Жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстардың ұғымын ашып көрсет
КІРІСПЕ
1 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Өмірге қарсы қылмыстар
1.2 Денсаулыққа қарсы қылмыстар
1.3 Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар
1.4 Адамның жыныстық дербестігіне және жыныстық еркіне қарсы кылмыстар
1.5 Адаманың және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстар
1.6 Адамның және азаматтың ар.намысы мен қадір.қасиетіне қарсы қылмыстар
2 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АЛДЫН АЛУ
2.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың виктимологиялық аспектілері
2.2 Жеке адамға қарсы қылмыстардың алдын алу
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Өмірге қарсы қылмыстар
1.2 Денсаулыққа қарсы қылмыстар
1.3 Өмір мен денсаулыққа қауіп төндіретін қылмыстар
1.4 Адамның жыныстық дербестігіне және жыныстық еркіне қарсы кылмыстар
1.5 Адаманың және азаматтың жеке бас бостандығына қарсы қылмыстар
1.6 Адамның және азаматтың ар.намысы мен қадір.қасиетіне қарсы қылмыстар
2 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ АЛДЫН АЛУ
2.1 Жеке адамға қарсы қылмыстардың виктимологиялық аспектілері
2.2 Жеке адамға қарсы қылмыстардың алдын алу
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабы — адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды. ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі «Жеке адамға қарсы қылмыстардан» басталады.
Қылмыстық құқық негізгі мәселелердің бірі қылмыстық ұғымын анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оны осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс- әрекеттің ( әрекет немесе әрекетсіздіктің) көрінісі болып табылады.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйде немесе әрексіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ао әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нор ативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады. Белгілі бір әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласы на жатпайды. .
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға апналған бап болған жоқ. 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде «қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет» деп көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп жариялады. 1997 жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодексте өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана тұжырымдалмайды. Заң жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды .
Қылмыстық құқық негізгі мәселелердің бірі қылмыстық ұғымын анықтау болып табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оны осы мәселеде қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу заңның негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір іс- әрекеттің ( әрекет немесе әрекетсіздіктің) көрінісі болып табылады.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйде немесе әрексіздік күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның қылмыстық заң тыйым салған нәрселерді істеуі, ао әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нор ативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар, бұйрықтар бойынша өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады. Белгілі бір әрекет арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары қоғамға қауіп туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласы на жатпайды. .
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негізгі бастамаларында қылмыс туралы ұғымға апналған бап болған жоқ. 1926 жылғы РСФСР Қылмыстық кодексінде «қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет» деп көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық тәртібіне бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп жариялады. 1997 жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодексте өмірімізде, қоғамда орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен тыйым салынған айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б. қиянат жасап қол сұғатын қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы берілген. Бірақта қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді көрсету арқылы ғана тұжырымдалмайды. Заң жасына және денсаулық жағдайына қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды .
Қазақстан Республикасының Конституциясы 31.01.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 31.01.2011ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар 1.06.2003 ж.) Алматы: Жеті-Жарғы, 1997.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген (11.02.2011). Алматы
3. Алауханов Е. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
4. Авторлар тобы.: Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
5. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2000
6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 1999
7. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.
8. Таганцев Н.С. Русское уголовное право.Лекции.Часть общая М.изд.Юристь. 1том.
9. Кайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон
Алма-Ата, Изд.Баспа. 2005г
10. ҚР Конституциясы 1995 жылы 30 тамыз; 2007 жылы 21 мамырда өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
11. ҚР Қылмыстық Кодексі 1997 жылы 16 шілде (№167-I); 2007 жылғы 15 мамырдағы №253-III енгізілген өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
12. ҚР Қылмыстың құқығы Жалпы бөлім Абдрашит А.А. Алматы. Жеті Жарғы, 2001.- 134.
13. ҚР Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Борчашвил И.Ш. Алматы, 2001.
14. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы қаулысы.
15. Волхов.В.С.Қылмыстық ниет және оны квалификациялау Казань.Изд.Знание.1968.
16. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы- Алматы, 2003.
17. Әнуарбеков А. Бас бостандығынан айыру жазасын қолданудың ерекшеліктері мен проблемалары, «Тураби» қоғамдық - құқықтық журналы 2/2001.
18. Сб. Пост. Пленума Верховного Суда РК (Казахской ССР) 1961-1997. Алматы, «Санат», Т.1. С.220.
19. Куринов Б.А. Научные основы и квалификации преступлений. М. МГУ. 1984, С.174.
20. Кайыржанов Е.И. «Уголовное право « (общая часть) Алматы, Жеті Жарғы. 1998г.
21. Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 1998..
22. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiлерiнiң ар-намыс кодексі туралы» 2005 ж. 3 мамырдағы - №1567 Жарлығы// Егемен Қазақстан. - 2005 ж. 5 мамырдағы - № 94.
23. Россинская Е.Р. Криминалистика. М, 2003
24. Россинская Е.Р., Аверьяковой Т.В. Энциклопедия судебной экспертизы. М,1999
25. Белкин Р.С Курс криминалистики М, 1997
26. Сахакова Т.В. Судебная экспертиза. М,2002
27. Селиваков Н.А. Справочная книга. М, 2002
28. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылымы. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, 2003. 736 бет.
29. Алматы - ДӘНЕКЕР- 2004 - 254 бет.
30. Скрябин С. В.- Алматы Дайк-Пресс, 2000. - 296 бет
31. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Булгакова Д. А., Истаев А. Ж. Алматы- Заң әдебиеті, 2004.
32. Қылмыстық-атқару құқығы. Алматы Жеті жарғы, 2002.
33. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім (Ағыбаев) Алматы - 2000 жыл
34. Конституциялық құқығы. 2-басылымы. Алматы - Жеті жарғы, 2004
35. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылымы. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, 2003. 736 бет.
36. Волков.Б.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы.М.Изд.Наука.,1977.
37. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8.
38. Дагель.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974.
39. Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971.
40. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву.М.,Изд. Госюриздат.1952.
41. Кудрявцев В.Н. Қылмыстың квалификациясының жалпы теориясы. М.Юриздат.1972.
42. Кайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон Алма-Ата, Изд.Баспа. 1973г.
43. Кайыржанов Е.И. «Уголовное право « (общая часть) Алматы, Жеті Жарғы. 1998г.
44. Макашвили.В.Г.Уголовная отвественность за неосторожность. М,Госюриздат.1957.
45. Наумов.А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. М.,изд.Проспект,1996.
46. Пионтковский А.А. Ученые о преступлении по советскому уголовному праву. М., изд. Знание.1961.
47. Рахметов.С.М, Бапанов Т.А, Қылмыс құрамы. Алматы: ЖШС.Баспа.1999.
48. Рарог.А.И. Проблема субъективной стороны преступления. М.Изд.Наука.1991.
49. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.
50. Таганцев Н.С. Русское уголовное право.Лекции.Часть общая М.изд.Юрист.1994 1том.
51. Әнуарбеков А. Бас бостандығынан айыру жазасын қолданудың ерекшеліктері мен проблемалары, «Тураби» қоғамдық - құқықтық журналы 2/2001.
52. Квашис В. Смертная казнь и общественное мнение. Российское право,1998
53. Құранбек Ж. Ауыр жазаны қолданудың құқықтық негіздері мен әлеуметтік мәселелері, «Заң» ғылыми-практикалық журналы, 2004.№5
54. Алауханов Е.О. Криминология, Алматы: Жеті жарғы,2005 жыл.
55. Жұмағали.А.К. криминология, жалпы бөлім, Алматы, Лем, 2003 жыл
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997ж. (өзгертулер мен толықтырулар 1.06.2003 ж.) Алматы: Жеті-Жарғы, 1997.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне өзгертулер мен толықтырулар енгізілген (11.02.2011). Алматы
3. Алауханов Е. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
4. Авторлар тобы.: Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2001
5. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, ерекше бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 2000
6. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық, жалпы бөлім. Алматы «Жеті - Жарғы», 1999
7. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.
8. Таганцев Н.С. Русское уголовное право.Лекции.Часть общая М.изд.Юристь. 1том.
9. Кайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон
Алма-Ата, Изд.Баспа. 2005г
10. ҚР Конституциясы 1995 жылы 30 тамыз; 2007 жылы 21 мамырда өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
11. ҚР Қылмыстық Кодексі 1997 жылы 16 шілде (№167-I); 2007 жылғы 15 мамырдағы №253-III енгізілген өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
12. ҚР Қылмыстың құқығы Жалпы бөлім Абдрашит А.А. Алматы. Жеті Жарғы, 2001.- 134.
13. ҚР Қылмыстық құқығы Жалпы бөлім Борчашвил И.Ш. Алматы, 2001.
14. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы қаулысы.
15. Волхов.В.С.Қылмыстық ниет және оны квалификациялау Казань.Изд.Знание.1968.
16. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы- Алматы, 2003.
17. Әнуарбеков А. Бас бостандығынан айыру жазасын қолданудың ерекшеліктері мен проблемалары, «Тураби» қоғамдық - құқықтық журналы 2/2001.
18. Сб. Пост. Пленума Верховного Суда РК (Казахской ССР) 1961-1997. Алматы, «Санат», Т.1. С.220.
19. Куринов Б.А. Научные основы и квалификации преступлений. М. МГУ. 1984, С.174.
20. Кайыржанов Е.И. «Уголовное право « (общая часть) Алматы, Жеті Жарғы. 1998г.
21. Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 1998..
22. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiлерiнiң ар-намыс кодексі туралы» 2005 ж. 3 мамырдағы - №1567 Жарлығы// Егемен Қазақстан. - 2005 ж. 5 мамырдағы - № 94.
23. Россинская Е.Р. Криминалистика. М, 2003
24. Россинская Е.Р., Аверьяковой Т.В. Энциклопедия судебной экспертизы. М,1999
25. Белкин Р.С Курс криминалистики М, 1997
26. Сахакова Т.В. Судебная экспертиза. М,2002
27. Селиваков Н.А. Справочная книга. М, 2002
28. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылымы. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, 2003. 736 бет.
29. Алматы - ДӘНЕКЕР- 2004 - 254 бет.
30. Скрябин С. В.- Алматы Дайк-Пресс, 2000. - 296 бет
31. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Булгакова Д. А., Истаев А. Ж. Алматы- Заң әдебиеті, 2004.
32. Қылмыстық-атқару құқығы. Алматы Жеті жарғы, 2002.
33. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім (Ағыбаев) Алматы - 2000 жыл
34. Конституциялық құқығы. 2-басылымы. Алматы - Жеті жарғы, 2004
35. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылымы. М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. Алматы, 2003. 736 бет.
36. Волков.Б.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы.М.Изд.Наука.,1977.
37. Гринберг Н.С. Қылмыстық абайсыздықтағы қылмысқа қатысу. Советтік мемлекет және құқық.1990.№ 8.
38. Дагель.П.С. Котов Д.П. Қылмыстың субъективтік жағын анықтау.Воронеж.Изд.Наука.1974.
39. Кваршес В.Е. Абайсыздықпен болған қылмыстың алдын-алу негіздері.Изд.Юриздат.1971.
40. Кириченко В.Ф. Значение ошибки по советскому уголовному праву.М.,Изд. Госюриздат.1952.
41. Кудрявцев В.Н. Қылмыстың квалификациясының жалпы теориясы. М.Юриздат.1972.
42. Кайыржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон Алма-Ата, Изд.Баспа. 1973г.
43. Кайыржанов Е.И. «Уголовное право « (общая часть) Алматы, Жеті Жарғы. 1998г.
44. Макашвили.В.Г.Уголовная отвественность за неосторожность. М,Госюриздат.1957.
45. Наумов.А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. М.,изд.Проспект,1996.
46. Пионтковский А.А. Ученые о преступлении по советскому уголовному праву. М., изд. Знание.1961.
47. Рахметов.С.М, Бапанов Т.А, Қылмыс құрамы. Алматы: ЖШС.Баспа.1999.
48. Рарог.А.И. Проблема субъективной стороны преступления. М.Изд.Наука.1991.
49. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.
50. Таганцев Н.С. Русское уголовное право.Лекции.Часть общая М.изд.Юрист.1994 1том.
51. Әнуарбеков А. Бас бостандығынан айыру жазасын қолданудың ерекшеліктері мен проблемалары, «Тураби» қоғамдық - құқықтық журналы 2/2001.
52. Квашис В. Смертная казнь и общественное мнение. Российское право,1998
53. Құранбек Ж. Ауыр жазаны қолданудың құқықтық негіздері мен әлеуметтік мәселелері, «Заң» ғылыми-практикалық журналы, 2004.№5
54. Алауханов Е.О. Криминология, Алматы: Жеті жарғы,2005 жыл.
55. Жұмағали.А.К. криминология, жалпы бөлім, Алматы, Лем, 2003 жыл
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1 бабы — адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандығы ең
жоғары құндылықтар деп жариялайды. ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі
Жеке адамға қарсы қылмыстардан басталады.
Қылмыстық құқық негізгі мәселелердің бірі қылмыстық ұғымын анықтау болып
табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оны осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу заңның
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір
іс- әрекеттің ( әрекет немесе әрекетсіздіктің) көрінісі болып табылады.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйде немесе әрексіздік
күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның қылмыстық заң тыйым
салған нәрселерді істеуі, ао әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нор
ативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар, бұйрықтар бойынша
өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады. Белгілі бір әрекет
арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары қоғамға қауіп
туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласы на жатпайды. .
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негізгі
бастамаларында қылмыс туралы ұғымға апналған бап болған жоқ. 1926 жылғы
РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет деп
көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық тәртібіне
бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп жариялады. 1997
жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодексте өмірімізде, қоғамда
орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес
қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен тыйым салынған
айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б.
қиянат жасап қол сұғатын қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы
берілген. Бірақта қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді
көрсету арқылы ғана тұжырымдалмайды. Заң жасына және денсаулық жағдайына
қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды .
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндіттері. Менің Диломдық жұмысымның
мақсаты жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстардың ұғымын ашып көрсете
отырып олардың түрлеріне тоқталып өту, сөйте отырып бастапқы негіздерді
біршама ұғыну болып табылады.
Адам құқықтары саласында қолданыстағы қылмыстық заңнамаға енгізілген
негізгі өзгерістерге егжей-тегжейлі тоқтау қажеттігі туындап отыр.
Құқықтық реформаның негізгі мәселелерінің бірі өлім жазасын қолдануға
мораторийді кезең-кезеңімен енгізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2003 жылғы 10 қыркүйекте өткен
Қазақстан Республикасы Құқық қорғау органдарының кеңесінде өлім жазасын
қолдануға мораторий енгізу қажеттігі және өмір бойына бас бостандығынан
айыруға сотталғандарды ұстау үшін арнайы мекеменің құрылысы туралы атап
өтті.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерге заңдылық баға беріп, істелген қылмыс үшін заңда белгіленген
жазаны әділ қолдану болып табылады. Сөйте отырып бастапқы негіздерді
біршама ұғыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, бірнеше
бөлімдерден және қортындыдан, сонымен қатар пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы ол - адам,
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп ата заңымызда нақты
көрсетілген.
Адам өлтіру - бұл ең ауыр қылмыс болып табылады. Біздің ҚК-те
“Жеке адамға қарсы қылмыстар” тарауында заң шығарушылар жеке адамға
қарсықылмыстар үшін жауаптылық көзделген. Менің Дипломдық
жұмысымның мақсаты жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстардың ұғымын ашып көрсете отырып олардың түрлеріне,
мазмұнын ашуға тоқталып өту. Яғни, мазмұнын ашу дегеніміз-қылмыс
құрамына заңдылық талдау жасау болып табылады. Кез келген қылмыс
құрамын дұрыс анықтаған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Мен
жұмысымда осыларды саралауға арнап біршама тоқтала кетейін.
1 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Өмірге қарсы қылмыстар
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданылып жүрген ҚК-і бойынша
өмірге қарсы қылмыстарға мыналар жатады: адам өлтіру (ҚК-тің 96 бабы); жаңа
туған сәбиді анасының өлтіруі (ҚК-тің 97 бабы); жан күйзелісі жағдайында
болған адам өлтіру (ҚК-тің 98 бабы); қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде
жасалған кісі өлтіру (ҚК-тің 99 бабы); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚК-тің 100
бабы); абайсызда кісі өлтіру (ҚК-тің, 101 бабы); өзін-өзі өлтіруге дейін
жеткізу (ҚК-тің 102 бабы). Өмірге қарсы бағытталған осы қылмыстар, соңғы
екеуінен басқасы, адам өлтірумен байланысты. Қазақстан Республикасының 1997
жылғы жаңа Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру деп ҚК-тің 96-
бабында тікелей жазылған. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам
өлтірудің де объектісі адамның өмірі болып табылады. Адам өлтіру жеке
адамға қарсы қылмыстардың ең ауыры екені белгілі. Адамның өмірі табиғат
берген маңызды әлеуметтік құндылық, ол оны туғаннан иемденеді.
Адам өлтіру объектісі — адамның өмірі, ол адамның азаматтығына, ұлтына
және нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен
айналысатынына, денсаулық ахуалына, біліміне, т.б. байланысты емес.
Қылмыстық заң жәбірленушінің еркіне қарсы адамға қаза келтіруді де, оның
келісімімен қаза келтіруді де бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады.
Жәбірленушінің кім екендігін білмей қалу қасақана адам өлтіргендік үшін
жауаптылыққа әсер етпейді.
Өмірге қастандық жасау объектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін
оның бастапқы және ақырғы кезеңдерін анықтау қажет.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғанынан өлгеніне дейінгі
аралықта өмір бар деп саналады. Әлі тумаған немесе өліп қалған адамның
өміріне қастандық жасау мүмкін емес. Медицина ана құрсағында адам пайда
болған кезден бастап өмір басталды деп есептейді.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп биологиялық өлімді, яғни ми
қабы клеткаларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық тоқтаған
кезін алады. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген түсінік бар,
бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады.
Адамға клиникалық өлім келтірсе, бірақ ол адамның жүрегі кейін соғып
қалпына келсе, мұндай іс-әрекет өлтіруге оқталғандық болып сараланады.
Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы адамға қастандық жасауды өлтіру
деп санауға болады.
Өлтіру, ол - басқа адамның өмірін жою. Өзін-өзі өлтіру немесе өзін-
өзі өлтіруге оқталу қылмыс болып табылмайды.
Жәбірленуші өлген кезден бастап адам өлтіру аяқталған қылмыс деп танылады,
ал өлімнің бірден болғандығы немесе бірқатар уақыт өткен соң болғандығы
маңызды емес.
Адам өлтіру әрекетпен де, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін. Адамды
өмірінен күш қолданып та (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру, т.б.),
психикалық, ықпал жасап та (қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап таратып,
т.б.) айыруға болады.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз
міндетін орындамауы нәтижесінде жәбірленушінің қайтыс болуы.
Өлтіру тәсілдері әрқилы болып келетінін біз естіп біліп жүрміз. Адам
өлтірудің барлық түрлері жәбірленушінің өмірін жоюға келіп тіреледі. Адам
қаза таппаса бұл қылмыс аяқталды деп саналмайды.
Адам өлтіру — заңсыз жолмен басқа адамға өлім келтіру. Егер адам заңды
жолмен өлтірілсе, ондай әрекет адам өлтіру ретінде қарастырылмайды. Ондай
әрекеттерге — өлім жазасына кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен
асып кетпей қол сұғушыны өлтіру тірізді әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады. Айыпты
өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын, ондай
зардаптың болуы мүмкін екенін немесе қалайда болмай қалмайтынын біледі,
соны тілейді — яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына саналы
түрде жол берсе не ондай зардаптың болуына немқұрайды қараса - жанама ниет
танытады. Республиканың жаңа ҚК-і бойынша абайсызда адам өліміне алып
келген іс-әрекет адам өлтіруге жатпайды, адам өміріне қарсы жасалған басқа
қылмыстарға жатады.
Адам өлтірудің субъективтік жағын сипаттау үшін себептің де, мақсаттың
да үлкен маңызы бар. Адамды өлтіргенде айыпкер әрекеттеріндегі себеп пен
мақсат әртүрлі болуы мүмкін, олар қылмысты саралауға ықпал жасайды немесе
жаза тағайындағанда ескеріледі.
Адам өлтірудің субъектісі (ҚК-тің 96 бабы) — жасы 14-ке толған, есі
дұрыс адам. Адам өміріне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшін жауаптылық
16 жастан басталады (ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігі).
ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігінде көзделген адам өлтіру - адам өлтірудің
қарапайым деп аталатын түріне жатады. Бұл түрге жазаның жеңілдетілген мән-
жайлары да жоқ (ҚК-тің 97, 100 баптары), сондай-ақ саралаушы нышандары да
жоқ (96 баптың 2 бөлігі) адам өлтіру жатады. Сот практикасы адам өлтірудің
бұл түріне төбелестің, жанжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде,
сондай-ақ жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс-әрекетті
жатқызады.
Адам өлтірудің 50%-тен астамы ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігі бойынша
сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиі кездесетін түрлеріне тоқталып
кетейік.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын
адамның өз міндетін орындамауы нәтижесінде жәбірленушінің қайтыс болуы.
Өлтіру тәсілдері әрқилы болып келетінін біз естіп біліп жүрміз. Адам
өлтірудің барлық түрлері жәбірленушінің өмірін жоюға келіп тіреледі. Адам
қаза таппаса бұл қылмыс аяқталды деп саналмайды.
Адам өлтіру — заңсыз жолмен басқа адамға өлім келтіру. Егер адам заңды
жолмен өлтірілсе, ондай әрекет адам өлтіру ретінде қарастырылмайды. Ондай
әрекеттерге — өлім жазасына кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен
асып кетпей қол сұғушыны өлтіру тірізді әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады. Айыпты
өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын, ондай
зардаптың болуы мүмкін екенін немесе қалайда болмай қалмайтынын біледі,
соны тілейді — яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына саналы
түрде жол берсе не ондай зардаптың болуына немқұрайды қараса — жанама ниет
танытады. Республиканың жаңа ҚК-і бойынша абайсызда адам өліміне алып
келген іс-әрекет адам өлтіруге жатпайды, адам өміріне қарсы жасалған басқа
қылмыстарға жатады.
Адам өлтірудің субъективтік жағын сипаттау үшін себептің де, Адам
өлтірудің субъектісі (ҚК-тің 96 бабы) - жасы 14-ке толған, есі дұрыс адам.
Адам өміріне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан
басталады (ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігі).
ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігінде көзделген адам өлтіру - адам өлтірудің
қарапайым деп аталатын түріне жатады. Бұл түрге жазаның жеңілдетілген мән-
жайлары да жоқ (ҚК-тің 97, 100 баптары), сондай-ақ саралаушы нышандары да
жоқ (96 баптың 2 бөлігі) адам өлтіру жатады. Сот практикасы адам өлтірудің
бұл түріне төбелестің, жанжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде,
сондай-ақ жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс-әрекетті
жатқызады.
Адам өлтірудің 50%-тен астамы ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігі бойынша
сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиі кездесетін түрлеріне тоқталып
кетейік.
Екі немесе оданда көп адамды өлтіру (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің а
тармағы). 1996 жылғы 20желтоқсандағы №11 қаулысымен өзгертулер енгізілген
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты
реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы №7 қаулыда былай көрсетілген:
ҚК 88-бабы 1-бөлігінің з тармақшасы бойынша (екі немесе одан көп адамды
қасақана өлтіру) екі немесе одан көп адамды қасақана өлтірген жағдайда
саралануға тиіс, егер қылмыс бір немесе бірнеше әрекет арқылы қысқа уақыт
аралығында орындалса және де айыптының бірнеше адам өлтіруге тікелей немесе
жанама ниетінің болғандығы анықталса. Айыптының ниеті бірнеше адамды
өлтіруге бағытталып, бірақ ол бір адамды өлтіріп, екінші адамға қастандық
жасаса, бұл аяқталған қылмыс ретінде- екі немесе одан көп адамды
өлтіргендік деп қарастырмайды, себебі – қылмыс субъектісінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша оның бірнеше адамды өлтіру ойы жүзеге
аспай қалды
Бұл жағдайда айыптының әрекетін ҚК 24-бабы және 96-бабы 2-бөлігінің
а тармағы бойынша және басқа сараланатын нышандардың болуына қарай ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің тиісті тармақтары бойынша саралау керек. Ал
қылмыскердің бір адамды өлтіру және екінші адамға қастандық жасау
әрекетінің қандай кезекпен орындалғандығы қылмысты саралауға әсер етпейді.
Егер қылмысты бірнеше адам орындайтын болып, олар бірнеше адам алдын
ала жобалап және озара атқаратын міндетін бөлісіп, әрқайсысыбасқа адамды
қатыстырмай бір адамнан ғана өлтірсе, олардың әрқайсысының әрекеті ҚК 96-
бабы 2-бөлігінің а тармағы бойынша саралануға жатады.
Егер, екі немесе одан көп адамды өлтіру әр уақытта болып, бұл
әрекеттер айыпкердің бір жолғы ойымен жүзеге асырылмаса, онда бұл қылмыстар
ҚК 96-бабы 2-бөлігінің н тармағы бойынша бірнеше рет адам өлтіру ретінде
сараланады.
Бір уақытта бір адамды өлтірген және екінші адамды абайламай өлтірген
айыптының әрекетінде бұл қарастырылып отырған қылмыстың құрамы жоқ, ол екі
қылмыстың жиынтығы: адам өлтіру немесе абайсызда кісі өлтіру қылмыстары
ретінде сараланады.
Егер екі немесе одан көп адамды өлтіру көптеген адамдардың өміріне
қауіпті тәсілмен жасалса, бұл іс-әрекетті ҚК 96-бабы 2-бөлігінің а және
е тармақтары бойынша саралау керек.
ҚК 96-бабы 2-бөлігінің а тарсағы қолданыла алмайды, егер екі адам
өлтірудің біреуі жеңілдетілген мән-жайларда жасалса (ҚК 97-100-баптары).
Қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе қоғамдық
борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру ( ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің б тармағы). Қылмыстың бұл түрінің жәбірленушілері
қызметтік міндетін атқарушы (лауазымды немесе басқа адамдар), сондай-ақ
кәсіби және қоғамдық борышты орындаушы азаматтар, не олардың жақындары
болуы мүмкін. Бұл қылмысты жасағанда айыпты жәбірленушінің өз қызметтік
міндетін немесе қоғамдық не кәсіби борышын заңды түрде атқаруына қарсы
тұрады немесе сол үшін өш алады. Мысалы, браконьердің өзін ұстаған адамды
өлтіру, тергеуде немесе сотта куәген ретінде жауап берген адамды өлтіру.
ҚК 96-бабының 2-бөлігінің осы тармағы бойынша жауаптылыққа тартқанда
адам өліміне себеп болған әрекеттердің қашан жасалғандығына мән берілмейді.
Жәбірленушінің өз қызметтікміндетін немесе кәсіби не қоғамдық ьорышын
атқару кезінде ғана өлтірілуі мүмкін емес.
Айыптының әрекетін осы көрсетілген тармақ бойынша саралау үшін, адам
өлтіру сол жәбірленушінің қызметтік міндетті немесе қоғамдық, не кәсіби
борышын өзінің ( туыстарының немесе жақындарының емес) атқаруымен
байланысты жүзеге асыруға тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында
көрсетілгендей, жәбірленушінің қызметтік міндетті немесе қоғамдық не кәсіби
борышты атқаруына байланысты жасалған қылмысты сараланғанда ауыпталушы
өзінің қызметтік міндетін немесе қоғамдық не кәсіби борышын атқарушы адамға
қарсы әрекет жасап отырғанын және соған байланысты қылмысқа баратындығын
өзінің түйсінетіндігін және жәбірленушінің қызметтік немесе қоғамдық
борышты атқарудағы қандай заңды әрекеттерді айыптыны қылмыс жасауға
итермелегенін анықтау қажет.
Қызметтік борышын жүзеге асыру дегеніміз- адамның мемлекеттік немесе
басқа кәсіпорында, мекемеде жұмыс істейтіндігіне қарамастан өз міндетіне
жататын әрекеттерді жасауы.
Қоғамдық борышты атқару дегеніміз – кез келген азаматтың өзіне
жүктелген әлеуметтік міндетті, сондай-ақ қоғам немесе жеке адамдар мүддесін
көздейтін кез келген басқа әрекеттерді орындау ( қылмыстың алдын алу,
қылмыскерді ұстау, т.б.).[i]
Қылмыстық, азаматтық істердің, сондай-ақ материалдардың сотта
қаралуына, алдын ала тергеудің жүргізілуіне не үкімнің сот шешімінің немесе
өзгедей сот актісінің орындалуына байланысты судьяның, прокурордың,
тергеушінің анықтама жүргізуші адамның, қорғаушының, сарапшының,
приставының, сондай-ақ олардың жақындарының өміріне қастандық жасау (не
өлтіру) арнаулы норма- ҚК 340- бабы бойынша жауаптылыққа апарады. Құқық
қорғау органдарының адамы болып табылмайтын, бірақ өзін айыпталушыға
сондаймын деп таныстырған және қоғамдық тәртіпті қорғауға бағытталған
әрекеттер жасаған адамның өміріне қастандық жасау ҚК 96-бабының 2-бөлігінің
б тармағы бойынша саралануға тиіс.
Жаңа қылмыстық заң бұл құрамға қоғамдық борышпен қатар жаңа нышан-
кәсіби борышты енгізген. Кәсіби борышқа адамның кәсіби мәртебесі жүктейтін
міндеттер жатады.
Қылмыстық заң тек қызметтік міндетті не кәсіби немесе қоғамдық
борышын атқарушы адамдарға ғана емес, олардың жақындарын да қорғайды.
Жақындар деген түсінікке тек арғы-бергі туыстар ғана жатпайды, сонымен
қатар достық, сүіспеншілік қатынастағы (қалыңдық, күйеу бала, достар, т.б.)
адамдар да жатады. Жақын адамды өлтіру жәбірленушінің қызметтік, кәсіби
немесе қоғамдық борышты атқарумен байланысты болады, оны өз қызметін
атқарудан бас тартқызу мақсатында немесе сол қызметі үшін өш алу мақсатында
жасалынады.
Дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды өлтіру, сол
сияқты адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан жағдайда адам
өлтіру.
Адамды ұрлау не адамды кепілге алу оқиғаларының көбейюі, дәрменсіз
жағдайдағы адамға қастандық жасау фактсіне қоғамдық басқа көзбен қарауы,
бұл жайларды адам өлтірудің саралаушы нышандары ретінде саралауға негіз
болады,
Адамның дәрменсіз жағдайы дегеніміз – адамның физиологиялық немесе
басқадай себептермен ( әлі жас, қартайған, ауру, кеміс: соқыр, керең,
ақсақ, шолақ, т.б.) қылмыскерге жөнді қарсылық көрсете алмауы. Адам
өлтіредің бұл түріне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ
басқа бір себептермен есінен танған адамды өлтіру де жатады. Бұл жағдайда
жәбірленушінің дәрменсіз екені айыптыға белгілі болуы тиіс.
әбірленушінің дәрменсіз жағдайы айыпкердің әрекетінің салдарынан да,
онсыз да болмауы мүмкін. Ұрланған немесе кепілге алынған адамды өлтірудің
осы қарастырылған нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар 96-баптың 2-
бөлігінің бір тармағына біріктірілген. Ұрланған немесе кепілге алынған адам
да дәрменсіз болады. Мұндай адамды өлтіру ҚК 96-баптың 2-бөлігінің в
тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-бап бойынша сараланады.
ҚК 96-баптың 2-бөлігінің осы қарастырылып отырған тармағы
қалданылғанда жәбірленушінің ұрланған кезде немесе бірқатар уақыт өткеннен
кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96-баптың 2-бөлігінің в тармағы
ұрланған немесе кепілге алынған адамның өлтіргендігін ғана емес, сонымен
қатар адамды ұрлауға тнемесе кепілге алуға байланысты басқа адамдарды
өлтіргендігін де қамтиды (мысалы, кепілді босатуға тырысқан немесе ұрлауға
кедергі келтіргенадамды өлтіру).
Жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру (ҚК 96-бабының г
тармағы).
Бұл қылмыс үшін жауаптылықтың қатаң болу себебі сонда- мұндай
жағдайда қылмыскер тек әйелді ғана өлтіріп қоймайды, бойына жан біткен,
бірақ әлі өмірге келмеген ұрпақты да өлтіреді [15,Б.39]
Бұл тармақты қолданудың бірден -бір шарты - әйелдің жүкті екендігін
айыпты білуге тиіс. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994
жылғы 23 желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған
қастандық үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
қаулыда былай делінген: өлтірген кезде ол әйелдің жүкті екенін айыптының
білуі жетеілікті, бұл жағдайда іштегі баланың қанша айлық екендігі, оның
қалай өсіп келе жатқандығы, әйелдің тиісті дәрігерлік мекемеде өзінің
жүктілігін тіркеткен-тіркетпегендігі рөл атқармайды[ii]. Айыпты
адамәйелдің жүктілігін сырт пошымынан, әйелдің өз сөзінен немесе
медициналық құжаттармен танысу арқылы біле алады. Әйелдің жүкті екендігін
білмеген адам бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды. Және де, қылмысты осы
тармақпен саралау үшін іштегі баланың әйелге қастандық жасау нәтижесінде
одан бұрын өлгендігінің заңдықмаңызы жоқ.
Егер айыпты адамәйелдің жүкті екен деп ойлап өлтірсе, бұл әрекет екі
қылмыстың жиынтығымен сараланады – біріншіден, жүкті екендігі айыпкерге
белгілі әйелді өлтіру және жай немесе басқа ауырлататын мән-жайлармен
сараланатын адам өлтіру. Жәбірленушіні шатастырып, басқа адамды өлтірген
жағдай да қылмыс лсылай сараланады (өлтіру тиісті жүкті адамның орнына
қателесіп айыпты ондай жағдайда емес басқа адамды өлтіреді).
Жүкті әйелді өлтіргенде айыптыда жәбірленушінің өліміне қатысты
тікелей ниет те, жанама ниетте болуы мүмкін. Өлтіру себептері әр түрлі
болғанмен, олардың қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы, жүкті әйелді
қызғаныштан өлтірген адам ҚК 96-баптың 2-бөлігінің г тармағы бойынша
жауапқа тартылады.
Жәбіленушіні аса қатыгездікпен адам өлтіру дегеніміз – айыптының
аюандық әрекеттерге баруы, адамгершілік шегінен шығуы.
Аса қатыгездікті мына мән-жайлар сипаттайды:
Өлтіру тәсілі (жәбірленушінің денесіне көптеген жарақат салуы, көму,
ас-су бермеу, уландырып қинау, қышқылмен күйдіру, т.б.).
Өлтірер алдында немесе өлтіргенде садистік қылық көрсету (қинау,
сорлау, жанын күйзелту).
Жәбірленушіні жақындарының көзінше өлтіру, оларды күйзелту.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында былай
делінген: қасақана өлтіруді аса қатыгездікпен жасалған ретінде сипаттайтын
мән-жайларға баға бергенде аса қатыгездік тек объективтік әрекеттермен ғана
емес, сонымен қатар айыптының өз іс-әрекетіне психикалық қатынасымен де
сипатталатынын ескеру қажет.
Аса қатыгездіктің нысандары болу үшін айыпкер өлтірер алдында немесе
өлтіріп жатқан кезде жәбірленушіні қинайды, жанын күйзелтеді, не алдын ала
әдейі қинап өлтіреді (денесіне көптеген жарақат салады, ұзақ уақыт жанын
қинайтын у береді, денесін күйдіреді, аштықта, шөлдетін ұстайды,
т.б.).[iii] Өлі денені қорлау, бүлдіру де аса қатыгездіктің белгісі, ол
әрекетті ҚК 96-бабы 2-бөлігінің д тармағымен саралауға негіз болады.
Соныме қатар, бұл қаулыда жәбілленушіні оның жақындарының көз алдында
өлтіру де аса қатыгездікке жатқызылған. Себебі, айыпкер өз әрекетімен
жәбірленушінің жақындарына күйзеліс тудырады, оның жанын ауыртады.
Бұл жағдайда айыпкердің субъективтік қатынасы жәбірленушіні өлтіруге
ғана емес, оның өлтірілуіне айғақ болған жақындарын да күйзелтуге
бағытталған тікелей ниетпен сипатталады.
Мұндай соттар жәбірленушіні өлтірген кезде оның жақындарының болған-
болмағанын анықтаумен қатар, ол адамдардың жәбірленушіге жақын екендігін
айыптының білген-білмегендігін де анықтауы тиіс.
Өзара жақын қатынастағы бірнеше адамды, олардың көздерінше кезекпен
өлтіру де аса қатыгездікпен өлтіру деп қаралады, себебі жақын адамның
өлімін көргенде жәбірленушілердің әр қайсысы жан күйзелісіне ұшырайды.
Жақын адамдарға тек туыстық қатынастағы адамдар ғана емес, басқадай
қарым-қатынастар арқылы жақындасқан адамдарда жатады (некеге отырмаған ерлі-
зайыптылар, әлі үйленбеген қалыңдық пен күйеу бала, асырап алғандар,
қамқорына алғандар, т.б.).
Аса қатыгездікпен өлтіргенде айыпкер өзінің іс-әрекетінде аса
қатыгездік сипат бар екендігін түйсінуге, соны қалауға немесе соған саналы
түрде жол беруге тиіс. Жоғарыда аталғандай, аса қатыгездік тек объективтік
әрекеттермен ғана емес, сонымен қатар айыпекрдің психикалық қатынасымен де
сипатталады. Бірақ аса қатыгездік түсінігі медициналық емес, құқықтық.
Адам өлтірудің бұл саралаушы нышананың бар-жоғын қоғамда қалыптасқан
моральдық, тұрмыстық көзқарастарға сүйене отырып тергеу және сот органдары
анықтайды. Адам өлтірудің нақты тәсілін қолданғанда жәбірленушінің өлім
алдында ерекше күйзелісте болған-болмағанын дәрігер-сарапшы анықтайды.
Өлі денені жойып жіберу немесе оны мүшелеп тастау барлық уақытта
бірдей аса қатыгездік әрекетке жата бермейді. Егер мұндай әрекет қылмыстың
ізін жасыру үшін жасалса немесе адамды оның етін жеу үшін өлтірсе
(каннибализм), онда аса қатыгездіктің нышаны болмайды.
Аса қатыгездік жасаудың себептері әр түрлі болады: кек, қызғаныш,
бас пайда, т.б. Олар қылмысты ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ә тармағы бойынша
саралауға әсер етпейді.
Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіру (ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің ә тармағы). Қасақана адам өлтіруді көптеген
адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен орындалады деп саралау үшін, сол
әрекетті айыптының көптеген адамдарының өміріне және денсаулығына өзінің
қауіп төндіргенін біліп жасағандығын анықтау қажет
Бұл қылмысты жасау тәсілінің өзі көпшілікке қауіпті, яғни көбіне
адамды мұндай тәсілмен өлтіргенде көптеген адамдардың өміріне қауіп төнеді
(өрт салынады, қопарылыс болады, адамдарға қарай автоматты қарудан оқ
жаудырады, ішінде адамдар бар автомобильді апатқа ұщыратады, т.б.).
Егер адамды қандай да бір автоматты аспаппен өлтірсе, ал ол аспапқа
жақындай басқа адамдар өміріне қауіп төндіретін болса, бұл жағдайда да
көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіру орын алады. Ол
аспап тек жәбірленушінің ғана өміріне қауіпті емес,басқа, кемінде бір
адамның өміріне қауіпті болуға тиіс. Бірнеше адамның өміріне қауіп төндіре
алатын аспапты немесе құралды жәбірленушіні ешкім жоқ жерде өлтіруге
қолданса, бұл қарастырылып отырған қылмыс нышанын бере алмайды. Қасақана
адам өлтіруді ҚК 96-бабының 2-бөлігінің е тармағымен саралау үшін
жәбірленушіні өлтіруді алдын ала ойластырып, сол әрекетін айыптының жүзеге
асыруы барысында қанша адамның жәбір шеккендігінің маңызы жоқ. Іс жүзінде
тек бір адамды ғана өлтіру ҚК 96-бабының 2-бөлігінің е тармағын қолдануды
жоққа шығара алмайды, егер адамды өлтіру тәсілі басқа көптеген адамдардың
өміріне қауіп төндіретін болса. Адамның өмірін қиятындай бұл қауіп жорамал
емес, нақты болуға тиіс, ол болжам емес, шындық болуға тиіс.
Адам өлтірудің бұл түріне айыпкердің нақты бір адамды өлтіруге
тікелей ниеті болады.
Басқа адамдарды өлтіру немесе олардың денсаулығына зақым келтіру жанама
ниет болып саналады. Егер көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен бір
адамды өлтіру көптеген адамның өліміне алып келсе, айыпкердің әрекетін ҚК
96-бабының 2-бөлігінің а, е тармақтары бойынша саралау керек. Егер
көрсетілген әрекеттер нәтижесінде бір адам қаза тауып, бір адамның
денсаулығына зақым келсе, әрекет қылмыстаржиынтығы бойынша сараланады: ҚК
96-бабының 2-бөлігінің е тармағы және ҚК денсаулыққа зақым келтіргендік
үшін жауаптылық көзделген тиісті бабы бойынша.
Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіргенде айыпкер
өзінің өлтіруге тиісті адамынан басқа адамды өлтірсе, оның әрекетін ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің е тармағы бойынша саралау қажет.
Адамды өлтіру адамдар тобы, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы
немесе ұйымдасқан топтың жүзеге асыруы (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ж
тармағы). Қк 31-бабына сәйкес, бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні
бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп саналады. Адам
өлтірудің бұл түрі қоғам үшін өте қауіпті.[iv]
Ұйымдасқан топ қылмыстық мақсатпен алдын ала бірігеді, адамды
өлтіруге мұқият дайындалады (қай жермен қашан жүретіні, қандай қарумен
қалай өлтіруге болатыны, т.б.), өзара атқаратын рөлдерді бөледі. Адам
өлтірудің бұл түрін ашу өте қиын. Егер топта ҚК 31-бабының 3-бөлігінде
көрсетілгендей нышан болса, онда қылмысты орындаушылардың әрекетін
ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлтіру деп саралау қажет. Адам өлтіруді
жүзеге асырған топта ұйымдасқан топқа тән нышандардың біреуі болмаса
(тұрақтылық немесе қылмыс жасау мақсатында топ мүшелерінің әдейі бірігуі),
ондай топтың адам өлтіруі ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ж тармағы бойынша
саралануға тиіс.
Адам өлтіруді бір адам жүзеге асырса, ал ұйымдасқан топтың құрамына
сол адаммен қоса ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші адамдар
кірсе, бұл әрекет те ҚК 96-бабының 2-бөлігінің осы тармағы бойынша
саралануы мүмкін.
Ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық құрған не оған басшылық
жасаған адам ҚК 31-бабының 5-бөлігіне сәйкес ҚК 28-бабына сілтеме жасалып,
ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ж тармағымен жауапталады, егер ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық сыбайластықтың мүшелері адам өлтірген болса. Адам
өлтіруге қатыспаған адам өлтірген нақты бір ұйымдасқан топтың мүшесі
болғандықтан ғана жауапқа жол берілмейді.
Қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған адам өлтіруді де ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің ж тармағы бойынша саралау керек, себебі, біріншіден
қылмыстық сыбайластыққа қана тән ерекше нысандарды алып тастаған күнде,
онда ұйымдасқан топқа тән барлық нышандар бар: тұрақтылық және бір немесе
қылмыс жасау мақсатында топ мүшелерінің бірігуі.[v]
Соңғы жылдары Қазақстанның құқық қорғау органдары өте жақсы
қаруланған, бес аспап қылмыстық құрамалармен күресуде, олардың
кейбіреулерінің билікті органдарда отырған өз адамдары бар. Ондай бандаға
Алматыны неше жыл жайлаған, бірнеше ауыр қылмыстар жасап, үш адам өлтірген
Можаев тобын жатқызуға болады.
Пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып
алушылықпен, не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (ҚК 96-бабының 2-
бөлігінің з тармағы). Материалдық пайданы заңсыз жолмен алу мақсатында
адам өлтіру – пайда табу мақсатында адам өлтіру деп саналады, оған
бәсекелестікті жою, мүліктік құқықтарды иемдену, материалдық шығындардан
құтылу, сондай-ақ жалданып, яғни тапсырыспен адам өлтргені үшін ақы алу.
Көздеген пайданы адамды өлтіргеннен кейін алу міндетті емес, ең бастысы-
қастандық жасаған кезде бас пайданы көздегендік анықталуы тиіс. Адам
өлтірудің мұндай түріне жәбрленушіні, оның жоғары лауазымды қызметін алу
үшін өлтіру де жатады.
Бұл құрамның міндетті элементі – пайда табудың себеп болуы. С.И.
Ожеговтың анықтамасы бойынша, пайда табу – кез келген жолмен материалдық
пайда табуға ұмтылу.
Пайда табу мақсатында адам өлтірудің тәсілдері әрқилы: белсенді
әрекет жасап тікелейшабуыл жасаудан уландыруға дейін немесе ешқандай әрекет
жасамай өлтіруге дейін болады.
Егер, қасақана өлтірудің себебі пайда табу болмаса, онда
жәбірленушіні өлгеннен кейін оның мүлкін иемденуге бағытталған айыпкердің
әрекетін ҚК бөтеннің меншігіне қарсы қылмыс үшін жауаптылық көзделген бабы
бойынша, ал адам өлтіруді – саралаушы нышандарына қарай ҚК 96-бабының 1-
бөлігі бойынша немесе 2-бөлігінің тиісті тармақтары бойынша саралау керек.
Мысалы, борышты төлемегені үшін жәбірленушіні өлтіргенде айыпты адам
қылмысты табу үшін жасады деп қарастыруға болмайды, себебі мұндай жолмен
борыштың қайтпайтынын немесе материалдық пайда түспейтінін айыпкер біледі.
Мұнда адам өлтірудің негізінде пайда табу емес, өш алу жатыр, сондықтан оны
ҚК 96-бабының 2-бөлігінің з тармағымен саралау дұрыс емес. Айыпкерге
келген залалды жәбірленушінің төлеуден бас тартуына байланысты оны өлтіру
де өш алу деп қарастырылуы тиіс. МҰндай жағдайда саралау ҚК 96-бабының 1-
бөлігі бойынша (егер ҚК 96-бабының 2-бөлігінің басқадай саралаушы нышандары
болмаса) және ҚК 327-бабы бойынша (осы қылмыс құрамының барлық нышандары
болса) жасалынады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты
реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулыда, пайда табу үшін
жасалған адам өлтіруге – өзі немесе басқа адамдар үшін қандай да бір
материалдық пайда (ақша, зат, мүлктік құқық, пәтер-үйге құқық, т.б.) табу
мақсатында, не материалдық шығындардан құтылу (мүлікті, борышты, қызмет
үшін төлемді қайтару, мүліктік міндеттемелерді орындау, алимент төлеу,
т.б.) мақсатында адамды қасақана өлтіру жатқызылған.[vi]
Тапсырыс беруші мен тапсырысты орындаушы әрекеттерінің саралануындағы
айырмашылықты ескеру қажет. Ақыға қасақана адам өлтірген адамның әрекеті ҚК
96-бабының 2-бөлігінің з тамағы бойынша, ал осы қылмысты ұйымдастырушы
немесе орындаушыны ақы беріп, яғни жалдап қылмысқа көндірген адамның
әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігінің з тармағы және 28-бап бойынша саралануы
тиіс.
Тапсырыс бойынша адам өлтіруді біз бұрын шетелдік баспасөздерден ғана
оқушы едік, қазір ірі бизнесмендерді, журналистерді, банкирлерді, саяси
қызметкерді өлтіріп кетіпті деген сөздерді жиі естиміз. Тапсырыс бойынша
адам өлтіру бізде алғаш рет 1992 жылы болды: Қарағанды металлургия
комбинатының директорын белгісіз киллер атып кетті. Тергеу барысында
анықталғаны: бас директор қызметіне тағайындалған Свичинский кейбір
фирмалар мен кәсіпорындардың шарты бойынша өздеріне ірі партиямен берілген
металл үшін төлем жасауының нәтижесінде комбинаттың 300 млн. Долларға
қарызданып отырғанын білген. Бұл жерде бір былықтың бар екенін байымдаған
бас директор мәселенің бетін ашпақшы болады. Ол бірінші кезекте бас
директордың орынбасары Суровты қызыметінен босатады. Қызметінен босаған
Суров сыртқы экономикалық бөлімнің бастығы Черновпен бірлесіп бас
директордың көзін жоймақшы болады. Олар екі баскесер жалдайды, бас
директорды өлтірген ақысына үш мың доллар және әрқайсысына Жигулиден
беруге келіседі. Кәсіби баскесерлер жымын білдірмей Свичинсиййді өлтіріп
кетеді. Жалданып адам өлтіруге тән ерекшелік және оның міндетті нышаны сол,
бұл қылмысқа қатысушылар өзара рөл бөліседі. Тапсырушы қылмысты
ұйымдастырушы немесе қылмысқа айдап салушы болады. Бұл жағдайда қылмыс
жасауға тек экономикалық қана емес, саяси да себептерұйытқы болады. Басты
мақсат – бәсекелестің көзін жою. Қылмыстық мақсатты ақыға орындайтын адам
орындаушы болып саналады. Сонымен тапсырыспен адам өлтірудің
ұйымдастырушысы немесе оған айдап салушы, өзіне пайда табу ниеті болмаса
да, пайда табу мақсатындаадам өлтіруге қатысушылар болып саналады. Мысалы,
олардың әрекетіне қызғаныш, кек, т.б.себеп болуы мүмкін. Қылмысты
орындаушының әрекетіне пайда табу ниетінің болғандығы міндетті түрде
анықталуға тиіс. Егер тапсырыс бойынша адам өлтіргенде орындаушы бас
пайданы көздемесе, онда басқа бір себептер болса (аяушылық, жаны
ашығандық), бұл жағдайда тапсырыс беруші мен орындаушының іс-әрекетін ҚК 96-
бабы 3-бөлігінің з тармағы бойынша саралауға болмайды. Мысалы, әйел
өзінің көңілдесіне күйеуін өлтіртеді, себебі күйеуі оны ылғи ұрып-
соғады.[vii]
Қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен немесе бандитизммен ұштасқан адам
өлтірушілік: қосымша дәрежелеуді қажет етпейді. Меншікті қорғау кезінде
(адам меншікті ұрлау, тонау немесе қорқытып алу кезінде, қылмыс үстінде
ұсталса) не меншікке қарсы қылмыс жасалғаннан кейін бірнеше уақыт өткен соң
адам өлтірушілік болса, ол өш алу мақсатында адам өлтіргендік болып
қарастырылады (ҚК 96-бабының 1-бөлігі).
Бұзақылық ниетпен адам өлтіру (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің и
тармағы). Бұзақылық дегеніміз- қоғамды, қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрыпты
сыйламау.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдардысоттардың қолдануы туралы қаулысында
мынадай түсініктеме беріледі: Жанжал немесе төбелес кезінде адам өлімі
болса, соттар оның бұзақылық ниетпен қасақана жасалғандығын немесе өзара
басараздық бойынша жасалғанынын ажыратуы тиіс. Бұл мәселені шешкенде
жәбірленуші мен айыптының ара қатынасын, жанжалдың немесе төбелестің
себептерін, оны кімнің бастағанын, екі жақтың қаншалықты және қандай
әрекеттер жасағанын, басқа да мән-жайларды ескеруі қажет.
Айыпты өзінің іс-әрекетінің қоғамды, қоғамдақалыптасқан тәртіпті
ашықтан-ашық сыйламаушылық білдірген мінез-құлық көрсетеді,
айналасындағылардан өзін жоғары ұстайды, оларға менсінбей қарайды. Ешқандай
себепсіз немесе болар-болмас себеппен қасақана адам өлтіруге дейін барады.
Бұл жағдайда оның іс-әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігінің и тармағы бойынша
сараланады. Кейбір бұзақылық ниетпен адам өлтіргенде айыпкер болар-болмас
нәрсені себеп етеді (жәбірленуші темекі бермеді, т.б.).
Бұзақылық ниетпен жзасалған қылмыста мақсатты анықтау қиын. Көбіне
мұндай қылмыстар ешқандай себепсіз жасалынады. Бұзақылыққа барған
адамдардың басым көпшілігі (90%-ке дейін) сол кезде мас күйде болған. Бірақ
мас күйде болу бұзақылық ниетпен адам өлтіруге дәлел бола алмайды.
Қоғамдық тәртіпті өрескел бұзу сияқты бұзақылықтың негізгі нышаны
болмаса да, басқаның өмірін заңды бұза отырып қию, бұзақылық ниетпен адам
өлтіру ретінде сараланады. Мысалы, адам өлтірудің бұл түрі ешкім жоқ жерде,
айдалада жасалуы мүмкін. Егер, адам өлтіру қай жерде жасалса да, қызғаныш,
өштесу немесе қандайда бір жеке ара қатынас нәтижесінде жасаласа, ол
бұзақылық ниетпен адам өлтіру ретінде сараланбайды. Жәбірленуші бастаған
жанжалдың, төбелестің нәтижесінде ол өзі өлсе, бұл жағдайда да қылмыс
бұзақылық ниетпен адам өлтіргендікке жатпайды.
Бұзақылық ниетпен адам өлтіргенде екінші адамның денсаулығына қатты
зақым келсе, онда бұл іс-әрекет ҚК 96-бабының 2-бөлігі и тармағы және ҚК
103 бабы (Денсаулыққа қасақана зиян келтіру) бойынша сараланады.
Сот-тергеу практикасында енздесетін ерекше қиыншылық – бұзақылық
ниетпен адам өлтіруді жауаптылық ҚК 96-бабының 1-бөлігінде қарастырылған
төбелес кезіндегі адам өлтіруден ажырату. Мұндай жағдайда қылмыстық істегі
мән-жайларды мейлінше мұқият тексеру керек: төбелесті кім шығарған, онда
адам өлтіру мақсаты болды ма, сондай-ақ айыпкер әрекетінің субъективтік
жағын мұқият талдау қажет.
Қоғамдық орында, басқа адамның көзінше қызғаныш, өш алу себептермен
немесе басқадай өзара жеке қатынастын туындайтын себептермен адам өлтіру,
бұзақылық ниетпен адам өлтіру ретінде қарастырылуы тиіс емес.
Атылатын қаруды, газ қаруын, пышақ, кастет немесе басқадай суық қару
не басқалардың өміріне, денсаулығына нақты қауіп төндіретін өзге заттарды
қолдану (егер айыпкердің адам өлтіруге ниеті болмаса) ҚК 257-бабының 3-
бөлігі бойынша саралануға жатады.
Егер айыпкер бұзақылық ниетпен адам өлтіргенде қоғамдық тәртіпті
бұзатындай, қоғамды сыйламайтындай қылық көрсетсе (бұл қылмысқа тән барлық
нышандар болса), оның іс-әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігі и тармағы және
ҚК 257-бабы бойынша сараланады. Бұзақылық әрекет кезінде абайсызда адам
өлтірсе бұл іс-әрекеттеосы қарастырылып отырған қылмыс құрамы жоқ, ол ҚК
257 және 101 баптары бойынша саралануы тиіс.
Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен
жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш
қолдану әрекетімен ұштасқан адам өлтіру (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің к
тармағы). ҚК 96-бабының 2-бөлігінің к тармағында адам өлтірудің өзінше
бөлек екі түрі үшін жауаптылық көзделген:
а) басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатында
адам өлтіру;
б) зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану
әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру.
Қылмыстың бірінші түрі бойынша жауапкершілік бұрын жасалған қылмысты
жасыру немесе айыпкер өзінің алдында жасалатын қылмысын жеңілдету
мақсатында адам өлтіргенде болады.
Бұл қылмысты жасырғанда айыпты адам бұрын жасаған қылмысын толықтай
немесе қылмысты саралауға және жаза шарасында ықпал ететін кейбір мән-
жайларды жасырып қалуды мақсат тұтады. Басқа қылмыстың жасалуын жеңілдету
мақсатында адам өлтіруді айыпкер сол бастапқы ойластырған қылмысын
жасағанға дейін немесе қылмысты жасау барысында жүзеге асырады.
Мысалы, жәбірленушіні қарақшылықпен шабуыл жасаған кезде өлтіру,
мүлік ұрламақшы болған объектіні күзететін күзетшіні өлтіру,т.б. (бұл
жағдайда саралау ҚК 96-бабының 2-бөлігі б және к тармақтары бойынша
жасалады).
Айыпкердің әрекетін ҚК 96-бабының 2-бөлігі к тармығы бойынша
саралау үшін оның жәбірленушіні өлтіріп өз мақсатына жетуі –басқа қылмысты
жасырып қалуы немесе қылмыс жасауды жеңілдеткені қажет емес.
Басқа қылмыс дегеніміз – қылмыстық заңда жауапкершілік көзделген,
қоғамға қауіпті кез клген деңгейдегі қылмыс.
Басқа қылмысты жасыру мақсаты жайында ол қылмыс құқық қорғау
органдарына белгілі болғанша ғана айтуға болады. Егер жасалынатын немесе
жасалынған қылмыс жайында тиісті органдарға хабарлап қойған адам өлтірсе,
бұл іс-әрекет ҚК 96-бабының 2-бөлігі б тармағы бойынша саралануға тиіс.
Басқа қылмыстың жасалуын жеңілдету мақсатында адам өлтіргенде айыпкер
өзінің ойластырған іс-әрекетін жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасайды.
Жасалған қылмысты жасыруды немесе жасалған қылмысты жеңілдету көздеген
қылмыстық әрекет және жасалған қылмысты жасыру немесе жасалған қылмысты
жеңілдету мақсатында адам өлтіру, егер айыпкер сол бұрын жасалған қылмысқа
қатысқан болса, әрқайсысы бөлек-бөлек сараланады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында, егер
жәбірленушіні өлтіру арқылы қылмыс субъектісінің жаңа қылмыс жасауын
жеңілдетуге немесе бұрын жасалған қылмысын, не жәбірленушіге мәлім басқа
бұрын жасаған қылмысты жасыру ниеті адам өлтіруге себеп болған жағдайда,
бұл іс-әрекет басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен
адам өлтіру деп сараланады делінген. Бұл жағдайда жасырып қалмақшы болған
қылмыстың жәбірленушіге немесе басқа адамға қарсы жасалғаны, ол қылмыстың
қасақана, ауыр немесе абайсызда жасалған қылмыс санатына жататын-
жатпайтындығы, адам өлтіру нәтижесінде айыпкердің өз мақсатына жеткен-
жетпегендігі рөл атқармайды. Басқа қылмысты жасыру мақсатында адам өлтіру-
сол қылмыс жайында құқық қорғау органдарына әлі хабарланбаған, не тиісті
органға хабарланып, ол жайында кінәлі білмейтін кезде ғана емес, қылмыс
жайында хабар тиісті органға түсіп, оларға қылмыс жасаған адам бегілі және
ол жайында кінәлә білетін жағдайда да орын алады.
Егер кінәлі қылмыс жасауды жеңілдету немесе жасаған қылмысты жасыру
мақсатында өзінің қоғамдық немесе қызметтік борышын өтеп жүрген
адамдықасақана өлтірсе, онда оның іс-әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігінің б
және к тармақтары бойынша сараланады.
Әйел зорлаумен ұштасқан қасақана адам өлтіру дегеніміз – кінәлінің
әйел зорлау кезінде немесе соған ниет қылған кезде жәбірленушінің
қарсылығын жаншып немесе садистік сезіммен оны өлтіруі.
Мұндай әрекеттер ҚК 96-бабының 2-бөлігі к тармағы және 120 баптың
немесе 121 баптың тиісті бөлігі бойынша саралануға тиіс, себебі бұл
жағдайда кінәлі екі объектіге қастандық жасайды – жәбірленушінің өміріне
және оның жыныстық бостандығына, бұл екеуі өзінше екі бөлек әрекет.
Қылмыстың бұл түрінің құрбандары жәбірленушінің өзі де оған көмектесуге
әрекет жасаған басқа адамдар да болуы мүмкін.
ҚК 96-бабының 2-бөлігі к тармағы бойынша саралау үшін адам
өлтірудің зорлау кезінде немесе сол үшін күш қолданып әрекет жасау кезінде
немесе сондай әрекеттерден кейін іле-шала болғандығын анықтау қажет.
Зорлағаннан кейін немесе жыныстық қатынас жасау мақсатында күш
қолданғаннан кейін сол қылмыстың ізін жасыру үшін жәбірленушіні белгілі бір
уақыт өткен соң өлтірген адамның іс-әрекетін, сол қылмыстың жасалу мән-
жайларына байланысты, ҚК 96,121-баптыры бойынша саралау керек. Өлтірген
және зорлаған бір адам немесе әр түрлі адам болуы мүмкін. Мысалы, әйелді
топтасып зорлағанда, солардың біреуі оны өлтіреді. Сол адам ҚК 96-бабының 2-
бөлігі бойынша, ал басқалары ҚК 120-бабы бойынша жауапталады.
Жыныстық қатынаспен байланысты адам өлтіруге баратын маньяктар қоғам
үшін өте қауіпті. Олар біріне-бірі ұқсас көптеген қылмысқа барады.
Бұл жерде адам өлтіргіш маньяк Жұмағұловты айта кетуге болады. 1979
жылдың қаңтар айынан 1980 жылдың желтоқсан айы аралығында жыныстық
қатынасқа байланысты 8 әйелді аюандықпен өлтірген, ал тоғызыншысын өзімен
бірге қызметтес әйелді басқа қасақана жасалған қылмыстың ізін жасыру үшін
абайсызда өлтіргендік кейіп танытқан. Таныстары да, көршілері де оның
бойынан қылық көрсететіндей мінез бйқамаған, әйелдерге ұнайтын болған.
Ал,бірақ, оның шындығында кім екендігін тергеу барысындағы сөзінен байқауға
болады: қораның ішінде Волковамен, оның өз келісімімен, әрқилы жыныстық
қатынас жасадым. Оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 1 бабы — адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандығы ең
жоғары құндылықтар деп жариялайды. ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімі
Жеке адамға қарсы қылмыстардан басталады.
Қылмыстық құқық негізгі мәселелердің бірі қылмыстық ұғымын анықтау болып
табылады. Жеке адам мен қоғам арасындағы қақтығыстардың қайсысының қоғамға
қауіптілік дәрежесінің басым екендігін анықтау және оны осы мәселеде
қылмыстық құқылық шараларды қолдану арқылы осы қатынастарды реттеу заңның
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Қылмыс әр уақытта да белгілі бір
іс- әрекеттің ( әрекет немесе әрекетсіздіктің) көрінісі болып табылады.
Адамның құқыққа қайшы мінез-құлқы белсенді әрекет күйде немесе әрексіздік
күйде болуы мүмкін. Бұл жерде әрекет дегеніміз адамның қылмыстық заң тыйым
салған нәрселерді істеуі, ао әрекетсіздік дегеніміз адамның заң, нор
ативтік актілер, нұсқаулар немесе арнаулы жарлықтар, бұйрықтар бойынша
өзіне жүктелген міндетін орындамауы болып табылады. Белгілі бір әрекет
арқылы жүзеге асырылмаған адамның ниет-мақсаттары қоғамға қауіп
туғызбайтындықтан қылмыстық құқық реттеу саласы на жатпайды. .
1924 жылы КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдарының негізгі
бастамаларында қылмыс туралы ұғымға апналған бап болған жоқ. 1926 жылғы
РСФСР Қылмыстық кодексінде қылмыс дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет деп
көрсетіледі. Бұл жерде кеңестік құрылысқа немесе құқық тәртібіне
бағытталған әрекет немесе әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп жариялады. 1997
жылы жаңа Қылмыстық Кодекс қабылданды. Осы кодексте өмірімізде, қоғамда
орын алған елеулі әлеуметтік-экономикалық, саяси өзгерістерге сәйкес
қылмыстың жаңа ұғымы берілген. Онда жазалау қатері мен тыйым салынған
айыпты қоғамға қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
заңды мүдделеріне, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікке, табиғи ортаға т.б.
қиянат жасап қол сұғатын қылмыс объектілерін тізбектеп көрсету арқылы
берілген. Бірақта қоғамға қауіптілік қылмыс қол сұғатын объектілерді
көрсету арқылы ғана тұжырымдалмайды. Заң жасына және денсаулық жағдайына
қарамастан кез келген адамның өмірін бірдей қорғайды .
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндіттері. Менің Диломдық жұмысымның
мақсаты жеке адамға қарсы бағытталған қылмыстардың ұғымын ашып көрсете
отырып олардың түрлеріне тоқталып өту, сөйте отырып бастапқы негіздерді
біршама ұғыну болып табылады.
Адам құқықтары саласында қолданыстағы қылмыстық заңнамаға енгізілген
негізгі өзгерістерге егжей-тегжейлі тоқтау қажеттігі туындап отыр.
Құқықтық реформаның негізгі мәселелерінің бірі өлім жазасын қолдануға
мораторийді кезең-кезеңімен енгізу болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2003 жылғы 10 қыркүйекте өткен
Қазақстан Республикасы Құқық қорғау органдарының кеңесінде өлім жазасын
қолдануға мораторий енгізу қажеттігі және өмір бойына бас бостандығынан
айыруға сотталғандарды ұстау үшін арнайы мекеменің құрылысы туралы атап
өтті.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері. Қоғамға қауіпті іс-
әрекеттерге заңдылық баға беріп, істелген қылмыс үшін заңда белгіленген
жазаны әділ қолдану болып табылады. Сөйте отырып бастапқы негіздерді
біршама ұғыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі тараудан, бірнеше
бөлімдерден және қортындыдан, сонымен қатар пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы ол - адам,
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп ата заңымызда нақты
көрсетілген.
Адам өлтіру - бұл ең ауыр қылмыс болып табылады. Біздің ҚК-те
“Жеке адамға қарсы қылмыстар” тарауында заң шығарушылар жеке адамға
қарсықылмыстар үшін жауаптылық көзделген. Менің Дипломдық
жұмысымның мақсаты жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстардың ұғымын ашып көрсете отырып олардың түрлеріне,
мазмұнын ашуға тоқталып өту. Яғни, мазмұнын ашу дегеніміз-қылмыс
құрамына заңдылық талдау жасау болып табылады. Кез келген қылмыс
құрамын дұрыс анықтаған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Мен
жұмысымда осыларды саралауға арнап біршама тоқтала кетейін.
1 ЖЕКЕ АДАМҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Өмірге қарсы қылмыстар
Қазақстан Республикасының қазіргі қолданылып жүрген ҚК-і бойынша
өмірге қарсы қылмыстарға мыналар жатады: адам өлтіру (ҚК-тің 96 бабы); жаңа
туған сәбиді анасының өлтіруі (ҚК-тің 97 бабы); жан күйзелісі жағдайында
болған адам өлтіру (ҚК-тің 98 бабы); қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде
жасалған кісі өлтіру (ҚК-тің 99 бабы); қылмыс жасаған адамды ұстау үшін
қажетті шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (ҚК-тің 100
бабы); абайсызда кісі өлтіру (ҚК-тің, 101 бабы); өзін-өзі өлтіруге дейін
жеткізу (ҚК-тің 102 бабы). Өмірге қарсы бағытталған осы қылмыстар, соңғы
екеуінен басқасы, адам өлтірумен байланысты. Қазақстан Республикасының 1997
жылғы жаңа Қылмыстық кодексінде адам өлтірудің заңдылық түсінігі берілген.
Кісі өлтіру, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру деп ҚК-тің 96-
бабында тікелей жазылған. Өмірге қарсы қылмыстың, соның ішінде адам
өлтірудің де объектісі адамның өмірі болып табылады. Адам өлтіру жеке
адамға қарсы қылмыстардың ең ауыры екені белгілі. Адамның өмірі табиғат
берген маңызды әлеуметтік құндылық, ол оны туғаннан иемденеді.
Адам өлтіру объектісі — адамның өмірі, ол адамның азаматтығына, ұлтына
және нәсіліне, шыққан тегіне және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен
айналысатынына, денсаулық ахуалына, біліміне, т.б. байланысты емес.
Қылмыстық заң жәбірленушінің еркіне қарсы адамға қаза келтіруді де, оның
келісімімен қаза келтіруді де бірдей дәрежеде адам өлтіруге жатқызады.
Жәбірленушінің кім екендігін білмей қалу қасақана адам өлтіргендік үшін
жауаптылыққа әсер етпейді.
Өмірге қастандық жасау объектісінің бар-жоғы туралы мәселені шешу үшін
оның бастапқы және ақырғы кезеңдерін анықтау қажет.
Қылмыстық-құқықтық тұрғыдан алғанда, адамның туғанынан өлгеніне дейінгі
аралықта өмір бар деп саналады. Әлі тумаған немесе өліп қалған адамның
өміріне қастандық жасау мүмкін емес. Медицина ана құрсағында адам пайда
болған кезден бастап өмір басталды деп есептейді.
Қылмыстық заңда адамның өлген кезі деп биологиялық өлімді, яғни ми
қабы клеткаларының біржола ыдырауы нәтижесінде ми қызметінің толық тоқтаған
кезін алады. Биологиялық өлімнен басқа клиникалық өлім деген түсінік бар,
бұл жағдайда адамның жүрегі тоқтап қалады.
Адамға клиникалық өлім келтірсе, бірақ ол адамның жүрегі кейін соғып
қалпына келсе, мұндай іс-әрекет өлтіруге оқталғандық болып сараланады.
Сонымен қатар, клиникалық өлім жағдайындағы адамға қастандық жасауды өлтіру
деп санауға болады.
Өлтіру, ол - басқа адамның өмірін жою. Өзін-өзі өлтіру немесе өзін-
өзі өлтіруге оқталу қылмыс болып табылмайды.
Жәбірленуші өлген кезден бастап адам өлтіру аяқталған қылмыс деп танылады,
ал өлімнің бірден болғандығы немесе бірқатар уақыт өткен соң болғандығы
маңызды емес.
Адам өлтіру әрекетпен де, әрекетсіздікпен де жасалуы мүмкін. Адамды
өмірінен күш қолданып та (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру, т.б.),
психикалық, ықпал жасап та (қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап таратып,
т.б.) айыруға болады.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз
міндетін орындамауы нәтижесінде жәбірленушінің қайтыс болуы.
Өлтіру тәсілдері әрқилы болып келетінін біз естіп біліп жүрміз. Адам
өлтірудің барлық түрлері жәбірленушінің өмірін жоюға келіп тіреледі. Адам
қаза таппаса бұл қылмыс аяқталды деп саналмайды.
Адам өлтіру — заңсыз жолмен басқа адамға өлім келтіру. Егер адам заңды
жолмен өлтірілсе, ондай әрекет адам өлтіру ретінде қарастырылмайды. Ондай
әрекеттерге — өлім жазасына кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен
асып кетпей қол сұғушыны өлтіру тірізді әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады. Айыпты
өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын, ондай
зардаптың болуы мүмкін екенін немесе қалайда болмай қалмайтынын біледі,
соны тілейді — яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына саналы
түрде жол берсе не ондай зардаптың болуына немқұрайды қараса - жанама ниет
танытады. Республиканың жаңа ҚК-і бойынша абайсызда адам өліміне алып
келген іс-әрекет адам өлтіруге жатпайды, адам өміріне қарсы жасалған басқа
қылмыстарға жатады.
Адам өлтірудің субъективтік жағын сипаттау үшін себептің де, мақсаттың
да үлкен маңызы бар. Адамды өлтіргенде айыпкер әрекеттеріндегі себеп пен
мақсат әртүрлі болуы мүмкін, олар қылмысты саралауға ықпал жасайды немесе
жаза тағайындағанда ескеріледі.
Адам өлтірудің субъектісі (ҚК-тің 96 бабы) — жасы 14-ке толған, есі
дұрыс адам. Адам өміріне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшін жауаптылық
16 жастан басталады (ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігі).
ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігінде көзделген адам өлтіру - адам өлтірудің
қарапайым деп аталатын түріне жатады. Бұл түрге жазаның жеңілдетілген мән-
жайлары да жоқ (ҚК-тің 97, 100 баптары), сондай-ақ саралаушы нышандары да
жоқ (96 баптың 2 бөлігі) адам өлтіру жатады. Сот практикасы адам өлтірудің
бұл түріне төбелестің, жанжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде,
сондай-ақ жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс-әрекетті
жатқызады.
Адам өлтірудің 50%-тен астамы ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігі бойынша
сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиі кездесетін түрлеріне тоқталып
кетейік.
Әрекетсіздік жолымен адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын
адамның өз міндетін орындамауы нәтижесінде жәбірленушінің қайтыс болуы.
Өлтіру тәсілдері әрқилы болып келетінін біз естіп біліп жүрміз. Адам
өлтірудің барлық түрлері жәбірленушінің өмірін жоюға келіп тіреледі. Адам
қаза таппаса бұл қылмыс аяқталды деп саналмайды.
Адам өлтіру — заңсыз жолмен басқа адамға өлім келтіру. Егер адам заңды
жолмен өлтірілсе, ондай әрекет адам өлтіру ретінде қарастырылмайды. Ондай
әрекеттерге — өлім жазасына кесілген адамды өлтіру, қажетті қорғану шегінен
асып кетпей қол сұғушыны өлтіру тірізді әрекеттер жатады.
Қылмыстың субъективтік жағы кінәнің қасақана жасалуымен сипатталады. Айыпты
өзінің басқа адамның өліміне алып келетін іс-әрекет жасап отырғанын, ондай
зардаптың болуы мүмкін екенін немесе қалайда болмай қалмайтынын біледі,
соны тілейді — яғни тікелей ниет танытады, егер ол өлімнің болуына саналы
түрде жол берсе не ондай зардаптың болуына немқұрайды қараса — жанама ниет
танытады. Республиканың жаңа ҚК-і бойынша абайсызда адам өліміне алып
келген іс-әрекет адам өлтіруге жатпайды, адам өміріне қарсы жасалған басқа
қылмыстарға жатады.
Адам өлтірудің субъективтік жағын сипаттау үшін себептің де, Адам
өлтірудің субъектісі (ҚК-тің 96 бабы) - жасы 14-ке толған, есі дұрыс адам.
Адам өміріне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшін жауаптылық 16 жастан
басталады (ҚК-тің 15 бабының 2 бөлігі).
ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігінде көзделген адам өлтіру - адам өлтірудің
қарапайым деп аталатын түріне жатады. Бұл түрге жазаның жеңілдетілген мән-
жайлары да жоқ (ҚК-тің 97, 100 баптары), сондай-ақ саралаушы нышандары да
жоқ (96 баптың 2 бөлігі) адам өлтіру жатады. Сот практикасы адам өлтірудің
бұл түріне төбелестің, жанжалдың, өш алу, қызғану сезімдерінің нәтижесінде,
сондай-ақ жәбірленушінің өтініші бойынша оған жаны ашып жасаған іс-әрекетті
жатқызады.
Адам өлтірудің 50%-тен астамы ҚК-тің 96 бабының 1 бөлігі бойынша
сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиі кездесетін түрлеріне тоқталып
кетейік.
Екі немесе оданда көп адамды өлтіру (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің а
тармағы). 1996 жылғы 20желтоқсандағы №11 қаулысымен өзгертулер енгізілген
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты
реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы №7 қаулыда былай көрсетілген:
ҚК 88-бабы 1-бөлігінің з тармақшасы бойынша (екі немесе одан көп адамды
қасақана өлтіру) екі немесе одан көп адамды қасақана өлтірген жағдайда
саралануға тиіс, егер қылмыс бір немесе бірнеше әрекет арқылы қысқа уақыт
аралығында орындалса және де айыптының бірнеше адам өлтіруге тікелей немесе
жанама ниетінің болғандығы анықталса. Айыптының ниеті бірнеше адамды
өлтіруге бағытталып, бірақ ол бір адамды өлтіріп, екінші адамға қастандық
жасаса, бұл аяқталған қылмыс ретінде- екі немесе одан көп адамды
өлтіргендік деп қарастырмайды, себебі – қылмыс субъектісінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша оның бірнеше адамды өлтіру ойы жүзеге
аспай қалды
Бұл жағдайда айыптының әрекетін ҚК 24-бабы және 96-бабы 2-бөлігінің
а тармағы бойынша және басқа сараланатын нышандардың болуына қарай ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің тиісті тармақтары бойынша саралау керек. Ал
қылмыскердің бір адамды өлтіру және екінші адамға қастандық жасау
әрекетінің қандай кезекпен орындалғандығы қылмысты саралауға әсер етпейді.
Егер қылмысты бірнеше адам орындайтын болып, олар бірнеше адам алдын
ала жобалап және озара атқаратын міндетін бөлісіп, әрқайсысыбасқа адамды
қатыстырмай бір адамнан ғана өлтірсе, олардың әрқайсысының әрекеті ҚК 96-
бабы 2-бөлігінің а тармағы бойынша саралануға жатады.
Егер, екі немесе одан көп адамды өлтіру әр уақытта болып, бұл
әрекеттер айыпкердің бір жолғы ойымен жүзеге асырылмаса, онда бұл қылмыстар
ҚК 96-бабы 2-бөлігінің н тармағы бойынша бірнеше рет адам өлтіру ретінде
сараланады.
Бір уақытта бір адамды өлтірген және екінші адамды абайламай өлтірген
айыптының әрекетінде бұл қарастырылып отырған қылмыстың құрамы жоқ, ол екі
қылмыстың жиынтығы: адам өлтіру немесе абайсызда кісі өлтіру қылмыстары
ретінде сараланады.
Егер екі немесе одан көп адамды өлтіру көптеген адамдардың өміріне
қауіпті тәсілмен жасалса, бұл іс-әрекетті ҚК 96-бабы 2-бөлігінің а және
е тармақтары бойынша саралау керек.
ҚК 96-бабы 2-бөлігінің а тарсағы қолданыла алмайды, егер екі адам
өлтірудің біреуі жеңілдетілген мән-жайларда жасалса (ҚК 97-100-баптары).
Қызметтік іс-әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе қоғамдық
борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын өлтіру ( ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің б тармағы). Қылмыстың бұл түрінің жәбірленушілері
қызметтік міндетін атқарушы (лауазымды немесе басқа адамдар), сондай-ақ
кәсіби және қоғамдық борышты орындаушы азаматтар, не олардың жақындары
болуы мүмкін. Бұл қылмысты жасағанда айыпты жәбірленушінің өз қызметтік
міндетін немесе қоғамдық не кәсіби борышын заңды түрде атқаруына қарсы
тұрады немесе сол үшін өш алады. Мысалы, браконьердің өзін ұстаған адамды
өлтіру, тергеуде немесе сотта куәген ретінде жауап берген адамды өлтіру.
ҚК 96-бабының 2-бөлігінің осы тармағы бойынша жауаптылыққа тартқанда
адам өліміне себеп болған әрекеттердің қашан жасалғандығына мән берілмейді.
Жәбірленушінің өз қызметтікміндетін немесе кәсіби не қоғамдық ьорышын
атқару кезінде ғана өлтірілуі мүмкін емес.
Айыптының әрекетін осы көрсетілген тармақ бойынша саралау үшін, адам
өлтіру сол жәбірленушінің қызметтік міндетті немесе қоғамдық, не кәсіби
борышын өзінің ( туыстарының немесе жақындарының емес) атқаруымен
байланысты жүзеге асыруға тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында
көрсетілгендей, жәбірленушінің қызметтік міндетті немесе қоғамдық не кәсіби
борышты атқаруына байланысты жасалған қылмысты сараланғанда ауыпталушы
өзінің қызметтік міндетін немесе қоғамдық не кәсіби борышын атқарушы адамға
қарсы әрекет жасап отырғанын және соған байланысты қылмысқа баратындығын
өзінің түйсінетіндігін және жәбірленушінің қызметтік немесе қоғамдық
борышты атқарудағы қандай заңды әрекеттерді айыптыны қылмыс жасауға
итермелегенін анықтау қажет.
Қызметтік борышын жүзеге асыру дегеніміз- адамның мемлекеттік немесе
басқа кәсіпорында, мекемеде жұмыс істейтіндігіне қарамастан өз міндетіне
жататын әрекеттерді жасауы.
Қоғамдық борышты атқару дегеніміз – кез келген азаматтың өзіне
жүктелген әлеуметтік міндетті, сондай-ақ қоғам немесе жеке адамдар мүддесін
көздейтін кез келген басқа әрекеттерді орындау ( қылмыстың алдын алу,
қылмыскерді ұстау, т.б.).[i]
Қылмыстық, азаматтық істердің, сондай-ақ материалдардың сотта
қаралуына, алдын ала тергеудің жүргізілуіне не үкімнің сот шешімінің немесе
өзгедей сот актісінің орындалуына байланысты судьяның, прокурордың,
тергеушінің анықтама жүргізуші адамның, қорғаушының, сарапшының,
приставының, сондай-ақ олардың жақындарының өміріне қастандық жасау (не
өлтіру) арнаулы норма- ҚК 340- бабы бойынша жауаптылыққа апарады. Құқық
қорғау органдарының адамы болып табылмайтын, бірақ өзін айыпталушыға
сондаймын деп таныстырған және қоғамдық тәртіпті қорғауға бағытталған
әрекеттер жасаған адамның өміріне қастандық жасау ҚК 96-бабының 2-бөлігінің
б тармағы бойынша саралануға тиіс.
Жаңа қылмыстық заң бұл құрамға қоғамдық борышпен қатар жаңа нышан-
кәсіби борышты енгізген. Кәсіби борышқа адамның кәсіби мәртебесі жүктейтін
міндеттер жатады.
Қылмыстық заң тек қызметтік міндетті не кәсіби немесе қоғамдық
борышын атқарушы адамдарға ғана емес, олардың жақындарын да қорғайды.
Жақындар деген түсінікке тек арғы-бергі туыстар ғана жатпайды, сонымен
қатар достық, сүіспеншілік қатынастағы (қалыңдық, күйеу бала, достар, т.б.)
адамдар да жатады. Жақын адамды өлтіру жәбірленушінің қызметтік, кәсіби
немесе қоғамдық борышты атқарумен байланысты болады, оны өз қызметін
атқарудан бас тартқызу мақсатында немесе сол қызметі үшін өш алу мақсатында
жасалынады.
Дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды өлтіру, сол
сияқты адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан жағдайда адам
өлтіру.
Адамды ұрлау не адамды кепілге алу оқиғаларының көбейюі, дәрменсіз
жағдайдағы адамға қастандық жасау фактсіне қоғамдық басқа көзбен қарауы,
бұл жайларды адам өлтірудің саралаушы нышандары ретінде саралауға негіз
болады,
Адамның дәрменсіз жағдайы дегеніміз – адамның физиологиялық немесе
басқадай себептермен ( әлі жас, қартайған, ауру, кеміс: соқыр, керең,
ақсақ, шолақ, т.б.) қылмыскерге жөнді қарсылық көрсете алмауы. Адам
өлтіредің бұл түріне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ
басқа бір себептермен есінен танған адамды өлтіру де жатады. Бұл жағдайда
жәбірленушінің дәрменсіз екені айыптыға белгілі болуы тиіс.
әбірленушінің дәрменсіз жағдайы айыпкердің әрекетінің салдарынан да,
онсыз да болмауы мүмкін. Ұрланған немесе кепілге алынған адамды өлтірудің
осы қарастырылған нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар 96-баптың 2-
бөлігінің бір тармағына біріктірілген. Ұрланған немесе кепілге алынған адам
да дәрменсіз болады. Мұндай адамды өлтіру ҚК 96-баптың 2-бөлігінің в
тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-бап бойынша сараланады.
ҚК 96-баптың 2-бөлігінің осы қарастырылып отырған тармағы
қалданылғанда жәбірленушінің ұрланған кезде немесе бірқатар уақыт өткеннен
кейін қаза болғандығы ескерілмейді. ҚК 96-баптың 2-бөлігінің в тармағы
ұрланған немесе кепілге алынған адамның өлтіргендігін ғана емес, сонымен
қатар адамды ұрлауға тнемесе кепілге алуға байланысты басқа адамдарды
өлтіргендігін де қамтиды (мысалы, кепілді босатуға тырысқан немесе ұрлауға
кедергі келтіргенадамды өлтіру).
Жүкті екендігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру (ҚК 96-бабының г
тармағы).
Бұл қылмыс үшін жауаптылықтың қатаң болу себебі сонда- мұндай
жағдайда қылмыскер тек әйелді ғана өлтіріп қоймайды, бойына жан біткен,
бірақ әлі өмірге келмеген ұрпақты да өлтіреді [15,Б.39]
Бұл тармақты қолданудың бірден -бір шарты - әйелдің жүкті екендігін
айыпты білуге тиіс. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994
жылғы 23 желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған
қастандық үшін жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
қаулыда былай делінген: өлтірген кезде ол әйелдің жүкті екенін айыптының
білуі жетеілікті, бұл жағдайда іштегі баланың қанша айлық екендігі, оның
қалай өсіп келе жатқандығы, әйелдің тиісті дәрігерлік мекемеде өзінің
жүктілігін тіркеткен-тіркетпегендігі рөл атқармайды[ii]. Айыпты
адамәйелдің жүктілігін сырт пошымынан, әйелдің өз сөзінен немесе
медициналық құжаттармен танысу арқылы біле алады. Әйелдің жүкті екендігін
білмеген адам бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды. Және де, қылмысты осы
тармақпен саралау үшін іштегі баланың әйелге қастандық жасау нәтижесінде
одан бұрын өлгендігінің заңдықмаңызы жоқ.
Егер айыпты адамәйелдің жүкті екен деп ойлап өлтірсе, бұл әрекет екі
қылмыстың жиынтығымен сараланады – біріншіден, жүкті екендігі айыпкерге
белгілі әйелді өлтіру және жай немесе басқа ауырлататын мән-жайлармен
сараланатын адам өлтіру. Жәбірленушіні шатастырып, басқа адамды өлтірген
жағдай да қылмыс лсылай сараланады (өлтіру тиісті жүкті адамның орнына
қателесіп айыпты ондай жағдайда емес басқа адамды өлтіреді).
Жүкті әйелді өлтіргенде айыптыда жәбірленушінің өліміне қатысты
тікелей ниет те, жанама ниетте болуы мүмкін. Өлтіру себептері әр түрлі
болғанмен, олардың қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы, жүкті әйелді
қызғаныштан өлтірген адам ҚК 96-баптың 2-бөлігінің г тармағы бойынша
жауапқа тартылады.
Жәбіленушіні аса қатыгездікпен адам өлтіру дегеніміз – айыптының
аюандық әрекеттерге баруы, адамгершілік шегінен шығуы.
Аса қатыгездікті мына мән-жайлар сипаттайды:
Өлтіру тәсілі (жәбірленушінің денесіне көптеген жарақат салуы, көму,
ас-су бермеу, уландырып қинау, қышқылмен күйдіру, т.б.).
Өлтірер алдында немесе өлтіргенде садистік қылық көрсету (қинау,
сорлау, жанын күйзелту).
Жәбірленушіні жақындарының көзінше өлтіру, оларды күйзелту.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында былай
делінген: қасақана өлтіруді аса қатыгездікпен жасалған ретінде сипаттайтын
мән-жайларға баға бергенде аса қатыгездік тек объективтік әрекеттермен ғана
емес, сонымен қатар айыптының өз іс-әрекетіне психикалық қатынасымен де
сипатталатынын ескеру қажет.
Аса қатыгездіктің нысандары болу үшін айыпкер өлтірер алдында немесе
өлтіріп жатқан кезде жәбірленушіні қинайды, жанын күйзелтеді, не алдын ала
әдейі қинап өлтіреді (денесіне көптеген жарақат салады, ұзақ уақыт жанын
қинайтын у береді, денесін күйдіреді, аштықта, шөлдетін ұстайды,
т.б.).[iii] Өлі денені қорлау, бүлдіру де аса қатыгездіктің белгісі, ол
әрекетті ҚК 96-бабы 2-бөлігінің д тармағымен саралауға негіз болады.
Соныме қатар, бұл қаулыда жәбілленушіні оның жақындарының көз алдында
өлтіру де аса қатыгездікке жатқызылған. Себебі, айыпкер өз әрекетімен
жәбірленушінің жақындарына күйзеліс тудырады, оның жанын ауыртады.
Бұл жағдайда айыпкердің субъективтік қатынасы жәбірленушіні өлтіруге
ғана емес, оның өлтірілуіне айғақ болған жақындарын да күйзелтуге
бағытталған тікелей ниетпен сипатталады.
Мұндай соттар жәбірленушіні өлтірген кезде оның жақындарының болған-
болмағанын анықтаумен қатар, ол адамдардың жәбірленушіге жақын екендігін
айыптының білген-білмегендігін де анықтауы тиіс.
Өзара жақын қатынастағы бірнеше адамды, олардың көздерінше кезекпен
өлтіру де аса қатыгездікпен өлтіру деп қаралады, себебі жақын адамның
өлімін көргенде жәбірленушілердің әр қайсысы жан күйзелісіне ұшырайды.
Жақын адамдарға тек туыстық қатынастағы адамдар ғана емес, басқадай
қарым-қатынастар арқылы жақындасқан адамдарда жатады (некеге отырмаған ерлі-
зайыптылар, әлі үйленбеген қалыңдық пен күйеу бала, асырап алғандар,
қамқорына алғандар, т.б.).
Аса қатыгездікпен өлтіргенде айыпкер өзінің іс-әрекетінде аса
қатыгездік сипат бар екендігін түйсінуге, соны қалауға немесе соған саналы
түрде жол беруге тиіс. Жоғарыда аталғандай, аса қатыгездік тек объективтік
әрекеттермен ғана емес, сонымен қатар айыпекрдің психикалық қатынасымен де
сипатталады. Бірақ аса қатыгездік түсінігі медициналық емес, құқықтық.
Адам өлтірудің бұл саралаушы нышананың бар-жоғын қоғамда қалыптасқан
моральдық, тұрмыстық көзқарастарға сүйене отырып тергеу және сот органдары
анықтайды. Адам өлтірудің нақты тәсілін қолданғанда жәбірленушінің өлім
алдында ерекше күйзелісте болған-болмағанын дәрігер-сарапшы анықтайды.
Өлі денені жойып жіберу немесе оны мүшелеп тастау барлық уақытта
бірдей аса қатыгездік әрекетке жата бермейді. Егер мұндай әрекет қылмыстың
ізін жасыру үшін жасалса немесе адамды оның етін жеу үшін өлтірсе
(каннибализм), онда аса қатыгездіктің нышаны болмайды.
Аса қатыгездік жасаудың себептері әр түрлі болады: кек, қызғаныш,
бас пайда, т.б. Олар қылмысты ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ә тармағы бойынша
саралауға әсер етпейді.
Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіру (ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің ә тармағы). Қасақана адам өлтіруді көптеген
адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен орындалады деп саралау үшін, сол
әрекетті айыптының көптеген адамдарының өміріне және денсаулығына өзінің
қауіп төндіргенін біліп жасағандығын анықтау қажет
Бұл қылмысты жасау тәсілінің өзі көпшілікке қауіпті, яғни көбіне
адамды мұндай тәсілмен өлтіргенде көптеген адамдардың өміріне қауіп төнеді
(өрт салынады, қопарылыс болады, адамдарға қарай автоматты қарудан оқ
жаудырады, ішінде адамдар бар автомобильді апатқа ұщыратады, т.б.).
Егер адамды қандай да бір автоматты аспаппен өлтірсе, ал ол аспапқа
жақындай басқа адамдар өміріне қауіп төндіретін болса, бұл жағдайда да
көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіру орын алады. Ол
аспап тек жәбірленушінің ғана өміріне қауіпті емес,басқа, кемінде бір
адамның өміріне қауіпті болуға тиіс. Бірнеше адамның өміріне қауіп төндіре
алатын аспапты немесе құралды жәбірленушіні ешкім жоқ жерде өлтіруге
қолданса, бұл қарастырылып отырған қылмыс нышанын бере алмайды. Қасақана
адам өлтіруді ҚК 96-бабының 2-бөлігінің е тармағымен саралау үшін
жәбірленушіні өлтіруді алдын ала ойластырып, сол әрекетін айыптының жүзеге
асыруы барысында қанша адамның жәбір шеккендігінің маңызы жоқ. Іс жүзінде
тек бір адамды ғана өлтіру ҚК 96-бабының 2-бөлігінің е тармағын қолдануды
жоққа шығара алмайды, егер адамды өлтіру тәсілі басқа көптеген адамдардың
өміріне қауіп төндіретін болса. Адамның өмірін қиятындай бұл қауіп жорамал
емес, нақты болуға тиіс, ол болжам емес, шындық болуға тиіс.
Адам өлтірудің бұл түріне айыпкердің нақты бір адамды өлтіруге
тікелей ниеті болады.
Басқа адамдарды өлтіру немесе олардың денсаулығына зақым келтіру жанама
ниет болып саналады. Егер көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен бір
адамды өлтіру көптеген адамның өліміне алып келсе, айыпкердің әрекетін ҚК
96-бабының 2-бөлігінің а, е тармақтары бойынша саралау керек. Егер
көрсетілген әрекеттер нәтижесінде бір адам қаза тауып, бір адамның
денсаулығына зақым келсе, әрекет қылмыстаржиынтығы бойынша сараланады: ҚК
96-бабының 2-бөлігінің е тармағы және ҚК денсаулыққа зақым келтіргендік
үшін жауаптылық көзделген тиісті бабы бойынша.
Көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен адам өлтіргенде айыпкер
өзінің өлтіруге тиісті адамынан басқа адамды өлтірсе, оның әрекетін ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің е тармағы бойынша саралау қажет.
Адамды өлтіру адамдар тобы, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы
немесе ұйымдасқан топтың жүзеге асыруы (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ж
тармағы). Қк 31-бабына сәйкес, бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні
бұрын біріккен адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп саналады. Адам
өлтірудің бұл түрі қоғам үшін өте қауіпті.[iv]
Ұйымдасқан топ қылмыстық мақсатпен алдын ала бірігеді, адамды
өлтіруге мұқият дайындалады (қай жермен қашан жүретіні, қандай қарумен
қалай өлтіруге болатыны, т.б.), өзара атқаратын рөлдерді бөледі. Адам
өлтірудің бұл түрін ашу өте қиын. Егер топта ҚК 31-бабының 3-бөлігінде
көрсетілгендей нышан болса, онда қылмысты орындаушылардың әрекетін
ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлтіру деп саралау қажет. Адам өлтіруді
жүзеге асырған топта ұйымдасқан топқа тән нышандардың біреуі болмаса
(тұрақтылық немесе қылмыс жасау мақсатында топ мүшелерінің әдейі бірігуі),
ондай топтың адам өлтіруі ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ж тармағы бойынша
саралануға тиіс.
Адам өлтіруді бір адам жүзеге асырса, ал ұйымдасқан топтың құрамына
сол адаммен қоса ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші адамдар
кірсе, бұл әрекет те ҚК 96-бабының 2-бөлігінің осы тармағы бойынша
саралануы мүмкін.
Ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық құрған не оған басшылық
жасаған адам ҚК 31-бабының 5-бөлігіне сәйкес ҚК 28-бабына сілтеме жасалып,
ҚК 96-бабының 2-бөлігінің ж тармағымен жауапталады, егер ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық сыбайластықтың мүшелері адам өлтірген болса. Адам
өлтіруге қатыспаған адам өлтірген нақты бір ұйымдасқан топтың мүшесі
болғандықтан ғана жауапқа жол берілмейді.
Қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған адам өлтіруді де ҚК 96-
бабының 2-бөлігінің ж тармағы бойынша саралау керек, себебі, біріншіден
қылмыстық сыбайластыққа қана тән ерекше нысандарды алып тастаған күнде,
онда ұйымдасқан топқа тән барлық нышандар бар: тұрақтылық және бір немесе
қылмыс жасау мақсатында топ мүшелерінің бірігуі.[v]
Соңғы жылдары Қазақстанның құқық қорғау органдары өте жақсы
қаруланған, бес аспап қылмыстық құрамалармен күресуде, олардың
кейбіреулерінің билікті органдарда отырған өз адамдары бар. Ондай бандаға
Алматыны неше жыл жайлаған, бірнеше ауыр қылмыстар жасап, үш адам өлтірген
Можаев тобын жатқызуға болады.
Пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып
алушылықпен, не бандитизммен ұштасқан адам өлтіру (ҚК 96-бабының 2-
бөлігінің з тармағы). Материалдық пайданы заңсыз жолмен алу мақсатында
адам өлтіру – пайда табу мақсатында адам өлтіру деп саналады, оған
бәсекелестікті жою, мүліктік құқықтарды иемдену, материалдық шығындардан
құтылу, сондай-ақ жалданып, яғни тапсырыспен адам өлтргені үшін ақы алу.
Көздеген пайданы адамды өлтіргеннен кейін алу міндетті емес, ең бастысы-
қастандық жасаған кезде бас пайданы көздегендік анықталуы тиіс. Адам
өлтірудің мұндай түріне жәбрленушіні, оның жоғары лауазымды қызметін алу
үшін өлтіру де жатады.
Бұл құрамның міндетті элементі – пайда табудың себеп болуы. С.И.
Ожеговтың анықтамасы бойынша, пайда табу – кез келген жолмен материалдық
пайда табуға ұмтылу.
Пайда табу мақсатында адам өлтірудің тәсілдері әрқилы: белсенді
әрекет жасап тікелейшабуыл жасаудан уландыруға дейін немесе ешқандай әрекет
жасамай өлтіруге дейін болады.
Егер, қасақана өлтірудің себебі пайда табу болмаса, онда
жәбірленушіні өлгеннен кейін оның мүлкін иемденуге бағытталған айыпкердің
әрекетін ҚК бөтеннің меншігіне қарсы қылмыс үшін жауаптылық көзделген бабы
бойынша, ал адам өлтіруді – саралаушы нышандарына қарай ҚК 96-бабының 1-
бөлігі бойынша немесе 2-бөлігінің тиісті тармақтары бойынша саралау керек.
Мысалы, борышты төлемегені үшін жәбірленушіні өлтіргенде айыпты адам
қылмысты табу үшін жасады деп қарастыруға болмайды, себебі мұндай жолмен
борыштың қайтпайтынын немесе материалдық пайда түспейтінін айыпкер біледі.
Мұнда адам өлтірудің негізінде пайда табу емес, өш алу жатыр, сондықтан оны
ҚК 96-бабының 2-бөлігінің з тармағымен саралау дұрыс емес. Айыпкерге
келген залалды жәбірленушінің төлеуден бас тартуына байланысты оны өлтіру
де өш алу деп қарастырылуы тиіс. МҰндай жағдайда саралау ҚК 96-бабының 1-
бөлігі бойынша (егер ҚК 96-бабының 2-бөлігінің басқадай саралаушы нышандары
болмаса) және ҚК 327-бабы бойынша (осы қылмыс құрамының барлық нышандары
болса) жасалынады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы
Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін жауаптылықты
реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулыда, пайда табу үшін
жасалған адам өлтіруге – өзі немесе басқа адамдар үшін қандай да бір
материалдық пайда (ақша, зат, мүлктік құқық, пәтер-үйге құқық, т.б.) табу
мақсатында, не материалдық шығындардан құтылу (мүлікті, борышты, қызмет
үшін төлемді қайтару, мүліктік міндеттемелерді орындау, алимент төлеу,
т.б.) мақсатында адамды қасақана өлтіру жатқызылған.[vi]
Тапсырыс беруші мен тапсырысты орындаушы әрекеттерінің саралануындағы
айырмашылықты ескеру қажет. Ақыға қасақана адам өлтірген адамның әрекеті ҚК
96-бабының 2-бөлігінің з тамағы бойынша, ал осы қылмысты ұйымдастырушы
немесе орындаушыны ақы беріп, яғни жалдап қылмысқа көндірген адамның
әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігінің з тармағы және 28-бап бойынша саралануы
тиіс.
Тапсырыс бойынша адам өлтіруді біз бұрын шетелдік баспасөздерден ғана
оқушы едік, қазір ірі бизнесмендерді, журналистерді, банкирлерді, саяси
қызметкерді өлтіріп кетіпті деген сөздерді жиі естиміз. Тапсырыс бойынша
адам өлтіру бізде алғаш рет 1992 жылы болды: Қарағанды металлургия
комбинатының директорын белгісіз киллер атып кетті. Тергеу барысында
анықталғаны: бас директор қызметіне тағайындалған Свичинский кейбір
фирмалар мен кәсіпорындардың шарты бойынша өздеріне ірі партиямен берілген
металл үшін төлем жасауының нәтижесінде комбинаттың 300 млн. Долларға
қарызданып отырғанын білген. Бұл жерде бір былықтың бар екенін байымдаған
бас директор мәселенің бетін ашпақшы болады. Ол бірінші кезекте бас
директордың орынбасары Суровты қызыметінен босатады. Қызметінен босаған
Суров сыртқы экономикалық бөлімнің бастығы Черновпен бірлесіп бас
директордың көзін жоймақшы болады. Олар екі баскесер жалдайды, бас
директорды өлтірген ақысына үш мың доллар және әрқайсысына Жигулиден
беруге келіседі. Кәсіби баскесерлер жымын білдірмей Свичинсиййді өлтіріп
кетеді. Жалданып адам өлтіруге тән ерекшелік және оның міндетті нышаны сол,
бұл қылмысқа қатысушылар өзара рөл бөліседі. Тапсырушы қылмысты
ұйымдастырушы немесе қылмысқа айдап салушы болады. Бұл жағдайда қылмыс
жасауға тек экономикалық қана емес, саяси да себептерұйытқы болады. Басты
мақсат – бәсекелестің көзін жою. Қылмыстық мақсатты ақыға орындайтын адам
орындаушы болып саналады. Сонымен тапсырыспен адам өлтірудің
ұйымдастырушысы немесе оған айдап салушы, өзіне пайда табу ниеті болмаса
да, пайда табу мақсатындаадам өлтіруге қатысушылар болып саналады. Мысалы,
олардың әрекетіне қызғаныш, кек, т.б.себеп болуы мүмкін. Қылмысты
орындаушының әрекетіне пайда табу ниетінің болғандығы міндетті түрде
анықталуға тиіс. Егер тапсырыс бойынша адам өлтіргенде орындаушы бас
пайданы көздемесе, онда басқа бір себептер болса (аяушылық, жаны
ашығандық), бұл жағдайда тапсырыс беруші мен орындаушының іс-әрекетін ҚК 96-
бабы 3-бөлігінің з тармағы бойынша саралауға болмайды. Мысалы, әйел
өзінің көңілдесіне күйеуін өлтіртеді, себебі күйеуі оны ылғи ұрып-
соғады.[vii]
Қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен немесе бандитизммен ұштасқан адам
өлтірушілік: қосымша дәрежелеуді қажет етпейді. Меншікті қорғау кезінде
(адам меншікті ұрлау, тонау немесе қорқытып алу кезінде, қылмыс үстінде
ұсталса) не меншікке қарсы қылмыс жасалғаннан кейін бірнеше уақыт өткен соң
адам өлтірушілік болса, ол өш алу мақсатында адам өлтіргендік болып
қарастырылады (ҚК 96-бабының 1-бөлігі).
Бұзақылық ниетпен адам өлтіру (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің и
тармағы). Бұзақылық дегеніміз- қоғамды, қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрыпты
сыйламау.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдардысоттардың қолдануы туралы қаулысында
мынадай түсініктеме беріледі: Жанжал немесе төбелес кезінде адам өлімі
болса, соттар оның бұзақылық ниетпен қасақана жасалғандығын немесе өзара
басараздық бойынша жасалғанынын ажыратуы тиіс. Бұл мәселені шешкенде
жәбірленуші мен айыптының ара қатынасын, жанжалдың немесе төбелестің
себептерін, оны кімнің бастағанын, екі жақтың қаншалықты және қандай
әрекеттер жасағанын, басқа да мән-жайларды ескеруі қажет.
Айыпты өзінің іс-әрекетінің қоғамды, қоғамдақалыптасқан тәртіпті
ашықтан-ашық сыйламаушылық білдірген мінез-құлық көрсетеді,
айналасындағылардан өзін жоғары ұстайды, оларға менсінбей қарайды. Ешқандай
себепсіз немесе болар-болмас себеппен қасақана адам өлтіруге дейін барады.
Бұл жағдайда оның іс-әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігінің и тармағы бойынша
сараланады. Кейбір бұзақылық ниетпен адам өлтіргенде айыпкер болар-болмас
нәрсені себеп етеді (жәбірленуші темекі бермеді, т.б.).
Бұзақылық ниетпен жзасалған қылмыста мақсатты анықтау қиын. Көбіне
мұндай қылмыстар ешқандай себепсіз жасалынады. Бұзақылыққа барған
адамдардың басым көпшілігі (90%-ке дейін) сол кезде мас күйде болған. Бірақ
мас күйде болу бұзақылық ниетпен адам өлтіруге дәлел бола алмайды.
Қоғамдық тәртіпті өрескел бұзу сияқты бұзақылықтың негізгі нышаны
болмаса да, басқаның өмірін заңды бұза отырып қию, бұзақылық ниетпен адам
өлтіру ретінде сараланады. Мысалы, адам өлтірудің бұл түрі ешкім жоқ жерде,
айдалада жасалуы мүмкін. Егер, адам өлтіру қай жерде жасалса да, қызғаныш,
өштесу немесе қандайда бір жеке ара қатынас нәтижесінде жасаласа, ол
бұзақылық ниетпен адам өлтіру ретінде сараланбайды. Жәбірленуші бастаған
жанжалдың, төбелестің нәтижесінде ол өзі өлсе, бұл жағдайда да қылмыс
бұзақылық ниетпен адам өлтіргендікке жатпайды.
Бұзақылық ниетпен адам өлтіргенде екінші адамның денсаулығына қатты
зақым келсе, онда бұл іс-әрекет ҚК 96-бабының 2-бөлігі и тармағы және ҚК
103 бабы (Денсаулыққа қасақана зиян келтіру) бойынша сараланады.
Сот-тергеу практикасында енздесетін ерекше қиыншылық – бұзақылық
ниетпен адам өлтіруді жауаптылық ҚК 96-бабының 1-бөлігінде қарастырылған
төбелес кезіндегі адам өлтіруден ажырату. Мұндай жағдайда қылмыстық істегі
мән-жайларды мейлінше мұқият тексеру керек: төбелесті кім шығарған, онда
адам өлтіру мақсаты болды ма, сондай-ақ айыпкер әрекетінің субъективтік
жағын мұқият талдау қажет.
Қоғамдық орында, басқа адамның көзінше қызғаныш, өш алу себептермен
немесе басқадай өзара жеке қатынастын туындайтын себептермен адам өлтіру,
бұзақылық ниетпен адам өлтіру ретінде қарастырылуы тиіс емес.
Атылатын қаруды, газ қаруын, пышақ, кастет немесе басқадай суық қару
не басқалардың өміріне, денсаулығына нақты қауіп төндіретін өзге заттарды
қолдану (егер айыпкердің адам өлтіруге ниеті болмаса) ҚК 257-бабының 3-
бөлігі бойынша саралануға жатады.
Егер айыпкер бұзақылық ниетпен адам өлтіргенде қоғамдық тәртіпті
бұзатындай, қоғамды сыйламайтындай қылық көрсетсе (бұл қылмысқа тән барлық
нышандар болса), оның іс-әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігі и тармағы және
ҚК 257-бабы бойынша сараланады. Бұзақылық әрекет кезінде абайсызда адам
өлтірсе бұл іс-әрекеттеосы қарастырылып отырған қылмыс құрамы жоқ, ол ҚК
257 және 101 баптары бойынша саралануы тиіс.
Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен
жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш
қолдану әрекетімен ұштасқан адам өлтіру (ҚК 96-бабының 2-бөлігінің к
тармағы). ҚК 96-бабының 2-бөлігінің к тармағында адам өлтірудің өзінше
бөлек екі түрі үшін жауаптылық көзделген:
а) басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатында
адам өлтіру;
б) зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану
әрекеттерімен ұштасқан адам өлтіру.
Қылмыстың бірінші түрі бойынша жауапкершілік бұрын жасалған қылмысты
жасыру немесе айыпкер өзінің алдында жасалатын қылмысын жеңілдету
мақсатында адам өлтіргенде болады.
Бұл қылмысты жасырғанда айыпты адам бұрын жасаған қылмысын толықтай
немесе қылмысты саралауға және жаза шарасында ықпал ететін кейбір мән-
жайларды жасырып қалуды мақсат тұтады. Басқа қылмыстың жасалуын жеңілдету
мақсатында адам өлтіруді айыпкер сол бастапқы ойластырған қылмысын
жасағанға дейін немесе қылмысты жасау барысында жүзеге асырады.
Мысалы, жәбірленушіні қарақшылықпен шабуыл жасаған кезде өлтіру,
мүлік ұрламақшы болған объектіні күзететін күзетшіні өлтіру,т.б. (бұл
жағдайда саралау ҚК 96-бабының 2-бөлігі б және к тармақтары бойынша
жасалады).
Айыпкердің әрекетін ҚК 96-бабының 2-бөлігі к тармығы бойынша
саралау үшін оның жәбірленушіні өлтіріп өз мақсатына жетуі –басқа қылмысты
жасырып қалуы немесе қылмыс жасауды жеңілдеткені қажет емес.
Басқа қылмыс дегеніміз – қылмыстық заңда жауапкершілік көзделген,
қоғамға қауіпті кез клген деңгейдегі қылмыс.
Басқа қылмысты жасыру мақсаты жайында ол қылмыс құқық қорғау
органдарына белгілі болғанша ғана айтуға болады. Егер жасалынатын немесе
жасалынған қылмыс жайында тиісті органдарға хабарлап қойған адам өлтірсе,
бұл іс-әрекет ҚК 96-бабының 2-бөлігі б тармағы бойынша саралануға тиіс.
Басқа қылмыстың жасалуын жеңілдету мақсатында адам өлтіргенде айыпкер
өзінің ойластырған іс-әрекетін жүзеге асыруға қолайлы жағдай жасайды.
Жасалған қылмысты жасыруды немесе жасалған қылмысты жеңілдету көздеген
қылмыстық әрекет және жасалған қылмысты жасыру немесе жасалған қылмысты
жеңілдету мақсатында адам өлтіру, егер айыпкер сол бұрын жасалған қылмысқа
қатысқан болса, әрқайсысы бөлек-бөлек сараланады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23
желтоқсандағы Азаматтардың өмірі мен денсаулығына жасалған қастандық үшін
жауаптылықты реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы қаулысында, егер
жәбірленушіні өлтіру арқылы қылмыс субъектісінің жаңа қылмыс жасауын
жеңілдетуге немесе бұрын жасалған қылмысын, не жәбірленушіге мәлім басқа
бұрын жасаған қылмысты жасыру ниеті адам өлтіруге себеп болған жағдайда,
бұл іс-әрекет басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен
адам өлтіру деп сараланады делінген. Бұл жағдайда жасырып қалмақшы болған
қылмыстың жәбірленушіге немесе басқа адамға қарсы жасалғаны, ол қылмыстың
қасақана, ауыр немесе абайсызда жасалған қылмыс санатына жататын-
жатпайтындығы, адам өлтіру нәтижесінде айыпкердің өз мақсатына жеткен-
жетпегендігі рөл атқармайды. Басқа қылмысты жасыру мақсатында адам өлтіру-
сол қылмыс жайында құқық қорғау органдарына әлі хабарланбаған, не тиісті
органға хабарланып, ол жайында кінәлі білмейтін кезде ғана емес, қылмыс
жайында хабар тиісті органға түсіп, оларға қылмыс жасаған адам бегілі және
ол жайында кінәлә білетін жағдайда да орын алады.
Егер кінәлі қылмыс жасауды жеңілдету немесе жасаған қылмысты жасыру
мақсатында өзінің қоғамдық немесе қызметтік борышын өтеп жүрген
адамдықасақана өлтірсе, онда оның іс-әрекеті ҚК 96-бабының 2-бөлігінің б
және к тармақтары бойынша сараланады.
Әйел зорлаумен ұштасқан қасақана адам өлтіру дегеніміз – кінәлінің
әйел зорлау кезінде немесе соған ниет қылған кезде жәбірленушінің
қарсылығын жаншып немесе садистік сезіммен оны өлтіруі.
Мұндай әрекеттер ҚК 96-бабының 2-бөлігі к тармағы және 120 баптың
немесе 121 баптың тиісті бөлігі бойынша саралануға тиіс, себебі бұл
жағдайда кінәлі екі объектіге қастандық жасайды – жәбірленушінің өміріне
және оның жыныстық бостандығына, бұл екеуі өзінше екі бөлек әрекет.
Қылмыстың бұл түрінің құрбандары жәбірленушінің өзі де оған көмектесуге
әрекет жасаған басқа адамдар да болуы мүмкін.
ҚК 96-бабының 2-бөлігі к тармағы бойынша саралау үшін адам
өлтірудің зорлау кезінде немесе сол үшін күш қолданып әрекет жасау кезінде
немесе сондай әрекеттерден кейін іле-шала болғандығын анықтау қажет.
Зорлағаннан кейін немесе жыныстық қатынас жасау мақсатында күш
қолданғаннан кейін сол қылмыстың ізін жасыру үшін жәбірленушіні белгілі бір
уақыт өткен соң өлтірген адамның іс-әрекетін, сол қылмыстың жасалу мән-
жайларына байланысты, ҚК 96,121-баптыры бойынша саралау керек. Өлтірген
және зорлаған бір адам немесе әр түрлі адам болуы мүмкін. Мысалы, әйелді
топтасып зорлағанда, солардың біреуі оны өлтіреді. Сол адам ҚК 96-бабының 2-
бөлігі бойынша, ал басқалары ҚК 120-бабы бойынша жауапталады.
Жыныстық қатынаспен байланысты адам өлтіруге баратын маньяктар қоғам
үшін өте қауіпті. Олар біріне-бірі ұқсас көптеген қылмысқа барады.
Бұл жерде адам өлтіргіш маньяк Жұмағұловты айта кетуге болады. 1979
жылдың қаңтар айынан 1980 жылдың желтоқсан айы аралығында жыныстық
қатынасқа байланысты 8 әйелді аюандықпен өлтірген, ал тоғызыншысын өзімен
бірге қызметтес әйелді басқа қасақана жасалған қылмыстың ізін жасыру үшін
абайсызда өлтіргендік кейіп танытқан. Таныстары да, көршілері де оның
бойынан қылық көрсететіндей мінез бйқамаған, әйелдерге ұнайтын болған.
Ал,бірақ, оның шындығында кім екендігін тергеу барысындағы сөзінен байқауға
болады: қораның ішінде Волковамен, оның өз келісімімен, әрқилы жыныстық
қатынас жасадым. Оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz