Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс - әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АНАЛИЗДЕУ
1.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс.әрекетінің ерекшеліктері
.1 1.2 Контарктілі қызметтегі әскери қызметкерлердің тұлғасына жалпы түсінік.
1.3 Мінез акцентуациясы және акцентуациясы бар тұлға 42
2 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс. әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін зерттеу
әдістемелері мен процедурасы
2.2 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс. әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін эксперименталды зерттеу нәтижелері
Қ0РЫТЫНДЫ 62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
ТІРКЕМЕ А Барлық қолданылған әдістемелердің жалпыланған матрицасы
КІРІСПЕ 3
1 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АНАЛИЗДЕУ
1.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс.әрекетінің ерекшеліктері
.1 1.2 Контарктілі қызметтегі әскери қызметкерлердің тұлғасына жалпы түсінік.
1.3 Мінез акцентуациясы және акцентуациясы бар тұлға 42
2 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс. әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін зерттеу
әдістемелері мен процедурасы
2.2 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс. әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін эксперименталды зерттеу нәтижелері
Қ0РЫТЫНДЫ 62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
ТІРКЕМЕ А Барлық қолданылған әдістемелердің жалпыланған матрицасы
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде қызмет ету - оның әр азаматының міндеті. Бұл - бейбіт еңбекті қорғаушы ретінде әскери қызметшілерге халықтың білдірген сенімі. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамассыз ету әрбір егемен елдің, соның ішінде Қазақстанның да басты мақсаты екендігін ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп көрсетеді.[1,С2-5].
«Ұлттық қауіпсіздік дегеніміз - аумақтың тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамассыз ету» (Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы) Әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер болашағына жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік дайындығы біздің мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді қорғау қабілеті, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған нақты үлес болып саналады. Ел басымыздың 28 ақпандағы 2007 жылғы соңғы халыққа берген «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты жолдауында Қазақстан Қарулы Күшіне зор үлесін қосатындығын айқын көрсетіп айтып кетті.[1,С 7].
Ал 20 мамыр 2007 жылы Қазақстан Қарулы Күшіміздің министірі Даниял Ахметов Кенжетаевич өз сөзінде Қарулы Күштерімізді нығайтатынын, әскерлердің жалақысын, баспанасымен қамтамассыз ететіндігі туралы сөз қозғады. Қарулы Күштеріміздің санын көбейтумен, сапасын да арттыратынын айтты.[2,С10].
Соңғы уақытта Қарулы Күштер қатарына психологтардың жұмысына деген қажеттілік туған. 2007 жылдан бастап психологтарға штаттар ашылып, өз жұмыстарын жүргізу үстінде.
Отан қорғаушы, әлеуметтік рольді орындаушы болып табылады.Сонымен тұлғаның бейімделу ерекшелігі кәсіби іс-әрекетіне бейімделу зор ықпалын тигізеді. Әскерлердің тез бейімделінуіне өзіндік тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты. Сондықтан тұлғаның ерекшеліктерін дамытып, қандай жағдай болмасын тығырықтан шыға алатындай деңгейге жеткізу керек.[2,С11].
Осыған орай, әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер болашағына жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік дайындығы біздің мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді қорғау қабілеті, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған нақты үлес болып саналады. Сондықтанда Қазақстан Республикасына, өзіміздің Отанымызды психолог ретінде әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің жемісті болуына өз үлесімізді қосайық.[2,С14].
Зерттеу тақырыбы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсері
Зерттеу пәні: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез акцентуациясының әсері
Зерттеу мақсаты: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез акцентуациясы
Зерттеу болжамы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез- акцентуациясы негативті түрде әсер етеді.
Зерттеу міндеттері:
1) контрактілі қызметтегі әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акценуациясының әсеріне байланысты ғылыми психологиялық әдебиеттер мен басылымдарды қарастыру;
2) әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетімен танысып, олардың кәсіби іс- әрекеттерінің ерекшеліктерімен танысу;
3) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігін эксперименталды жолмен анықтау, яғни әдістерді таңдап және экспериментті өткізу жерін таңдау;
4) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігі туралы эмпирикалық зерттеуді анализдеп, қорытындылау;
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде қызмет ету - оның әр азаматының міндеті. Бұл - бейбіт еңбекті қорғаушы ретінде әскери қызметшілерге халықтың білдірген сенімі. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамассыз ету әрбір егемен елдің, соның ішінде Қазақстанның да басты мақсаты екендігін ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп көрсетеді.[1,С2-5].
«Ұлттық қауіпсіздік дегеніміз - аумақтың тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамассыз ету» (Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы) Әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер болашағына жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік дайындығы біздің мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді қорғау қабілеті, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған нақты үлес болып саналады. Ел басымыздың 28 ақпандағы 2007 жылғы соңғы халыққа берген «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты жолдауында Қазақстан Қарулы Күшіне зор үлесін қосатындығын айқын көрсетіп айтып кетті.[1,С 7].
Ал 20 мамыр 2007 жылы Қазақстан Қарулы Күшіміздің министірі Даниял Ахметов Кенжетаевич өз сөзінде Қарулы Күштерімізді нығайтатынын, әскерлердің жалақысын, баспанасымен қамтамассыз ететіндігі туралы сөз қозғады. Қарулы Күштеріміздің санын көбейтумен, сапасын да арттыратынын айтты.[2,С10].
Соңғы уақытта Қарулы Күштер қатарына психологтардың жұмысына деген қажеттілік туған. 2007 жылдан бастап психологтарға штаттар ашылып, өз жұмыстарын жүргізу үстінде.
Отан қорғаушы, әлеуметтік рольді орындаушы болып табылады.Сонымен тұлғаның бейімделу ерекшелігі кәсіби іс-әрекетіне бейімделу зор ықпалын тигізеді. Әскерлердің тез бейімделінуіне өзіндік тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты. Сондықтан тұлғаның ерекшеліктерін дамытып, қандай жағдай болмасын тығырықтан шыға алатындай деңгейге жеткізу керек.[2,С11].
Осыған орай, әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер болашағына жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік дайындығы біздің мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді қорғау қабілеті, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған нақты үлес болып саналады. Сондықтанда Қазақстан Республикасына, өзіміздің Отанымызды психолог ретінде әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің жемісті болуына өз үлесімізді қосайық.[2,С14].
Зерттеу тақырыбы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсері
Зерттеу пәні: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез акцентуациясының әсері
Зерттеу мақсаты: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез акцентуациясы
Зерттеу болжамы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез- акцентуациясы негативті түрде әсер етеді.
Зерттеу міндеттері:
1) контрактілі қызметтегі әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акценуациясының әсеріне байланысты ғылыми психологиялық әдебиеттер мен басылымдарды қарастыру;
2) әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетімен танысып, олардың кәсіби іс- әрекеттерінің ерекшеліктерімен танысу;
3) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігін эксперименталды жолмен анықтау, яғни әдістерді таңдап және экспериментті өткізу жерін таңдау;
4) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігі туралы эмпирикалық зерттеуді анализдеп, қорытындылау;
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ.
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ
КӘСІБИ ІС - ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ
АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ
ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АНАЛИЗДЕУ
1.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің
ерекшеліктері
.1 1.2 Контарктілі қызметтегі әскери қызметкерлердің тұлғасына жалпы
түсінік.
1.3 Мінез акцентуациясы және акцентуациясы бар тұлға 42
2 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ
БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс- әрекетінің
жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін зерттеу
әдістемелері мен процедурасы
2.2 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс- әрекетінің
жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін эксперименталды зерттеу
нәтижелері
Қ0РЫТЫНДЫ 62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
ТІРКЕМЕ А Барлық қолданылған әдістемелердің жалпыланған матрицасы
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде қызмет ету - оның әр
азаматының міндеті. Бұл - бейбіт еңбекті қорғаушы ретінде әскери
қызметшілерге халықтың білдірген сенімі. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамассыз
ету әрбір егемен елдің, соның ішінде Қазақстанның да басты мақсаты
екендігін ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп көрсетеді.[1,С2-5].
Ұлттық қауіпсіздік дегеніміз - аумақтың тұтастығын толық сақтай
отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамассыз
ету (Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы) Әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер болашағына
жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік дайындығы біздің
мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді қорғау қабілеті,
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған нақты үлес болып
саналады. Ел басымыздың 28 ақпандағы 2007 жылғы соңғы халыққа берген Жаңа
әлемдегі Жаңа Қазақстан атты жолдауында Қазақстан Қарулы Күшіне зор үлесін
қосатындығын айқын көрсетіп айтып кетті.[1,С 7].
Ал 20 мамыр 2007 жылы Қазақстан Қарулы Күшіміздің министірі Даниял
Ахметов Кенжетаевич өз сөзінде Қарулы Күштерімізді нығайтатынын,
әскерлердің жалақысын, баспанасымен қамтамассыз ететіндігі туралы сөз
қозғады. Қарулы Күштеріміздің санын көбейтумен, сапасын да арттыратынын
айтты.[2,С10].
Соңғы уақытта Қарулы Күштер қатарына психологтардың жұмысына деген
қажеттілік туған. 2007 жылдан бастап психологтарға штаттар ашылып, өз
жұмыстарын жүргізу үстінде.
Отан қорғаушы, әлеуметтік рольді орындаушы болып табылады.Сонымен
тұлғаның бейімделу ерекшелігі кәсіби іс-әрекетіне бейімделу зор ықпалын
тигізеді. Әскерлердің тез бейімделінуіне өзіндік тұлғалық ерекшеліктеріне
байланысты. Сондықтан тұлғаның ерекшеліктерін дамытып, қандай жағдай
болмасын тығырықтан шыға алатындай деңгейге жеткізу керек.[2,С11].
Осыған орай, әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер
болашағына жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік
дайындығы біздің мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді
қорғау қабілеті, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған
нақты үлес болып саналады. Сондықтанда Қазақстан Республикасына, өзіміздің
Отанымызды психолог ретінде әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің жемісті
болуына өз үлесімізді қосайық.[2,С14].
Зерттеу тақырыбы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби
іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсері
Зерттеу пәні: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез
акцентуациясының әсері
Зерттеу мақсаты: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби
іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез
акцентуациясы
Зерттеу болжамы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби
іс-әрекетінің жемісті болуына мінез- акцентуациясы негативті түрде әсер
етеді.
Зерттеу міндеттері:
1) контрактілі қызметтегі әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті
болуына мінез акценуациясының әсеріне байланысты ғылыми психологиялық
әдебиеттер мен басылымдарды қарастыру;
2) әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетімен танысып, олардың
кәсіби іс- әрекеттерінің ерекшеліктерімен танысу;
3) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез
акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігін эксперименталды жолмен анықтау,
яғни әдістерді таңдап және экспериментті өткізу жерін таңдау;
4) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез
акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігі туралы эмпирикалық зерттеуді
анализдеп, қорытындылау;
Зерттеу әдістері:
1) Шмишек- Леонгард әдістемесі;
2) Арнайы сауалнама, КНБ РК Әскери институтында өңделген;
3) Эксперттік бағалау әдісі.Әксперт- бөлімше командирі;
Сараптама базасы:
Шығыс Қазақстан облысында, Өскемен қаласында Жаңа-Ахмирова кентінде
орналасқан әскери бөлімше - ӘБ 27943
Экспериментке 45 адам қатысты. Оның 4- і әйел адамдар. Әскери орында 5-10
жыл қызмет еткендер.
Зерттеу жұмысы: 28 сәуірден 15 мамыр аралықтарында өткізілді.
1 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ
ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫДА АНАЛИЗДЕУ
1.1 Контрактілі қызметтегі әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің
ерекшеліктері
Әскерлер туралы Қазақстан Республикасының Заңында 20 наурыз 2001 жыл
№167-2 бекітілді.Бұл заң қоғамдық қарым-қатынасты, яғни келісім-шарт
бойынша әскерлердің қызметін өтеуі және ұйымды реттеу, екі жақты келісімді,
міндет жауапкершілікті өзара орнату.[2,С15].
1 бап. Контракт бойынша қызметін өтеп жүрген әскерлер–Қазақстан
Республикасының азаматтары,олар өз еркімен Қорғаныс күштеріне әскери
қызметтікке түскен азаматтар. Республикалық бюджет арқылы еңбек ақысы
төленеді.[1,С5].
Контракт–екі жақтың өзара міндетін және жауапкершілігін орнату
(әскери қызметке түсуші азаматтар, мемлекеттік жүйеде қызмет атқарушылар),
ұжым қызығушылығы үшін, және әскери қызметті келісім-шарт бойынша өтеу.
5 бап. Контракт бойынша қызмет ететін әскерлердің түрі.
Контракт бойынша қызмет ететін әскерлер келесі түрге бөлінеді:
1 ) офицерлік құрам қызметі;
2 ) прапорщик және мичман қызметі;
3) әскери жоғары оқу мекемісіндегі курсанттар;
4 ) сарбаз, матрос, сержант және старшин қызметі;
Өтем ақы - кәсіби жағдайдың күн тәртібі үшін, әскери адамға зиян келтіру,
яғни денсаулығына,әскери қызметін өтегенде зиян келсе, ақшалай өтем ақы
төленеді.
Қызмет жағдайы - төлем жағдайы, әскери адам еңбегін қорғау, жұмыс
тәртібі, техникалық, санитарлық, гигиеналық, тұрмыстық жағдайы жәнеде
келісім-шарт бойынша жасалған жағдайлар.[2,С12].
Контракт бойынша қызмет ететін әскерлерге жалпы түсінік Әскерлердің
кәсіби іс-әрекеті. Адамның ең басты ерекшелігі, ол еңбек ете Еңбектің қай
түрі болмасын іс-әрекет болып табылады.
Іс-әрекет- субъектінің өмірмен динамикалық жүйе әрекетінде байланысты, сол
үрдістің барысында объектіде психикалық бейненің пайда болуы болады. Және
субъект қоршаған ортаның шындық қатынасымен танысады.Тіпті біраз іс-
әрекеттің өзі субъектілік әрекеттің көрінісі болып табылады. Ол дегеніміз
субъектінің әртүрлі іс- әрекеті әрекет қорытындысы болады. Ол берілген
қорытындының себебін және ықпалын көрсетеді.[3,С147].
Адам іс-әрекетін тудырушы себептің бірі- мотив.
Мотив - ішкі және сыртқы жағдайдың жиынтығы. Субъектінің
бағыттылығын анықтайды. Яғни бағыттылықтың мақсаты және міндеті.
Мақсат - адам іс-әрекетінің бағыттылығынан туған саналы қорытынды бейнесі.
Мақсат қандайда да бір зат, көрініс немесе нақты әрекет болуы
мүмкін.[3;С145]
Міндет - іс-әрекет мақсатының нақты жағдайының көрсеткіші, оны нақты
іс-әрекет арқылы шешуге болады. Қандайда болмасын міндеттің мақсаты бар.
Сол мақсатқа жету керек. Міндет мақсатқа жетелеп, адамды итермелеп отыпады.
Мысалы: қандайда бір маман болу үшін, сол пәннің теориясын білу керек,
біліми мәселелерді шешу керек, содан бірақ алған білімді тәжірибиеде
қолдану керек. Содан бірақ оны нақты білімді маман деп айтуға болады.
Қазіргі адам іс-әрекеті әркелкі. Оны біршама бөліп қарастырудың өзі
біршама жұмыс. Яғни әр адамның қажеттілігі әртүрлі. Ол адам индивидуалды
ерекшелігіне сай келеді. Сонда қаншама адамдар болса, соншама қажеттілік
және соған сәйкес іс-әрекеттер де көп. Бірақ басты әрекетті бөліп көрсетуге
болады. Ол жалпы қажеттілікке сай келеді. Ол дегеніміз- әлеуметтік адам іс-
әрекеті. Оған: қарым-қатынас, ойын, оқу, еңбек.[4,С85].
Қарым-қатынас - адамның индивидуалды түрде дамуында пайда болатын
үрдіс. Іс-әрекеттің ең басты түрі. Одан кейін ойын, оқу, еңбек іс-
әрекеттері. Осылардың бәрі адамды индивидуалды түрде интеллектуалдығын,
тұлғасын дамытады. Қарым-қатынасты іс-әрекет деп айтуының себебі, қарым-
қатынасқа түскен екі адамның арасындағы информация. Екі адам арасындағы
өзара келісімділік, бір-біріне деген қамқорлық, оқу-тәрбие ықпалы қарым-
қатынасқа тікелей немесе жанама,вербалды және вербалды емес түрде
болады.[4,С87].
Тікелей қарым-қатынаста адамдар бір-бірімен тікелей қарым-қатынасқа түседі.
Вербалды және вербалды емес информациямен бөлісе алады және қарым-қатынас
барысында қосымша құралдарды қолданбайды. Ал тікелей емес қарым-қатынаста
адамдар арасында тура байланыс жоқ. Информациямен басқа адамдар арқылы
бөліседі немесе жазу және жаңғырту информациясы арқылы іске асады.
Ойын - іс-әрекеттің ең ерекше түрі. Ойын іс-әрекеттің мінезі демалу
мақсаты болып табылады. Ойын жүйке психикасы разрядка алу үшін қажет. Ол
адам қажеттілігінің туындауынан болады.[4,С90].
Оқу - білім, дағды, біліктілікті жинау болып табылады. Ол арнайы
білім орнында немесе жол жөнекей қалыптасуы да мүмкін.[4,С95].
Үлкендерде оқу іс-әрекеті өзін-өзі оқытудан туындайды. Адам іс-әрекетінің
ең басты және маңыздысы ол еңбек. Еңбек арқылы адам адам болады. Адам
еңбек арқылы қоғам орнатты, материалдық, рухани мәдениетті өрбітті, өмір
жағдайын жандандырып, болашаққа жаңа жол аштыртты. Қазіргі таңда еңбек іс-
әрекетінің түрі өте көп. Қоғамның дамуына сай, еңбек іс-әрекетінің түрі де
көбейді. Еңбек іс-әрекетінің мәні оның қоғамда қаншалықты маңыздылығында.
Осы көзқарастармен әскери-кәсіби іс-әрекетінің өзі ең басты болып табылады.
Ең бастысы әскери-кәсіби іс-әрекетті қарастырмас бұрын, адам іс-әрекеті
күрделі және көп қырды құбылыс. Іс-әрекеттің іске асуына адам иерархиялық
құрылымның барлық түрі енгізілген: психикалық, физиологиялық және
әлеуметтік. Ең басты іс-әрекеттің ұйымына, психикалық процесс, ерік, зейін,
ойлау, ес, қабылдау жатады. Бірақта іс-әрекет - ол тек психикалық сфера
емес және ол физиологиялық болып табылады. Және де іс-әрекет әлеуметтік
сферамен де байланысты, себебі адамның қағамда өз орнын таба алуы, оның
саналы іс-әрекетінің пайда болуынан туады. Отандық психологияда іс-әрекет
теория позициясы бойынша адам іс-әрекет құрылымның құрылымы зерттелінді.
Бұл совет заманында құрылып, ол орталық психологиялық теория және елу жыл
көлемінде дамыды. Бұл теория Л.С.Выгодский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев,
А.Р.Лурия, А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин және тағы басқа аттарымен тығыз
байланыста. Бұл теорияның ерекшелігі диалектикалық материализм принципіне
сүйенген. Яғни сана іс-әрекеті анықталмайды, керісінше адамның іс-әрекеті
оның санасын анықтайды деп аталған. Бұл теория позициясы бойынша, адам іс-
әрекеті күрделі иерархиялық құрылымнан тұрады. Ол бірнеше деңгейден
тұрады. Ең жоғары - іс-әрекет түрлерінің ішіндегі, ол әскери-кәсіби іс-
әрекеті жатады. Ортаңғысы - әрекет. Ең төменгі - психофизологиялық функция.
Қандай болмасын іс-әрекет көптеген әрекеттерден тұрады. Сондықтан әрекет
іс-әрекетінің басты, орталық көрсеткіші болып табылады[5,С358].
Әрекет- қандайда бір мақсатқа итермелейтін үрдіс. Және соған сәйкес
тосқан қорытындыны күтеміз. Қандайда бір әрекетті істегенде, адам өзінің
санасына бейне етіп сақтайды.[6,С120].
Мақсат - саналы бейне. Сонымен әрекет-адамда саналы жылдамдықтың
көрінуі, әрекет күрделі элемент. Және осы элементтің өзі бірнеше көптеген
элементтерден тұрады. Бұның өзі әрбір әрекет мақсаттан тұратындығын
көреміз. Адам мақсаты әртүрлі ғана емес, және көп масштабты болып келеді.
Мақсаттың өзі көп бөлімшелерден тұрады.[6,С119].
Операциялар- әрекеттің орындалу тәсілдері. Әрекеттің орындалу тәсілі
жағдайға тікелей байланысты. Бір мақсатты әртүрлі жағдайда орындалуына,
әртүрлі операциялар қолданылады. Анық жағдайдағы мақсатты мәселе деп
қарастырады. Мәселеге байланысты операция әртүрлі әрекеттен тұруы мүмкін,
оның өзі тағы одан ұсақ әрекеттерге бөліну мүмкін. Сонымен операция -
әрекетке қарағанда іс-әрекеттің ең үлкен үлшемі болып табылады. Операцияның
ең басты қасиеті ол аз саналады немесе тіпті де саналанбайды. Осымен
әрекеттің операциялардан айырмашылығын көре аламыз. Ол саналы мақсатты және
саналы бақылауды талап етеді. Операция деңгейі –дағды және әрекеттің
автоматтырылған деңгейі. Дағдыдан адамның саналы әрекеттің автоматтырылған
құрамын көруге болады. Әскери-кәсіби іс-әрекетке дағды өте қажет. Себебі
операцялардың тез орындалуына, яғни соғыс экстрималды жағдай барысында
көрінеді. Қазіргі ұрыс жылдамдығымен көзге түспейді, сонымен қатар
өзгермелігімен де көрінеді. Ұрыс кезіндегі жағдай жылдам өзгеріп тұрады.
Осындай жағдайда әрекеттің автоматты түрде жылдамдығына байланысты.
Сондықтан командир қол астындағы адамның дағдысын жақсы жоғары деңгейге
жеткізуге міндетті. Ең төменгі деңгей- психофизиологиялық логикалық
функция. Адам биоәлеуметтік пенде, сондықтан психикалық процесс,
физиологиялық деңгейден ажырамай бірге жүреді. Біріге отырып, психикалық
процестің мүмкіндігін арттырады. Организмнің көп мүмкіндіктері психикалық
функциясыз іске аспайды. Оған бірінші болып түйсікке деген қабілет,
моторлыққа деген қабілет. Психикалық функцияның орындалуына
психофизиологиялық функцияның әсері зор. Мысалы: біз бірнәрсені есімізге
сақтағымыз келсе, арнайы тәсілдерді қолданамыз. Егерде мнемикалық функция
болмаса біз есте сақтай алмас едік. Мнемикалық функция туғаннан болады.
Сондықтан әскерлерді әскери мамандықтарға бөлмес бұрын,оның
психофизиологиялық функциясының дамуының ерекшеліктеріне назар аударады.
Сондықтанда Қарулы Күштерде кәсіби психологиялық талдау ең бірінші орында
тұр.[7,С40.]
Әскери- кәсіби іс- әрекеттің ерекшеліктері. Әскери қызмет адам іс-
әркеті болып табылады. Және ең маңыздысы болып саналады. Себебі бұнда
әлеуметтік, экономикалық және саясат көрініс табады. Жиырмасыншы және
жиырма бірінші ғасырда әскери қысым көбейді. Мемлекеттер арасындығы қарым-
қатынастың қысымы артты. Қазіргі таңдағы терроризм әрекеттері. Сондықтан
Қарулы Күштерімізді нығайтып, күшейту үстінде және де оның әлеуметтік
маңыздылығы өтн жоғары. Бұл іс-әрекеттің маңыздылығы неде?
Келісім-шарт бойынша қызмет ететін әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің
ерекшеліктері.
Әскери-кәсіби іс-әрекет - бұл Отан қорғау іс-әрекеті. Бұдан көптеген
компоненттерді бөліп көрсетуге болады. Ең бастысы екі келесі түрден тұрады
: соғыс кезіндегі іс-әрекет және бейбітшілік кезіндегі іс-әрекет.[4,С93].
Ұрыс кезіндегі іс-әрекет-әскери қорғаныс күштерінде өз мақсатына жету
әрекеті. Оның өзінің психологиялық заңы, мотиві, мақсаты, тәсілі болады.
Оған көптеген фактор әсер етеді: әскери–саясаттық, әскери-техникалық,
идеологиялық және психологиялық қару түрі, ұжымды басқару, тәрбиелік жұмыс,
жеке құрамның ұрыс және психологиялық дайындығы. Басында айтып кеткендей әр
іс-әрекеттің өзіндік мотиві болады. Ұрыс іс-әрекеттің мотивтері
қажеттіліктер, сезім, тілек, талпыныс, қызығушылық, идеялары болады. Ең
басты ұрыста адамның қажеттілігі тірі қалу үшін талпынуы. Бұндай
қажеттілік болу керек. Ол генетикалық қажеттілік, адамның өзін-өзі сақтауы.
Ұрыс іс-әрекеті әскери адамның мотиві Отанды қорғау, жанұяңды, жақын адамды
қорғау болып табылады. Яғни Ұлы Отан Соғысы осындай мотив әскер адамды
жеңіс үшін жанын беруге барған. Бұл мотив әлеуметтік мінез болып табылады.
Ондай сезім туғаннан емес, тәрбие және әлеуметтік даму барысында дамиды.
Сондықтан әрбір офицер сарбаздарына патриоттық сезімін тудырып, Отан үшін
жан пида деген сезімдердін дамыту керек.[8,С140].
Келесі әскери-кәсіби іс-әрекеті ол бейбітшілік кезіндегі іс-әрекет.
Бұл іс-әрекеттің басқалардан ерекшелігінің бірі саналы түрде өзінің
ерігімен, ерік қалауымен басқа бір адамға бағыну және өзіндік бостандығы
көп болмайды. Қатаң тәртіпке көп бағынады. Келесі ерекшелік қандай уақыт
болмасын және қандай жағдай болмасын кәсіби жұмысқа дайын болу керек. Тіпті
өз басына қатер төніп тұрсада, ол өз тарапынан психологиялық қысымды
тудырады. Шынына келсе, бейбітшілік кезіндегі әскер-кәсіби іс-әрекет-ұрыс
кезіндегі іс-әрекетке дайындық болып табылады. Оның өзі ұрыс техникасын
игеру, жаңа ұрыс тәсілдерімен танысу, алған білімдерді ұрыс кезінде
қолдану. Психологиялық қысым бейімделу кезінде тууы мүмкін. Ол жас сарбаз
әскер қатарына енген кезде, жас курсант болып табылады. Әскери институтқа
түскен кезде, жаңа ортаға түскен кезде, күн тәртібі өзгереді, тамақтануы
физикалық күштер қысымы көбейді. Жалпы энергетикалық және алмасу үрдісі
өзгеріп, жаңа жүйе қалыптасады.[8,С145].
Бейімделу - организмнің ғылыми зерттеу ұғымының ең бастысы болып
табылады. Себебі бейімделу механизмі эволюция процесінде құралған.
Бейімделу процесі адам мен орта арасындағы балансты орнатып отырады.
Әскери–кәсіби іс-әрекетте бейімделу үрдісі өте қажет. Бейімделу потенциялы
өте жоғары болса, әскери адам қатаң жағдайда да өмір сүріп кетеді және
кәсіби іс-әрекетін жемісті орындай алады. Бейімделу жүйке жүйесінің
генетикалық құрылымына тәрбиеге байланнысты. Әскери адамның тез
бейімделуіне қоршаған ортаның көмегі өте көп. Ортаның жағымды қарым-
қатынасына тез бейімделуге әкеледі, ал жағымсыз бейімделу үрдісін тежейді.
Субъектілі түрде бұл деңгей қоршаған ортаның демеуінде болса, өзін біреуге
керек екендігін түсінеді. Келесі әскери-кәсіби іс-әрекетке бейімделу
процесін анықтайтын жағдай, ол тұлғаның коммуникативті сапасы. Яғни
адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасы тұлға ретінде әр адам әртүрлі.
Біреуі агрессивті түрде болса, екіншісі салмақты. Бәрімен тіл табыса
алатын, жаңа жерге тез бейімделе алады. Келесі әлеуметтену. Әлеуметтік
рөлді дұрыс түрде қабылдау. Келісім шарт бойынша әскер қатарына енген кезде
адамның әлеуметтік рольдері өзгере бастайды. Ол Отан қорғаушы, әлеуметтік
рольді орындаушы болып табылады.Сонымен тұлғаның бейімделу ерекшелігі
кәсіби іс-әрекетіне бейімделу зор ықпалын тигізеді. Әскерлердің тез
бейімделінуіне өзіндік тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты. Сондықтан
тұлғаның ерекшеліктерін дамытып, қандай жағдай болмасын тығырықтан шыға
алатындай деңгейге жеткізу керек. Сонымен қатар, бейімделу процесінің
жолында стрессте болады. Және ол екі түрге бөлінеді:
- физиологиялық (жүйелік);
- психикалық (эмоцианалды);
Адам әлеуметтік пенде болғандықтан ең бастысы психикалық сфера,
яғни эмоцияналды стресс көп әсер етеді. Стресс - ол функцияналдық күй,
физиологиялық және психикалық белсенділіктің көтермеленуінен мінезделеді.
Стресс кезінде жұмыс қабілеті, мүше функциясының эффективтілігі төмендейді
және энергетикалық ресурстар арылады. [9,С288]
Әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің ерекшеліктері.
Офицерлердің кәсіби іс-әрекетінің басты бағыттарын көрсетуге болады:
әскери ұжымның іс-әрекетін басқару , жеке құрам бөлігіне тәрбиелік және
оқу процесін жүргізу:және кәсіби дағды және білімін арттыру.
Әскери басқару - командирлардың әскер тұлғасына бағытталған ықпалы.
Әскери ұжымға жаңа сапаларды енгізу, мақсатқа жетуіне
итермелейді.Тәжірибеде офицердің ұжымды басқара алу көрсеткішін,
мәселелерді шешуде көре аламыз. Ұрысты жеңу үшін ұжым топ болып қана жеңе
алады. Әскери ұжымды басқара алу деген ол, жеке құрамды мобильдеу,
әскерлердің мақсатқа жете алу қабілеті, өз уақытында дұрыс шешім таба алу,
ұрыс кезінде жеңіске жете алу. Офицер басқару дағдысын қалыптастырып, содан
кейін ұжыммен басқару жұмысын жүргізе алады. Ол үшін ол өзімен жұмыс істеу
керек, кәсіби өте жоғарғы білімді болу керек, ойлау қабілеті жақсы дамыған
болу керек және жоспар құра білу керек. Зерттеушілер бойынша офицерлердің
шығармашылық ойлау қабілеті келесі көрсеткіштерден тұрады [10, С335].
- жағдайдың басты белгісін таңдайды;
- таңдап алған белгінің жағдайын берілген информация бойынша
анықтайды;
- болжамдық жағдай арқылы варианттар шешімін табу;
- шешімнің оптималды варианттарын табу;
Әскери басқаруда тек ойлау ғана емес, интуицияның да көмегі бар. Ол ауыр
жағдайда адекватты шешім табуға көмектеседі. Сондықтан әскери-кәсіби іс-
әрекетте басты фигура , ол офицер. Сондықтан әрбір офицерлердің міндеті
үнемі әскери-кәсіби дайындығында болып, өзін-өзі дамытып отыру керек.
Офицердің әскери-кәсіби іс-әрекетіне өіндік тұлғалық құрамға тәрбие беріп
және оқыту керек. Әскер қатарына жаңа түскен сарбаз жаңа жағдайға емес,
өзіне таныс емес көп информация алады. Сол информацияның сапалы түрде
қабылдауына офицер жауап береді. Сонымен қатар офицер тұлғалық құрамды
оқытып қана қоймай, өзінің қол астындағы адамдарғада қарап, Отан үшін
қандай жағдай болмасын қорғауға дайын екендігін көрсету керек. Сондықтан
әскери-кәсіби іс-әрекеті көп қырлы және көп аспектілі, және тұлғалық
сапаларға қатаң тәртіп қояды.[10,С356].
1.2 Келісім- шарт бойынша қызмет ететін әскерлердің тұлғасына
жалпы түсінік
Психологиялық ғылымда Тұлға категориясы ең бастысы
болып табылады. Бірақта тұлға ұғымы, тек психологиялық болып табылмайды. Ол
философияда, әлеуметтануда, педагогикада да қолданады. Енді тұлға
түсінігіне тоқталып кетсек. [11,С256].
Тұлға - әлеуметтік және психологиялық міндеттемелері шартталған
және олар қоғамдық қарым- қатынас адамдардың бір- бірімен байланысының
нәтижесінде көрінетін белгілі қылықтарын анықтайтын нақты адамды айтамыз.
Тағы бір қарастыратыны, психологиялық ғылымда тұлға биологиялық және
әлеуметтік жолмен дамима деген пікірталастар бар. Яғни, тұлғаның дамуына
биологиялық бастау етеме, әлде қоғам тұлғаның дамуына әсер етеме
деген.Сондықтан әскерлердің іс- әрекетін қарастырғанда, оның тұлғалық және
индивидуалды психологиялық ерекшеліктерін қарастырған жөн
болады.[11,С253].
Тұлғаның басты қасиеті - бағыттылық, қабілет, темпераментке,
мінезге жалпы түсінік.
Бағыттылық - тұлғаның ең күрделі қасиеті. Ол өзіне адамдардың
белсенділігін, іс-әрекетті құрудағы таңдамалығын анықтайды.[11,С254].
Мысалы, әскери міндетті саналау, коллектив сезімі қиындық жағдайда
көмектесу сезімін тудырады, жолдасыңа көмектесу, әскери хұмысыңды танып.
Қызығушылықтарын орындаудың өзі әскери-кәсәби іс-әрекетін жетілдіру болып
табылады. Қызмет барысында әскерлер алдарына әртүрлі мақсат қояды, қоршаған
ортаға және оның әлеуметтік бағасына (білімге, қоғамдық іс- әрекетке,
тәртіпке деген талап, коллективті міндеттерге).[11,С250].
Сана және міндет сезімі, қажеттілік және сендіру, ұстанымдар және
дағды, мақсат және перспектива - бұлардың бәрі тұлға бағыттылығының
элементі болып саналады.[12,С105].
Қандай сферада көрінетіндігіне байланысты, әскердің тұлғалық
бағыттылығын көруге болады- моральды- адамгершілік, әскери- кәсіби,
тұрмыстық, әлеуметтік - саясаттық және тағы басқа. Сонымен тұлға
бағыттылығы- күрделі және көпжоспарлы қасиет, ол өзіне әртүрлі өзара
байланысты компоненттерді енгізеді.
Ғылыми әдебиеттерде бағыттылықты көбінде тұрақты мотив, тұлғаның іс-
әрекетін реттеуші деп түсіндіреді. Бағыттылық тәрбие барысында қалыптасады.
Бағыттылық - бұл ұстанымдар, ол тұлғаның қасиеті және ол иерархиялық форма
түрінде болады. Яғни, құмарлық, тілек, талпыныс, қызығушылық, ұқсастық,
идеал, көзқарас, сендіру. Бұл тұлға бағыттылық формасы мотив іс-әрекетінің
арқасында құралады.[12,С107].
Құмарлық - бұл ең төменгі биологиялық бағыттылық. Психологиялық
көзқарас бойынша – саналанбаған және жете түрде саналанбаған қажеттілік,
психикалық күй. Бұл өтпелі көрініс. Қажеттілік не сөнеді немесе бір анық
тілекке айналады.[12,С106].
Тілек - бұл саналы, анық бір нәрсеге деген қажеттілік. Бұл енді тек
қажеттілігіңді саналап қана қоймай, енді оны өтеуді саналау болып
табылды.[11;С231]
Талпыныс - тұлға құрылымында ерікті компонентті қосқанда талпыныс
бағыттылығы туады. Оны көбінесе іс- әрекетті тудырушы деп атайды.[12,С103].
Қызығушылық - танымдық қажеттіліктің көрінісі болып табылады. Яғни
тұлға өзінің іс- әрекетінің мақсатына саналы түрде қарау, яғни қоршаған
ортаға бағыттау. Субьективті түрде қызығушылық эмоцианалды күйде
анықталады, яғни таным процесіне немесе бір объектіге деген зейінін
тоқтатқанда. Қызығушылықтың ең бір ерекшелігі, қызығушылықты өтеген сайын,
жаңа бір қызығушылық туып отырады. Әскери адамға тұлғалық қызығушылық ең
басты орынды алады. Ол, әскери адамның көзқарасын өзгертеді, әскери және
саяси білімді жинауға, танымдық белсенділігін көтеріп, әскери шеберлігін
тудырады, әскери іс-әрекетіне шығармашылық қатынасын тудыртатын стимулды
тудыртады. Әскерлердің қызығушылықтары әртүрлі. Мысалы: олардың
қызығушылықтары мазмұнына, объектісіне, пәніне немесе іс-әрекет
сферасына қатысты: қоғамдық, әскери- кәсіби және тұрмыстық қызығушылық
деп бөледі. Көлеміне қарай: кең немесе тар деп бөлінеді. Тұрақтылық
дәрежесіне қарай: тұрақты немесе тұрақсыз деп бөлінеді. Тұрақты
қызығушылығы бар әскерлерден жақсы мамандар, өз ісінің маманы дайындалып
шығады. Және әскерлердің қызығушылық әрекеті де әртүрлі. Кейбіреуінде
қызығушылық әлсіз және тез жоғалады, ал кейбіреуінде тұрақты, тудырушы
күшпен болады. Сондықтан әскердің қызығушылығын басынан бастап анықтаған
жөн.[13,С172].
Бейімделгіштік - бұл бағыттылық, адамды анық бір іс-әрекетпен
айналысуға шақырады. Ол қызығушылыққа ерікті компонентті қосқанда туады.
Бейімделгіштік адамның қандайда бір іс-әрекетке терең тұрақты қажеттілігі
болғанда, яғни қандайда бір іс- әрекетке анық қызығушылық
туғанда.[13,С173].
Идеал - адамның бір нәрсеге талпынуы. Яғни, адамның өмірге деген
объективті түрде қарауы, қоршаған ортаға және өзіне деген
қатынасы.[13,С175].
Сендіру - бағыттылықтың ең жоғары түрі. Тұлға мотивінің жүйелігі, өз
көзқарасы бойынша, принципі, өмірге деген көзқарасы бойынша тудыру.
Сендірудің бастысына, саналы қажеттілік, ол тұлғаны әрекетке итермелейді,
мотивін, іс-әрекетке деген мотивациясын қалыптастырады. Ал енді мотивті
қалыптастырайық. [13,С178].
Мотив - іс-әрекетті тудырушы, ол субъектінің қажеттілігін
өтеумен байланысты. Мотив адамның іс әрекетін тудырып, бағыттып қана
қоймай, әрекетке, субъективті қылыққа тұлғалық мағына береді. Әскерлердің
мотиві өзінің құрлымына қарай өзгермелі болады. Әскери қызмет процесінде
олар өзгеріп, қайтадан пайда болады. Және дамуына әртүрлі объективті
жағдай, колбасшы әрекеті, басқа әскерлер өзіндік әрекетін және қылығын
бағалау ықпал етеді. Кейде мотивтердің өзгеруі байқалады. Мысалы: әскер
демалыс алу үшін спортпен айналысса, артынан қызығып, спортпен айналыса
бастайды. Яғни өзінің кәсібіне жауапкершілікпен қарай бастайды. Яғни,
мотивті және оның өзгеруін көре білген офицер, әскерлердің де іс-әрекетін
көре білетін болады. Яғни, тиімді түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу болып
табылады. [13,176].
Мотивация термині мотив терминіне қарағанда кең мағынаға ие.
Мотивация психологияда 2 мағынаға ие: іс-әрекетті детерминизациялау
(қажеттілік, мотив, мақсат, талпыныс). Іс- әрекеттің қандай болмасын
формасы ішкі немесе сыртқы себептен туады. Бірінші жағдайда субъектінің
психологиялық қасиет іс- әрекеті жатса, екінші жағдайда сыртқы жағдай және
іс- әрекеттің анықтылығы жатады. Бірінші жағдайда – мотив, қажеттілік
болса, екінші жағдайда - стимул, пайда болған жағдайдан шығатын стимул
болып табылады. Мотив саналанған немесе саналанбаған жағдайда болады. Басты
тұлғалық бағыттылығы саналанған мотивтерден тұрады. Мотив адам
қажеттілігінен туады. Ал қажеттілік өмірлік жағдайда және іс- әрекетке
деген сұраныс күйі. Қажеттілік үнемі соны өтеумен байланысты. Адамның
қажеттілігі оның өміріне, ұжымдық деңгейіне байланысты. Адамның басты
қажеттілігі – күш, қажеттіліктің пайда болуы және оның өтелуі. Ал қосымша
жүретін, ол қажеттілік мазмұны болып табылады.[13,С177].
А.Маслоу пирамидасы. Ең төменгі сатысы физиологиялық
қажеттіліктерді өтеу болса, ең жоғарғы сатысы өзін- өзі өзектендіру болып
табылады.[10,С 334].
Келесі іс- әрекетті тудырушы ол - мақсат.
Мақсат - іс-әрекетпен байланысты бағытталған, қажеттілікті
өтеумен, саналы қорытынды алу. Зейіннің ең басты объектісі мақсат болып
табылады. Ол ойлау процесін және эмоцианалды күйзелістерімен байланысты.
Соның өзінде іс- әрекет мақсаты және өмірлік мақсаттың айырмашылығын білген
жөн. Іс-әрекет мақсаты бір бағытты көздесе, ал өмірлік мақсат жалпыланған
бағыттардан тұрады. Адамның мотивациялық сферасының қаншалықты
дамығандығын: оның кеңдігіне, иілгіштігіне, иерархиясына қарай қарастыруға
болады. Мотивациялық сфераның кеңдігіне қарай, оның мотивациясының
әртүрлігіне, қажеттілігіне қарай қарастыруға болады. Адамның қаншалықты
мотиві, қажеттілік, мақсаты әртүрлі болса, соншалықты оның мотивациялық
сферасының дамығандығын көруге болады. Ал мотивациялық сфераның иілгіштігі
деген, ол мотивациялық туулардың әртүрлігінде, жалпылай мінезделуінде. Егер
адам қандай жағдайда болмасын мотивін өтегенде, оның жан-жақты, әртүрлі
болуы болып табылады. Ал оның мотивациялық сферасының иілгіштігін
көрсетеді. Мысалы: кейбір әскерлер өздерінің білімге деген қажеттілігін
кино, радио, телевизор арқылы алса, ал кейбіреуі білімді әртүрлі кітаптар,
адамдармен қарым- қатынас барысында алады. Осының соңғысы оның мотивациялық
сферасының иілгіштігін көрсетеді. Келесі мотивациялық сфера, ол оның
иерархиялы болуы. Бұнда қажеттілік, мотив, мақсат бірдей емес және ол
әртүрлі деңгейде көрінеді. Біреуі күштірек көрінсе, келесісі әлсіз түрде
көрінеді. Осыдан шығатын нәрсе, барлық мотивтерді [14,С743].
2 топқа бөлсе: материалды және әлеуметтік. Онда әскерлердің тұлғалық
иерархиялық мотиві оның жалпы бағыттылығын, әскери қызметке деген қатынасын
да көре аламыз. Әлеуметтік және психологиялық зерттеулер әскерлердің әскери-
кәсіби бағыттары оқу үрдісінде, дисциплинада, қоғамдық өмірге қатысу
барысында көрінеді дейді. Сондықтан әскерлерді басты тәрбие бағыты, оның
тұрақты және әрекетті әскери- кәсіби бағытын құру болып табылады. Әскер
адамның тұлғалық бағыттылығын құру туралы айтқанда, бағыттылық- көпжоспарлы
күрделі көрініс. Сондықтан материалдық және рухани қажеттілікті ескермеген
дұыс болмас еді. Материалдық қажеттілікті өтеу, ол тұлғалық жан-жақты
дамуына қажет. Қолбасшылар және басшылар берілген материалдық ресурстарды
тиімді жолмен пайдалану керек. Олар қоластынлағы әскерлердің материалдық
жағдайына тыңғылықты қарап, оларға қажеттілігін үнемі қамтамассыз етіп
отыру керек. Әйтпесе, нарықтық заманда әскери қызмет жас әскерлердің
алдында өзінің бағасын, маңызын жоғалтады. Әрине үйрету, ұрыс кезінде
тұрмыстық жағдай тудыра алмайсың, сондықтан әскерлер өздерінің
қажеттіліктерін бағдарлап, өздерін ұстай алу қажет. Ал ұрыс кезінде ең
бірінші рухани қажеттілік ең бірінші орыныды алады. Осы рухани қажеттілік
әскерге Отанға деген сүйіспеншілігін, міндетті сезімдерін тудырушы болып
табылады.[15,С170].
Қабілет - тәжірибе жүзінде көп қолданылады. Көбінде оны
индивидуалды ерекшеліктер, қандайда да бір іс-әрекетті өте жақсы өтеу деп
түсінеді. Және бір жақты деп қарамау керек. Қазіргі зерттеу барысында оны 3
типке бөліп қарастырады.[15,С172].
1) психикалық процесс және күйлердің жиынтығы болса;
2) жалпы және арнайы білімнің жоғары деңгейі, дағды және
қандайда да бір іс- әрекетті өте жақсы, ойдағыдай орындау десе;
3) білім үйрену емес, адамның өзінің бір ерекшеліктеріне
байланысты деп түсіндіреді:
Отандық психолог ғалымдардың ішінен Б.М.Теплов өте жақсы қарастырған.
Ол келесі қабілетке түсініктеме берді.
1) Индивидуалды - психологиялық ерекшеліктері арқылы қабілет
анықталады. Және адамдардың бір- бірінен айырмашылығы көрінеді. Яғни
қасиет туралы сөз болса, қабілет туралы сөз болмайды. Себебі адамдар
қатынастарда бірдей болады;
2) Қабілет деп барлық ерекшеліктерді айтпайды, ол оның іс-
әрекетті қандай деңгейде атқарғанын қарастырады;
3) Қабілет - білімнің, үйрену адамдарда өтеліп қойса, оны
қабілет деп айтпайсың. Әскери психологияда қабілет жағдай ретінде көрінеді.
Яғни, әскери-кәсіби іс-әрекетті білім, дағды арқылы өте жақсы орындау деп
түсіндіріледі. Яғни, қабілет қандайда бір іс- әрекет барысында болады;
Қазіргі таңда қабілеттің әртүрлі классификациясы белгілі. Көбінде жалпы
және жекеленген қабілет және элементарлы және күрделі қабілет деп
қарастырады.
Жалпыланған элементарлы қабілет- бар адамға тән. Бірақ әртүрлі
дәрежеде көрінеді. Психиканың басты бейнесі болып табылады: сезу, қабылдау,
ойлау, күйзелу, шешімді қабылдау және сақтау қабілеті. Осы жалпыланған
элементарлы басқа қабілеттің негізі болып табылады.[16,С510].
Жекеленген элементарлы қабілет барлық адамға тән емес. Мысалы:
музыкалық есту қабілеті, ойлау, шешімді қабылдау, тұрақтылық, ойлау есі,
оперативті ойлау қабілеті. Олар ерекше бір іс- әрекетті орындауда көрінеді.
Ол тұлғалық ерекшелікке байланысты болып табылады.[16,С511].
Күрделі жалпыланған қабілет- барлық адамдарға тән. Олар
қоғамдық іс- әрекет түрлері болып табылады: еңбек, ойын, оқыту, қарым-
қатынас, эстетикалық және адамгершілік іс- әрекет. Осылар өздері күрделі
құрылымды құрады. Адамның тарихи дамуында күрделі меншікті қабілет ең
бірінші жұмыс түрінде болса, одан барып кәсіпке айналған. Кейде бұндай
қабілетті: кәсіби, спецификалық, арнайы, ерекше днп атайды. Осындай
қабілетке әскери- кәсіби іс- әрекетті атайды. Сонымен, қандай әрекет
болмасын, әр адам оны әртүрлі орындайды. Кейбіреуі оны сәтті орындаса, ал
кейбіреуі оны сәтсіз түрде орындайды. Сондықтан әскери психологтар қандай
болмасын әскери- кәсіптік іс- әрекетке бөлген кезде, оның қабілет
дәрежесіне көңіл аударады. Тұлғаның қабілеті оның даму дәрежесін әртүрлі
дамуда болатынын анықтады. Яғни: дарындылық, талант,
данышпандылық.[17,С262].
Дарындылық - адам іс-әрекетінің ортада сәтті орындалуы және
басқалардың арасынан ерекшелендіріп тұрады. Ол көбінде жан - жақты
қабілеттен көрінеді.[17,С263].
Талант- іс-әрекетті ерекше жаңак түрде, жоғары көрсеткішті
және қоғамда маңызды болып табылада. Әртүрлі іс- әрекет түрінде де
талантты, қабілетті болуға болады.[17,С269].
Қабілеттің қалыптасуы, оның анатомо- физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты, ең бастысы орталық жүйке жүйесіне байланысты
болады. Тума және тұқым қуалаушылық нышандар бар дейді. Адамға қабілет
тұқым қуалау жолмен, ата- бабаларынан тарайды десе , кейбірлері тәрбиесіз
адам дамымайды дейді. Мысалы: бала жануар арасында өссе, адам психикалық
қыры болмайды дейді. Сондықтан адам қабілеті нышан арқылы анықталмайды,
даму жағдайы және тәрбие арқылы анықталады. Қабілетті әскердің бірінші жылы
әскери қызметін орындаудан бастап анықтау керек. Оны кәсіби психологиялық
таңдау қорытындысы арқылы көруге болады. Әскерлердің қабілетін анықтайтын
критерилердің бірі ол үлгерімділік- оқытудың сандық және сапалық, оқу
еңбегінің эффективті түрде болуы. Сандық қатынаста дайындық деңгей болса,
сапалық жағынан – үлгерімділікті, толықтылықты, білімнің жүйелігін
көрсетеді.[18,С250].
Бірде бір курсант әскери әскери оқытылуы қатесіз болмайды. Ең
қабілетті әскер, ол оқу үрдісінде көп қате жібермей, сол қатесін қайта,
қайта қайталамауға тырысады. Қолбасшы сол жіберген қатесін жан- жақты
зерттеп отыру керек. Қатесін зерттей келе- өзіне аз уақыт ішінде сол
жіберген қатесін түсіндіріп, оқыту, ол соның міндеті. Қолбасшы әскерлердің
қатесін түсініп, анализдеп қана қоймай, ол оның әскерлерге қатесін, себебін
өздеріне түсіндіру болып табылады.[18,С254].
Әскерлердің қабілетін эффективті түрде анықтау, мынандай ережелер бойынша
өтеді.
Қабілет нақты әскери іс- әрекет барысында қалыптасу керек. Және
ол бір сферада емес, жан- жақты болғаны жөн: оқу, спорт, қоғам.
Жаттығуларды жүйелі, саналы, бірте- бірте жүргізген жөн. Күрделі болу
керек, бірақ ол жақсы көрсеткіш алу үшін болу керек.[19,С320].
Осы ережені сақтаса, қабілетті толық, мақсатқа бағытталған сай құруға
болады.
Темперамент – адамның табиғи сипатының психикалық іс-
әрекетінің жылдамдығы, ритмі, темпі жатады.[19,С325].
Темпераменттің мәселесін зерттеу, қазіргі таңға дейін шешімін тапқан жоқ.
Әртүрлі ғалымдардың айтуынша, темперамент- ол биологиялық фундамент, ең
негізі болса, осыдан тұлға әлеуметтік пенде болып қалыптасады, ал тұлға
қасиеті темпераментпен байланысты болса, оны тұрақты деп айтуға болады.
Отандық психолог Б.М.Теплов темпераментті психикалық
ерекшеліктердің жиынтығы, және ол эмоцианалды қозумен байланысты деп
айтқан. Яғни, біржағынан- сезімдердің тез пайда болуы, екінші жағынан- күш.
Сонымен, темпераменттің екі құрамы бар: жылдамдылық және эмоцианалдық. Іс-
әрекет жылдамдығының мінездемесі жылдамдылық дәрежесімен, талпынысымен,
инерттілігімен сипатталады. Келесі эмоцианалдық мінездеме эмоцианалды
үрдістердің өтуін, белгіні анықтау: теріс және оң және модальдығын: қуаныш,
қорқыныш, ашулану, күйзелістер.[20,С167].
Адамдар бір- бірінен күшінен, жылдамдығынан, іс- әрекет
ритмінен, жылдамдығынан, жүруінен, сезімдердің өзгеру үрдісі, мимика,
пантомимика айқындылығымен ерекшеленеді, бұны бұрынғы заманнан байқаған.
Ежелгігрек дәрігері Гиппократ ( V б.з.д ) айтқан, адам іс- әрекеті өзінің
организімінің сұйықтыына байланысты. Бұл сұйықтықтардың оптималды
қатынасы, адамның денінің сау болуына әсер етеді, ал егер пропорцианалды
емес қатынас орын алса, ол әртүрлі ауруға душар болады.[20,С168].
Сангвиник- қанның пропорйиялық мөлшері көп болса.
-холерик- өт көп болса;
-флегматик- сөл көп болса;
-меланхолик- қара өт көп болса;
Осындай темперамент көрінісі қазіргі таңда сондай таңғаларлықтай емес.
Темперамент жоғары жүйке іс- әрекетінің ерекшеліктеріне
тәуелді, басты жүйке үрдісі – қозу және тежелу және олардың бір- бірімен
қатынаспауы. И. П. Павлов өзінің эксперменталдық зерттеуінде адамның қозу
және тежелу үрдісі күші, қозғалымпаздығы, тұрақтылығы бойынша әртүрлі
болады деп көрсеткен. Бұрыннан белгілі 4 темперамент түрінің айырмашылығын
білу керек. Олар: сангвиник, холерик, флегматик, мелданхолик. Осы
темперамент түрлері бір- бірінен пайда болу динамикасы мен эмоцианалды
күйдің интенсивтілігіне байланысты болады. Мысалы: холерикке тез пайда
болатын және күшті сезімдер жатса, сангвиникке тез пайда болатын және
әлсіз сезімдер болса, меланхоликке жай пайда болатын, бірақ күшті сезімдер
жатады. Флегматикке баяу пайда болатын және әлсіз сезімдер жатады. Сонымен
қатар, холерик және сангвиник темпераменті тез қозғалғыш, сыртқы
сезімдердің көрінісі айқын байқалады: қозғалғыштығы, мимикалары, сөйлеуі.
Ал меланхолик және флегматик темпераменті: керісінше, іс- әрекеттері баяу
және сезімдерің көрінісі әлсіз болып табылады .[22,С179].
Темпераменттің даралық ерекшелігі жүйке үрдісіне байланысты.
Жүйке үрдісінің қасиеттері біріге отырып (күші, белсенділігі және
тұрақтылығы), Павлов ілімі бойынша жоғарғы жүйке іс- әрекетінің түрін
құрайды. Жоғары жүйке іс- әрекет түрі темпераменттің физиологиялық негізі
болып табылады.[22,С180].
Павловтың тәжірибесі төрт қатынастың кең тараған түрін көрсетеді.
Кесте 1.1 Жүйке үрдісінің мінездемесі
Жүйке үрдісінің мінездемесі
Жоғары іс- Күш Тұрақтылық Белсенділік Темперамент
әрекетінің түрі
түрі
Тұрақсыз Күшті Тұрақсыз Белсенді Холерик
Тірі Күшті Тұрақты Белсенді Сангвиник
Ұстамды Күшті Тұрақты Инертті Флегматик
Әлсіз Әлсіз Ұстамсыз Белсенді Меланхолик
немесе инертті
Павловтың жұмысынан кейін, отандық психологтарда темпераментті тұлға
қасиеті, индивидтің тума мінездемесі деп көрініс тапты. Мысалы. Б. Г.
Ананьев айтқан, индивидтің басты қасиеті нышаннан ғана көрінбейді, ол
темпераментте де көрінеді деген.
Қазіргі таңға дейін Гиппократтың темперамент туралы
классификациясы ең көп ьаралған болып табылады. Ол оны 2,5 мың жыл бұрын
айтып кеткен болатын. Бірақ қазір олардың аттары өзгерген. Енді оларды
тоғырақ қарастырып өтейік.
Сангвиник- егерде оның қызығушылығы болса, қозу үстінде
болса,белсенді, еті тірі, өнімді адам болады. Оның көзқарасы өзгеріп
тұрады, сәтсіз және жағымсыз юағдайды жеңіл бастан кешіреді. Оның көңіл-
күйі өзгермелі болады. Бірақта көбінде тепе- теңдік сезімідері басымдырақ
болады.
Холерик - тұрақсыз, белсенді. Жоғары белсенділігімен,
реактивтілігімен көзге түседі. Оған тез психикалық темп күйзелістері
жатады. Жұмыста белсенді болады. Бірақ көбінде тұрақсыз, көңіл- күйі
өзгермелі, ал егерде дұрыс тәрбие көрмесе ашушаң және ойланбастан сөйлей
салуы мүмкін.
Флегматик - осындай типті адам көбінде ұстамды, тұрақты,
баяу болады. Эмоциасы тұрақты, ішкі сырын ерекше жағдайда ғана айтады.
Меланхолик- терең күйзелістерге түсетін, өте жоғарғы сезімталдығымен көге
түседі, төменгі деңгейлі белсенділік, тұрақсыз зейінді болып келеді.
Меланхоликтик типтес адамның тез жүрегі жаранланғыш, тұйық, ренішін көп
ойлап, қайғыға түскіш адам болып табылады.[23,С179].
Тағы бір айта кететін нәрсе, жаман темперамент түрі болмайды.
Темперамент жалғыз өзі көрінбейді. Ол тұлғада және іс- әрекетте көрініс
табады. Мысалы: сангвиник адамгершілік жағынан тәрбиеленген болса, ол
интеллектуалды жағынан, қоғамда белгілі бір орны, тәжірбиелік мәселелерді
сәтті шешетін, оптимисті көзқарасты адам болса, ал келесі сангвиникте
тұрақсыз адамгершілік ұстанымдары болса- жеңілтек, үлкен жұмыстарға
икемсіз болады. Осыдан шығатыны, әртүрлі темперамент типті адамдар
әлеуметтік жағынан толық болады.
Әскердің темперамент ерекшелігін, іс- әрекет барысында , оқыту, тәрбие және
адамды басқару үрдісінде көруге болады. Мысалы: жоғары шыдамдылықты қажет
ететін іс- әрекетте, үнемі бірқалыпты қысым болатын іс- әрекетте
(бақылаушы, снайпер, оператор, РЛС, радист) осыларға флегматик немесе
сангвиник темперамент типтес келеді. Ал холерикке бұндай жұмыс оны
шаршатады. Ал ұшқыш, танк жүргізуші сангвиник темпераментті әскер келеді.
Ал арнайы жаттығулардан өткен холерик темпераменті келеді. Ал холерик
темпераменті әскерлер көп уақытты қысымы аз іс- әрекетке келеді. Ұжым
арасындағы қарым- қатынасты орнату үшін әртүрлі типті темпераментті адамдар
керек. Яғни, ол оптималды және психологиялық сәйкестік жағдайын
тудырады.[23,С70].
Әскерлердің темпераментін білген офицерлерлің ең бір сәтті ететін ықпал
ететін тәрбие болып табылады. Тәрбие барысы жеке құрамда жағымды
темперамент қырына суйеніп, соны дамытып, тұрақтандыру керек.[24,С530].
Көбінде адам туралы айиқанда оның мінезін айтады. Мінез грек
сөзінен шыққан, тура аудармасы басылым дейді.
Мінез - белгілі өмір жағдайына байланысты субъектінің іс-
әрекетінің тәсілі жеке дара тұрақты психикалық ерекшеліктерінің үйлесімі.
[25,С534].
Немесе мінез адамның әлеуметтік іс- әрекетінде бірінші орында мамандығына
басқа адамда өзіне деген қатынасында көрінетін психикалық ерекшеліктері.
Мінез әлеуметтік қасиеттер жиынтығы. Мінездің ең бірінші ерекшелігі,
психикалық феномен ретінде ол үнемі іс- әрекет барысында көрінеді. Яғни,
қоршаған ортамен және адамдар арасындағы арақатынас. Мысалы: мінездің ең
басты қырын іс- әрекет ерекшелігінен көруге болады, Яғни, адам қанжай іспен
айналысқысы келетінінде. Кейбір адамдар күрделі әрі ауыр іс- әрекет
түрлеріне жүгірсе және олар одан ляззат алса, онда олар қиындықтан шығу
жолын іздеп, тығырықтан шыға алады. Ал кейбіреуі жеңіл жолға жүгіреді.
Кейбір адамдар істеген жұмысының іс- әрекетін қадағалап, басқалардан озып
кететіндей қорытынды көрсете алдыма соған талпыеса, ал кейбіреуге бәрібір,
артта қалып қоймасам болды деп ойлайды. Сондықтан адам мінезін анықтағанда,
бұл адам өзінің шыншылдығын, ашықтығын, күштілігін көрсетті деп айтпайды,
былай айту керек: бұл адам шыншыл, батыл деп айту керек. Бірақ мінезді
барлық ерекшеліктері бойынша айтпай, тек тұрақты және маңыздылығына қарай
айтқан жөн.[26,С6].
Мысалы: адам өзінің стресстік жағдайда өзін ұстай алмай, жаман жағынан
көрсетсе, ол оның мінез қасиеті деуге болмайды. Тіпті өте көңілді адамның
өзінің көңілі түсіп отырады, бірақ оны пессимист адам деп айта алмайсын
ғой.
Мінез туғаннан бастап қалыптаса бастайды. Ой, сезім,
оятулармен мінез өте тығыз байланыста. Адамның мінезі қалай қалыптасса,
оның мінезі де солай қалыптасады. Сонда адамның өмір жағдайы, қоғамдық
жағдайлар адам мінезінің құрылуына маңызды роль атқарады.[27,С269].
Мінездің құрылуы ерекше бір даму ерекшеліктеріне
байланысты ( Жанұя, топ, сынып, спорттық команда, еңбек ұжымы ). Топтың
қандай болуына, яғни оның мәдениеті, қандай құндылықты ұстануына байланысты
мінез қыры соған сай қалыптасады. Мінез қырына қарап, адамның күрделі
индивидуалды ерекшеліктерін көруге болада. Нақты жағдайға байланысты
болмасада, адам іс- әрекетін анықтайды. Мінез қырының көптеген
классификациясын бөліп қарастырады. Отандық психологиялық әдебиеттерде екі
бағыт кездеседі. Біріншісінде мінез қырын барлық психикалық үрдіспен
байланыстырады, сондықтан көбінде қарастыратыны ерік, эмоцианалды және
интеллектуалды қырлар.Сондықтан ерікті мінез қырына- шешімді, өз дегенде
тұратын, өзін ұстай алатын, өзбеттілік, белсенділік, ұжымдық қасиеттерді
айтады. Эмоцианалды мінез қырына- көрсе қызарлық, инерттілік,немқұрайлық,
қызбалық жатады. Интеллектуалды қырға- терең ойлық, жинақылық, тапқырлық,
танымдық және тағы басқалар жатады.[28,С132].
Келесі мінез қырының зерттелу позициясын тұлғалық бағыттылығына
қарай зерттейді. Тұлға бағыттылық мазмұны қоршаған ортада, іс - әрекетте,
өзіне дегенде көрінеді. Мысалы: қоршаған ортаға деген адамның қатынасы
өзінің анық сенімдерінде көрінеді. Бұл қыр категориясы тұлғаның өмірлік
бағытына байланысты, яғни оның материалдық және рухани қажеттілігіне,
қызығушылығына, сенімдеріне, идеалына байланысты. Тұлғалық бағыттылық
мақсатты, адамның өмірлік жоспарын, өмірлік белсенділік дәрежесін
анықтайды. Құрылып қойған мінездің ең бір басты компоненті сендіру жүйесі
болып табылады. Сендіру адамның ұзақ уақыттық іс- әрекет бағыттылығын
анықтайды, оның мақсатқа деген талпынысын және соған жету барысын
анықтайды.[29,С269].
Келесі мінез қырларына адамның іс- әрекетке деген
қатынасын айтады. Бұл жерде адамның қандай да бір нақты іс- әрекетке деген
қатынасы туралы емес, жалпы іс- әрекет деген қатынасы. Адам әрекетшіл
немесе әрекетшіл болмауы мүмкін. Ол қоғамға маңызды іс- әрекетпен немесе
өзінің қажеттілігін өтеу үшін әрекет етуі мүмкін. Жалпы мінезді
түсіндіретін фактор, ол қоғамдық және тұлғалық маңыздылық болып табылады.
Әрбір қоғамда маңызды міндеттер бар. Сол арқылы адам мінезі қалыптасып,
тексеріледі. Яғни, мінез- талпыныс пен табандылықтың көрінісі ғана емес, ол
қоғамдық маңызды іс- әрекетке деген бағыттылық. Іс- әрекеттегі тұлғалық
бағыттылық бірлікте, біртұтастықта, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ
КӘСІБИ ІС - ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ
АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ
ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АНАЛИЗДЕУ
1.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетінің
ерекшеліктері
.1 1.2 Контарктілі қызметтегі әскери қызметкерлердің тұлғасына жалпы
түсінік.
1.3 Мінез акцентуациясы және акцентуациясы бар тұлға 42
2 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ
БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс- әрекетінің
жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін зерттеу
әдістемелері мен процедурасы
2.2 Контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби іс- әрекетінің
жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін эксперименталды зерттеу
нәтижелері
Қ0РЫТЫНДЫ 62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
ТІРКЕМЕ А Барлық қолданылған әдістемелердің жалпыланған матрицасы
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінде қызмет ету - оның әр
азаматының міндеті. Бұл - бейбіт еңбекті қорғаушы ретінде әскери
қызметшілерге халықтың білдірген сенімі. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамассыз
ету әрбір егемен елдің, соның ішінде Қазақстанның да басты мақсаты
екендігін ел Президенті Н.Ә.Назарбаев былай деп көрсетеді.[1,С2-5].
Ұлттық қауіпсіздік дегеніміз - аумақтың тұтастығын толық сақтай
отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамассыз
ету (Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
жолдауы) Әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер болашағына
жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік дайындығы біздің
мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді қорғау қабілеті,
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған нақты үлес болып
саналады. Ел басымыздың 28 ақпандағы 2007 жылғы соңғы халыққа берген Жаңа
әлемдегі Жаңа Қазақстан атты жолдауында Қазақстан Қарулы Күшіне зор үлесін
қосатындығын айқын көрсетіп айтып кетті.[1,С 7].
Ал 20 мамыр 2007 жылы Қазақстан Қарулы Күшіміздің министірі Даниял
Ахметов Кенжетаевич өз сөзінде Қарулы Күштерімізді нығайтатынын,
әскерлердің жалақысын, баспанасымен қамтамассыз ететіндігі туралы сөз
қозғады. Қарулы Күштеріміздің санын көбейтумен, сапасын да арттыратынын
айтты.[2,С10].
Соңғы уақытта Қарулы Күштер қатарына психологтардың жұмысына деген
қажеттілік туған. 2007 жылдан бастап психологтарға штаттар ашылып, өз
жұмыстарын жүргізу үстінде.
Отан қорғаушы, әлеуметтік рольді орындаушы болып табылады.Сонымен
тұлғаның бейімделу ерекшелігі кәсіби іс-әрекетіне бейімделу зор ықпалын
тигізеді. Әскерлердің тез бейімделінуіне өзіндік тұлғалық ерекшеліктеріне
байланысты. Сондықтан тұлғаның ерекшеліктерін дамытып, қандай жағдай
болмасын тығырықтан шыға алатындай деңгейге жеткізу керек.[2,С11].
Осыған орай, әрбір әскердің кәсіби іс-әрекеті біздің Қарулы Күштер
болашағына жауапты. Сондықтан Қарулы Күштердің тұрақты жауынгерлік
дайындығы біздің мемлекетіміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігін сенімді
қорғау қабілеті, Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін нығайтуға қосылған
нақты үлес болып саналады. Сондықтанда Қазақстан Республикасына, өзіміздің
Отанымызды психолог ретінде әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің жемісті
болуына өз үлесімізді қосайық.[2,С14].
Зерттеу тақырыбы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби
іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсері
Зерттеу пәні: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез
акцентуациясының әсері
Зерттеу мақсаты: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби
іс-әрекетінің жемісті болуына мінез акцентуациясының әсерін анықтау.
Зерттеу объектісі: контрактілі қызметтегі әскерлердің мінез
акцентуациясы
Зерттеу болжамы: контрактілі қызметтегі әскери қызметкерлердің кәсіби
іс-әрекетінің жемісті болуына мінез- акцентуациясы негативті түрде әсер
етеді.
Зерттеу міндеттері:
1) контрактілі қызметтегі әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті
болуына мінез акценуациясының әсеріне байланысты ғылыми психологиялық
әдебиеттер мен басылымдарды қарастыру;
2) әскери қызметкерлердің кәсіби іс-әрекетімен танысып, олардың
кәсіби іс- әрекеттерінің ерекшеліктерімен танысу;
3) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез
акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігін эксперименталды жолмен анықтау,
яғни әдістерді таңдап және экспериментті өткізу жерін таңдау;
4) әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің жемісті болуына мінез
акцентуациясы қаншалықты әсер ететіндігі туралы эмпирикалық зерттеуді
анализдеп, қорытындылау;
Зерттеу әдістері:
1) Шмишек- Леонгард әдістемесі;
2) Арнайы сауалнама, КНБ РК Әскери институтында өңделген;
3) Эксперттік бағалау әдісі.Әксперт- бөлімше командирі;
Сараптама базасы:
Шығыс Қазақстан облысында, Өскемен қаласында Жаңа-Ахмирова кентінде
орналасқан әскери бөлімше - ӘБ 27943
Экспериментке 45 адам қатысты. Оның 4- і әйел адамдар. Әскери орында 5-10
жыл қызмет еткендер.
Зерттеу жұмысы: 28 сәуірден 15 мамыр аралықтарында өткізілді.
1 КОНТРАКТІЛІ ҚЫЗМЕТТЕГІ ӘСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ КӘСІБИ
ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ЖЕМІСТІ БОЛУЫНА МІНЕЗ АКЦЕНТУАЦИЯСЫНЫҢ ӘСЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫДА АНАЛИЗДЕУ
1.1 Контрактілі қызметтегі әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің
ерекшеліктері
Әскерлер туралы Қазақстан Республикасының Заңында 20 наурыз 2001 жыл
№167-2 бекітілді.Бұл заң қоғамдық қарым-қатынасты, яғни келісім-шарт
бойынша әскерлердің қызметін өтеуі және ұйымды реттеу, екі жақты келісімді,
міндет жауапкершілікті өзара орнату.[2,С15].
1 бап. Контракт бойынша қызметін өтеп жүрген әскерлер–Қазақстан
Республикасының азаматтары,олар өз еркімен Қорғаныс күштеріне әскери
қызметтікке түскен азаматтар. Республикалық бюджет арқылы еңбек ақысы
төленеді.[1,С5].
Контракт–екі жақтың өзара міндетін және жауапкершілігін орнату
(әскери қызметке түсуші азаматтар, мемлекеттік жүйеде қызмет атқарушылар),
ұжым қызығушылығы үшін, және әскери қызметті келісім-шарт бойынша өтеу.
5 бап. Контракт бойынша қызмет ететін әскерлердің түрі.
Контракт бойынша қызмет ететін әскерлер келесі түрге бөлінеді:
1 ) офицерлік құрам қызметі;
2 ) прапорщик және мичман қызметі;
3) әскери жоғары оқу мекемісіндегі курсанттар;
4 ) сарбаз, матрос, сержант және старшин қызметі;
Өтем ақы - кәсіби жағдайдың күн тәртібі үшін, әскери адамға зиян келтіру,
яғни денсаулығына,әскери қызметін өтегенде зиян келсе, ақшалай өтем ақы
төленеді.
Қызмет жағдайы - төлем жағдайы, әскери адам еңбегін қорғау, жұмыс
тәртібі, техникалық, санитарлық, гигиеналық, тұрмыстық жағдайы жәнеде
келісім-шарт бойынша жасалған жағдайлар.[2,С12].
Контракт бойынша қызмет ететін әскерлерге жалпы түсінік Әскерлердің
кәсіби іс-әрекеті. Адамның ең басты ерекшелігі, ол еңбек ете Еңбектің қай
түрі болмасын іс-әрекет болып табылады.
Іс-әрекет- субъектінің өмірмен динамикалық жүйе әрекетінде байланысты, сол
үрдістің барысында объектіде психикалық бейненің пайда болуы болады. Және
субъект қоршаған ортаның шындық қатынасымен танысады.Тіпті біраз іс-
әрекеттің өзі субъектілік әрекеттің көрінісі болып табылады. Ол дегеніміз
субъектінің әртүрлі іс- әрекеті әрекет қорытындысы болады. Ол берілген
қорытындының себебін және ықпалын көрсетеді.[3,С147].
Адам іс-әрекетін тудырушы себептің бірі- мотив.
Мотив - ішкі және сыртқы жағдайдың жиынтығы. Субъектінің
бағыттылығын анықтайды. Яғни бағыттылықтың мақсаты және міндеті.
Мақсат - адам іс-әрекетінің бағыттылығынан туған саналы қорытынды бейнесі.
Мақсат қандайда да бір зат, көрініс немесе нақты әрекет болуы
мүмкін.[3;С145]
Міндет - іс-әрекет мақсатының нақты жағдайының көрсеткіші, оны нақты
іс-әрекет арқылы шешуге болады. Қандайда болмасын міндеттің мақсаты бар.
Сол мақсатқа жету керек. Міндет мақсатқа жетелеп, адамды итермелеп отыпады.
Мысалы: қандайда бір маман болу үшін, сол пәннің теориясын білу керек,
біліми мәселелерді шешу керек, содан бірақ алған білімді тәжірибиеде
қолдану керек. Содан бірақ оны нақты білімді маман деп айтуға болады.
Қазіргі адам іс-әрекеті әркелкі. Оны біршама бөліп қарастырудың өзі
біршама жұмыс. Яғни әр адамның қажеттілігі әртүрлі. Ол адам индивидуалды
ерекшелігіне сай келеді. Сонда қаншама адамдар болса, соншама қажеттілік
және соған сәйкес іс-әрекеттер де көп. Бірақ басты әрекетті бөліп көрсетуге
болады. Ол жалпы қажеттілікке сай келеді. Ол дегеніміз- әлеуметтік адам іс-
әрекеті. Оған: қарым-қатынас, ойын, оқу, еңбек.[4,С85].
Қарым-қатынас - адамның индивидуалды түрде дамуында пайда болатын
үрдіс. Іс-әрекеттің ең басты түрі. Одан кейін ойын, оқу, еңбек іс-
әрекеттері. Осылардың бәрі адамды индивидуалды түрде интеллектуалдығын,
тұлғасын дамытады. Қарым-қатынасты іс-әрекет деп айтуының себебі, қарым-
қатынасқа түскен екі адамның арасындағы информация. Екі адам арасындағы
өзара келісімділік, бір-біріне деген қамқорлық, оқу-тәрбие ықпалы қарым-
қатынасқа тікелей немесе жанама,вербалды және вербалды емес түрде
болады.[4,С87].
Тікелей қарым-қатынаста адамдар бір-бірімен тікелей қарым-қатынасқа түседі.
Вербалды және вербалды емес информациямен бөлісе алады және қарым-қатынас
барысында қосымша құралдарды қолданбайды. Ал тікелей емес қарым-қатынаста
адамдар арасында тура байланыс жоқ. Информациямен басқа адамдар арқылы
бөліседі немесе жазу және жаңғырту информациясы арқылы іске асады.
Ойын - іс-әрекеттің ең ерекше түрі. Ойын іс-әрекеттің мінезі демалу
мақсаты болып табылады. Ойын жүйке психикасы разрядка алу үшін қажет. Ол
адам қажеттілігінің туындауынан болады.[4,С90].
Оқу - білім, дағды, біліктілікті жинау болып табылады. Ол арнайы
білім орнында немесе жол жөнекей қалыптасуы да мүмкін.[4,С95].
Үлкендерде оқу іс-әрекеті өзін-өзі оқытудан туындайды. Адам іс-әрекетінің
ең басты және маңыздысы ол еңбек. Еңбек арқылы адам адам болады. Адам
еңбек арқылы қоғам орнатты, материалдық, рухани мәдениетті өрбітті, өмір
жағдайын жандандырып, болашаққа жаңа жол аштыртты. Қазіргі таңда еңбек іс-
әрекетінің түрі өте көп. Қоғамның дамуына сай, еңбек іс-әрекетінің түрі де
көбейді. Еңбек іс-әрекетінің мәні оның қоғамда қаншалықты маңыздылығында.
Осы көзқарастармен әскери-кәсіби іс-әрекетінің өзі ең басты болып табылады.
Ең бастысы әскери-кәсіби іс-әрекетті қарастырмас бұрын, адам іс-әрекеті
күрделі және көп қырды құбылыс. Іс-әрекеттің іске асуына адам иерархиялық
құрылымның барлық түрі енгізілген: психикалық, физиологиялық және
әлеуметтік. Ең басты іс-әрекеттің ұйымына, психикалық процесс, ерік, зейін,
ойлау, ес, қабылдау жатады. Бірақта іс-әрекет - ол тек психикалық сфера
емес және ол физиологиялық болып табылады. Және де іс-әрекет әлеуметтік
сферамен де байланысты, себебі адамның қағамда өз орнын таба алуы, оның
саналы іс-әрекетінің пайда болуынан туады. Отандық психологияда іс-әрекет
теория позициясы бойынша адам іс-әрекет құрылымның құрылымы зерттелінді.
Бұл совет заманында құрылып, ол орталық психологиялық теория және елу жыл
көлемінде дамыды. Бұл теория Л.С.Выгодский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев,
А.Р.Лурия, А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин және тағы басқа аттарымен тығыз
байланыста. Бұл теорияның ерекшелігі диалектикалық материализм принципіне
сүйенген. Яғни сана іс-әрекеті анықталмайды, керісінше адамның іс-әрекеті
оның санасын анықтайды деп аталған. Бұл теория позициясы бойынша, адам іс-
әрекеті күрделі иерархиялық құрылымнан тұрады. Ол бірнеше деңгейден
тұрады. Ең жоғары - іс-әрекет түрлерінің ішіндегі, ол әскери-кәсіби іс-
әрекеті жатады. Ортаңғысы - әрекет. Ең төменгі - психофизологиялық функция.
Қандай болмасын іс-әрекет көптеген әрекеттерден тұрады. Сондықтан әрекет
іс-әрекетінің басты, орталық көрсеткіші болып табылады[5,С358].
Әрекет- қандайда бір мақсатқа итермелейтін үрдіс. Және соған сәйкес
тосқан қорытындыны күтеміз. Қандайда бір әрекетті істегенде, адам өзінің
санасына бейне етіп сақтайды.[6,С120].
Мақсат - саналы бейне. Сонымен әрекет-адамда саналы жылдамдықтың
көрінуі, әрекет күрделі элемент. Және осы элементтің өзі бірнеше көптеген
элементтерден тұрады. Бұның өзі әрбір әрекет мақсаттан тұратындығын
көреміз. Адам мақсаты әртүрлі ғана емес, және көп масштабты болып келеді.
Мақсаттың өзі көп бөлімшелерден тұрады.[6,С119].
Операциялар- әрекеттің орындалу тәсілдері. Әрекеттің орындалу тәсілі
жағдайға тікелей байланысты. Бір мақсатты әртүрлі жағдайда орындалуына,
әртүрлі операциялар қолданылады. Анық жағдайдағы мақсатты мәселе деп
қарастырады. Мәселеге байланысты операция әртүрлі әрекеттен тұруы мүмкін,
оның өзі тағы одан ұсақ әрекеттерге бөліну мүмкін. Сонымен операция -
әрекетке қарағанда іс-әрекеттің ең үлкен үлшемі болып табылады. Операцияның
ең басты қасиеті ол аз саналады немесе тіпті де саналанбайды. Осымен
әрекеттің операциялардан айырмашылығын көре аламыз. Ол саналы мақсатты және
саналы бақылауды талап етеді. Операция деңгейі –дағды және әрекеттің
автоматтырылған деңгейі. Дағдыдан адамның саналы әрекеттің автоматтырылған
құрамын көруге болады. Әскери-кәсіби іс-әрекетке дағды өте қажет. Себебі
операцялардың тез орындалуына, яғни соғыс экстрималды жағдай барысында
көрінеді. Қазіргі ұрыс жылдамдығымен көзге түспейді, сонымен қатар
өзгермелігімен де көрінеді. Ұрыс кезіндегі жағдай жылдам өзгеріп тұрады.
Осындай жағдайда әрекеттің автоматты түрде жылдамдығына байланысты.
Сондықтан командир қол астындағы адамның дағдысын жақсы жоғары деңгейге
жеткізуге міндетті. Ең төменгі деңгей- психофизиологиялық логикалық
функция. Адам биоәлеуметтік пенде, сондықтан психикалық процесс,
физиологиялық деңгейден ажырамай бірге жүреді. Біріге отырып, психикалық
процестің мүмкіндігін арттырады. Организмнің көп мүмкіндіктері психикалық
функциясыз іске аспайды. Оған бірінші болып түйсікке деген қабілет,
моторлыққа деген қабілет. Психикалық функцияның орындалуына
психофизиологиялық функцияның әсері зор. Мысалы: біз бірнәрсені есімізге
сақтағымыз келсе, арнайы тәсілдерді қолданамыз. Егерде мнемикалық функция
болмаса біз есте сақтай алмас едік. Мнемикалық функция туғаннан болады.
Сондықтан әскерлерді әскери мамандықтарға бөлмес бұрын,оның
психофизиологиялық функциясының дамуының ерекшеліктеріне назар аударады.
Сондықтанда Қарулы Күштерде кәсіби психологиялық талдау ең бірінші орында
тұр.[7,С40.]
Әскери- кәсіби іс- әрекеттің ерекшеліктері. Әскери қызмет адам іс-
әркеті болып табылады. Және ең маңыздысы болып саналады. Себебі бұнда
әлеуметтік, экономикалық және саясат көрініс табады. Жиырмасыншы және
жиырма бірінші ғасырда әскери қысым көбейді. Мемлекеттер арасындығы қарым-
қатынастың қысымы артты. Қазіргі таңдағы терроризм әрекеттері. Сондықтан
Қарулы Күштерімізді нығайтып, күшейту үстінде және де оның әлеуметтік
маңыздылығы өтн жоғары. Бұл іс-әрекеттің маңыздылығы неде?
Келісім-шарт бойынша қызмет ететін әскерлердің кәсіби іс- әрекетінің
ерекшеліктері.
Әскери-кәсіби іс-әрекет - бұл Отан қорғау іс-әрекеті. Бұдан көптеген
компоненттерді бөліп көрсетуге болады. Ең бастысы екі келесі түрден тұрады
: соғыс кезіндегі іс-әрекет және бейбітшілік кезіндегі іс-әрекет.[4,С93].
Ұрыс кезіндегі іс-әрекет-әскери қорғаныс күштерінде өз мақсатына жету
әрекеті. Оның өзінің психологиялық заңы, мотиві, мақсаты, тәсілі болады.
Оған көптеген фактор әсер етеді: әскери–саясаттық, әскери-техникалық,
идеологиялық және психологиялық қару түрі, ұжымды басқару, тәрбиелік жұмыс,
жеке құрамның ұрыс және психологиялық дайындығы. Басында айтып кеткендей әр
іс-әрекеттің өзіндік мотиві болады. Ұрыс іс-әрекеттің мотивтері
қажеттіліктер, сезім, тілек, талпыныс, қызығушылық, идеялары болады. Ең
басты ұрыста адамның қажеттілігі тірі қалу үшін талпынуы. Бұндай
қажеттілік болу керек. Ол генетикалық қажеттілік, адамның өзін-өзі сақтауы.
Ұрыс іс-әрекеті әскери адамның мотиві Отанды қорғау, жанұяңды, жақын адамды
қорғау болып табылады. Яғни Ұлы Отан Соғысы осындай мотив әскер адамды
жеңіс үшін жанын беруге барған. Бұл мотив әлеуметтік мінез болып табылады.
Ондай сезім туғаннан емес, тәрбие және әлеуметтік даму барысында дамиды.
Сондықтан әрбір офицер сарбаздарына патриоттық сезімін тудырып, Отан үшін
жан пида деген сезімдердін дамыту керек.[8,С140].
Келесі әскери-кәсіби іс-әрекеті ол бейбітшілік кезіндегі іс-әрекет.
Бұл іс-әрекеттің басқалардан ерекшелігінің бірі саналы түрде өзінің
ерігімен, ерік қалауымен басқа бір адамға бағыну және өзіндік бостандығы
көп болмайды. Қатаң тәртіпке көп бағынады. Келесі ерекшелік қандай уақыт
болмасын және қандай жағдай болмасын кәсіби жұмысқа дайын болу керек. Тіпті
өз басына қатер төніп тұрсада, ол өз тарапынан психологиялық қысымды
тудырады. Шынына келсе, бейбітшілік кезіндегі әскер-кәсіби іс-әрекет-ұрыс
кезіндегі іс-әрекетке дайындық болып табылады. Оның өзі ұрыс техникасын
игеру, жаңа ұрыс тәсілдерімен танысу, алған білімдерді ұрыс кезінде
қолдану. Психологиялық қысым бейімделу кезінде тууы мүмкін. Ол жас сарбаз
әскер қатарына енген кезде, жас курсант болып табылады. Әскери институтқа
түскен кезде, жаңа ортаға түскен кезде, күн тәртібі өзгереді, тамақтануы
физикалық күштер қысымы көбейді. Жалпы энергетикалық және алмасу үрдісі
өзгеріп, жаңа жүйе қалыптасады.[8,С145].
Бейімделу - организмнің ғылыми зерттеу ұғымының ең бастысы болып
табылады. Себебі бейімделу механизмі эволюция процесінде құралған.
Бейімделу процесі адам мен орта арасындағы балансты орнатып отырады.
Әскери–кәсіби іс-әрекетте бейімделу үрдісі өте қажет. Бейімделу потенциялы
өте жоғары болса, әскери адам қатаң жағдайда да өмір сүріп кетеді және
кәсіби іс-әрекетін жемісті орындай алады. Бейімделу жүйке жүйесінің
генетикалық құрылымына тәрбиеге байланнысты. Әскери адамның тез
бейімделуіне қоршаған ортаның көмегі өте көп. Ортаның жағымды қарым-
қатынасына тез бейімделуге әкеледі, ал жағымсыз бейімделу үрдісін тежейді.
Субъектілі түрде бұл деңгей қоршаған ортаның демеуінде болса, өзін біреуге
керек екендігін түсінеді. Келесі әскери-кәсіби іс-әрекетке бейімделу
процесін анықтайтын жағдай, ол тұлғаның коммуникативті сапасы. Яғни
адамдардың бір-біріне деген қарым-қатынасы тұлға ретінде әр адам әртүрлі.
Біреуі агрессивті түрде болса, екіншісі салмақты. Бәрімен тіл табыса
алатын, жаңа жерге тез бейімделе алады. Келесі әлеуметтену. Әлеуметтік
рөлді дұрыс түрде қабылдау. Келісім шарт бойынша әскер қатарына енген кезде
адамның әлеуметтік рольдері өзгере бастайды. Ол Отан қорғаушы, әлеуметтік
рольді орындаушы болып табылады.Сонымен тұлғаның бейімделу ерекшелігі
кәсіби іс-әрекетіне бейімделу зор ықпалын тигізеді. Әскерлердің тез
бейімделінуіне өзіндік тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты. Сондықтан
тұлғаның ерекшеліктерін дамытып, қандай жағдай болмасын тығырықтан шыға
алатындай деңгейге жеткізу керек. Сонымен қатар, бейімделу процесінің
жолында стрессте болады. Және ол екі түрге бөлінеді:
- физиологиялық (жүйелік);
- психикалық (эмоцианалды);
Адам әлеуметтік пенде болғандықтан ең бастысы психикалық сфера,
яғни эмоцияналды стресс көп әсер етеді. Стресс - ол функцияналдық күй,
физиологиялық және психикалық белсенділіктің көтермеленуінен мінезделеді.
Стресс кезінде жұмыс қабілеті, мүше функциясының эффективтілігі төмендейді
және энергетикалық ресурстар арылады. [9,С288]
Әскерлердің кәсіби іс-әрекетінің ерекшеліктері.
Офицерлердің кәсіби іс-әрекетінің басты бағыттарын көрсетуге болады:
әскери ұжымның іс-әрекетін басқару , жеке құрам бөлігіне тәрбиелік және
оқу процесін жүргізу:және кәсіби дағды және білімін арттыру.
Әскери басқару - командирлардың әскер тұлғасына бағытталған ықпалы.
Әскери ұжымға жаңа сапаларды енгізу, мақсатқа жетуіне
итермелейді.Тәжірибеде офицердің ұжымды басқара алу көрсеткішін,
мәселелерді шешуде көре аламыз. Ұрысты жеңу үшін ұжым топ болып қана жеңе
алады. Әскери ұжымды басқара алу деген ол, жеке құрамды мобильдеу,
әскерлердің мақсатқа жете алу қабілеті, өз уақытында дұрыс шешім таба алу,
ұрыс кезінде жеңіске жете алу. Офицер басқару дағдысын қалыптастырып, содан
кейін ұжыммен басқару жұмысын жүргізе алады. Ол үшін ол өзімен жұмыс істеу
керек, кәсіби өте жоғарғы білімді болу керек, ойлау қабілеті жақсы дамыған
болу керек және жоспар құра білу керек. Зерттеушілер бойынша офицерлердің
шығармашылық ойлау қабілеті келесі көрсеткіштерден тұрады [10, С335].
- жағдайдың басты белгісін таңдайды;
- таңдап алған белгінің жағдайын берілген информация бойынша
анықтайды;
- болжамдық жағдай арқылы варианттар шешімін табу;
- шешімнің оптималды варианттарын табу;
Әскери басқаруда тек ойлау ғана емес, интуицияның да көмегі бар. Ол ауыр
жағдайда адекватты шешім табуға көмектеседі. Сондықтан әскери-кәсіби іс-
әрекетте басты фигура , ол офицер. Сондықтан әрбір офицерлердің міндеті
үнемі әскери-кәсіби дайындығында болып, өзін-өзі дамытып отыру керек.
Офицердің әскери-кәсіби іс-әрекетіне өіндік тұлғалық құрамға тәрбие беріп
және оқыту керек. Әскер қатарына жаңа түскен сарбаз жаңа жағдайға емес,
өзіне таныс емес көп информация алады. Сол информацияның сапалы түрде
қабылдауына офицер жауап береді. Сонымен қатар офицер тұлғалық құрамды
оқытып қана қоймай, өзінің қол астындағы адамдарғада қарап, Отан үшін
қандай жағдай болмасын қорғауға дайын екендігін көрсету керек. Сондықтан
әскери-кәсіби іс-әрекеті көп қырлы және көп аспектілі, және тұлғалық
сапаларға қатаң тәртіп қояды.[10,С356].
1.2 Келісім- шарт бойынша қызмет ететін әскерлердің тұлғасына
жалпы түсінік
Психологиялық ғылымда Тұлға категориясы ең бастысы
болып табылады. Бірақта тұлға ұғымы, тек психологиялық болып табылмайды. Ол
философияда, әлеуметтануда, педагогикада да қолданады. Енді тұлға
түсінігіне тоқталып кетсек. [11,С256].
Тұлға - әлеуметтік және психологиялық міндеттемелері шартталған
және олар қоғамдық қарым- қатынас адамдардың бір- бірімен байланысының
нәтижесінде көрінетін белгілі қылықтарын анықтайтын нақты адамды айтамыз.
Тағы бір қарастыратыны, психологиялық ғылымда тұлға биологиялық және
әлеуметтік жолмен дамима деген пікірталастар бар. Яғни, тұлғаның дамуына
биологиялық бастау етеме, әлде қоғам тұлғаның дамуына әсер етеме
деген.Сондықтан әскерлердің іс- әрекетін қарастырғанда, оның тұлғалық және
индивидуалды психологиялық ерекшеліктерін қарастырған жөн
болады.[11,С253].
Тұлғаның басты қасиеті - бағыттылық, қабілет, темпераментке,
мінезге жалпы түсінік.
Бағыттылық - тұлғаның ең күрделі қасиеті. Ол өзіне адамдардың
белсенділігін, іс-әрекетті құрудағы таңдамалығын анықтайды.[11,С254].
Мысалы, әскери міндетті саналау, коллектив сезімі қиындық жағдайда
көмектесу сезімін тудырады, жолдасыңа көмектесу, әскери хұмысыңды танып.
Қызығушылықтарын орындаудың өзі әскери-кәсәби іс-әрекетін жетілдіру болып
табылады. Қызмет барысында әскерлер алдарына әртүрлі мақсат қояды, қоршаған
ортаға және оның әлеуметтік бағасына (білімге, қоғамдық іс- әрекетке,
тәртіпке деген талап, коллективті міндеттерге).[11,С250].
Сана және міндет сезімі, қажеттілік және сендіру, ұстанымдар және
дағды, мақсат және перспектива - бұлардың бәрі тұлға бағыттылығының
элементі болып саналады.[12,С105].
Қандай сферада көрінетіндігіне байланысты, әскердің тұлғалық
бағыттылығын көруге болады- моральды- адамгершілік, әскери- кәсіби,
тұрмыстық, әлеуметтік - саясаттық және тағы басқа. Сонымен тұлға
бағыттылығы- күрделі және көпжоспарлы қасиет, ол өзіне әртүрлі өзара
байланысты компоненттерді енгізеді.
Ғылыми әдебиеттерде бағыттылықты көбінде тұрақты мотив, тұлғаның іс-
әрекетін реттеуші деп түсіндіреді. Бағыттылық тәрбие барысында қалыптасады.
Бағыттылық - бұл ұстанымдар, ол тұлғаның қасиеті және ол иерархиялық форма
түрінде болады. Яғни, құмарлық, тілек, талпыныс, қызығушылық, ұқсастық,
идеал, көзқарас, сендіру. Бұл тұлға бағыттылық формасы мотив іс-әрекетінің
арқасында құралады.[12,С107].
Құмарлық - бұл ең төменгі биологиялық бағыттылық. Психологиялық
көзқарас бойынша – саналанбаған және жете түрде саналанбаған қажеттілік,
психикалық күй. Бұл өтпелі көрініс. Қажеттілік не сөнеді немесе бір анық
тілекке айналады.[12,С106].
Тілек - бұл саналы, анық бір нәрсеге деген қажеттілік. Бұл енді тек
қажеттілігіңді саналап қана қоймай, енді оны өтеуді саналау болып
табылды.[11;С231]
Талпыныс - тұлға құрылымында ерікті компонентті қосқанда талпыныс
бағыттылығы туады. Оны көбінесе іс- әрекетті тудырушы деп атайды.[12,С103].
Қызығушылық - танымдық қажеттіліктің көрінісі болып табылады. Яғни
тұлға өзінің іс- әрекетінің мақсатына саналы түрде қарау, яғни қоршаған
ортаға бағыттау. Субьективті түрде қызығушылық эмоцианалды күйде
анықталады, яғни таным процесіне немесе бір объектіге деген зейінін
тоқтатқанда. Қызығушылықтың ең бір ерекшелігі, қызығушылықты өтеген сайын,
жаңа бір қызығушылық туып отырады. Әскери адамға тұлғалық қызығушылық ең
басты орынды алады. Ол, әскери адамның көзқарасын өзгертеді, әскери және
саяси білімді жинауға, танымдық белсенділігін көтеріп, әскери шеберлігін
тудырады, әскери іс-әрекетіне шығармашылық қатынасын тудыртатын стимулды
тудыртады. Әскерлердің қызығушылықтары әртүрлі. Мысалы: олардың
қызығушылықтары мазмұнына, объектісіне, пәніне немесе іс-әрекет
сферасына қатысты: қоғамдық, әскери- кәсіби және тұрмыстық қызығушылық
деп бөледі. Көлеміне қарай: кең немесе тар деп бөлінеді. Тұрақтылық
дәрежесіне қарай: тұрақты немесе тұрақсыз деп бөлінеді. Тұрақты
қызығушылығы бар әскерлерден жақсы мамандар, өз ісінің маманы дайындалып
шығады. Және әскерлердің қызығушылық әрекеті де әртүрлі. Кейбіреуінде
қызығушылық әлсіз және тез жоғалады, ал кейбіреуінде тұрақты, тудырушы
күшпен болады. Сондықтан әскердің қызығушылығын басынан бастап анықтаған
жөн.[13,С172].
Бейімделгіштік - бұл бағыттылық, адамды анық бір іс-әрекетпен
айналысуға шақырады. Ол қызығушылыққа ерікті компонентті қосқанда туады.
Бейімделгіштік адамның қандайда бір іс-әрекетке терең тұрақты қажеттілігі
болғанда, яғни қандайда бір іс- әрекетке анық қызығушылық
туғанда.[13,С173].
Идеал - адамның бір нәрсеге талпынуы. Яғни, адамның өмірге деген
объективті түрде қарауы, қоршаған ортаға және өзіне деген
қатынасы.[13,С175].
Сендіру - бағыттылықтың ең жоғары түрі. Тұлға мотивінің жүйелігі, өз
көзқарасы бойынша, принципі, өмірге деген көзқарасы бойынша тудыру.
Сендірудің бастысына, саналы қажеттілік, ол тұлғаны әрекетке итермелейді,
мотивін, іс-әрекетке деген мотивациясын қалыптастырады. Ал енді мотивті
қалыптастырайық. [13,С178].
Мотив - іс-әрекетті тудырушы, ол субъектінің қажеттілігін
өтеумен байланысты. Мотив адамның іс әрекетін тудырып, бағыттып қана
қоймай, әрекетке, субъективті қылыққа тұлғалық мағына береді. Әскерлердің
мотиві өзінің құрлымына қарай өзгермелі болады. Әскери қызмет процесінде
олар өзгеріп, қайтадан пайда болады. Және дамуына әртүрлі объективті
жағдай, колбасшы әрекеті, басқа әскерлер өзіндік әрекетін және қылығын
бағалау ықпал етеді. Кейде мотивтердің өзгеруі байқалады. Мысалы: әскер
демалыс алу үшін спортпен айналысса, артынан қызығып, спортпен айналыса
бастайды. Яғни өзінің кәсібіне жауапкершілікпен қарай бастайды. Яғни,
мотивті және оның өзгеруін көре білген офицер, әскерлердің де іс-әрекетін
көре білетін болады. Яғни, тиімді түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу болып
табылады. [13,176].
Мотивация термині мотив терминіне қарағанда кең мағынаға ие.
Мотивация психологияда 2 мағынаға ие: іс-әрекетті детерминизациялау
(қажеттілік, мотив, мақсат, талпыныс). Іс- әрекеттің қандай болмасын
формасы ішкі немесе сыртқы себептен туады. Бірінші жағдайда субъектінің
психологиялық қасиет іс- әрекеті жатса, екінші жағдайда сыртқы жағдай және
іс- әрекеттің анықтылығы жатады. Бірінші жағдайда – мотив, қажеттілік
болса, екінші жағдайда - стимул, пайда болған жағдайдан шығатын стимул
болып табылады. Мотив саналанған немесе саналанбаған жағдайда болады. Басты
тұлғалық бағыттылығы саналанған мотивтерден тұрады. Мотив адам
қажеттілігінен туады. Ал қажеттілік өмірлік жағдайда және іс- әрекетке
деген сұраныс күйі. Қажеттілік үнемі соны өтеумен байланысты. Адамның
қажеттілігі оның өміріне, ұжымдық деңгейіне байланысты. Адамның басты
қажеттілігі – күш, қажеттіліктің пайда болуы және оның өтелуі. Ал қосымша
жүретін, ол қажеттілік мазмұны болып табылады.[13,С177].
А.Маслоу пирамидасы. Ең төменгі сатысы физиологиялық
қажеттіліктерді өтеу болса, ең жоғарғы сатысы өзін- өзі өзектендіру болып
табылады.[10,С 334].
Келесі іс- әрекетті тудырушы ол - мақсат.
Мақсат - іс-әрекетпен байланысты бағытталған, қажеттілікті
өтеумен, саналы қорытынды алу. Зейіннің ең басты объектісі мақсат болып
табылады. Ол ойлау процесін және эмоцианалды күйзелістерімен байланысты.
Соның өзінде іс- әрекет мақсаты және өмірлік мақсаттың айырмашылығын білген
жөн. Іс-әрекет мақсаты бір бағытты көздесе, ал өмірлік мақсат жалпыланған
бағыттардан тұрады. Адамның мотивациялық сферасының қаншалықты
дамығандығын: оның кеңдігіне, иілгіштігіне, иерархиясына қарай қарастыруға
болады. Мотивациялық сфераның кеңдігіне қарай, оның мотивациясының
әртүрлігіне, қажеттілігіне қарай қарастыруға болады. Адамның қаншалықты
мотиві, қажеттілік, мақсаты әртүрлі болса, соншалықты оның мотивациялық
сферасының дамығандығын көруге болады. Ал мотивациялық сфераның иілгіштігі
деген, ол мотивациялық туулардың әртүрлігінде, жалпылай мінезделуінде. Егер
адам қандай жағдайда болмасын мотивін өтегенде, оның жан-жақты, әртүрлі
болуы болып табылады. Ал оның мотивациялық сферасының иілгіштігін
көрсетеді. Мысалы: кейбір әскерлер өздерінің білімге деген қажеттілігін
кино, радио, телевизор арқылы алса, ал кейбіреуі білімді әртүрлі кітаптар,
адамдармен қарым- қатынас барысында алады. Осының соңғысы оның мотивациялық
сферасының иілгіштігін көрсетеді. Келесі мотивациялық сфера, ол оның
иерархиялы болуы. Бұнда қажеттілік, мотив, мақсат бірдей емес және ол
әртүрлі деңгейде көрінеді. Біреуі күштірек көрінсе, келесісі әлсіз түрде
көрінеді. Осыдан шығатын нәрсе, барлық мотивтерді [14,С743].
2 топқа бөлсе: материалды және әлеуметтік. Онда әскерлердің тұлғалық
иерархиялық мотиві оның жалпы бағыттылығын, әскери қызметке деген қатынасын
да көре аламыз. Әлеуметтік және психологиялық зерттеулер әскерлердің әскери-
кәсіби бағыттары оқу үрдісінде, дисциплинада, қоғамдық өмірге қатысу
барысында көрінеді дейді. Сондықтан әскерлерді басты тәрбие бағыты, оның
тұрақты және әрекетті әскери- кәсіби бағытын құру болып табылады. Әскер
адамның тұлғалық бағыттылығын құру туралы айтқанда, бағыттылық- көпжоспарлы
күрделі көрініс. Сондықтан материалдық және рухани қажеттілікті ескермеген
дұыс болмас еді. Материалдық қажеттілікті өтеу, ол тұлғалық жан-жақты
дамуына қажет. Қолбасшылар және басшылар берілген материалдық ресурстарды
тиімді жолмен пайдалану керек. Олар қоластынлағы әскерлердің материалдық
жағдайына тыңғылықты қарап, оларға қажеттілігін үнемі қамтамассыз етіп
отыру керек. Әйтпесе, нарықтық заманда әскери қызмет жас әскерлердің
алдында өзінің бағасын, маңызын жоғалтады. Әрине үйрету, ұрыс кезінде
тұрмыстық жағдай тудыра алмайсың, сондықтан әскерлер өздерінің
қажеттіліктерін бағдарлап, өздерін ұстай алу қажет. Ал ұрыс кезінде ең
бірінші рухани қажеттілік ең бірінші орыныды алады. Осы рухани қажеттілік
әскерге Отанға деген сүйіспеншілігін, міндетті сезімдерін тудырушы болып
табылады.[15,С170].
Қабілет - тәжірибе жүзінде көп қолданылады. Көбінде оны
индивидуалды ерекшеліктер, қандайда да бір іс-әрекетті өте жақсы өтеу деп
түсінеді. Және бір жақты деп қарамау керек. Қазіргі зерттеу барысында оны 3
типке бөліп қарастырады.[15,С172].
1) психикалық процесс және күйлердің жиынтығы болса;
2) жалпы және арнайы білімнің жоғары деңгейі, дағды және
қандайда да бір іс- әрекетті өте жақсы, ойдағыдай орындау десе;
3) білім үйрену емес, адамның өзінің бір ерекшеліктеріне
байланысты деп түсіндіреді:
Отандық психолог ғалымдардың ішінен Б.М.Теплов өте жақсы қарастырған.
Ол келесі қабілетке түсініктеме берді.
1) Индивидуалды - психологиялық ерекшеліктері арқылы қабілет
анықталады. Және адамдардың бір- бірінен айырмашылығы көрінеді. Яғни
қасиет туралы сөз болса, қабілет туралы сөз болмайды. Себебі адамдар
қатынастарда бірдей болады;
2) Қабілет деп барлық ерекшеліктерді айтпайды, ол оның іс-
әрекетті қандай деңгейде атқарғанын қарастырады;
3) Қабілет - білімнің, үйрену адамдарда өтеліп қойса, оны
қабілет деп айтпайсың. Әскери психологияда қабілет жағдай ретінде көрінеді.
Яғни, әскери-кәсіби іс-әрекетті білім, дағды арқылы өте жақсы орындау деп
түсіндіріледі. Яғни, қабілет қандайда бір іс- әрекет барысында болады;
Қазіргі таңда қабілеттің әртүрлі классификациясы белгілі. Көбінде жалпы
және жекеленген қабілет және элементарлы және күрделі қабілет деп
қарастырады.
Жалпыланған элементарлы қабілет- бар адамға тән. Бірақ әртүрлі
дәрежеде көрінеді. Психиканың басты бейнесі болып табылады: сезу, қабылдау,
ойлау, күйзелу, шешімді қабылдау және сақтау қабілеті. Осы жалпыланған
элементарлы басқа қабілеттің негізі болып табылады.[16,С510].
Жекеленген элементарлы қабілет барлық адамға тән емес. Мысалы:
музыкалық есту қабілеті, ойлау, шешімді қабылдау, тұрақтылық, ойлау есі,
оперативті ойлау қабілеті. Олар ерекше бір іс- әрекетті орындауда көрінеді.
Ол тұлғалық ерекшелікке байланысты болып табылады.[16,С511].
Күрделі жалпыланған қабілет- барлық адамдарға тән. Олар
қоғамдық іс- әрекет түрлері болып табылады: еңбек, ойын, оқыту, қарым-
қатынас, эстетикалық және адамгершілік іс- әрекет. Осылар өздері күрделі
құрылымды құрады. Адамның тарихи дамуында күрделі меншікті қабілет ең
бірінші жұмыс түрінде болса, одан барып кәсіпке айналған. Кейде бұндай
қабілетті: кәсіби, спецификалық, арнайы, ерекше днп атайды. Осындай
қабілетке әскери- кәсіби іс- әрекетті атайды. Сонымен, қандай әрекет
болмасын, әр адам оны әртүрлі орындайды. Кейбіреуі оны сәтті орындаса, ал
кейбіреуі оны сәтсіз түрде орындайды. Сондықтан әскери психологтар қандай
болмасын әскери- кәсіптік іс- әрекетке бөлген кезде, оның қабілет
дәрежесіне көңіл аударады. Тұлғаның қабілеті оның даму дәрежесін әртүрлі
дамуда болатынын анықтады. Яғни: дарындылық, талант,
данышпандылық.[17,С262].
Дарындылық - адам іс-әрекетінің ортада сәтті орындалуы және
басқалардың арасынан ерекшелендіріп тұрады. Ол көбінде жан - жақты
қабілеттен көрінеді.[17,С263].
Талант- іс-әрекетті ерекше жаңак түрде, жоғары көрсеткішті
және қоғамда маңызды болып табылада. Әртүрлі іс- әрекет түрінде де
талантты, қабілетті болуға болады.[17,С269].
Қабілеттің қалыптасуы, оның анатомо- физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты, ең бастысы орталық жүйке жүйесіне байланысты
болады. Тума және тұқым қуалаушылық нышандар бар дейді. Адамға қабілет
тұқым қуалау жолмен, ата- бабаларынан тарайды десе , кейбірлері тәрбиесіз
адам дамымайды дейді. Мысалы: бала жануар арасында өссе, адам психикалық
қыры болмайды дейді. Сондықтан адам қабілеті нышан арқылы анықталмайды,
даму жағдайы және тәрбие арқылы анықталады. Қабілетті әскердің бірінші жылы
әскери қызметін орындаудан бастап анықтау керек. Оны кәсіби психологиялық
таңдау қорытындысы арқылы көруге болады. Әскерлердің қабілетін анықтайтын
критерилердің бірі ол үлгерімділік- оқытудың сандық және сапалық, оқу
еңбегінің эффективті түрде болуы. Сандық қатынаста дайындық деңгей болса,
сапалық жағынан – үлгерімділікті, толықтылықты, білімнің жүйелігін
көрсетеді.[18,С250].
Бірде бір курсант әскери әскери оқытылуы қатесіз болмайды. Ең
қабілетті әскер, ол оқу үрдісінде көп қате жібермей, сол қатесін қайта,
қайта қайталамауға тырысады. Қолбасшы сол жіберген қатесін жан- жақты
зерттеп отыру керек. Қатесін зерттей келе- өзіне аз уақыт ішінде сол
жіберген қатесін түсіндіріп, оқыту, ол соның міндеті. Қолбасшы әскерлердің
қатесін түсініп, анализдеп қана қоймай, ол оның әскерлерге қатесін, себебін
өздеріне түсіндіру болып табылады.[18,С254].
Әскерлердің қабілетін эффективті түрде анықтау, мынандай ережелер бойынша
өтеді.
Қабілет нақты әскери іс- әрекет барысында қалыптасу керек. Және
ол бір сферада емес, жан- жақты болғаны жөн: оқу, спорт, қоғам.
Жаттығуларды жүйелі, саналы, бірте- бірте жүргізген жөн. Күрделі болу
керек, бірақ ол жақсы көрсеткіш алу үшін болу керек.[19,С320].
Осы ережені сақтаса, қабілетті толық, мақсатқа бағытталған сай құруға
болады.
Темперамент – адамның табиғи сипатының психикалық іс-
әрекетінің жылдамдығы, ритмі, темпі жатады.[19,С325].
Темпераменттің мәселесін зерттеу, қазіргі таңға дейін шешімін тапқан жоқ.
Әртүрлі ғалымдардың айтуынша, темперамент- ол биологиялық фундамент, ең
негізі болса, осыдан тұлға әлеуметтік пенде болып қалыптасады, ал тұлға
қасиеті темпераментпен байланысты болса, оны тұрақты деп айтуға болады.
Отандық психолог Б.М.Теплов темпераментті психикалық
ерекшеліктердің жиынтығы, және ол эмоцианалды қозумен байланысты деп
айтқан. Яғни, біржағынан- сезімдердің тез пайда болуы, екінші жағынан- күш.
Сонымен, темпераменттің екі құрамы бар: жылдамдылық және эмоцианалдық. Іс-
әрекет жылдамдығының мінездемесі жылдамдылық дәрежесімен, талпынысымен,
инерттілігімен сипатталады. Келесі эмоцианалдық мінездеме эмоцианалды
үрдістердің өтуін, белгіні анықтау: теріс және оң және модальдығын: қуаныш,
қорқыныш, ашулану, күйзелістер.[20,С167].
Адамдар бір- бірінен күшінен, жылдамдығынан, іс- әрекет
ритмінен, жылдамдығынан, жүруінен, сезімдердің өзгеру үрдісі, мимика,
пантомимика айқындылығымен ерекшеленеді, бұны бұрынғы заманнан байқаған.
Ежелгігрек дәрігері Гиппократ ( V б.з.д ) айтқан, адам іс- әрекеті өзінің
организімінің сұйықтыына байланысты. Бұл сұйықтықтардың оптималды
қатынасы, адамның денінің сау болуына әсер етеді, ал егер пропорцианалды
емес қатынас орын алса, ол әртүрлі ауруға душар болады.[20,С168].
Сангвиник- қанның пропорйиялық мөлшері көп болса.
-холерик- өт көп болса;
-флегматик- сөл көп болса;
-меланхолик- қара өт көп болса;
Осындай темперамент көрінісі қазіргі таңда сондай таңғаларлықтай емес.
Темперамент жоғары жүйке іс- әрекетінің ерекшеліктеріне
тәуелді, басты жүйке үрдісі – қозу және тежелу және олардың бір- бірімен
қатынаспауы. И. П. Павлов өзінің эксперменталдық зерттеуінде адамның қозу
және тежелу үрдісі күші, қозғалымпаздығы, тұрақтылығы бойынша әртүрлі
болады деп көрсеткен. Бұрыннан белгілі 4 темперамент түрінің айырмашылығын
білу керек. Олар: сангвиник, холерик, флегматик, мелданхолик. Осы
темперамент түрлері бір- бірінен пайда болу динамикасы мен эмоцианалды
күйдің интенсивтілігіне байланысты болады. Мысалы: холерикке тез пайда
болатын және күшті сезімдер жатса, сангвиникке тез пайда болатын және
әлсіз сезімдер болса, меланхоликке жай пайда болатын, бірақ күшті сезімдер
жатады. Флегматикке баяу пайда болатын және әлсіз сезімдер жатады. Сонымен
қатар, холерик және сангвиник темпераменті тез қозғалғыш, сыртқы
сезімдердің көрінісі айқын байқалады: қозғалғыштығы, мимикалары, сөйлеуі.
Ал меланхолик және флегматик темпераменті: керісінше, іс- әрекеттері баяу
және сезімдерің көрінісі әлсіз болып табылады .[22,С179].
Темпераменттің даралық ерекшелігі жүйке үрдісіне байланысты.
Жүйке үрдісінің қасиеттері біріге отырып (күші, белсенділігі және
тұрақтылығы), Павлов ілімі бойынша жоғарғы жүйке іс- әрекетінің түрін
құрайды. Жоғары жүйке іс- әрекет түрі темпераменттің физиологиялық негізі
болып табылады.[22,С180].
Павловтың тәжірибесі төрт қатынастың кең тараған түрін көрсетеді.
Кесте 1.1 Жүйке үрдісінің мінездемесі
Жүйке үрдісінің мінездемесі
Жоғары іс- Күш Тұрақтылық Белсенділік Темперамент
әрекетінің түрі
түрі
Тұрақсыз Күшті Тұрақсыз Белсенді Холерик
Тірі Күшті Тұрақты Белсенді Сангвиник
Ұстамды Күшті Тұрақты Инертті Флегматик
Әлсіз Әлсіз Ұстамсыз Белсенді Меланхолик
немесе инертті
Павловтың жұмысынан кейін, отандық психологтарда темпераментті тұлға
қасиеті, индивидтің тума мінездемесі деп көрініс тапты. Мысалы. Б. Г.
Ананьев айтқан, индивидтің басты қасиеті нышаннан ғана көрінбейді, ол
темпераментте де көрінеді деген.
Қазіргі таңға дейін Гиппократтың темперамент туралы
классификациясы ең көп ьаралған болып табылады. Ол оны 2,5 мың жыл бұрын
айтып кеткен болатын. Бірақ қазір олардың аттары өзгерген. Енді оларды
тоғырақ қарастырып өтейік.
Сангвиник- егерде оның қызығушылығы болса, қозу үстінде
болса,белсенді, еті тірі, өнімді адам болады. Оның көзқарасы өзгеріп
тұрады, сәтсіз және жағымсыз юағдайды жеңіл бастан кешіреді. Оның көңіл-
күйі өзгермелі болады. Бірақта көбінде тепе- теңдік сезімідері басымдырақ
болады.
Холерик - тұрақсыз, белсенді. Жоғары белсенділігімен,
реактивтілігімен көзге түседі. Оған тез психикалық темп күйзелістері
жатады. Жұмыста белсенді болады. Бірақ көбінде тұрақсыз, көңіл- күйі
өзгермелі, ал егерде дұрыс тәрбие көрмесе ашушаң және ойланбастан сөйлей
салуы мүмкін.
Флегматик - осындай типті адам көбінде ұстамды, тұрақты,
баяу болады. Эмоциасы тұрақты, ішкі сырын ерекше жағдайда ғана айтады.
Меланхолик- терең күйзелістерге түсетін, өте жоғарғы сезімталдығымен көге
түседі, төменгі деңгейлі белсенділік, тұрақсыз зейінді болып келеді.
Меланхоликтик типтес адамның тез жүрегі жаранланғыш, тұйық, ренішін көп
ойлап, қайғыға түскіш адам болып табылады.[23,С179].
Тағы бір айта кететін нәрсе, жаман темперамент түрі болмайды.
Темперамент жалғыз өзі көрінбейді. Ол тұлғада және іс- әрекетте көрініс
табады. Мысалы: сангвиник адамгершілік жағынан тәрбиеленген болса, ол
интеллектуалды жағынан, қоғамда белгілі бір орны, тәжірбиелік мәселелерді
сәтті шешетін, оптимисті көзқарасты адам болса, ал келесі сангвиникте
тұрақсыз адамгершілік ұстанымдары болса- жеңілтек, үлкен жұмыстарға
икемсіз болады. Осыдан шығатыны, әртүрлі темперамент типті адамдар
әлеуметтік жағынан толық болады.
Әскердің темперамент ерекшелігін, іс- әрекет барысында , оқыту, тәрбие және
адамды басқару үрдісінде көруге болады. Мысалы: жоғары шыдамдылықты қажет
ететін іс- әрекетте, үнемі бірқалыпты қысым болатын іс- әрекетте
(бақылаушы, снайпер, оператор, РЛС, радист) осыларға флегматик немесе
сангвиник темперамент типтес келеді. Ал холерикке бұндай жұмыс оны
шаршатады. Ал ұшқыш, танк жүргізуші сангвиник темпераментті әскер келеді.
Ал арнайы жаттығулардан өткен холерик темпераменті келеді. Ал холерик
темпераменті әскерлер көп уақытты қысымы аз іс- әрекетке келеді. Ұжым
арасындағы қарым- қатынасты орнату үшін әртүрлі типті темпераментті адамдар
керек. Яғни, ол оптималды және психологиялық сәйкестік жағдайын
тудырады.[23,С70].
Әскерлердің темпераментін білген офицерлерлің ең бір сәтті ететін ықпал
ететін тәрбие болып табылады. Тәрбие барысы жеке құрамда жағымды
темперамент қырына суйеніп, соны дамытып, тұрақтандыру керек.[24,С530].
Көбінде адам туралы айиқанда оның мінезін айтады. Мінез грек
сөзінен шыққан, тура аудармасы басылым дейді.
Мінез - белгілі өмір жағдайына байланысты субъектінің іс-
әрекетінің тәсілі жеке дара тұрақты психикалық ерекшеліктерінің үйлесімі.
[25,С534].
Немесе мінез адамның әлеуметтік іс- әрекетінде бірінші орында мамандығына
басқа адамда өзіне деген қатынасында көрінетін психикалық ерекшеліктері.
Мінез әлеуметтік қасиеттер жиынтығы. Мінездің ең бірінші ерекшелігі,
психикалық феномен ретінде ол үнемі іс- әрекет барысында көрінеді. Яғни,
қоршаған ортамен және адамдар арасындағы арақатынас. Мысалы: мінездің ең
басты қырын іс- әрекет ерекшелігінен көруге болады, Яғни, адам қанжай іспен
айналысқысы келетінінде. Кейбір адамдар күрделі әрі ауыр іс- әрекет
түрлеріне жүгірсе және олар одан ляззат алса, онда олар қиындықтан шығу
жолын іздеп, тығырықтан шыға алады. Ал кейбіреуі жеңіл жолға жүгіреді.
Кейбір адамдар істеген жұмысының іс- әрекетін қадағалап, басқалардан озып
кететіндей қорытынды көрсете алдыма соған талпыеса, ал кейбіреуге бәрібір,
артта қалып қоймасам болды деп ойлайды. Сондықтан адам мінезін анықтағанда,
бұл адам өзінің шыншылдығын, ашықтығын, күштілігін көрсетті деп айтпайды,
былай айту керек: бұл адам шыншыл, батыл деп айту керек. Бірақ мінезді
барлық ерекшеліктері бойынша айтпай, тек тұрақты және маңыздылығына қарай
айтқан жөн.[26,С6].
Мысалы: адам өзінің стресстік жағдайда өзін ұстай алмай, жаман жағынан
көрсетсе, ол оның мінез қасиеті деуге болмайды. Тіпті өте көңілді адамның
өзінің көңілі түсіп отырады, бірақ оны пессимист адам деп айта алмайсын
ғой.
Мінез туғаннан бастап қалыптаса бастайды. Ой, сезім,
оятулармен мінез өте тығыз байланыста. Адамның мінезі қалай қалыптасса,
оның мінезі де солай қалыптасады. Сонда адамның өмір жағдайы, қоғамдық
жағдайлар адам мінезінің құрылуына маңызды роль атқарады.[27,С269].
Мінездің құрылуы ерекше бір даму ерекшеліктеріне
байланысты ( Жанұя, топ, сынып, спорттық команда, еңбек ұжымы ). Топтың
қандай болуына, яғни оның мәдениеті, қандай құндылықты ұстануына байланысты
мінез қыры соған сай қалыптасады. Мінез қырына қарап, адамның күрделі
индивидуалды ерекшеліктерін көруге болада. Нақты жағдайға байланысты
болмасада, адам іс- әрекетін анықтайды. Мінез қырының көптеген
классификациясын бөліп қарастырады. Отандық психологиялық әдебиеттерде екі
бағыт кездеседі. Біріншісінде мінез қырын барлық психикалық үрдіспен
байланыстырады, сондықтан көбінде қарастыратыны ерік, эмоцианалды және
интеллектуалды қырлар.Сондықтан ерікті мінез қырына- шешімді, өз дегенде
тұратын, өзін ұстай алатын, өзбеттілік, белсенділік, ұжымдық қасиеттерді
айтады. Эмоцианалды мінез қырына- көрсе қызарлық, инерттілік,немқұрайлық,
қызбалық жатады. Интеллектуалды қырға- терең ойлық, жинақылық, тапқырлық,
танымдық және тағы басқалар жатады.[28,С132].
Келесі мінез қырының зерттелу позициясын тұлғалық бағыттылығына
қарай зерттейді. Тұлға бағыттылық мазмұны қоршаған ортада, іс - әрекетте,
өзіне дегенде көрінеді. Мысалы: қоршаған ортаға деген адамның қатынасы
өзінің анық сенімдерінде көрінеді. Бұл қыр категориясы тұлғаның өмірлік
бағытына байланысты, яғни оның материалдық және рухани қажеттілігіне,
қызығушылығына, сенімдеріне, идеалына байланысты. Тұлғалық бағыттылық
мақсатты, адамның өмірлік жоспарын, өмірлік белсенділік дәрежесін
анықтайды. Құрылып қойған мінездің ең бір басты компоненті сендіру жүйесі
болып табылады. Сендіру адамның ұзақ уақыттық іс- әрекет бағыттылығын
анықтайды, оның мақсатқа деген талпынысын және соған жету барысын
анықтайды.[29,С269].
Келесі мінез қырларына адамның іс- әрекетке деген
қатынасын айтады. Бұл жерде адамның қандай да бір нақты іс- әрекетке деген
қатынасы туралы емес, жалпы іс- әрекет деген қатынасы. Адам әрекетшіл
немесе әрекетшіл болмауы мүмкін. Ол қоғамға маңызды іс- әрекетпен немесе
өзінің қажеттілігін өтеу үшін әрекет етуі мүмкін. Жалпы мінезді
түсіндіретін фактор, ол қоғамдық және тұлғалық маңыздылық болып табылады.
Әрбір қоғамда маңызды міндеттер бар. Сол арқылы адам мінезі қалыптасып,
тексеріледі. Яғни, мінез- талпыныс пен табандылықтың көрінісі ғана емес, ол
қоғамдық маңызды іс- әрекетке деген бағыттылық. Іс- әрекеттегі тұлғалық
бағыттылық бірлікте, біртұтастықта, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz