәсекелестік қабілеті деген
теориясын тұжырымдады.
Портер қазіргі сыртқы сауданың дамуын анықтайтын 4 негізгі параметрді
көрсетті:
➢ факторлық шарттар;
➢ сұраныс шарттары;
➢ жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар;
➢ фирма стратегиясы және бәсекелестік.
Портер бірінші параметрдің – саны жаңа шарттардың енгізілуі арқылы
ұлғаятын факторлық шарттардың – маңыздылығын мойындады. Неоклассикалық
теория негізін қалаушылар өзгешілігі – ол аталған факторлар ел үшін мұра
ретінде қалдырылмайды, өндірістің кеңеюі процесінда пайда болады деп
санады. Мысалы, Жапониядағы жер жетіспеушілік факторы шағын технологиялық
процесстерді қалыптастыру үшін негізгі ынталандырушы күшке айналды. Бұл
кейін әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Ал швейцар фирмалары
соғыстан кейінгі жылдары жұмыс күшінің жетіспеушілігі салдарынан еңбек
өнімділігін көтеру бағытын таңдады
Екінші параметр – сұраныс шарттары – ішкі нарықтың қажеттіліктерін
көрсетеді. Олар фирманың даму барысын айқындап, оның болашақта әлемдік
нарықтың әлеуеттік (потенциалдық) дамуымен байланысын көрсетеді.
Портер- Линдер теориясын дамыта отырып, компания қызметіне ықпал
жасайтын ішкі нарықтың қажеттіліктерін аса мыңызды фактор ретінде
қарастырды. Мысалы, шағын бөлмелерде тұратын жапондықтар Жапон өнеркәсібі
шығара бастаған энергия қуатын сақтайтын арзан кондиционерлер тұтынуды
қолайлы деп санайды кейіннен мұндай кондиционерлер экспортталуын Жапондық
компаниялар қамтамасыз ету арқылы бүкіл әлемде кеңінен пайдаланылатын
болды.
Үшінші параметр – жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар –
фирма қызметіне тікелей әсер ететін тиімді өндірістік ортаны сипаттайды.
Әшекейлік бұйымдар өндіретін Итальяндық фирмалардың гүлденуінің себебі:
Италия асыл тастармен металдармен өндеу өндірісі бойынша әлемдік жетекші
орынға ие болып отыр.
Төртінші фактор – фирма стратегиясы және бәсекелестік – фирмалық
стратегияға және ұйымдастырушылық құрылымына байланысты. Бұл жерде
басқарудың жалып және универсалдық жүйелерін ерекшелеп бөлуге болмайды.
Мысалы, жиһаз өндірісі, жарық беру құрылғылары, буып-түю машиналары
өндіріснде жеткешілік орындағы Итальяндық фирмалар өзгерістерге тез
бейімделгіштігімен, серпімділігімен, басқару нысандарының икемділігімен
ерекшеленеді. Ал оптика, дәлме-дәл машина құрылысы өндірісне бейімделетін
Неміс фирмалары үшін орталық басқарудың қатаң жүйесі үйреншікті жайт болып
табылады. Ішкі нарықта бәсекелердің бар болуы өте маңызды.
Ішкі нарықтағы күшті бәсеке фирманы сыртқы нарықта іздестіре отырып,
шетелге шығуға ынталандырады, ішкі нарықтағы бәсекелестік тауардың
жетклікті дәрежедегі бәсекелестік қабілетілігі жағдайында оның сыртқа
шығарылу жолдарын белсенді түрде іздестіруге ықпалын тигізеді.
Фирмалар өз саласында жаңа бәсекелестік әдістерді тауып, олармен
нарықтарға шығатын яғни енгізілімдерді жүзеге асыратын болса, онда
бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізе алады.
Бәсеклестік артықшылықтарға жетідегі жаңалықтардың (нованиялардың)
пайда болуын типтік себептері мынадай:
➢ жаңа технологиялар;
➢ сатып алушылардың жаңа немесе өзгерген сұраныстары;
➢ саланың жаңа сегментінің пайда болуы;
➢ өндіріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz