Қаржының ғылыми-теориялық аспектілері

Жоспар
Кіріспе

К I Р I С П Е
Тарау 1 Қаржының ғылыми.теориялық аспектілері
1.1. Қаржының ғылыми.теориялық аспектілері
2 Қоғамдық өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының аграрлық секторындағы негізгі проблемалардың бірі саланы қайта жаңғырту және халықты отандық азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында өндіріс тиімділігін арттыруда, аграрлық шаруашылықты қаржыландыру.
Аграрлық секторда шаруашылық жүргізудің экономикалық тетіктерінің тиімділігін жетілдіру қажеттілігі бүгінгі кезеңдегі даусыз, өте керекті қозғаушы күштердің негізгі бірі болып отырғанына ешқандай күмән келтіруге болмайды. Экономиканың барлық салалары ұзаққа созылған дағдарыстан шығу жолында. Алайда, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру деңгейі әлі де болса төмен. Қалыптасқан жағдайға баға бере отырып, шешілмей жатқан проблемаларды тиянақты түрде талдай келе, өндірісті ынталандыратын іс-шараларды жүзеге асыру қазіргі кезеңдегі келелі мәселелердің бірі деп атауға болады.
Ел экономикасындағы қазіргі кезде орныға бастаған оңды да, сапалы өзгерістер шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейінде басқару мен ынталандырудың барынша тиімді жолдары мен әдістерін іздестіруді талап етеді. Шаруашылық
жүргізу тетіктері нарыққа сай ұдайы өндіргіш көрсеткіштердің, атап айтқанда,өндіріс тиімділігінің, өнім өндірісінің өсу қарқыны мен еңбек өнімділігі көрсеткіштерінің және өндіріс, айырбас, тұтыну, үлестіру үдерістері қалыптасуының алғышарты саналады.
Азық-түлік мәселесінің жалпы мемлекеттік деңгейде үлкен маңызы бар болғандықтан, ауыл шаруашылығының жақын уақыт мезгілінде қызмет етуінің кешенді жүйесін жетілдіру мен оны өндіріске енгізуде экономика құрылымында қалыптасқан теориялық және тәжірибелік шараларды колданудың қажеттілігі туындайды.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

К I Р I С П Е

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының аграрлық
секторындағы негізгі проблемалардың бірі саланы қайта жаңғырту және халықты
отандық азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында өндіріс
тиімділігін арттыруда, аграрлық шаруашылықты қаржыландыру.
Аграрлық секторда шаруашылық жүргізудің экономикалық тетіктерінің
тиімділігін жетілдіру қажеттілігі бүгінгі кезеңдегі даусыз, өте керекті
қозғаушы күштердің негізгі бірі болып отырғанына ешқандай күмән келтіруге
болмайды. Экономиканың барлық салалары ұзаққа созылған дағдарыстан шығу
жолында. Алайда, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру деңгейі әлі де болса
төмен. Қалыптасқан жағдайға баға бере отырып, шешілмей жатқан проблемаларды
тиянақты түрде талдай келе, өндірісті ынталандыратын іс-шараларды жүзеге
асыру қазіргі кезеңдегі келелі мәселелердің бірі деп атауға болады.
Ел экономикасындағы қазіргі кезде орныға бастаған оңды да,
сапалы өзгерістер шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейінде басқару
мен ынталандырудың барынша тиімді жолдары мен әдістерін іздестіруді
талап етеді. Шаруашылық
жүргізу тетіктері нарыққа сай ұдайы өндіргіш көрсеткіштердің, атап
айтқанда,өндіріс тиімділігінің, өнім өндірісінің өсу қарқыны мен еңбек
өнімділігі көрсеткіштерінің және өндіріс, айырбас, тұтыну, үлестіру
үдерістері қалыптасуының алғышарты саналады.
Азық-түлік мәселесінің жалпы мемлекеттік деңгейде үлкен маңызы бар
болғандықтан, ауыл шаруашылығының жақын уақыт мезгілінде қызмет етуінің
кешенді жүйесін жетілдіру мен оны өндіріске енгізуде экономика құрылымында
қалыптасқан теориялық және тәжірибелік шараларды колданудың қажеттілігі
туындайды.
Ауыл шаруашылығындағы жаңа экономикалық қатынастар жеке, мемлекеттік,
ұжымдык меншікке негізделген көпукладты экономиканың қалыптасуы жолымен
құрылып отыр. Осындай қайта құру нәтижесінде ауыл шаруашылығында түрлі
ұйымдық-экономикалық нысандағы кәсіпорындар қызмет етуде. Ұжымдық
негізде құрылған кәсіпорындар негізінен өзінің өндірісті
құрылымын сақтап қалды, олар ірі өндірістің артықшылығын (масштаб
нәтижесін) қолдануда. Алайда,шаруа қожалықтарына
қарағанда оларда іс-жүзінде еңбекке деген ынталылық толық іске асырылмай
отыр.
Кез-келген шаруашылық жүргізу нысаны өздігінен өндірістің жандану, өсу,
өнім сапасын, тиімділігін арттыру, жұмыскерлер әл-ауқатының жақсару
мәселелерін шешіп бере алмайды. Қазіргі кезде қалыптаса бастаған жаңа
өндірістік қатынастарды, экономикалық ынталандырғыштар мен тұтқаларды бір
мезгілде жетілдіріп отырмаса, сала бойынша жұмсала бастаған қомақты
қаржылардың өзі де талапқа сай нәтижелер бермеуі мүмкін.
Қалыптасып қалған шаруашылық жүргізудің үлгісін, ең алдымен,
агроөнеркәсіп кешенінің негізгі буыны болып келетін ауылшаруашылық
кәсіпорындарында жетілдіру қажет. Олай болса, ауыл шаруашылығының
бірқалыпты және тұрақты дамуы үшін кәсіпорындағы өндіріс тиімділігіне оңды
түрде ықпал ететін шаруашылықты жүргізудің экономикалық тетіктерін
іздестіру өте маңызды және өзекті мәселе қатарында.
Егер де, экономиканың қалыпты нарық жағдайында дамуына қарай бет бұрсын
десек, онда қалыптасқан нақтылы дәлелдемелер негізінде шаруашылық
жүргізудің өндіріске қабілетті экономикалық тетіктерінің негізін қалап,
оның өндіріс тиімділігі үшін үздіксіз байланыста қызмет етуін пайымдау
қажет.
Ауылшаруашылық кәсіпорындары деңгейінде бұл үдеріс шаруашылық жүргізудің
экономикалық тетіктер мәнінің өзгермелі болуы мен осы тетіктердің
ерекшеліктерін анықтау жағдайында жүзеге асырылуы шарт. Бұл жағдайда елдің
даму дәрежесін көтеру мақсатында өткен жылдардағы даму тәжірибесі мен
шетел серіктестерінің тарихи даму тәжірибесін талдауды, оны
пайдалануды жарамсыз деуге болмайды.
Аталған мәселелерді уақыт кідіртпей шешу қажеттілігі зерттеу
такырыбының өзектілігін айқындап берді. Зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, бұл жұмыстың негізгі мақсаты ауылшаруашылық өндірісінде нарық
қатынастарының қалыптасуы жағдайында ауылшаруашылық өндірісінің тиімді
экономикалық тетіктерін, қаржыландыру көздерін нарық экономикасы
жағдайындағы жетілу жолдарын ғылыми түрде негіздеу болып табылады.
Соңғы жылдары агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы тұрақталды. Ауыл
шаруашылығы өнімі және оны қайта өңдеу өнімдері өндірісінің ұлғаюында оң
қозғалыстар байқалуда. Азық-түлік импортының деңгейі төмендеуде,
ауылшаруашылығы техникасы және жабдықпен жарақтау өсуде.
Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі мен саудасының әлемдік жүйесінің
шеңберінде либералды экономика жағдайында ұлттық бәсекелік артықшылықтар
және оның дамуы басым мәнге ие болады. Аграрлық саланың бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету, аграрлық өндірісті индустриаландыруға және
Агроөнеркәсіптік кешені өнімінің негізгі түрлері бойынша оның тиімді өсуіне
негізделген және тұрақты дамуын болжайды.
Агроөнеркәсіптік кешенінің бәсекеге анағұрлым қабілетті салаларының
кластерлік бастамаларын қалыптастыру және іске асыру, оның тұрақты дамуының
аса маңызды құрамы болып табылады, ол агротехнологиялар мен шығарылған өнім
сапасының артуына, қосымша құнның және агроөнеркәсіптік кешен табыстарының
көбеюіне алып келеді.
Аграрлық саланың жаңа сапасы агро азық-түліктік саясатының құрамдас
бөлігі сауданың өсуін, ауыл шаруашылығы өндрісінің маркетингтік стратегияға
өтуі мен жақын және алыс жатқан шет елдер экспортының қарқындауын оныңң
мағынасының кеңеюін болжайды.
Ұлттық бәсекелік артықшылықтары бар дән және басқа ауылшаруашылығы
өнімінің экспорттық әлеуетін және валюталық түсімдер көзін қалыптастыру
негізі болып табылады.
Аграрлық өндірістің тұрақтылығы - елдің азық-түліктік қауіпсіздігі және
әлеуметтік түрақтылығының негізі.
Осы мақсатқа сәйкес зерттеу барысында келесі міндеттерді,
шешу қарастырылды:
Ауылшаруашылық жүргізу тетіктері мен шаруашылық жүргізудің
экономикалық тетіктерін қаржыландырудың мәні мен қаржыландырудың
механизмін зерделеу;
Ауылшаруашылық шеңберіндегі қаржыландырудың экономикалық механизмін
жетілдіру мәселелерін зерделеу;
Нарық қатынастары жағдайында ауылшаруашылық жүргізудің барынша тиімді
нұсқасын таңдау;
-ауылшаруашылық кәсіпорындары кызметінің тиімді ұйымдық
нысандарын анықтау;

Тарау 1 Қаржының ғылыми-теориялық аспектілері
1.1. Қаржының ғылыми-теориялық аспектілері

Қаржы ("қолма-қол ақша", "табыс" ұғымын білдіретін орта ғасырдағы латын
тілінің financia сөзінен пайда болған француздың financiе сөзінен шыққан)
қоғамда нақты өмір сүретін, объективті сипаты мен айрықша қоғамдық арналымы
бар өндірістік қатынастарды білдіретін ақшалай қаржы ресурстары мен
қорларды жасау және пайдалану процесіндегі экономикалык, қатынастарды
қамтып көрсететін тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалык,
категориялардың бірі болып табылады. Ол натуралдык, шаруашылықтан жүйелі
тауар-ақша айырбасына көшу жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің
және оның ресурстарға қажеттіліктерінің дамуымен тығыз байланысты болды.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау қиыи.
Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы "Республика туралы алты кітап" деген
жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге қалдыруға болады.[1]
Қаржы туралы жұмыстьң ("Афина республикасының кірістері туралы ")
алғашкы авторы Ксенофонт (б.эд. 430-365 жж.) болды,
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы қожарасы оның
"Афинаның мемлекеттік құрылысы" атты жұмысында баяндалған.[2]
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақша қатынастарын қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өңдіріс процесіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.[3]
Түрлі коғамдық-экономикалык формациялар қаржысының айырмашылығы
негізінен мына себептерге байланысты:
әр түрлі қоғамдык, формацияға қоғамның өзіне меншікті таптық құрылымы
сай келеді. Сонымен бірге қаржы ұлттық табысты мемлекеттің пайдасына қайта
бөлуді ұйымдастыра отырып, оны бөлудің катынастарын есепке алады;
кез келген қоғамдық-экономикалық формадияларда қаржы билеуші таптың
мүдделерін қорғайтын меншіктің мақсаттары мен міндеттеріне бағынады;
өндірістің жаңа әдісі шаруашылық қатынастардың жаңа жүйесін тудырады.
Мәселен, құл иеленуші және феодалдық формацияларға натуралдық қатынастар
сәйкес келсе, мемлекет табысының қалыптасуы да көбінесе натуралдык сипатта
болды. Капиталистік шаруашылық тауар-ақша шаруашылығы болып табылады.
Тиісінше мемлскеттің табысы да ақша нысанында қалыптасады;
Егер мемлекет басқару органы ретінде қалыптаскан өндірістік
катынастардың ұдайы өндірісі мен таптық құрылыстың міндеттеріне кызмет
ететін болса, онда бұл міндеттерге қаржы да қызмет етеді.[3]
Құн категорияларының жүйесінде қаржы белгілі орын алады және оның ішкі
ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады. Қаржының кұндық бөлу стадиясында жұмыс істейтін басқа
экономикалық категориялардан - несиеден, жалақыдан және бағадан айтарлықтай
айырмашылығы бар.[4]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі.
Тауар өндірісінің негізі тауар өндірушілердің экономикалық
оқшауланушылығын шарттастыратын қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.
Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-заттай факторларының айырмашылығы,
олардың әр түрлі деңгейі жағдайы да өнім жасайды, ал сол себепті тіпгі
ұқсас тауарлар нақтылы және затталынған еңбектің әр түрлі шығыңдарымен
өндіріледі. Бұл теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін
өлшеудің қажырлы еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың
өлшемін ескере алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады.
Ұдайы өндіріс процесінің үздіксіз жалғасып жататын белгілі өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну стадиялары оның қатысушылары арасында тауар
қатынастарының болуын айқындайды, өйткені өндірілген өнімдер сатып алу-
сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім оны тұтынудан бұрын айырбастау
және бөлу стадияларынан өтеді. Сонымен бірге материалдық өндіріс
қатысушыларының ғана емес, қоғамдық катынастардың барлық қатысушыларының
қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс. Осыған орай олар
мамандандырылған еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, әр түрлі
өңдірілетін игіліктермен олардың саны мен сапасына сәйкес айырбасталуы
тиіс. Тек өндірілген еңбек өнімдері айырбасталғанда, оларды белгілі бір
ақшалай баламамен өткізгенде өндірушілердің ақшалай түсімі (табысы)
жасалады. Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен
жалпыға ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдык және материалдық емес игіліктер, қызметтердің өндірілген
массасы — қоғамдық өнімнің натуралдық-заттай көрінісімен бірге оның ақшалай
көрінісі де болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай нысандағы
өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақша қорларын тудырады.
Басқаша айтқанда, өнімнің өндіретін тұтынуға өтуі тек тиісті ақша қорларын
жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда болатын ақша,
экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қаржы тауар қатынастарынан
тыс өмір сүре алмайды.
Қоғамдық өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысаны үшін болуы коғамдық
өндірістің әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті
тұтынуға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құнды категориялар - ақша,
баға, қаржы, еңбекақы, несие және басқалары пайдаланылады.
Қаржы ғылыми ұғым ретінде қоғамдық өмірде сан алуан нысандарда пайда
болатын қызметтермен ассоциацияланады және міндетті түрде ақша
қатынастарының қозғалысымен қосарлана жүреді.
Экономикалық өмірде қаржының сыртқы көрінісі қоғамдық өндірістің әр
түрлі қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрінде болып жатады. Құбылыстар
бетінде бұл қозғалыс ақшалай соманы шаруашылық жүргізуші субъектілердің бір-
бірімен қолма-қол ақшасыз жасасатын есеп айырысулары; нсгізгі капиталға
жұмсалатын амортизациялық соманы есептеу; табысты (пайданы) бөлу және
кәсіпорындарда, фирмаларда ішкі шаруашылық арналымның қорларын
қалыптастыру; мемлекеттік бюджеттің кірістеріне салық төлемдерін аудару;
қайырымдылық қорларына қаражат төлеу; экспортталатын тауарлар үшін кеден
баждарын төлеу және тағы баска операцияны қолма-қол ақшасыз немесе қолма-
қол ақшамен есеп айырысу түрінде бір иеленушіден басқа иеленушіге беруі
болып табылады. Осының барлығында және осыған ұқсас қаржы операцияларында
ақша қатынастарының қозғалысы болып жатады.
"Қаржы" ұғымы ақша нысанындағы қоғамдық өнімді бөлумен байланысты
болатын экономикалық қатынастардың ішкі ауқымын қамтиды. Тауар-ақша
қатынастарыньң жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырғаіі нарықтық,
экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздіксіз болып жататын ақша
айналымын — ақша ағынын бейнелеп көрсетеді.[5]
Экономиканың жұмыс істеуінің нарық жағдайында мемлекет тауар-ақша
қатынастарын әлдеқайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуші тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудің сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
Қаржы — ақша қатынастарының жиынтығы, олардың ажырағысыз бөлігі, ол
әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы өндірістің түрлі
субъектілері арасындағы бүкіл ақша қатынастарын емес, тек айырықша ақша
қатынастарын білдіреді, сондықтан оның рөлі мен маңызы экономикалық
қатынастарда ақша қатынастарының қандай орын алатындығына байланысты.
Жалпы қоғамдық өнім мен ұлттык табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып
табылады. Қаржының басты белгілерінің бірі - оның тұлғалануының ақша нысаны
және ақшаның нақтылы қозғалысымен қаржы қатынастарының бейнеленуі. Демек,
қаржы қатынастарының пайда болуы өзі жайында әркашан ақшаның нақтылы
козғалысымен аңғартып отырады,
Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп санау дұрыс
болмас еді. Ақша қатынастары ішінен тек олар аркылы мемлекеттің, оның
аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуді субъектілердің
жасалатын ақша қорлары бұл қатынастардың мазмұны болып табылады. Ақша
қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша қорларының, атап
айтқанда табыстар мен қолданымдардағы қозғалысымен байланысты болатын ақша
қатынастарын ғана қамтиды. Басқа ақша қатынастары қаржы шеңберінен шығып
кетеді. Қаржы қатынастарының жиынтығына, мысалы, шығындардың барлық
түрлерін ақшалай есепке алу мен бақылау жасау, өндірілген өнімді ақша
нысанында өлшеу, өзіндік құнды калькуляциялау және өнімнің бағасын анықтау,
ақшалай түсімді есепке алу мен сақтау, ақша айналысын реттеу және басқалары
кірмейді. Сауда жүйесі арқылы тауарларды сатып алу және сату (тіпті
мемлекет бөлшек сауда бағаларын реттеп отырған жағдайда да) кезінде пайда
болатын ақша қатынастарын да қаржыға жатқызуға болмайды. Себебі мемлекет
бұл жерде ақша қатынастарын азаматтық-құқықтық әдіспен реттеп отырады. Ақша
қатынастарымен бірігіп кеткен субъектілердің теңдігі (олардың құқықтары мен
міндеттеріндегі тепе-теңдік) бұл әдіске өзгеше нышан болып табылады.
Сонымен бірге қалыптасатын ақша қатынастарының өзіндік қаржылық емес
өзгешелігі болады. Кез келген ақша қатынастары қаржы қатынастарын білдіре
бермейді. Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары жағынан да
айырмашылығы бар. Ақша—бұл ең алдымен ассоциацияландырылған өндірушілердің
еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы - жалпы ішкі өнім
мен ұлттық табысты бөлудін және кайта бөлудің экономикалық тетігі, ақша
қорларын жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы. Ол өндіруге, бөлуге
және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта болады.
Ұдайы өндіріс процесінің түрлі стадияларында жеке экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Ақшаның нақтылы қозғалысы ұдайы өндіріс процесінің екінші және үшінші
стадияларында — бөлуде және айырбастауда болады.
Екінші стадияда ақша нысанында құннын қозғалысы тауарлардың қозғалысына
оқшауланады және оның шеттелуімен (бір иеленушілерден басқа иеленушілерге
өтуімен) немесе құнның әр бөлігінің мақсатты оқшаулануымен (бір иеленушінің
шеңберінде) сипатталады. Үшінші стадияда бөлінген құн (ақша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.