Жиренше шешен жайлы аңыз

Жоспар
Кіріспе

1 Жиренше шешен
2 Жиренше шешен жайлы аңыз

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Жиренше шешен жолаушы келе жатып, бір ауылдың тұсына келсе, ауылмен
екі арада өзен суы тұрған соң, өткелін біле алмай сасып тұрғанда, судың ар
жағынан су алуға шелекпен бір қыз келді дейді. Жиренше дауыстап сұрады:
- Бұл өзеннің өткелі қайда? - деп.
Қыз айтты:
- Анау жақта бір өткел бар алыс, алыста болса жақын, берірек бір
өткел бар жақын, - жақын да болса алыс. Мұның не сөз екенін аңғармай,
Жиренше жақын деғен өткелге барып, жүріп кетіп еді, судың орта жеріне
барғанда аты омбылап жығылып, үсті-басы былғанып, азар-мазар қайтып шықты.
Сонан-соң алыста болса жақын деген өткелге барып, оп-оңай ар жақтағы қыздың
үйіне келді. Үйіне кіріп отырған соң, Жиренше қызға қарап:
- Жаным, қарным ашып алыстан келемін, тамағыңның тәттісін бер -
деді.
Қыз айтты:
- Бір тамақ бар ащы, ащы да болса тәтті; бір тамақ бар тұщы, тұщы да болса
ащы.
Жиренше - ащы да болса тәтті деген тамағыңды келтір - деді. Қыз тұрып
шанаштан бір уыс тұз алып, бір аяқшаға салып, Жиреншенің алдына қойды.
Жиренше мұны көріп:
- Жаным, құр тұзды қалай жеймін? - деді. Сонда қыз үндемей, тұзы жоқ
қара көже құйып берді. Жиренше, өзі де данышпан ақылды кісі, ойлап отырып,
бұл сөздерге түсінді; және өзінің үй иесінің берген мәзірін күтпей, тәтті
тамағыңды бер деп сұрағанына ұялды. Сол істерінен Жиренше қыздың есті қыз
екенін аңғарып, ақырында өзіне қатындыққа айттырып алды дейді. Қыздың аты
Қарашаш-сұлу, жұртқа белгілі көркем, данышпан болған соң заманындағы хан
күндеп, Жиреншемен қас болды. Бір күні ханның көңілі шапқан соң, асбасшылар
алдына бір қаз пісіріп алып келіп қойысты. Жиренше қасында отыр екен, хан
оған бұйырды:
- Бұл қазды өзіме, ханымға, екі балама, және өзіңе, біріне артык,
бірімізге кем жібермей бөліп бер; егер біреумізге бір мысқал артық-кем
болса, өзіңді қатты жазаландырамын - деп. Жиренше қолына пышақ алып, әуелі
қаздың басын кесіп ханға берді:
- Тақсыір, сіз біздің басымызсыз, міне сізге бас - деп.
- Екінші-хан ханымсыз болмас, ханым хансыз болмас, құс мұрынсыз
болмас; олай болса ханым сіздің мойыныңыз деп, оған қаздың кеңірдегін кесіп
алдына қойды.
- Мынау екі балаңыз - сіздің екі қанатыныз, оларға міне қанат деп,
қаздың екі қанатын кесіп койды.
- Мен өзім, тақсыр, бас та емес, аяқ та емес, - орташа ғана адаммын, мынау
құстың орта денесі маған лайық деп, қаздың қалған денесін өз алдына қойды
дейді. Жана бір аз күн өткен соң, хан ақ аулай далаға шығып жүріп, домалап
бара жатқан бір қаңбақты көріп, Жиреншеге бұйырды:
- Барып қаңбактың көшу-қонуының қайда болатынын сұрап кел, жауабын
дұрыс келтірмесеқ, жасауылдарға ұрдыруға бұйырамын - деп.
Жиренше атын борбайға салып жіберіп шауып кетті де, қаңбақты қуып жетіп
найзасымен шаншып тоқтатып, біраз тұрды-тұрды да, қайта ханға келіп айтты
дейді:
- Тақсыр, қаңбақтан бұйрығыңызша сұрадым. Қаңбақ айтты:
- Сұрата жіберген хан тентек пе, сұрай келген сен тентек пе,
көшерімді жел біледі, қонарымды сай біледі -деп.
Осылайша әуре етіп жүре-жүре, хан Жиреншенің ешбір тұзакқа түспегеніне
өшігіп, енді лайығын тапса, тіпті, өлтіріп қатынын алуға ойланды. Бұл
ыңғайын таныған соң, Жиренше қайғыда болып жүргенде, бір күні Қарашаш-сұлу
байынан сұрады:
- Here қамығасын - деп.
Жиренше мағынасын айтты. Қарашаш айтты:
- Достым, қайғырма, бұған бір ақыл табылар. Екі күннен соң хан,
билерді үйге қонаққа шақырыңыз. Жиренше елінен озған алаяқ шешен атанса да,
өзі кедей екен дейді. Кедейлігі турасында әлі күнге қазақта қалған бір
сөзде бар ғой: ханның сәулетті ордасында күн бойы әдемі төсек үстінде
отырып, кеш өзінің қара лашығына келіп, тулаіқ үстіне жатып айтады-мыс: ай-
һай менің өз үйім - кең сарайым боз үйім деп. Қатынының әлгі айтқан сөзін
есітіп, Жиренше айтты:
- Хан-караны шақырып, қай жерге отырғызамыз және немен сыйлаймыз?
Қарашаш айтты:
- Оның ақылын маған қоя беріңіз.
Екі күн өткен соң, Жиренше ханды жан-жаранымен қонакқа шақырды. Хан да,
жасауылдары да Жиренше бізді немен сыйлар екен көрейік деп келіпті-міс.
Сыйғаны үйге кіріп, сыймағанына далада киіз жайып, тегіс отырып болған соң,
Қарашаш-сұлу өзі тұрып ханның алдына бір аяқшаға салған азғана сүт-қаймақты
келтіріп қойды. Хан шынашағымен ғана қаймақтан аузына алып салып еді, бұл
қаймақ ханның өмірінде жеп көрмеген артықша бір тәтті дәм және сол
шынашағымен бір-екі алып жегенде тойып та қалды. Ханнан қалғанын қасындағы
жақсыларына беріп, үй ішіндегі жан біткеннің бәрі де не тамақ екен деп аз-
аздап алып дәмін татысты. Аттанар уақытта, хан Қарашаш-сұлудан сұрады:
- Сұлу, бұл берген тамағыңыз не тамақ біз көрмеген бір тәтті дәм
екен, үйретсең асбасшыларыма бұйырайын, әрдайым осындай тамақ істеуге.
- Сонда Қарашаш айтты дейді:
- Тақсыр, сіз білесіз біздің жарлы екенімізді; ерім сізді
жақсыларыңызбен конақ етуге ниет еткен соң, не тамақпен сыйласам болар деп
уайымға қалдым; ақырында ойладым: дүниедегі тамақтың асылы - адамның сүті
болса керек; не үшін десеңіз - бала бес-алты жасқа келгенше жалғыз емшек
сүтімен күн көреді. Соның үшін өз сүтімді сауып: осы қаймақты істедім -
деді. Хан ахдеп санын бір соғып: шыға жөнелді - дейді. Ол заман да бұл
заман да белгілі - емшегінің сүтін ішкен әйел шеше есебіне кіріп,
қатындыққа алуға болмайтындығы. Мұнансоң бір неше күннен соң, хан Жиреншені
шақырып алып, қиянат істерімді кешіңіз деп өтініп, көп мал сыйлапты-мыс.

Жиренше шешен жайлы аңыз
"Ханда қырық кісінің ақылы болады" деген қағиданы Әз Жәнібек әрдайым есінен
шығармайды екен. Ол өз төңірегіндегі би-шешен, уәзірлерін үнемі сол
нақылмен сынап, тексеріп отыратын көрінеді. Бір жолы өзінің 40 уәзірінің
ақыл-парасатын сынап көрмек болып, оларға "Өтірік пен шынның арасы қанша,
соны айтыңдаршы" деп, 40 күн мәулет беріпті. Мұны Жиренше шешен де естіпті.
Бұл сөзді біреу білетін шығар, соны іздеп табайын деп жаяу, жалғыз елден-
елді кезіпті. Кезіп жүріп, бір үлкен қорғанды шаһарға жетіпті. Намаздыгер
шамасында шаһар дарбазасына кіріп келе жатса, темір қоршаудың ішкі жағында
астына қара көк ат мінген, басына дулыға, үстіне сауыт киген, белін буынып,
найзасын жерге шаншып қойып, ер қаруы бес қаруды асынып алған біреу тұр
екен. Кірген, шыққаның бәрі оған сәлем беріп өтеді. Тек Жиренше ғана
амандаспай, тіпті мойын бұрмай өте беріпті. Сонда найзасын жерге тіреп, ат
үстінде шіреніп отырған жігіт:
- Осы дарбаздан кірген, шыққан адам сәлем бермей өтпеуші еді, сен неге сол
рәсімді жасамай, тіпті мойныңды да бұрмай өтіп барасың? - деді.
- Біріміз атты, біріміз жаяу, сәлеміміз келісе ме? - депті Жиренше. Бұл
сөзге қарулы жігіт:
- Мына шаһардың жөнін білмейтін жан екенсің, кел атыма мінгес, біз-дікіне
мейман бол! - дейді.
- Ер-тоқымды аттың алдын бізге, артын сізге бұйрық қылған ғой. "Ат иесі
алдына мінеді" деген сөз тағы бар еді, жүр, үйіңе жаяу-ақ барамын, - депті
Жиренше.
Екеуі атты, жаяулы болып мұның үйіне келеді. "Жігіт" өз бөлмесіне түседі
де, Жиреншені мейманханасына кіргізеді. Мейманхана іші кірсе шыққысыз,
жалғанның пейішіндей үй екен. Аққудай тізілген қыздар неше түрлі дәмге толы
дастарқан. Бар сый-құрметтен соң әлгі мырза келіп:
- Қонағым әңгіме айт, - дейді.
- Біріміз бүтін, біріміз жарты, әңгімеміз жараса қояр ма екен? - дегенде,
"жігіт" отыра алмай, ұялып шығып кетеді. Сөйтсе бұл жігіт деп отырғанымыз
сол шаһардың патшасының қызы екен. Еркек киімін киіп, дарбазаның алдына
тұрып, "келген-кеткенді сынаймын, сыныма төзген жанға тиемін" деп әкесінен
рүқсат алған екен. Ал, келіп кетіп жатқан жолаушылар мұның әйел екенін
білмей, иіліп сәлем беріп өтеді екен. Жиренше көргеннен-ақ осы "жігіттің"
атқа отырысынан әйел екенін біле қойып: "біріміз атты, біріміз жаяу" дегені
"біріміз еркек, біріміз үрғашы, қалай сәлем берісеміз" дегені екен.
"Біріміз бүтін, біріміз жарты" деген сөзінен "әйел екенімді біліп қойды-ау
деп сезіп, қыздың ұялып тұра жөнелген себебі сол екен. Қыз: "Маған білімі
асқан жігіт кез болды, мені соған берсін" деп әкесіне кісі салдырыпты.
Әкесі қош көріп, қабыл алып, жорға бие сойғызып, жоғары елді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.