Ғылыми танымның деңгейлері

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Ғылыми танымның деңгейлері: эмпирикалық және теориялық
Ғылыми ойлаудың негізгі тәсілдері мен формалары

Ғылыми білім ғылыми қиындықтары мен қайшылықтары мол ізденістің, шығармашылық іс-әрекеттін барысында туындап, жинақталып, жүйеленеді. Ол таным процесінің мақсаты әрі күрделі нәтижссі болып табылады.

Ғылыми таным мен ғылымның пайда болуына әлеуметтік және логикалық факторлар да әсер етті. Практикалық қызмет, қоғамдық қатынастар, қоғамдық еңбек бөлісінің өндірістік, техникалық талаптары әлеуметтік ғылымдардың өмірге келуіне түрткі болған факторға, ал ғылыми таным дамуының ішкі логикасының қажеттері логикалық ғылымдарды талап ететін факторға жатады. Ғылымның әлеуметтік мәнін, негізгі ерекшеліктері мен заңдылықтарын ашуда әлеуметтік және логикалық факторлардың бірлігі қажет. Осы тұрғыдан алғанда ғылым дегеніміз қоғамдық-тарихи практика дамуының белгілі бір сатысында пайда болатын айрықша әлеуметтік институт, адамның танымдық қызметінің ерекше формасы, адамзат мәдениетінің бір саласы.

Ғылыми танымдағы негізгі мақсат - толық емес, дәл емес білімнің толығырақ, дәлірек білімге айналуы, жаңа теорияны жасау мен дамыту, ескі теориядан жана теорияга көтерілу, яғни ғылыми таным - қайшылықты, күрделі әлеуметтік процесс.

Ғылыми танымның методологиясы - адамның танымдық және практикалық қызметінің әдістері мен тәсілдері туралы теориялық ілім. Әдіс дегеніміз таным туралы тарауда айтылғандай, танымдық немесе практикалық мәселелерді шешудің амалы. Егер теория белгілі бір заттық саланы түсіндіруге, не оның заңдылықтарын ашуға бағытталған болса, әдіс адамның танымдық және практикалық әс-әрекетінде реттеушілік қызмет атқарады. Кез келген әдіс ғылыми теорияға негізделген, сондықтан ғылыми әдістің қалыптасуында теория елеулі рөл атқарады және оның қажетті шарты болып табылады.

Эмпириялық және теориялық ғылыми танымның негізгі формаларын, сондай-ақ ғылыми білімнің құрылымдық компонентері мен деңгейлерін сипаттайтын категориялар. Ғылыми таным эмпирикалық және теориялық зерттеулерге бөлінеді, өзіндік ерекшеліктері мен әдістері бар. Эмпирикалық зерттеу тікелей объектіге бағытталған және бақылау мен тәжірибе деректеріне сүйенеді, таным объектісінің қасиеттері мен қырлары сезімдік қабілет тұрғысынан қабылданады. Теориялық зерттеу ғылымның түсінік аппаратын жетілдірумен және дамытумен байланысты және объективті ақиқаттың нақты байланыстары мен заңдылықтары тұрғысынан алғанда оны жан-жақты танып білуге бағытталған. Зерттеудің екі түрі де бір-бірімен табиғи байланыста және бірін-бірі ғылыми танымның біртұтас құрылымында деп біледі. Эмпирикалық зерттеу бақылау мен тәжірибенің жаңа деректерін анықтай отырып теориялық зерттеудің дамуына жәрдемдеседі, оның алдына жаңа міндеттер қояды. Екніші теориялық зерттеу ғылымның мазмұнын байыта, оған нақты сипат бере отырып, фактілерді түсіндіру мен көріп білудің жаңа перспективаларын ашады. Ғылым эмпирикалық деректермен байы отырып дамиды. Өмірде ғана көрінетін қозғалысты шын мәтіндегі ішкі қозғалысқа айналдыруды көздеген ғылым міндетін эмпирикалдік таныммен тығыз байланысты теориялық, ойлау жүйесі шешеді.

Эмпиризм мен рационализм арасындағы негізгі қайшылық білімнің шығу тегі туралы немесе көзі туралы мәселеде емес, кейбір рационалистер бұдан бұрын сезім түйігінде болмаған нәрсе ой санада болмайтынымен келіседі. Кейбір импуриктер рационализмнің ықпалымен тәжірибе білімге қажетті жеке жалпыға бірдей маңыз бере алмайды деген тұжырымға келді.

Эмпирикалық білім тек сезімдік таныммен шектелмейді, ол ойлаумен де қолданылады. Эмпирикалық білімге техникалық көсеткішін немесе қыңырын, ол мен көрмейтін заттың қалпы туралы. Ақпарат береді, басқаш айтсақ, эмпирикалық білімнің деңгейі әртүрлі техникалық қолдануымен байланысты, ол бақылауды ұйғарады, хаттаманы жүргізу, іс қағаздарды қолдануы. Мысалы, тарихшы архивпен және басқа да негіздерді қолданады. Эмпирикалық білім сезімдік танымнан жоғары деңгей болып табылады.

Ғылыми танымның эмпирикалық деңгейінде қолданылатын ең қарапайым әдіс бақылау деп аталады. Оның мәні-зерттеу объектісін белгілі бір мерзім аралығында нысаналы ұйымдасқан түрде жүйелі бақылай отырып, ондағы өзгерістерді қадағалау.

Ежелгі Шығыс елдері мен Ертедегі Грекияда жаратылыстанымның қалыптасу дәуіріндегі ерекшелігі пассивті бақылаумен, пайымдаумен сипатталады. Ертедегі натурфилософтар пайымдаулары адамдардың күнделікті практикалық өмірдегі бақылауларымен салыстырғанда үлкен аңғарымпаздық болып корінеді. Бұл жаратылыстанудың сол кездегі жетістігі жаратылыстанымдық ғылыми білімнің алғашқы жүйелік жинағын құрастыру болды. Осындай неғұрлым толық жинақтың бірі Аристотель жүйесі болып табылады. Жануарлар, өсімдіктер, минералдар, аспан денелері және т. б. туралы адамзаттың жинақтаған мәліметтерін бастапқы жіктеу мен жүйелеу тұсында сыртқы әлемді тану формасы ретінде табиғатқа деген спекулятивті қатынас (латынша зресиіаио ізін табу, қарап шығу) үстемдік етті. Ежелгі ойшылдар табиғаттың қандай да бір құбылыстарын түсіндіру үшін күрделі гипотезалар ойлап шығарды, бірақ олар өз жорамалдарын эксперимент көмегімен практика жүзінде тексерген жоқ. Неге? Өйткені, ертедегі халықтар, оның ішінде гректер де табиғатты қасиеттендіріп, құдірет тұтты. Табиғатты түрлендіру, оған эксперимент жасау олардың санасына кіруі мүмкін емес еді. Олай болса, қазіргі эксперименталды жаратылыстану қай кезде пайда болды?

Қазіргі жаратылыстанудың пайда болуы үш негізгі факторлар ықпалымен жүзеге асты.

Біріншіден, XIV ғасырдан бастап ортағасырлық Еуропада өндіргіш күштер, әсіресе техника қарқынды дами бастады. Жаңа механизмдердің, машиналардың, құралдардын, аспаптардың және техникалық жетістіктердің қалыптасуы батыл да күтпеген эксперименттер жүргізу мүмкіндігінің алғышарты болды. Екінші фактор, табиғаттағы заттардың өзара алмасуы туралы шығыс (бәрінен бұрын араб) және антиктік философиялық ілімдері ықпалы өз әсерін тигізді. Алғашқылардың бірі болып кезкелген затты алтынға айналдыра алатын құпия «философиялық тасты» (рецепттердің ерекше магиялық жинағы) іздеп табуға ұмтылған алхимия пайда болды. «Философиялық тасты» іздеу барысында алхимиктер мыңдаған тәжірибелер жасап, эксперименталды химияның қалыптасуын бірте-бірте жақындатты. Үшінші фактор христиандық дүниетаным болып табылады. Бұл бастапқы көзқарасқа оған көрінуі мүмкін, өйткені дін мен ғылым бір-бірін теріске шығарады. Христиандық шіркеу ірі ғылыми жаңалықтарға талай рет қарсы шықты. Алайда христиандықтың рухани бастауды - жаратушы-кұдайды өзі жаратқан жансыз табиғатына қарсы қоятынын ұмытпаған жөн. Мұның өзі табиғатқа эксперимент жасауға тыйым салуды алып тастайды, өйткені, ол құдірет емес, құдіретті жаратушының нәтижесі ғана. Осылайша, терістеудің диалектикалық заңы бойынша христиан діні өзінің бітіспес жауы - эксперименталды жаратылыстанудың пайда болуына ықпал етті.

Осы заманда адам миының кейбір әрекеттері электронды есептеу машиналарында модельденеді. Модельдерді материалдық (физикалық) және идеалды (логикалық, ойша алынған) деп екі түрге бөлді.

Материалдық модель зерттелуге тиіс объектімен физикалық жағынан ұқсас болды, көбінесе түпнұсқа жасалған материалдан (ағаш, темір, пластмасс т. б. ) құрастырылады. Идеалдық модельдер ой шеңберінде құрылып, түрлі белгілер арқылы бейнелейді. Мысалы, атомның планетарлық моделі, математикалық белгілер мен формулалар, сызбалар мен кестелер т. б.

Ғылыми таным процесінде анализ (талдау, саралау) және синтез (қиыстыру, біріктіру) әдістері үлкен рөл атқарады. Зерттелуге тиіс объектіні ойша түрлі құрамдас бөліктер мен жақтарға бөліп қарастыруды, сол негізде оның түрлі қасиеттерін, ішкі байланыстарын анықтау әдісін анализ деп атайды. Мәселен, адам ағашты зерттеп білу үшін оның тамырын, діңін, бұтақтары мен жапырақтарын, түрін сыртқы сипатын т. б. ойша жіктеп қарайды. Байқап отырғанымыздай таным процесі анализбен шектелмейді. Объектінің әр құрамдас бөлігін жіктеп қарап, зерттеп алғаннан кейін бастапқы тұтастыққа қайта көшу керек. Бұл синтез әдісі арқылы іске асырылады. Анализ және синтез адамның күнделікті практикалық іс-әрекеті негізінде өмірге келген әдістер.

Фактілерді анализ жасап талдағаннан соң теориялық синтезге көшу индукциялық әдіс арқылы жүзеге асырылады. Жекелеген тұжырымдар негізінде жалпы қорытынды жасауды индукция әдісі деп атайды. Бұған кереғар әдісті, яғни нәтижеден кері қарай жүріп жеке-жеке тұжырымға келуін дедукция дейці .

Әрбір ғылыми теорияның абыройы түпкі фундаменталдық абстракциялар қаншалықты дұрыс қалыптасқанына, олардың зерттелетін объектілер арасындағы терең ішкі байланыстарын қаншалықты дұрыс бейнелейтініне байланысты.

Ең алдымеп, принциптердің, постулаттардың және аксиомалардың зерттеліп отырған пәндік саланың түпкі, неғұрлым универсалды, терсң байланыстары мен қатынастарын білдіретінін ескерейік. Оларға енген ұғымдар аз нәрсені ғана бейнелегенімен, объектің анағұрлым мәнді, анағұрлым маңызды қасиеттері мен ерекшеліктерін бейнелеуі тиіс. Ең болмағанда, мұндай ұғымдар (абстракциялар) оның тек бір ғана қырын немесе кейбір жекелеген қасиеттерін білдіре алады. Мұндай қасиеттер мен қырларсыз берілген құбылыстың өмір сүруі, қызмет етуі мен дамуы мүмкін болмаған жағдайда ғана олар маңызды деп саналады. Олар құбылыстың негізін құраса, ал соларға сәйкес ұғымдар теорияның фундаменталды абстракциясын білдіреді. Мұндай абстракциялардың танымдық функциясы (қызметі) - салдарларын қостауға немесе терістеуге болатын ғылымның негізгі заңдарын қалыптастыруында. Егер қосталған жағдайда абстракциялар дұрыс, ғылыми, ал терістелгенде жалған, ғылыми емес деп есептеледі.

Ғылым неғұрлым дамыған сайын, оның ұғымдары соғұрлым нақтыланып, объективті құбылыстар мен үдерістерді дәлірек, толығырақ, жан-жақты сипаттай отырып бейнелейді. «Абстрактылы» және «нақтылы» деген қарама-қарсы категориялардың терең диалектикалық бірлігін айқындай отырып, К. Маркс былай деп жазды: «Нақтылық көптеген анықтамалардың синтезі болғандықтан «алуантүрлілік тұтастығының» жалғасы болғандықтан ғана нақтылық.

Абстрактылықтан нақтылыққа көшу ғылыми теориялар құрастырудың логикалық жалғастығын реттейтін жалпы әдіс. Ғалымдар көбіне оның барлық болшектері мен мүмкіншіліктерін аңғармай, стихиялы түрде қолданады. Бұл әдісті философиялық талдау және пайымдау оның қолданысын анағұрлым адекватты етуге ықпал етеді.

Абстракциялықтан нақтылыққа көшу зерделеу объектісіндегі ең маңызды сәттерді бөліп алып, тарихи зерттеудің логикалық қаңқасын қалыптастырады. Сонымен қатар, тарихи талдау ғылыми теориядағы фундаменталдық абстракциялар мен заңдылықтардың дұрыстығын айғақтайды. Жаратылыстанымда мұны әсіресе космология тарихы жақсы бейнелейді.

Ерте замандардың өзінде-ақ адамдар табиғаттың, қоғамның және ойлаудың әр түрлі салаларына жататын әр түрлі құбылыстардың, үдерістердің және әрекет түрлерінің арасында бір ұқсастықты айқындауға болатынын аңғарған. Мысалы, адам мен оның мүсіндік портреті арасында геометриялық ұқсастық бар, ал қалған қатынастарда материалында, түсінде, қозғалуы мен ойлану қабілетінде олардың түбірлі айырмашылықтары жатыр. Есесіне, адам мен макака-резус сырттай бір-бірінен айырмашылығы болғанымен, олардың қандарының құрамы өте ұқсас, тіпті адам қаны орнына маймылдық қанын алып зерттеп, осы зерттеу нәтижелерін кейін адамға қатысты қолдануға болады. Дәл осылайша, адам қанының резус-факторы ашылған болатын. Осы айтылғандардан шығатыны, объект-орынбасар прототиптен барлық жағынан барынша ерекшеленуі мүмкін, ал тек бір жағынан үлгілеуге болатын жағынан ұқсас. Мысалы, электр кедергілері жиынтығын завод кіреберісін (проходнойын) үлгілеу үшін негіз ретінде пайдалануға болады. Мұнда, ток күшін жұмысшылар ағымы, ток кернеуін ағымның ең ұлғайған сәтінде өтпелі дәлізде қалыптасатын бітеулер мен «тығындар» шамасы, ал өткізгіш диаметрін сол дәліздің өткізу қабілеті ретінде шартты түрде қарастырсақ, завод кіреберісінің өткізу қабілетін арттырмақ завод дирекциясы мүддесін білдіретін әлеуметтік прогрестің электротехникалық үлгісін құруға болады.

Зерттеліп отырған объектіні жан-жакты даму үстінде қарастыру үшін тарихи және логикалық әдістер қолданылады. Тарихи әдістің мәні объектінің пайда болу, қалыптасу және даму жолын тарихи тұрғыдан барлық бұрылыстары мен кездейсоқтыктарын ескере отырып, даму кезеңдерін хроникалық ретпен зерттеп шығуға келіп саяды. Логикалық әдіс тарихи процестің басты мазмұнын, өзегін қамтиды. Ол объектінің даму жолындағы елеулі, мәнді кезеңдерді, негізгі заңдылықтарды көрсетеді. Сондықтан тарихи және логикалық әдістер өте байланыста болып, бірін-бірі толықтырып отырады. Мәселен, адамзат тарихы дүниедегі барлық халықтардың даму жолын, олардың ұлттық, табиғи т. б. ерекшеліктерін қамтиды. Дегенмен, олардың бәрінің дамуында ортақ мәнді жақтар мен заңдылықтар бар екені сөзсіз.

Осы заманғы ғылыми танымда жүйелік-құрылымдық әдіс кең қолданылады. Бұл әдіс зерттелетін объектіні ете күрделі, өзіне тән құрылымы, құрамындағы элементтердің жүйелі байланысы бар құбылыс ретінде қарастырады.

Дүниедегі заттар, құбылыстар мен процестер, олардың қасиеттері мен байланыстары туралы ғылыми білім сан алуан түрде бейнеленеді. Солардың ішіндегі ең елеулісі -теория. Ғылыми теория зерттеліп отырған объектінің ішкі, қажетті жақтары мен байланыстарын, оның өмір сүру және даму зандылықтарын бейнелейді.

Ғылыми теория мынадай міндеттер атқарады: 1) түсіндіру объектінің болмысын мән-мағынасын, даму зандылықтарын ашу; 2) болжау теория зерттеу объектісінің ішкі табиғатын ашу арқылы оның болашақтағы даму бағытын көрсете алады; 3) методологиялық міндет әрбір теория ғылымның сол саласының дамуына жол ашады, танымның ілгерілеуіне негіз болады; 4) практикалық міндет ғылыми теорияны жасау түпкі мақсат емес, ол практикада қолданылуға тиіс, қоғамдық, дамуға, ғылым мен техниканың жетілдірілуін пайда келтіруі қажет.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.