«БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕН СЫНЫПТАН ТЫС САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫ МАКЕТ ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУ» «ОҚУ ҒИМАРАТЫ» 100Х80 Х40, пвх
КІРІСПЕ
1 ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ОБРАЗДА ТАНУ ІСКЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
1.2 Кескіндеме өнері және оның түрлерінің дамуы
1.3 Майлы бояумен жұмыстар орындау, құрал.саймандар, материалдар және жазу технологиясы
2 ОҚУШЫЛАРҒЫ КӨРКЕМДІК БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бейнелеу өнерін оқытудың мазмұны
2.2 Оқушыларға көркемдік білім берудің әдістер мен формалары
2.3 Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс сабақты ұйымдастыру
1.4 Үйірме сабағының тақырыбын және мақсатын айту.
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ОБРАЗДА ТАНУ ІСКЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
1.2 Кескіндеме өнері және оның түрлерінің дамуы
1.3 Майлы бояумен жұмыстар орындау, құрал.саймандар, материалдар және жазу технологиясы
2 ОҚУШЫЛАРҒЫ КӨРКЕМДІК БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бейнелеу өнерін оқытудың мазмұны
2.2 Оқушыларға көркемдік білім берудің әдістер мен формалары
2.3 Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс сабақты ұйымдастыру
1.4 Үйірме сабағының тақырыбын және мақсатын айту.
ҚОРЫТЫНДЫ
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту» тұжырымдамасында орта білім берудің мақсаты – алған білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларрында еркін бағдарлай алатын, білімі арқылы өз мүмкіндіктерін іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдауға қабілетті тұлға қалыптастыру екендігі көрсетілген [1].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің шығармаларын оқыту оқушылардың өз халқына сүйіспеншілігін арттырады, жастарды өз Отанына деген мақтаныш сезіміне тәрбиелейді. Сондай-ақ мектепте оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады. Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың даму заңдылығына көз жеткізеді.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін оқыту бірнеше мақсаттарды көздейді. Оларға тоқталар болсақ, бірінші қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте бейнелеу өнерін оқытуда жалпы білім беру мақсатын көздейді. Орта және жоғары білім беретін оқу орындарында математиктер, дизайнерлер, композиторлар дайындау сияқты суретшілерді де дайындайды. Соған дейін мектептегі әрбір пән бірлесе отырып, оқушыларды жан-жақты гармониялық дамуын қамтамасыз етеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе, өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды.
Екінші оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы, ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау, тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем өмір сүруіне, әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге, эстетикалық тәрбие беру үдерісінде адамдардың сезімін, талғамын, көзқарасы мен идеясын қалыптастыру. Мектептің міндеті эстетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер ету белсенділігі болып табылады [2].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне кеңінен жол ашылды.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің шығармаларын оқыту оқушылардың өз халқына сүйіспеншілігін арттырады, жастарды өз Отанына деген мақтаныш сезіміне тәрбиелейді. Сондай-ақ мектепте оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады. Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың даму заңдылығына көз жеткізеді.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін оқыту бірнеше мақсаттарды көздейді. Оларға тоқталар болсақ, бірінші қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте бейнелеу өнерін оқытуда жалпы білім беру мақсатын көздейді. Орта және жоғары білім беретін оқу орындарында математиктер, дизайнерлер, композиторлар дайындау сияқты суретшілерді де дайындайды. Соған дейін мектептегі әрбір пән бірлесе отырып, оқушыларды жан-жақты гармониялық дамуын қамтамасыз етеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе, өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды.
Екінші оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы, ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау, тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем өмір сүруіне, әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге, эстетикалық тәрбие беру үдерісінде адамдардың сезімін, талғамын, көзқарасы мен идеясын қалыптастыру. Мектептің міндеті эстетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер ету белсенділігі болып табылады [2].
1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б.
2 Шорохов Е.В. Методика преподавания композиции на уроках изобразительного искусства в школе. - Москва: «Просвещение», 1977 - с.112 с ил.
3 Ералин Қ. Бейсенбеков Ж., Матеева М. «Бейнелеу өнерінің қысқаша тарихы» Оқу құралы. Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2009, -123 б.
4 Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу өнері: Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2010. -216 б.
5 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.
6 “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998.
7 Оразқұлова Қ.С. Бейнелеу өнері тарихына кіріспе: Көркем-сурет факультеті студенттеріне арналған көмекші құрал. – Алматы. – Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008. – 100 б.
8 Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. –М.:АСТ-ПРЕСС КНИГА, 2004.-368 с. Б-192.
9 Даниэль С. Искусство видеть: О творческих способностях восприятия, о языке линий и красок и о воспитании зрителя / Сергей Даниэль. – СПб.: Амфора. ТИД Амфора, 2006. - 206. –Б 119.
10 Ералин Қ. Бейсенбеков Ж.Ералина Ғ. Мамандыққа кіріспе. Оқу құралы. ХҚТУ. Тұран. Түркістан. 2009.-178 бет
11 Власов В. Большой энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 8 т. Т. 2. – СПб.: ЛИТА, 2000. – 848 с : илл. Б – 612.
12 Ералин Қ., Жолдасова Б.Бейнелеу өнерінің теориясы мен тарихы. Лекциялар жинағы. -Шымкент, «Нұрлы бейне». 2012. -82 б.
13 Шипанов А.С. «Әуесқой жас суретшілермен мүсіншілерге» Алматы «Мектеп» 1989ж.
14 Ералин Қ., Займоғлы Ө. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі.Түркістан «Тұран» 2008.-220 бет
15 Жалпы білім беретін мектептің 5-6 сыныптарына арналған «Бейнелеу өнері» оқу бағдарламасы .– Астана, 2010. – 17 б.
16 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы //Егемен Қазақстан, 1999. - 7 маусым
17 Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения /В.П Беспалько. – М.: Изд-во ИРПО, 1995. – 380с.
18 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004.
19 Өстеміров К. Технология пәнін оқыту әдістемесі. Алматы, 2008. -268 бет
20 Жұмабаев М. Таңд. Шығарм. Алматы: «Жазушы», 1990. -295 б.
2 Шорохов Е.В. Методика преподавания композиции на уроках изобразительного искусства в школе. - Москва: «Просвещение», 1977 - с.112 с ил.
3 Ералин Қ. Бейсенбеков Ж., Матеева М. «Бейнелеу өнерінің қысқаша тарихы» Оқу құралы. Түркістан: Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, 2009, -123 б.
4 Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу өнері: Оқу құралы. –Астана: Фолиант, 2010. -216 б.
5 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.
6 “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998.
7 Оразқұлова Қ.С. Бейнелеу өнері тарихына кіріспе: Көркем-сурет факультеті студенттеріне арналған көмекші құрал. – Алматы. – Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008. – 100 б.
8 Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. –М.:АСТ-ПРЕСС КНИГА, 2004.-368 с. Б-192.
9 Даниэль С. Искусство видеть: О творческих способностях восприятия, о языке линий и красок и о воспитании зрителя / Сергей Даниэль. – СПб.: Амфора. ТИД Амфора, 2006. - 206. –Б 119.
10 Ералин Қ. Бейсенбеков Ж.Ералина Ғ. Мамандыққа кіріспе. Оқу құралы. ХҚТУ. Тұран. Түркістан. 2009.-178 бет
11 Власов В. Большой энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 8 т. Т. 2. – СПб.: ЛИТА, 2000. – 848 с : илл. Б – 612.
12 Ералин Қ., Жолдасова Б.Бейнелеу өнерінің теориясы мен тарихы. Лекциялар жинағы. -Шымкент, «Нұрлы бейне». 2012. -82 б.
13 Шипанов А.С. «Әуесқой жас суретшілермен мүсіншілерге» Алматы «Мектеп» 1989ж.
14 Ералин Қ., Займоғлы Ө. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі.Түркістан «Тұран» 2008.-220 бет
15 Жалпы білім беретін мектептің 5-6 сыныптарына арналған «Бейнелеу өнері» оқу бағдарламасы .– Астана, 2010. – 17 б.
16 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы //Егемен Қазақстан, 1999. - 7 маусым
17 Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения /В.П Беспалько. – М.: Изд-во ИРПО, 1995. – 380с.
18 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004.
19 Өстеміров К. Технология пәнін оқыту әдістемесі. Алматы, 2008. -268 бет
20 Жұмабаев М. Таңд. Шығарм. Алматы: «Жазушы», 1990. -295 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Нурполатов Жахонгир
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕН СЫНЫПТАН ТЫС САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫ МАКЕТ ЖАСАУҒА
ҮЙРЕТУ ОҚУ ҒИМАРАТЫ 100Х80 Х40, пвх
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010700- Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Түркістан 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Әуелбеков
_____ ______________ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕН СЫНЫПТАН ТЫС САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫ МАКЕТ
ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУ
ОҚУ ҒИМАРАТЫ. 100Х80 Х40, пвх
5В010700 – Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Орындаған
СБС-015 тобы студенті
Нурполатов Ж.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент м.а.
Жолдасова Б.
Түркістан 2015
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында орта білім берудің мақсаты – алған білімнің, кәсіби
дағдылардың негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларрында еркін бағдарлай
алатын, білімі арқылы өз мүмкіндіктерін іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдауға
қабілетті тұлға қалыптастыру екендігі көрсетілген [1].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-
шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің
шығармаларын оқыту оқушылардың өз халқына сүйіспеншілігін арттырады,
жастарды өз Отанына деген мақтаныш сезіміне тәрбиелейді. Сондай-ақ мектепте
оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және
қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады.
Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған
ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың
даму заңдылығына көз жеткізеді.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін
оқыту бірнеше мақсаттарды көздейді. Оларға тоқталар болсақ, бірінші
қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте
бейнелеу өнерін оқытуда жалпы білім беру мақсатын көздейді. Орта және
жоғары білім беретін оқу орындарында математиктер, дизайнерлер,
композиторлар дайындау сияқты суретшілерді де дайындайды. Соған дейін
мектептегі әрбір пән бірлесе отырып, оқушыларды жан-жақты гармониялық
дамуын қамтамасыз етеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе,
өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды.
Екінші оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және
көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы,
ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау,
тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем
өмір сүруіне, әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге, эстетикалық тәрбие
беру үдерісінде адамдардың сезімін, талғамын, көзқарасы мен идеясын
қалыптастыру. Мектептің міндеті эстетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері
арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер ету белсенділігі болып табылады [2].
Тәуелсіз мемлекетіміздің саяси – экономикалық әлеуметтік жағдайының
ерекшеліктеріне қарай – бұл күнде халыққа білім беру саласы және оның әр
буыны үлкен өзгерістерге ұшырайды. Еліміз тәуелсіздік алды. Соның арқасында
халыққа білім саясатының бүгінгісі мен ертеңгісі жаңа көзқарас тұрғысынан
талданды және оны реформалаудың құқықтық негізі қаланды. Атап айтқанда, ел
Конститутциясынан бастау алған: Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасы
мектептерінің және осы мектептерден білім мазмұнының тұжырымдары сияқты
құжаттар дүниеге келді. Бүгінгі таңда жаңа білімді адамды қалыптастыру
барысында мектептің қызметі күннен-күнге ұлғая түсуде. Сондай қызметтерінің
бірі - сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстар.
Оқушыларды оқыту және тәрбиелеу үдеріс күрделі әрі көпқырлы үдеріс. Оқыту
және сыныптан тыс жұмыстардың органикалық бірлігі мен тығыз байланысы осы
үдерістің деңгейін көтеруде маңызды орындардың біріне ие болады.
Оқу тәрбие үдерісіндегі сыныптан тыс жұмыстардың маңызы үздіксіз
жоғарлайды, себебі тәрбие жұмыстарының мақсаттары жүзеге асырушы осы
сыныптан тыс жұмыстар. Сыныптан тыс жұмыстардың атқаратын қызметі сан қилы
әрі күрделі. Атап өтсек:
Табиғат пен қоғам арасындағы байланысқа деген диалектика-материалистік
көзқарастары қалыптасады.
Теориялық білімдерін өмір көріністері мен ұштастыруына себепші бола
алады.
Оқушылардың мамандыққа байланысы қызығушылықтарын арттырады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы мектеп оқушылардың
бойында адамгершілік және салауаттылық тұрмыс негіздерін қалыптастыруға,
азаматтық дамытуға жұмылдырады.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, олардың деңгейін көркемдік білімге
дейін көтеру мәселесі бүгінгі таңда айрықша мәнге ие болып отыр. Қазіргі
уақытта халықтың өнерге деген ынта ықыласы анағұрлым артты. Халықтың
творчествасын жаңғыртып одан әрі дамыту бүгінгі күннің көкейкесі мәселесі
болып табылады. Бұл орайда эстетикалық талғам ерекшеліктерінің бірі –
адамның тарихи мұраты халық өнеріне көз қарасының өзі өмір тәжірибесінің
атасы жатуда.
Бейнелеу өнері шығармаларын сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда
эстетикалық тәрбие беру жұмыстарында қолдану мәселелері Қ.Ералин,
Ж.Балкеновтың, И.Смановтың, Р.Мизамбаевтың және т.б. ғылыми еңбектерінде
қарастырылған. Бейнелеу өнерін оқыту ғалымдар С.Аманжолов, Б.Әлмұханбетов,
Д.А.Кемешов, А.Қамақов, Б.Оспанов, М.Абдрасилов еңбектерінде негізделген.
Өнер мектеп өмiрiнiң алғашқы күнiнен бастап-ақ баланың әлемге
көзқарасын қалыптастыру құралы ретiнде, әлемдi бiртұтас эстетикалық жағымды
мәнiмен қабылдауға, бағалауға және ассоциациялауға, яғни оймен
байланыстыруға, бейнелi ойлауға үйретiп, көркемдік білім, біліктілігін
дамытады. Әсемдікке баулып, өнер шығармаларын әсерлі сезініп, түсінуін және
оны толқыныспен қабылдауын қалыптастырады. Аңдау, аңғару түріндегі ойлау
машығына жақындау көркемдік таным әрекетінің өзіндік бір ерекшелігі өрісі
ашылмай-ақ жедел қабылдау нәтежиесі ғана көрінетін ой қисынымен кәдімгі
сыршылдық сезім бірлігін іздеу керек. Логикалық тыныс, сезімдік сипат
қашанда жаратылыс құбылысын суреткер санасы байыта қорытып, келісті
мүсіндеген бейне бойында біте қайнасып жатады. Әрине логикалық жүйеге өз
алдына жеке бөлініп ап-айқын, бадырайып тұрмайды, ол тек сезім арқылы
өріліп жетеді. Өйткені, сұлулық игілігін сомдау жолында жас жеткіншек
қашанда ойлана отырып, тіршілік жарасымын бұрмаламай, өз әл қадірінше дүние
құбылысын бар болмысымен мейлінше қаз қалпында, дәлелді бейнелеуге тырысады
[3].
Осындай құндылықтардың болашақта қолданыстан шығып қалмасы үшін мектеп
оқушыларына көркем білім беру бағытында зерттеу жұмысын жүргізу үшін
тақырыпты Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс сабақтарда оқушыларды макет
жасауға үйрету - деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнері пәнінен мектепте сыныптан тыс
сабақтарда оқушыларды макет жасауға үйрету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін орта мектептің оқушыларына
көркем білім беру үдерісі.
Зерттеу пәні: бейнелеу өнері сабақтарының тиімді жүргізу әдістері мен
формаларын айқындау
Зерттеу міндеттері:
- айтылған мәселелер бойынша арнайы, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау;
- Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс сабақтарда оқушыларды макет жасауға
үйрету жолдарын анықтау;
- мектеп оқушыларына сыныптан тыс сабақта көркем білім беру әдістері
мен формаларын сипаттау, сабақ үлгісін жасау;
- оқушыларға макет үйрету мақсатында Біздің университет тақырыбында
кескіндемесін орындау жолдарын мазмұндау.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді оқу және оларға талдау жасау;
- мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін бақылау;
- мектепте іс-тәжірибе барысында озық педагогикалық тәжірибелерді
зерделеу және талдау, салыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ОБРАЗДА ТАНУ
ІСКЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
Қазақ бейнелеу өнері - көркем кескіндеме, сәулет, мүсіндеме, графика,
сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға
негізделген көркем өнер. Қазақ бейнелеу өнерінің бұқаралық ең ежелгі түрі –
халықтың қолөнері болып табылады. Әдебиет пен музыкаға қарағанда, кәсіби
қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасу және даму жолы өте күрделі болды. Оның
бастауында этнограф-ғалым Ш.Уәлиханов тұрды. Кейінгі зерттеулер Шоқан
туындыларынан (әсіресе, графикалық суреттері), “Потанин”, “Тезек төре”,
т.б. портреттік жұмыстарынан оның кәсіби суретшілерге тән шеберлігі
байқалатынын анықтады. Шоқанның қас-қағым сәтте салған графикалық долбар
суреттері қайта өрлеу дәуірі өкілдері (Леонардо Да Винчи, Рафаэль Санти)
шығармаларымен сабақтасып жатыр (“Аға сұлтан портреті”, “Бақсы”, “Қазақ
музыканттары”, “Шығыс ұйғырларының киімі” т.б.). Шоқан қазақ бейнелеу
өнерінің графикалық саласында ғана емес, сонымен қоса, кескіндеме саласында
да жоғары шеберлікке жеткен (“Алатау көрінісі”, “Жатақ”) [4].
Қазақстанда бейнелеу өнерінің кәсіпқой шеберлерін даярлайтын студия
1920 жылы ұйымдастырылып, онда Н.Г. Хлудов, Н.Антонов және мүсінші А.С.
Пономарев сабақ берді.
XX ғасырдың 20 – 30 жылдары қазақ бейнелеу өнері шеберлері алғашқы
қадамдарын жасады. Жас суретшілер кескіндеме мен графиканың кәсіптік
шеберлігін меңгерді. Олар (Н.И.Крутильников, Ә.Қастеев, Ә.Ысмайылов, И.И.
Савельев, Б.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов, т.б.) өздерінің қарапайым мазмұнға
құрылған алғашқы еңбектерінде елімізде болып жатқан өзекті өзгерістерді
бейнелеуге ұмтылды.
1928 жылы Семейде бейнелеу өнері шығармаларының алғашқы көрмесі
ұйымдастырылды. Қазақстан суретшілерінің кәсіптік шеберлікті тез игеруіне
сол кездегі одақтас республикалардың, Мәскеу мен Санкт-Петербург
шеберлерінің тәжірибесі көп көмектесті.
1933 жылы республика Суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті құрылды.
1934 жылы Мәскеудегі Шығыс мәдениетінің мемлекеттік мұражайында қазақ
суретшілерінің тұңғыш көрмесі ұйымдастырылып, бір жыл өткен соң Алматыда
Қазақ мемлекеттік көркемсурет галереясы ашылды. Әлеуметтік-экономикалық
және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары, түбегейлі уақыт талаптары шығармаларға
тың тақырып болды. Ә.Қастеев шығармаларының өзіндік ұлттық бояуы осы кезде
жарқырап көрінді. Қазақ бейнелеу өнері қалыптасу және өркендеу жолы осы
суреткер шығарм-мен тығыз байланысты. Шығармалары бүкіл Отан келбетін
бейнелейтін Ә.Ысмайылов та қазақ кескіндемешілерінің аға буынына жатады.
1940 жылы маусымда ашылған Қазақстан суретшілерінің І-съезі
шығармашылық ұжымның біраз жылғы жұмыстарын қорытындылап, ұлттық өнерді
одан әрі дамытудың жолдарын белгілеп берді. 40-жылдардың басында қазақ
кескіндемесі мен графикасы едәуір табыстарға жетті. Екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында республика қыл қалам шеберлері өз өнерлерін фашист-
басқыншыларына қарсы үгіт-насихат құралына айналдырып, бүкілхалықтық
ерлікті, қаһармандық пен қайсарлықты көрсетуге күш салды. Бұл жылдары
Леонтьев, К.Я. Баранов, Риттих, А.И. Черкасский, И.Я. Иткинд, М.С. Лизогуб
және т.б. табысты еңбек етті [5].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ бейнелеу өнерінің
барлық түрі: кескіндеме, мүсіндеме, графика ілгері дамыды. Қазақ және өзбек
халықтарына ортақ суреткер – қазақ табиғатын тамсана жазған, алғашқы
академик-суретші О.Н.Таңсықбаев Қазақ бейнелеу өнерінде ерекше орын алады.
Ол елден жырақ жүрсе де (Өзбекстанда тұрған) бар болмысымен, жүрегімен өзін
әрқашанда елімен, жерімен бірге сезінген, қазақ табиғатын ерекше бір
сүйіспеншілікпен жазған суретшінің бірі болды (“Қазақстан жолдары”, “Көш”,
т.б.). Қазақ бейнелеу өнері жанрлық және ізденіс бағыттарының сонылығымен
ерекшеленеді. Қазақ бейнелеу өнерінде графика елеулі орын алады. 60-жылдары
акварельдің, офорттың, линогравюраның, автолитографияның өзіндік бағыттары
бар дарынды шеберлері (А.А. Дячкин, Е.Г. Сидоркин, Н.С. Гаев, Ш.Б.
Кенжебаев, И.Г. Квачко, т.б.) өсіп жетілді.
Қазақ бейнелеу өнерінде халықтың өзіндік дүниетанымын, оның мәдениеті
мен дәстүрлік ерекшеліктерін танытатын белгілер барған сайын айқын
қалыптасты. Бұл кезеңдегі өнердің дамуына А.Ғалымбаева, Г.Ысмайылова,
Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, А.М. Степанов,
К.Шаяхметов, Ү.Әжиев, т.б. суретшілердің тақырыптық картиналары үлкен үлес
қосты. Ауыл тақырыбы көптеген Қазақстан суретшілерінің назарында болып,
әсіресе, шығармашылық жолын 60 – 70-жылдары бастаған шеберлердің ең басты
тақырыбына айналды. С.Айтбаев, Ш.Сариев, Т.Тоғызбаев, Ә.Садыханов,
О.Нұржұмаев, А.Ақанаев шығармаларына өзіндік дүниетаным, өмірді кең көлемде
тани білу, символикаға құштарлық тән болды.
Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан
бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және
сырлылығымен ерекше көзге түседі.
М.Қисамединов еңбектері жұртшылықтың қызығушылығын туғызды. Оның
Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріне салған суреттерінде (1973) өз халқының
азаттығы жолында күрескен батырдың тарихи бейнесін жасады. И.Исабаев қазақ
әдебиеті классиктерінің, Қазақстан жазушыларының шығармалары, балалар
әдебиеті бойынша суреттер салумен қатар көптеген қондырғылы графика
шығармаларын берді.
20 ғасырдың 70 – 80-жылдар шығармаларында өзіндік қолтаңбасы айқын
графиктер қатары көбейді. 80 – 90-жылдары Қазақ бейнелеу өнері тың
ізденіспен, еуропа жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен
ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев,
Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі
тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген
суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, К.Каметов, Е.Сергебаев,
А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген,
көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының, Аралдың
қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев,
Ә.Төлебиев, т.б.). Е.Төлепбаев 2002 ж. халықаралық С.Дали атындағы алтын
белгіге ие болды [6].
Бейнелеу өнерінің бірнеше түрлері бар, олар:
1. Бейнелеу өнеріне түсініктеме беруде біз алдымен графика өнерінен
бастаймыз. Бейнелеу өнерінің ең кең тараған түрі - графиканы көп жағдайда
басқа өнер түрлерінің дайындық кезеңіне жатқызғанымызбен, ол өзінің мақсат-
міндеттерімен және өзіне тән ерекше әдістерімен өз бетінше жеке дербес өнер
туындысы бола алады.
Графика термині - грек тілінен; graphein, тырнау, жазу деген
мағынаны білдіреді. Графика – графикалық деп аталатын, өнер құрамының
ерекше бір түріне негізделетін, бейнелеу өнері, бейнеленуші беті (көбінесе
ақ қағаз), сызықтар, штрихтар, дақтар, нүктелер.
Өнердің графика түрі тырнайтын, жазатын, грифель құралының көмегінен
сызылып пайда болатындықтан, графика өнері каллиграфиямен, жазбамен тығыз
байланысты. ХІХ ғасырға дейін графика мен сурет түсініктері қатаң екіге
ажыратылып қаралды. Графика деп тек баспа техникасымен салынатын жұмыстарды
атаса, суретке – қолмен салынатын жұмыстарды: нобайды, этюдты,
наброскаларды жатқызды [7].
2. Мүсін өнеріне табиғи материалдан ойылып, қашалып, құйылып жасалатын
бұйымдарды, заттарды және т.б жатқызамыз. Мысалы, тас дәуірінен жеткен
тастан қашалған кішкентай құдай ана мүсіні немесе саз балшықтан жасалған
жануар мүсіні, темірден құйылған адамның мүсіндері, т.б.
Мүсін - үш өлшемді өнер түріне жатады. Оны көру нүктесі жан-жақтан
болғандықтан оны айналып жүріп көруге болады. Мүсін көбіне сәулет өнерімен
тығыз байланыста дамиды. Сондықтан да болар, мүсін сәулет өнерінде тірек
қызметін атқарып, құрылыс конструкциясына қатысты дамыды (кариатида,
атланттар, капительдер, консондар). Нарюрморт, пейзаж тақырыптары мүсінге
үйлесе бермейтін болғандықтан, көбіне гүлдер мен өсімдіктер мүсін өнерінің
тек сәндік қызметін атқарып, олар жазық бетте рельефті бедерленеді.
Мүсіншінің материалдары - саз балшық, ағаш, темір, гипс, тас, мәрмәр
т.б.
3. Кескіндеме өнері көпшілік қауым ұнататын өнер түрі. Өйткені
кескіндеменің тіліне ұшқыр қиял, мәңгі идеялар, бір сәттік мезет пен мінез-
құлықтың нәзік құбылыстары мен дүниенің барлық құбылыстарын, сезімдерін,
мінез-құлқын, күйзелістерін, нұсқаның нәзік қатынастырын бейнелеп көрсету
тән. Кескіндеме – бір ғана көру нүктесі бар және кеңістік пен бейнелеушінің
жұмыр көлемі тек иллюзиялы өмір сүретін жазық бетте орындалатын өнер түрі.
Бұл кеңістік кескіндеменің негізгі шарттылығын құрады. Батыс Еуропалық
кескіндемеде үшінші өлшемнен бас тарту деген жоқ, ал көрермендер
кескіндеменің екі өлшемді екендігін ұмытып та кетеді. Әрбір картинаның
орындайтын екі функциясы бар – бейнелеуші және экспрессивті-сәнді. Кенеп
(картина) кеңістігіндегі декоративті-ритмді кім түсінетін болса, сол адам
кескіндемешінің тілін де түсіне алады [8].
4. Сәулет өнері дегеніміз (лат. агсһіtectura, грек. агсһіtеctіоn -
құрылысшы) - құрылысты жобалау, тұрғызу мен салу, оған көркемдік бейне беру
өнері. Сәулет өнері туындылары адамның күнделікті тіршілік ортасын
қалыптастырады. Олар: әртүрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және
адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын
үйлер, коғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер.
Сәулет өнері, графика, кескіндеме өнерлерімен туысқан, өйткені ол да
сызықтар мен жазық беттерге жүгінеді. Сәулет және мүсін өнерлері
туыстастықта, екі өнер де масса мен көлемге бағынады. Олардағы тереңдік
кеңістікке сүйенеді. Сәулет өнерінде барлық өнер түрлері бірігіп
жинақталған синтезді өнер. Сәулет өнері мен мүсін өнерінің синонимдік атауы
– пластика.
5. Ең көне адамзат жаратылғаннан бері пайда болып, дамып адамның
күнделікті өмірінде, тұрмысында ажырамастай бірге келе жатқан өнердің түрі
– қол өнері. Қол өнерінің атқаратын негізгі екі функциясы бар: бұйым және
көркем өнер туындысы. Қол өнеріне қолдан жасап шығарған өнер туындыларын
жатқызамыз. Қол өнері қайталанып жасалып шығарылғанымен, оны жасаушының
эмоционалды күйі (халі) ешқашан да қайталанбайтын болғандықтан, жасалған
бұйым да ешқандай қайталанбайтын сонылыққа ие болады. Қол өнері ұлттық
өнермен тікелей байланысты, сондықтан да онда ұлттық дүниетаным, ұлттық
түсініктер мен ұлттық тәжірибелер жемісінің нәтижесі байқалады .
6. Дизайн өнері - құрастырамын, ойлап табамын деген мағыналарды береді.
Дизайн өнері көбіне сәулет өнерімен байланысты. Сондықтан ғимараттың ішкі
интеръерінің және сыртқы эстеръерінің дизайны деген түсініктер бар.
Дизайн өнері әсіресе ХІХ ғасырдың аяғында пайда болып қарқынды
дами бастайды. Ол өнерде осы кездегі жаңа формаларды іздестіру құбылысы
дамыған тұста пайда бола бастайды [9].
Ал өнерді тудырған қоғамдық қажеттіліктер қандай?
Адам еңбек үдеріснде айналадағы дүниені танып біледі. Бұл білім оған
өте қажет, өйткені еңбек дегеніміз білімді қажет ететін мақсатты да саналы
іс-әрекет. Алайда еңбек ету үдеріснде көздеген мақсатқа жету үшін білім
ғана жеткіліксіз, ол үшін белгілі бір мінез-құлық сапалары, мысалы
табандылық, ержүректілік, ынтымақтылық сезім және сондай-ақ қара күш
сапалары – күш-қуат, төзімділік, ептілік тағы басқалары керек. Ал бұлардың
бәрі адамға өздігінен келмейді, оларды тәрбиелеу қажет. Өнер сол сапаларды
тәрбиелеудің маңызды бір құралы ретінде пайда болды. Қысқасы, өнерді
тудырған қоғамдық өмір қажеттіліктері, біріншіден, дүниетану және,
екіншіден, адамды тәрбиелеу.
Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек:
біріншіден, өнер шындықты бейнелендіру формасы, яғни дүниетану формасы;
екіншіден, өнер қоғамдық сананың адам эстетикалық сезім тудыратын формасы.
Өнердің шындықты бейнелендіру формасы ретіндегі ерекшелігі ең
алдымен оның нені және қалай бейнелендіретінімен анықталады.
Өнер дүниені адамның нақты сезімдік формада бейнелендіру қабілетіне
негізделеді.
Егер құбылыс пен мән бір-біріне сәйкес келсе, демек, адам сезім
мүшелерімен құбылыстардың мәнін тікелей танып біліп отырса, онда ешқандай
ғылымның керегі болмас еді. Бірақ құбылыстың мәнін тікелей сезіну арқылы
білуге болмайды. Ғылым заттар мен құбылыстарға тән жалпы, маңызды
қасиеттердің, қатынастардың бейнесі, демек мәннің бейнесі. Бұл жалпы мәнді
ғылым жалпы ұғымдар мен категориялар, заңдылықтар формасында бейнелендіреді
Өнер де жалпыны бейнелендіреді, бірақ оны абстракция формасында
емес, жинақталған жеке образ формасында немесе, өнер тілімен айтқанда,
типтік образ формасында бейнелендіріледі. Шындықта жалпы типтік образ жеке
нәрселерде ғана өмір сүруде, демек, жеке нәрселер арқылы көрінеді.
Сондықтан өнердегі типтік образ дегеніміз жинақталған, жалпыланған образ.
Бірақ ол жалпыланған типтік образ жеке образ арқылы бейнелендіріп
көрсетіледі.
Өнердің шындықты бейнелеу формасының ерекшелігі сол, ол көркем образ
болып табылады.
Көркем образ дегеніміз ең маңызды, типтік образды жеке образ арқылы
көрсету немесе өмірдің жалпы, маңызды типтік жақтарын жеке құбылыс
формасында, яғни нақтылы сезімдік формада бейнелеп көрсету.
Демек, көркемобразды (бейнені) ұғыммен де, түйсікпен де теңгеріп
қарауға болмайды. Көркем образдың ерекшелігі сол, ол жалпыны жеке арқылы
танып білу. Нағыз өнер шығармаларындағы көркем образдар шындықтың сырт
белгілерін бейнелемей, маңызды жақтарын бейнелейді.
Өнер – қоғамдық сананың идеологиялық формасы. Өнер идеологиямен екі
тұрғыдан байланысты. Біріншіден, ол белгілі бір таптың мүддесіне қызмет
етіп, оның саяси, моральдық, философиялық, эстетикалық және тағы
басқалардың көзқарастарының насихатшысы және, екіншіден, ол адамдардың
қоғамдық қатынастарымен тығыз байланысты, қоғамдық сананың басқа формалары
сияқты, қоғам алдында тұрған әлеуметтік мәселелерді шешуге қызмет етеді.
Өнердің келесі ерекшелігі сол, ол – қоғамдық сананың эстетикалық
сезім тудыратын формасы. Суретші, жазушы шындық құбылыстарына тән
эстетикалық сапаларды ашып көрсетеді. Сондықтан көркем шығармаларда өмір
белгілі бір эстетикалық идеяларға сәйкес бейнеленеді, яғни өнер шындық
нәрселері мен құбылыстарын көрікті немесе көріксіз, көңілді немесе
көңілсіз, қайғылы немесе күлкілі деген сияқты категориялар формасында
бейнелеп, баға береді.
Әдемілік, көркемділік адамның күнделікті өмірінде зор роль атқарады.
Адамды қоршаған орта көркем болса, оның өзі адамды көңілдендіріп, еңбек пен
өмір шабытын тудырады. Адам тек ғылым заңдарына сәйкес қана емес, әдемілік
заңы бойынша да еңбек етеді деп атап көрсеткен болатын К.Маркс.
Өнер арқылы мәдениет өзінің тұңғиық тереңінде болып жатқан
құбылыстерын дәп бір айнаға қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан да
өнерді мәдениеттің айнасы деп анықтауда негіз бар. Нақты тарихи жағдайлар
шеңберінде белгілі бір ұлттың, этностың мәдениетінде өнер аоқылы сол
мәдениеттің әлемді және әлемдегі адамды түсінуін көреміз.
Өнер - мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол
мәдениеттің жаны, оның өзіндік танымының түрі. Сұлулық заңы бойынша адамның
дүниені игеру барысында әдеби мәтіндерге, мүсінге, сәулет туындыларына,
суреттерге, әуенге, биге және тағы сол сияқты негізделген өнер түрлері
қалыптасады.
Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп,
оны толғандыратын суреткер қолынан шыққан шығармашылық үлгісін айтамыз.
Өнер – адами ақиқат, адамдандырылған екінші әлем. Өнер, көркем бейне және
жасампаздық тікелей әлеуметтік адам тұлғасымен байланысты категориялар.
Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады.
Өнер арқылы адамның әмбебаптылығы ашылады. Өнер адамның шексіз болмыстық
сұрақтарына жауап табуға талпыныс барысында гуманистік принциптерді
қалыптастырады. Нәтижесінде, өнер тек белгілі бір қоғамның даму нәтижелерін
көрнекілеп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік-рухани өмірдің күйіне
әсер ететіндігін білдіреді.
Әсемдік, әдемілік, сұлулық сынды бірдеңгейлік ұғымдар мазмұнына
негізделген өнер туындысы үшін адам мен қоғамнің еркіндік туралы
түсінігінің мәні зор. Өнерді көп ойшылдар өз ләззаты, өз рахаты өзінде,
ешнәрсеге тәуелсіз мақсатсыз мақсат көздегіштік деп анықтайды. Бірақ, бұл
сипаттамалардан өнерді беталды, тізгінсіз әрекет деп түсінуге болмайды. Бұл
тұста таза өнер мен кәсіп-өнерді ажырата білген абзал. Мысалы, неміс
философы И.Кант таза өнер мен кәсіп-өнерді ажыратып қарастырды да,
біріншісін – еркін өнері, екіншісін – табыс үшін жасалатын өнер дейді. Кант
бұл жерде еркін өнер деп адамныңөзінің рухани болмысынан шыққан образды
шешімдермен байланысты өнерді айтып отыр. Ал табыс үшін, сауда-саттық
мақсатында жасалған өнер өзіне емес, өзгеге ұнау үшін, сатып алушы
талғамына, сұранысына аңғайластырып жасалынады.
Өнердің жекелеген түрлерін және олардың бір-бірінен ерекшеліктерін
білу, ажырату адамзатты көнеден бері толғандырып келеді.
Бейнелеу өнері – дүниені көзбен көріп түйсіну негізінде бейнелейтін
пластикалық өнердің бір саласы.
Бейнелеу өнері негізінен кескіндеме, мүсін, графика жатады. Бейнелеу
өнерінің белгілері архитектура, безендіру және қолданбалы өнерде көрініс
табуы тиіс. Сондықтан шартты түрде оларды да бейнелеу өнері қатарына
жатқызамыз. Сондай-ақ, театр, кино, теледидарға безендіруді, көркем
дизайнды да бейнелеу өнері ретінде таниды. Бұл өнердің де негізінде адам,
табиғат және заттық әлемді тұтастықта, бірлікте қарастыру жатыр.
Бейнелу өнері дүниені байқау, бақылау, көру нәтижесінде оның көркем
бейнесін жасайды. Әр ғасыр, дәуір, кезеңде пайда болды. Бейнелеу өнерінің
туындылары өзіндік бейнелеу жүйесі мен көркемдік үндесудің түрлі типтерін
құрайды. Бұл өнер танымдық, құндылық және қарым-қатынастық қызметімен де
ерекшеленеді. Уақыттық даму үдеріс басқа өнер түрлеріне (әдебиет, музыка,
театр, кино) қарағанда бейнелеу өнерінде шектеулі, ол негізінен кеңістіктік
ауқымымен ерекшеленеді. Суретші өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол
сәттегі қалпымен көрсетуге ұмтылады.
Бейнелеу өнерінде заттардың мәніне байланысты, тарихи даму барысында
қалыптасқан, жалпы көркем шығармашылыққа тән – жанрдың түрлері. Жанр –
көркем шығармашылықтың ішкі түрлерге бөлінуі. Жанр француздың genre-түр
деген сөзінен алынған, шығармалардың нені бейнелегенін білдіреді. Бейнелеу
өнерінің түрлері әр алуан ұғымдардың мән-мағынасын түсіндіреді.
Өткен уақыттың уақиғаларына арналған туындыларды тарихи жанрға
жатқызады.
Адамдардың тұрмыс-тіршілігінен құралған шығарманы тұрмыстық жанрға
жатқызады.
Ұрыс даласындағы шайқастарды бейнелейтін суреттер батальды жанр, оны
салған суретшіні баталист деп атайды.
Анималистер деп бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілерді айтады. Ол
латынның animal (хайуанат) деген сөзінен шыққан.
Маринистер теңіз көріністерін салады, ол латынның marinus - теңіз
деген мағынаны білдіреді.
Витраж - терезеге салынған сурет. Ол француздың vitre (терезе әйнегі)
деген сөзінен шыққан. Орта ғасырларда салынған соборлардың барлығы дерлік
витраждарымен ерекшеленеді.
Графика-сурет салу өнері. Гректің grapho (жазамын, суретке
саламын) деген сөзінен шыққан.
Кескіндеме ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен қайта өрлеу
дәуірінде де, Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген. Кескіндеме
станоктік және монументтік деп екіге бөлінеді. Мольбертке немесе керілген
кенепке салынған шығармалар станоктік, ал үйлердің ішкі немесе сыртқы
қабырғаларының өзіне салынған шығармалар монументтікживописке жатады.
Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан. Суретші өз шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу
үшін, онда бейнеленетін адамдар мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір
ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.
Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер. Суреттердің көлемі шағын болса да, суретші
ондағы ең бір елеусіз нәрселердің өзін мүлт жібермей, тәптіштеп көрсетеді.
Мозайка – (франц. mosaique) ең ежелгі өнердің бірі. Ол асыл шынының
түрлі-түсті сынықтарынан құрастырылған сурет.
Мүсін - ең ежелгі өнерлердің бірі. Ол латынның sculpere-
қашау деген сөзінен шыққан. Мүсінші өз шығармасын тастан, мәрмәрдан
қашайды, не саздан жасайды. Ол өз ойын картинадағыдай тек бір жазықтықта
кескіндемей, кеңістікте жан-жағынан бірдей көрінетіндей қылып, толық
мүсіндейді.
Натюрморт - (франц. naturemorte) өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста кездесіп жүретін заттарды бейнелейтін картиналар
жатады. Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Портрет – француздың portrait- бейнелеу деген сөзінен шыққан, арнайы
адамдардың суретін салу бейнелеу өнеріндегі жанрдың бір түрі.
Пейзаж - (франц.paysage) табиғат көріністерін бейнелейтін бейнелеу
өнерінің жанры. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің көрінісін
бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады. Адамдар әу бастан
табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір оқиға мен адамның
тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек ХҮІІ
ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін бейнелейтін картиналар туа бастады.
Мұндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты.
П.ғ.д., профессор Қ.Ералин өзінің зерттеулерінде Бейнелеу өнеріндегі
көркемдік ағымдар әр елден өнердің дамуына байланысты пайда болып дамып
отырған. Бұл көркемдік ағымдардың қатарына натурализм, абстракционим,
модернизм, романтизм, символизм, импроционизм, постимириосионизм, футуризм,
формализм, кубизм ағымдары жатады - деп сипаттайды [10].
Натурализм француздың натуралисте деген сөзінен шыққан, табиғи деген
ұғымды білдіреді. Натурализм 19 ғасырдың аяғында Еуропа мен АҚШ әдебиеті
мен жерінде пайда болған бағыт. Натурализм өмір материалдарын зерттеп
игеруде, адам тағдыры мен мінезін жасауда ең әуелі оның табиғатына-
биологиялық, физиолгиялық ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөлуді талап етеді.
Натурализм эстетикасын қалыптастырып өсіруде ғылымның табыстары зор роль
атқарады. Натурализм теоретиктері жазушыларды тек ғылым, оның ішінде
табиғат туралы ғылым ғана романтикалық ауытқушылықтан, дәйексіздіктен
сақтайды деп үйретті және өмірді, халық тұрмысын зерттегенде ғылыми
дәлдікті, тиянақтылықты, шыншылдықты талап етті.
Натурализм бағытын ұстаған суретшілер де импрессионизм өкілдері
секілді өмірді тікелей қабылдап, қозғалыстық нақты қалпын бейнелеуге бой
ұрды. Сонымен бірге натурализм әлеуметтік құбылыстардың көлеңкелі жақтарын
қамтуға талпынды. Натурализм бастапқыда тек нақтылы әдеби-тарихи бағытты
ілдіріп, бейнелеу өнеріне ішінара ғана ықпал ете алды, әрі кейіннен
жалпылама ұғымға айналды.
Абстракционизм латынның абстрагтио деген сөзінен шыққан, дерексіздік
деген мағына беретін ұғым. Абстракционизм-кескіндеме өнерінде, мүсін мен
графикаға нақты заттарды бейнелеуден бас тартатын ағым.
Абстракты өнер 1910-13 жылдары кубизм, экспрессионизм, футуризм
сияқты ағымдардың жіктелуі кезінде пайда болды. Көркемдік форманың қандай
да көріністерінен (фактура, аумақ бояу) бас тартқан абстракты өнердің
алғашқы үлгілерін Германияда В.В.Кандинский, францияда Р.Дапоне, Ресейде
К.С.Малевич жасаған. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін абстрактілі өнер
дадоизм мен сюрализм өкілдерінің жекелеген шығармаларынан байқалады. 20-
ғасырдың 3-жылдарының басында, негізінен, францияда әр ұлттық және әр
бағытың суреткерлерін біріктіретін абстракты өнер топтары болды. Екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-та абстракты экспрессинизм деп
жариялаған, оқыс бояулар мен кескіндердің қиюласуын дәріптейтін мектептер
пайда болды. 20-ғасырдың 50-жылдары абстракты өнер көркемөнердегі негізгі
түрлердің біріне айналды. 20-ғасырдың 60-жылдарының аяғына дейін
абстрактілі өнер ресми танылған жоқ, сыңар жақты бағаланды. Қатаң
идеологиялық қысымға қарамастан абстракті өнердің әр түрлі бағыттары пайда
болды.
Модернизм – француздың moderne - ең жаңа, қазіргі деген мағынаны
білдіреді. Модерн 19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басында еуропалық және
америка өнерінен орын алған стильдік ағым. Бұл ағым Испанияда Модернизм
деген атпен белгілі болды. Модернизм өкілдері пікіріне қарағанда ол қоғам
құруға ықпал жасарлық жаңа өмір стилі, адам баласына эстетикалық ләззат
алар орта мен тұрмыс жағдайын туғызу, байырғы дәстүрден бөлек, қазіргі
конструкциялар мен материалдарды жаңа тәсіл, тәжірибелермен пайдалану
арқылы өнерге жаңа жол салу болып табылады деп тұжырымдайды. Модернизмнің
негізгі принциптері – әсірсе бар мүддеге сай ғимараттар тұрғызу идеясынан
айқын көрінеді; өнер арқылы дүниені өзгертуге талпыныс жасауға ұмтылды.
Модернизм стиліне тән қасиеттің бірі-қондырғылы, сондай-ақ сәндік
қолданбалы өнердің бір-бірімен астаса дамуы болды. Кескіндеме мен мүсін
өнерінде модернизм стилі символизммен тығыз байланыста бола отырып, өз
алдына көркемдік жүйе жасауға ұмтылды. Дегенмен ол 19-ғасырдағы дәстүрлі
үлгіден алшақтап, шарттылыққа негізделген жаңа еуропалық ағымға бой ұрды.
Бұл салада П.Гоген бастаған понтовен мектебі елеулі саласындағы белгілі
өкілдері Ресейде М.А.Врубель, неміс Г.Обрист болды. Модернизм-өнер
саласындағы әр текті (кубизм, сюррализм, футуризм, дадоизм, экспрессионизм,
авактордоизм, т.б.) ағым болып табылады. Модернизм өз кезегіндегі
мәдениеттің тоқырауы мен реализм әстүрінен қол үзуін айқындаған бағыт
ретінде 19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басында пайда болған.
Романтизм ағылшынның романисизм деген сөзінен шыққан 18- ғасырдың
алғашқы жартысында Еуропамен Америка елдерінің рухани мәдениетінде :
музыкада, бейнелеу өнерінде, эстетикаға және т.б. ғалымдар салаларында
тараған идеялық көркемдік бағыт. Тоғышарлық өмір салтын қабыл алмау, қасаң
қарым-қатынастың тұрпайылығы мен дөрекілігі , рухани азғындық пен қара
бастың қамын ойлау, бәсекелестік пен көре алмаушылықтың етек алуына қарсы
наразылықты романтизм идеологиясы басты мәселе етіп көтерді. Романтизмнің
адамзат мәдениетінің дамуындағы тарихи ролі зор. Ол көптеген елдердің
рухани мәдениетін гуманистік қоғам қайшылықтарының мәні терең ұғынуына жол
ашты [11].
Бейнелеу өнеріндегі романтизм мүсін өнеріне қарағанда кескіндеме мен
графикада айқын көрініс апты. 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасырдың бас кезінде
У.Блейк (Англия), Ф.Гойя (Испания) Э.Деланура (Франция) еңбектерінен
романтизм белгілері аңғарылды. Романтизмнің іргелі мектебі Ростоврация мен
Июль монархиясы кезінде Францияда өркен жайды. Ол академиялық классизм
өнеріндегі догматизм мен буалдыр рационализмге қарсы күрес үстінде
қалыптасты. Романтизм мектебінің алғаш негізін салушы –Т.Жиреко болды.
Композицияны асқақ динамикаға құру, буырқанған қимыл-әрекеті форма
тұтастығына бағындыра отырып, көлем мен кеңестік құбылысын ұтқыр
пайдалану, сәуле мен көлеңке алмасуына негізделген алуан ырғақтағы қанық та
бай колорит романтик суретшілерінің классизм өілдеріне қарағанда негізгі
ерекшелігі болып табылады.
Символизм-19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басында Еуропада, одан
кейін Ресейдегі өнерде өріс алған бағыт. Символизмнің шығуына сол кездегі
мәдениеттің дағдырысқа ұшырап, тарихи-әлеуметтік жағдайдың өзгеруі себеп
болды. Символизм бағытында жазылған шығармалар мистикаға, сары-уайымшыл
сарындарға бой алдырды. Көркем өнердің қоғамдық -әлеуметтік мәнінен гөрі
қаһарманның дарашылдығын жақтады. Символизмнің бағытын ұстаушылар теориялық
түп қазығын немістің идеалистік философтары А.Шопенгауер еңбектерінен
алады. Бейнелеу өнерінде П.Гоген, М.А.Врубель т.б. қылқалам шеберлері
символизм бағытында көркем туындылар жасады.
Импрессионизм француз тілінде impression-әсер деген мағынаны береді.
Импрессионизм алғаш рет Францияда 19-ғасырдың 2-і жартысы мен 20-ғасырдың
басында өнерде қалыптасқан ағым. Импрессионизм өкілдері өмірді ынайы,
айқын, боямасыз бейнелеуге ұмтылды. Бейнелеу өнерінде импрессионизмнің
алғашқы белілері 19-ғасырдың 60-жылдарындағы суретшілер Деленура, Констебе,
Тернер шығармаларында көрініс тапқан. Импрессионизмнің негізін француз
суретшілері К.Моне, О.Ренуар, Э.Дега қалаған. Олардың шығармаларында
өмірдің немесе табиғаттың бейнесі әсерлі де көркем берілген. Табиғаттың
құылмалы шақтарын, заттардың түсін, жарық пен сәуленің дәл де нәзік
өзгерістерін көрсете білді. Импрессионизм францияда 1870 жылдан бастап,
көркемдік әдіс ретінде қалыптаса бастады. Оның өкілдері өнердің қоғамдық
мазмұнынан, бейнені жинақтау және типтендіру принциптерінен бас тартты.
Бертін келе импрессионизм образды бейнелеуде солқылдақтыққа, екі ұшталыққа
ұрыны, суретті үйлесімдік дәлдігінен алшақтады. Импрессионизм өкілдері бояу
қосыныларын қолданбай, тек таза түстерді пайдаланудыталап ететін плэнер
жүйесін жасады. Бұл әдістер неоимпрессионизмнен айқын сипат тапты.
Импрессионизмнің бір сәттік, өткінші әсерге бөлену секілді принциптері
В.Ван Гог, Э. Дега, П.Сезан, В.А.Серов, О.Роденнің шығармаларынан көрініс
тапты [12].
Постимпрессионизм-бейнелеу өнері тарихында импрессионизм негізінде
пайда болған ағым. Постимпрессионизм өнерде 19-ғасырдың аяғында көрініс
беріп, 20-ғасырда кең етек алды. Атаулары ұқсас болғанымен
постимпрессионизм импрессионизмнің тікелей жалғасы болып табылады. Бұл
көркем әдістің өкілдері П.Сезан, Пол Гоген, Ван Гог өз шығармаларында
табиғат пен болмыстың ішкі тынысын бейнелеуде көздейді. Постимпрессионистер
шығармаларындағы адам ойының терең түкпірін бойлай еніп, олардың рухани
әлемін нақты әрі тұжырымды тәсілдермен айқын аша білу жетістігімен
ерекшеленеді. Олар дүние бәз қалпында дәл ұқсата көшіруден ас тартып,
бейнелеу тәсілдерінің дәстүрлі құралдарын шығармашылықпен пайдаланады.
Постимпресионизм өзінен кейінгі прогресшіл бейнелеу өнеріне үлкен әсер етіп
келеді. Соымен бірге, постимпрессионизмнен тәлім алған кей суретшілер оның
болмыс пен дүниені танудағы әдіс-тәсілдерін теріс түсініп, формалистік
елікеушілікке келіп ұрынды.
Футуризм италияның футирим – болашақ деген сөзіне шыққан. Бұл 20-ғасырдың
бас кезінде өріс алған көркемөнердегі авангордтық бағыт. Алғашқы негізі
Италияға салынып, кейіннен Ресейге және Еуропаның басқа бірқатар елдеріне
тараған. Италияға футуризм 1909 жылы 20-ақпанға Париждің фигаросында
жарияланған. Футуризм манифесінің тікелей ықпалымен туған. Футуризм
теоретигі және Миланда тұңғыш құрылған футуристер тобының жетекшісі
Ф.Т.Маринетти болды. Басқа авангардттық ағымдар сияқты футуризм де өздерін
қоршаған өмірден қол үзді, оның мәдениетін құруға үндеді.
Формализм Француздың формалис деген сөзінен шықан, форма ,
пішінге қатысты ұғым. Формализм –шығарманың пішініне артық мән бергенсіп,
мазмұнды мансұқ ететін ағым. Формализм Таза форманы ғана құнды көркем
элемент деп қарастырудан көрінеді, яғни көркемдік форманы мазмұнынан бөліп
алады. Формализм нышаны 19-ғасырда байқалып, 20-ғасырда кеңінен тарады.
Формализмнің түр көріністеріне : футуризм, кубизм, абстракционизм,
сюреализм, оровизм, ташизм, эксперессионизмді жатқызуға болады. Бұлардың
барлығына ортақ принцип-өнерде адамгершіліктен, саясаттан тәуелсіз, өмір
шындығынан алынған таза эстетикалық шығармалар жасау. 20-ғасырдың 20-
жылдарында Ресейде формализм бағыты эстетикада , өнертануға кеңінен қылаң
бере бастады. Тікелей генетикалық байланысы көрінбесе де орыс формализмі
жалпы Еуропаны формализмнің ір бұтағы болатын. Ресейде формализм формалдық
мектеп деген ортақ атпен белгілі. Бұл мектептің рухани бастаушысы
В.Шкловский болды.
Кубизм Француздың сиве-куб сөзінен шыққан, 20-ғасырдың бірінші
ширегінде болған бейнелеу өнеріндегі модернистік ағымның бір түрі. 1908-
1910 жылдары ол Францияда қалыптасты. Кубизм шығараларында тіршіліктегі
табиғи болмыс жоғалып, екінші өмір келбеті, тасадағы табиғат бейнеленеді.
Осы ағымдағы суретшілердің түсінігі бойынша табиғи көріністерді
(болмыстарды) сол қалпында көшірмей, өмір заңдылығына емес, өз көзқарасынан
туындаған жаңа өнер заңына бағынатын бейнелеуді тудыруға тиісті.
Суреттеріндегі құбылыс, көбінесе, жазықтар мен геометриялық фигуралар (куб,
конус, цилиндр т.б.) бейнеленеді. Кубизм суретшілеріне асқа ағымдардағы
суретшілердей бай бояу тән емес, олардың бояулары көбінесе қоңырқай,
көкшіл-жасыл болып келеді. Кубизмнің алғашқы іргетасын қалаған өнер иелері
Испандық П.Пикасо мен Француз Ж.Барн болды. Кубизм суретшілері бейнелеудің
жаңа жолын іздеу барысында коллож (жапсыру, желімдеу) атты кубизмнің жаңа
саласын ойлап тапты. Онда олар өз туындыларына газеттің, немесе түсқағаз
(обой) қиындыларын жапсырған Кубизм өз заманындағы суретшілердің
шығармаларына көп ықпал етті. Оның ықпалы 20 ғасырдың 60-жылдарына дейін
созылды.
Бейнелеу өнерінің теориясы туралы талдаулар мынандай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді:
1.Өнер теориясы дәуір талабы, эстетикалық талғам тілек, өнер түрлері
жөніндегі әлеуметтік философиялық көзқарастарды қорыту, оларды дамыту
мәселелерін зерттейді.
2.Өнер теориясы шығарманың идеяық мазмұны, көркемдік тәсілдері,
көркемдік формалары, бейнелеу құралы, техникасы мен технологиясы, өнердің
түрі мен жанр ерекшелігін өзара байланысты алып зерттеумен сипатталады.
3.Өнер теориясы өнердің жалпы даму заңдылықтарын, өнердің обьективті
логикалық дамуын, өнер мен қоғамның ара қатынасын өнердің жеке адамдары мен
жеке адамдарға әсерін жан-жақты қарастырады.
1.2 Кескіндеме өнері және оның түрлерінің дамуы
Өткен жолыңды қорытындылау, жете түсіну және бағалауға деген ұмтылыс
әр саналы тұлғаға тән. Сондықтан, адамның осы қасиеті оның ұлттық рухани
түсінігінің жалпылама процестерін де анықтайды. Өнердің көркемдік
кейіпкерлеріне дүниетанымының қандай идеялары, сезімдері мен принциптері
жүзеге асырылатынын түсінуге бағытталған ұмтылыс, әсіресе дәуірлер
тоғысында, мәдениет кезеңдері алмасар сәттерде ерекше орын алады. Сол
себепті ХХІ ғасырдың табалдырығын аттар сәтте, біз өткен ХХ ғасырдың 90-шы
жылдары Қазақстанның көркем өнеріне не әкелгені, оған біздің қандай
үлесіміздің бар екендігі туралы ойланбай тұра алмаймыз. Өткен жүзжылдықта
түрлі инновациялармен қатар дербес мәдени феномен ретінде кәсіби
көркемөнерінің ұлттық мектебі қалыптасты және өмірден өз орнын тапты.
Әр тарихи дәуір ғажайып көріністерін сақтаған қазақ халқының
көркемөнерлік ғұламасы ХХ ғасырда әр қырынан көрінудің жаңа мүмкіндіктеріне
ие болды. 20-30 жылдары Қазақстандағы кәсіби бейнелеу өнерінің дамуының
негізгі терігі, республика үшін жаңа. Еуропадан келген ақсүектік станоктық
мүсін өнері мен майлы боямен кенепке сурет салудың техникасы, технологиясы,
әдістері болды. Көрекемөнер мектебінің аяқтан тұруының негізгі парадоксы
өнердің сырттан келген түрлерінің дербес үлттық мәдениеттің рухани ұясында
біртіндеп қайта оралуы, толығу дәрежесінде 90 жылдары жеткен сана сезімнің
ұлттық типіне пара-пара көркемөнер тілін құру болды.
Мәдениетіміздің, бір қырынан алғанды таныс, ал сонымен қатар үнемі
болжалуы мүмкін емес жағдайы – күрделі араласулар мен өзара әсерлердің,
бастан кешірген қиысулар мен түйісулердің, сонымен қатар көркемөнер мен
мүсін өнері түрінде көрініс беретін ұлттық сезіміміздің нәтижесі. Мүмкін
соның нәтижесі болар, 90-шы жылдардағы қазақ өнерінің жалпы ауқымын көру
үшін, сонымен қатар, сол өнердің көркемсуреттік процестерге әсерін
А.Қастеев пен А.Исмаиловтардың шығармашылығындағы алғашқы қадамдармен бірге
келіп, ары қарай Х.Наурызбаев, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, К.Телжанов,
Г.Исмайлова, С.Айтбаев, Т.Тоғысбаев және басқа да көптеген суретшілердің
өнерінде жалғаса отырып, қазақ сурет өнеріне енген рухани басымдықтар
стилдік көріністердің аса бай қырларының ішінде бола отырып – ақ сирек
кездесетін тұрақтылыққа ие болды.
Адам мен оны қоршаған орта арасындағы нәзік және рухани
үйлесімділікті, қазақ ұлтының табиғат – анамен, соның нәтижесінде әлеммен
біртұтастығын, туыстығын көрсетуге бағытталған, ұмтылысын, адамның рухани
және ішкі дүниесін білуге деген қызығушылығын, мәңгіліктің бір буыны – қас
қағым сәттің әдемілігіне, құндылығына сүйсіну, жалпыға белгілі жүйеге
ерекше жолмен ену және дүниетанымның басқа да қырларын суреттеу – міне
осылар, қазақ суретшілерінің еңбектерінен байқалатын рухани әдет-ғұрыптық
көріністер. Республикадағы бейнелеу өнерінің әмбебап тақырыбы, идеясы,
мазмұны мен ішкі қыр-сыры, ұлттың мәдени әдет-ғұрпымен үйлескен, тұрмыстың
жанданған, дүние тірегі болатын табиғат пен үйлесімділігін қалыптастыру
және адамның шығармашылық жігерін нығайту болды.
Түрлі жағынан көріне отырып, осы дүниетанымдық принциптер дамудың
бүгінгі күнгі сатысында да бейне өнерінің негізгі тірегі болып отыр және
сол арқылы қазақтың бейнелеу өнерін жалпы дүниежүзілік мәдени кеңістікке
үйлесімді түрде енгізуде. Осыған орай, бүгінгі күні бейнелеу өнері қандай
нысандар мен ерекшеліктерге ие болады деген сұрақ туады? Оның сарқылмас
потенциалық қандай суретшілердің шығармашылығынан қандай ағымдарды пайда
болуынан көре аламыз? Ата-бабаларымыздан қалған, ғасырлар бойы шындалған
мұралармен байланысады, бүгінгі күні ұлттық суретшілер мектебі кәсіби
толысудың қай дәрежесіне жете алады?
Мәдениет әлеуметтік және саяси оқиғаларға тікелей және дәлме-дәл
тәуелді болмағанмен, қоғамдық сананың нысандарының бірі болып табылады.
Көркемсуретті нысандар өз тілімен үнемі адам сезіміндегі шамалы болсын
өзгерістерді, оның рухани дүниесін көрсетіп отырады. Өнер өзінің мәнерлеу
құралдары мен тәсілдері жүйесінде адам өміріндегі, оның ішкі дүниесіндегі
өзгерістерді сөзсіз түрде көрсетеді, көп жағдайда оны ертерек сипаттайды,
алдын алады, сол себепті әлеуметтік тұлғаның даму динамикасын үйлестіреді
және белгілі бір арнаға бағыттап отырады. Оның дамуының әр сатыларында
алдыңғы қатарға түрлі басым идеялар шығады. Қазақтың кәсіби бейнелеу және
мүсін өнеріндегі 80-90-шы жылдардың соңындағы қалыптастырудың ішкі логикасы
айрықша талап еткен идея бейнелеу өнерін ұлттық тұрғыдан дербес түрде
сипаттау идеясы болды.
Келесі жайды айта кетуіміз керек, бейнелеу өнері өз техникасы,
техноголиясы, әлеуметтік қызметі тұрғысынан алғанда Батыстан әкелінген
бейнелеу өнерінің жаңа болса да, оның бүкіл жолы, ежелгі қайнар бұлағы бар
қазақ өнерінің қуатты діңгегінің жаңа көгерген бұлағы тәрізді үйлесе дамуға
толы болды. Сюжеттер ғана емес, суретшілердің ұлттық мінез-құлқы,
менталитеті, қоршаған ортаны түсіну және бейнелеу тәсілдері, тікелей немесе
жанама түрде бейнелеу және мүсін өнерінің сырттан келген тәсілдерінің
арасынан көп ғасырлық көшпелілік өмірге негізделген, өзіндік ерекшелігі бар
ұлттық сезімнің қайталанбас лебінің соғып тұруына ықпал етті. Соңғы
онжылдықтардағы өнердің ерекшеліктері ұлттық сана сезімнің парасаттылық,
философиялық дәрежесінің сапалық тұрғыдан алғанда өрлеуіне ықпал ететін,
өнердің рухани толысуы мен жоғарғы кәсіби деңгейінің ұштасуы болды.
Өнердің шартты ұлттық арнаға түсуі 80-ші жылдардың екінші
жартысында-ақ анықталды. Қайта құру кезеңі берген еркіндік, сырттан
бақыланбайтын ерікті өнер саласының пайда болуы, суретшілер мен
мүсіншілердің өз тамырлары мен пайда болу көздеріне қызығушылығын тудырды.
Өнердің осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Нурполатов Жахонгир
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕН СЫНЫПТАН ТЫС САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫ МАКЕТ ЖАСАУҒА
ҮЙРЕТУ ОҚУ ҒИМАРАТЫ 100Х80 Х40, пвх
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010700- Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Түркістан 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Әуелбеков
_____ ______________ 2015 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНЕН СЫНЫПТАН ТЫС САБАҚТАРДА ОҚУШЫЛАРДЫ МАКЕТ
ЖАСАУҒА ҮЙРЕТУ
ОҚУ ҒИМАРАТЫ. 100Х80 Х40, пвх
5В010700 – Бейнелеу өнері және сызу мамандығы
Орындаған
СБС-015 тобы студенті
Нурполатов Ж.
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.к., доцент м.а.
Жолдасова Б.
Түркістан 2015
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында орта білім берудің мақсаты – алған білімнің, кәсіби
дағдылардың негізінде өмірдің өзгермелі жағдайларрында еркін бағдарлай
алатын, білімі арқылы өз мүмкіндіктерін іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және адамгершілік тұрғыда өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдауға
қабілетті тұлға қалыптастыру екендігі көрсетілген [1].
Өркениетті дамушы елдер қатарына ену мақсатында жүргізілген іс-
шараларға қатысты алғаш күннен бастап ұлттық мәдениеттің қайта өркендеуіне
кеңінен жол ашылды.
Жалпы білім беретін орта мектептерде қазақ бейнелеу өнерінің
шығармаларын оқыту оқушылардың өз халқына сүйіспеншілігін арттырады,
жастарды өз Отанына деген мақтаныш сезіміне тәрбиелейді. Сондай-ақ мектепте
оқушылардың көркем мәдениетке деген оң көзқарасын қалыптастыруға және
қоғамның белсенді болашақ мүшесін тәрбиелеуге лайықты үлесін қосады.
Оқушылар бейнелеу өнері арқылы табиғат пен қоғамның дамуының, қоршаған
ортадағы әсемдікпен, адам қолымен жасаған әсемдіктің мәнін түсініп, олардың
даму заңдылығына көз жеткізеді.
Тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкес мектепте бейнелеу өнерін
оқыту бірнеше мақсаттарды көздейді. Оларға тоқталар болсақ, бірінші
қоғамның жан-жақты дамыған белсенді мүшесін дайындау. Орта мектепте
бейнелеу өнерін оқытуда жалпы білім беру мақсатын көздейді. Орта және
жоғары білім беретін оқу орындарында математиктер, дизайнерлер,
композиторлар дайындау сияқты суретшілерді де дайындайды. Соған дейін
мектептегі әрбір пән бірлесе отырып, оқушыларды жан-жақты гармониялық
дамуын қамтамасыз етеді. Адам бейнелеу сауаттылығының негізін меңгермесе,
өнерді бағалауға да түсінуге де үйрене алмайды.
Екінші оқушылардың дүние танымын қалыптастыру негізінде эстетика және
көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық тәрбие дегеніміз оқушылардың қоғамдағы,
ғылымдағы, өнердегі, табиғаттағы әсемдік қабілетін толық қабылдау,
тәрбиелеу болып табылады. Эстетикалық тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем
өмір сүруіне, әсемдікті жан-жақты қырынан көре білуге, эстетикалық тәрбие
беру үдерісінде адамдардың сезімін, талғамын, көзқарасы мен идеясын
қалыптастыру. Мектептің міндеті эстетикалық тәрбиенің әр түрлі әдістері
арқылы бала жүрегі мен сезіміне әсер ету белсенділігі болып табылады [2].
Тәуелсіз мемлекетіміздің саяси – экономикалық әлеуметтік жағдайының
ерекшеліктеріне қарай – бұл күнде халыққа білім беру саласы және оның әр
буыны үлкен өзгерістерге ұшырайды. Еліміз тәуелсіздік алды. Соның арқасында
халыққа білім саясатының бүгінгісі мен ертеңгісі жаңа көзқарас тұрғысынан
талданды және оны реформалаудың құқықтық негізі қаланды. Атап айтқанда, ел
Конститутциясынан бастау алған: Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасы
мектептерінің және осы мектептерден білім мазмұнының тұжырымдары сияқты
құжаттар дүниеге келді. Бүгінгі таңда жаңа білімді адамды қалыптастыру
барысында мектептің қызметі күннен-күнге ұлғая түсуде. Сондай қызметтерінің
бірі - сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстар.
Оқушыларды оқыту және тәрбиелеу үдеріс күрделі әрі көпқырлы үдеріс. Оқыту
және сыныптан тыс жұмыстардың органикалық бірлігі мен тығыз байланысы осы
үдерістің деңгейін көтеруде маңызды орындардың біріне ие болады.
Оқу тәрбие үдерісіндегі сыныптан тыс жұмыстардың маңызы үздіксіз
жоғарлайды, себебі тәрбие жұмыстарының мақсаттары жүзеге асырушы осы
сыныптан тыс жұмыстар. Сыныптан тыс жұмыстардың атқаратын қызметі сан қилы
әрі күрделі. Атап өтсек:
Табиғат пен қоғам арасындағы байланысқа деген диалектика-материалистік
көзқарастары қалыптасады.
Теориялық білімдерін өмір көріністері мен ұштастыруына себепші бола
алады.
Оқушылардың мамандыққа байланысы қызығушылықтарын арттырады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы мектеп оқушылардың
бойында адамгершілік және салауаттылық тұрмыс негіздерін қалыптастыруға,
азаматтық дамытуға жұмылдырады.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, олардың деңгейін көркемдік білімге
дейін көтеру мәселесі бүгінгі таңда айрықша мәнге ие болып отыр. Қазіргі
уақытта халықтың өнерге деген ынта ықыласы анағұрлым артты. Халықтың
творчествасын жаңғыртып одан әрі дамыту бүгінгі күннің көкейкесі мәселесі
болып табылады. Бұл орайда эстетикалық талғам ерекшеліктерінің бірі –
адамның тарихи мұраты халық өнеріне көз қарасының өзі өмір тәжірибесінің
атасы жатуда.
Бейнелеу өнері шығармаларын сыныпта және сыныптан тыс жұмыстарда
эстетикалық тәрбие беру жұмыстарында қолдану мәселелері Қ.Ералин,
Ж.Балкеновтың, И.Смановтың, Р.Мизамбаевтың және т.б. ғылыми еңбектерінде
қарастырылған. Бейнелеу өнерін оқыту ғалымдар С.Аманжолов, Б.Әлмұханбетов,
Д.А.Кемешов, А.Қамақов, Б.Оспанов, М.Абдрасилов еңбектерінде негізделген.
Өнер мектеп өмiрiнiң алғашқы күнiнен бастап-ақ баланың әлемге
көзқарасын қалыптастыру құралы ретiнде, әлемдi бiртұтас эстетикалық жағымды
мәнiмен қабылдауға, бағалауға және ассоциациялауға, яғни оймен
байланыстыруға, бейнелi ойлауға үйретiп, көркемдік білім, біліктілігін
дамытады. Әсемдікке баулып, өнер шығармаларын әсерлі сезініп, түсінуін және
оны толқыныспен қабылдауын қалыптастырады. Аңдау, аңғару түріндегі ойлау
машығына жақындау көркемдік таным әрекетінің өзіндік бір ерекшелігі өрісі
ашылмай-ақ жедел қабылдау нәтежиесі ғана көрінетін ой қисынымен кәдімгі
сыршылдық сезім бірлігін іздеу керек. Логикалық тыныс, сезімдік сипат
қашанда жаратылыс құбылысын суреткер санасы байыта қорытып, келісті
мүсіндеген бейне бойында біте қайнасып жатады. Әрине логикалық жүйеге өз
алдына жеке бөлініп ап-айқын, бадырайып тұрмайды, ол тек сезім арқылы
өріліп жетеді. Өйткені, сұлулық игілігін сомдау жолында жас жеткіншек
қашанда ойлана отырып, тіршілік жарасымын бұрмаламай, өз әл қадірінше дүние
құбылысын бар болмысымен мейлінше қаз қалпында, дәлелді бейнелеуге тырысады
[3].
Осындай құндылықтардың болашақта қолданыстан шығып қалмасы үшін мектеп
оқушыларына көркем білім беру бағытында зерттеу жұмысын жүргізу үшін
тақырыпты Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс сабақтарда оқушыларды макет
жасауға үйрету - деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бейнелеу өнері пәнінен мектепте сыныптан тыс
сабақтарда оқушыларды макет жасауға үйрету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: жалпы білім беретін орта мектептің оқушыларына
көркем білім беру үдерісі.
Зерттеу пәні: бейнелеу өнері сабақтарының тиімді жүргізу әдістері мен
формаларын айқындау
Зерттеу міндеттері:
- айтылған мәселелер бойынша арнайы, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау;
- Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс сабақтарда оқушыларды макет жасауға
үйрету жолдарын анықтау;
- мектеп оқушыларына сыныптан тыс сабақта көркем білім беру әдістері
мен формаларын сипаттау, сабақ үлгісін жасау;
- оқушыларға макет үйрету мақсатында Біздің университет тақырыбында
кескіндемесін орындау жолдарын мазмұндау.
Зерттеу әдістері:
- ғылыми, әдістемелік әдебиеттерді оқу және оларға талдау жасау;
- мектеп оқушыларының шығармашылық іс-әрекеттерін бақылау;
- мектепте іс-тәжірибе барысында озық педагогикалық тәжірибелерді
зерделеу және талдау, салыстыру
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ОРТА СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ОБРАЗДА ТАНУ
ІСКЕРЛІКТЕРІН АРТТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Қазақ бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары
Қазақ бейнелеу өнері - көркем кескіндеме, сәулет, мүсіндеме, графика,
сән және қолданбалы өнер салаларын қамтитын, ұлттық дүниетанымға
негізделген көркем өнер. Қазақ бейнелеу өнерінің бұқаралық ең ежелгі түрі –
халықтың қолөнері болып табылады. Әдебиет пен музыкаға қарағанда, кәсіби
қазақ бейнелеу өнерінің қалыптасу және даму жолы өте күрделі болды. Оның
бастауында этнограф-ғалым Ш.Уәлиханов тұрды. Кейінгі зерттеулер Шоқан
туындыларынан (әсіресе, графикалық суреттері), “Потанин”, “Тезек төре”,
т.б. портреттік жұмыстарынан оның кәсіби суретшілерге тән шеберлігі
байқалатынын анықтады. Шоқанның қас-қағым сәтте салған графикалық долбар
суреттері қайта өрлеу дәуірі өкілдері (Леонардо Да Винчи, Рафаэль Санти)
шығармаларымен сабақтасып жатыр (“Аға сұлтан портреті”, “Бақсы”, “Қазақ
музыканттары”, “Шығыс ұйғырларының киімі” т.б.). Шоқан қазақ бейнелеу
өнерінің графикалық саласында ғана емес, сонымен қоса, кескіндеме саласында
да жоғары шеберлікке жеткен (“Алатау көрінісі”, “Жатақ”) [4].
Қазақстанда бейнелеу өнерінің кәсіпқой шеберлерін даярлайтын студия
1920 жылы ұйымдастырылып, онда Н.Г. Хлудов, Н.Антонов және мүсінші А.С.
Пономарев сабақ берді.
XX ғасырдың 20 – 30 жылдары қазақ бейнелеу өнері шеберлері алғашқы
қадамдарын жасады. Жас суретшілер кескіндеме мен графиканың кәсіптік
шеберлігін меңгерді. Олар (Н.И.Крутильников, Ә.Қастеев, Ә.Ысмайылов, И.И.
Савельев, Б.Сәрсенбаев, Қ.Қожықов, т.б.) өздерінің қарапайым мазмұнға
құрылған алғашқы еңбектерінде елімізде болып жатқан өзекті өзгерістерді
бейнелеуге ұмтылды.
1928 жылы Семейде бейнелеу өнері шығармаларының алғашқы көрмесі
ұйымдастырылды. Қазақстан суретшілерінің кәсіптік шеберлікті тез игеруіне
сол кездегі одақтас республикалардың, Мәскеу мен Санкт-Петербург
шеберлерінің тәжірибесі көп көмектесті.
1933 жылы республика Суретшілер одағының ұйымдастыру комитеті құрылды.
1934 жылы Мәскеудегі Шығыс мәдениетінің мемлекеттік мұражайында қазақ
суретшілерінің тұңғыш көрмесі ұйымдастырылып, бір жыл өткен соң Алматыда
Қазақ мемлекеттік көркемсурет галереясы ашылды. Әлеуметтік-экономикалық
және мәдени өмірдің жаңа жағдайлары, түбегейлі уақыт талаптары шығармаларға
тың тақырып болды. Ә.Қастеев шығармаларының өзіндік ұлттық бояуы осы кезде
жарқырап көрінді. Қазақ бейнелеу өнері қалыптасу және өркендеу жолы осы
суреткер шығарм-мен тығыз байланысты. Шығармалары бүкіл Отан келбетін
бейнелейтін Ә.Ысмайылов та қазақ кескіндемешілерінің аға буынына жатады.
1940 жылы маусымда ашылған Қазақстан суретшілерінің І-съезі
шығармашылық ұжымның біраз жылғы жұмыстарын қорытындылап, ұлттық өнерді
одан әрі дамытудың жолдарын белгілеп берді. 40-жылдардың басында қазақ
кескіндемесі мен графикасы едәуір табыстарға жетті. Екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында республика қыл қалам шеберлері өз өнерлерін фашист-
басқыншыларына қарсы үгіт-насихат құралына айналдырып, бүкілхалықтық
ерлікті, қаһармандық пен қайсарлықты көрсетуге күш салды. Бұл жылдары
Леонтьев, К.Я. Баранов, Риттих, А.И. Черкасский, И.Я. Иткинд, М.С. Лизогуб
және т.б. табысты еңбек етті [5].
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ бейнелеу өнерінің
барлық түрі: кескіндеме, мүсіндеме, графика ілгері дамыды. Қазақ және өзбек
халықтарына ортақ суреткер – қазақ табиғатын тамсана жазған, алғашқы
академик-суретші О.Н.Таңсықбаев Қазақ бейнелеу өнерінде ерекше орын алады.
Ол елден жырақ жүрсе де (Өзбекстанда тұрған) бар болмысымен, жүрегімен өзін
әрқашанда елімен, жерімен бірге сезінген, қазақ табиғатын ерекше бір
сүйіспеншілікпен жазған суретшінің бірі болды (“Қазақстан жолдары”, “Көш”,
т.б.). Қазақ бейнелеу өнері жанрлық және ізденіс бағыттарының сонылығымен
ерекшеленеді. Қазақ бейнелеу өнерінде графика елеулі орын алады. 60-жылдары
акварельдің, офорттың, линогравюраның, автолитографияның өзіндік бағыттары
бар дарынды шеберлері (А.А. Дячкин, Е.Г. Сидоркин, Н.С. Гаев, Ш.Б.
Кенжебаев, И.Г. Квачко, т.б.) өсіп жетілді.
Қазақ бейнелеу өнерінде халықтың өзіндік дүниетанымын, оның мәдениеті
мен дәстүрлік ерекшеліктерін танытатын белгілер барған сайын айқын
қалыптасты. Бұл кезеңдегі өнердің дамуына А.Ғалымбаева, Г.Ысмайылова,
Қ.Телжанов, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, Ә.Жүсіпов, С.Романов, А.М. Степанов,
К.Шаяхметов, Ү.Әжиев, т.б. суретшілердің тақырыптық картиналары үлкен үлес
қосты. Ауыл тақырыбы көптеген Қазақстан суретшілерінің назарында болып,
әсіресе, шығармашылық жолын 60 – 70-жылдары бастаған шеберлердің ең басты
тақырыбына айналды. С.Айтбаев, Ш.Сариев, Т.Тоғызбаев, Ә.Садыханов,
О.Нұржұмаев, А.Ақанаев шығармаларына өзіндік дүниетаным, өмірді кең көлемде
тани білу, символикаға құштарлық тән болды.
Бұл суретшілердің шығармалары айқын да күрделі түсімен, шиыршық атқан
бояуымен, белсенді кеңістік ортасымен, бейнелердің әсемдігімен және
сырлылығымен ерекше көзге түседі.
М.Қисамединов еңбектері жұртшылықтың қызығушылығын туғызды. Оның
Махамбет Өтемісұлының өлеңдеріне салған суреттерінде (1973) өз халқының
азаттығы жолында күрескен батырдың тарихи бейнесін жасады. И.Исабаев қазақ
әдебиеті классиктерінің, Қазақстан жазушыларының шығармалары, балалар
әдебиеті бойынша суреттер салумен қатар көптеген қондырғылы графика
шығармаларын берді.
20 ғасырдың 70 – 80-жылдар шығармаларында өзіндік қолтаңбасы айқын
графиктер қатары көбейді. 80 – 90-жылдары Қазақ бейнелеу өнері тың
ізденіспен, еуропа жаңа сипаттағы ағымдардың әдіснамасын меңгеруімен
ерекшеленеді (А.А. Ақанаев, Е.Мергенов, Д.Әлиев, Е.Төлепбаев, Б.Түлкиев,
Ж.Аралбаев, т.б.). Одан беріде күнделікті қарапайым қазақ өмірін, белгілі
тарихи кезеңдерді жаңаша сипат беріп, ерекше тәсілмен бейнелей білген
суретшілер бой көтерді (М.Аманжолов, А.Нақысбеков, К.Каметов, Е.Сергебаев,
А.Қорғанбаев, Т.Ордабеков, А.Дүзелханов, т.б.). Елімізге қасірет әкелген,
көп жылдар бойы жабық тақырып болып келген Семей атом полигонының, Аралдың
қасіретті ащы шындығы бейнеленді (Ақанаев, М.Аманжолов, А.Губашев,
Ә.Төлебиев, т.б.). Е.Төлепбаев 2002 ж. халықаралық С.Дали атындағы алтын
белгіге ие болды [6].
Бейнелеу өнерінің бірнеше түрлері бар, олар:
1. Бейнелеу өнеріне түсініктеме беруде біз алдымен графика өнерінен
бастаймыз. Бейнелеу өнерінің ең кең тараған түрі - графиканы көп жағдайда
басқа өнер түрлерінің дайындық кезеңіне жатқызғанымызбен, ол өзінің мақсат-
міндеттерімен және өзіне тән ерекше әдістерімен өз бетінше жеке дербес өнер
туындысы бола алады.
Графика термині - грек тілінен; graphein, тырнау, жазу деген
мағынаны білдіреді. Графика – графикалық деп аталатын, өнер құрамының
ерекше бір түріне негізделетін, бейнелеу өнері, бейнеленуші беті (көбінесе
ақ қағаз), сызықтар, штрихтар, дақтар, нүктелер.
Өнердің графика түрі тырнайтын, жазатын, грифель құралының көмегінен
сызылып пайда болатындықтан, графика өнері каллиграфиямен, жазбамен тығыз
байланысты. ХІХ ғасырға дейін графика мен сурет түсініктері қатаң екіге
ажыратылып қаралды. Графика деп тек баспа техникасымен салынатын жұмыстарды
атаса, суретке – қолмен салынатын жұмыстарды: нобайды, этюдты,
наброскаларды жатқызды [7].
2. Мүсін өнеріне табиғи материалдан ойылып, қашалып, құйылып жасалатын
бұйымдарды, заттарды және т.б жатқызамыз. Мысалы, тас дәуірінен жеткен
тастан қашалған кішкентай құдай ана мүсіні немесе саз балшықтан жасалған
жануар мүсіні, темірден құйылған адамның мүсіндері, т.б.
Мүсін - үш өлшемді өнер түріне жатады. Оны көру нүктесі жан-жақтан
болғандықтан оны айналып жүріп көруге болады. Мүсін көбіне сәулет өнерімен
тығыз байланыста дамиды. Сондықтан да болар, мүсін сәулет өнерінде тірек
қызметін атқарып, құрылыс конструкциясына қатысты дамыды (кариатида,
атланттар, капительдер, консондар). Нарюрморт, пейзаж тақырыптары мүсінге
үйлесе бермейтін болғандықтан, көбіне гүлдер мен өсімдіктер мүсін өнерінің
тек сәндік қызметін атқарып, олар жазық бетте рельефті бедерленеді.
Мүсіншінің материалдары - саз балшық, ағаш, темір, гипс, тас, мәрмәр
т.б.
3. Кескіндеме өнері көпшілік қауым ұнататын өнер түрі. Өйткені
кескіндеменің тіліне ұшқыр қиял, мәңгі идеялар, бір сәттік мезет пен мінез-
құлықтың нәзік құбылыстары мен дүниенің барлық құбылыстарын, сезімдерін,
мінез-құлқын, күйзелістерін, нұсқаның нәзік қатынастырын бейнелеп көрсету
тән. Кескіндеме – бір ғана көру нүктесі бар және кеңістік пен бейнелеушінің
жұмыр көлемі тек иллюзиялы өмір сүретін жазық бетте орындалатын өнер түрі.
Бұл кеңістік кескіндеменің негізгі шарттылығын құрады. Батыс Еуропалық
кескіндемеде үшінші өлшемнен бас тарту деген жоқ, ал көрермендер
кескіндеменің екі өлшемді екендігін ұмытып та кетеді. Әрбір картинаның
орындайтын екі функциясы бар – бейнелеуші және экспрессивті-сәнді. Кенеп
(картина) кеңістігіндегі декоративті-ритмді кім түсінетін болса, сол адам
кескіндемешінің тілін де түсіне алады [8].
4. Сәулет өнері дегеніміз (лат. агсһіtectura, грек. агсһіtеctіоn -
құрылысшы) - құрылысты жобалау, тұрғызу мен салу, оған көркемдік бейне беру
өнері. Сәулет өнері туындылары адамның күнделікті тіршілік ортасын
қалыптастырады. Олар: әртүрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және
адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын
үйлер, коғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер.
Сәулет өнері, графика, кескіндеме өнерлерімен туысқан, өйткені ол да
сызықтар мен жазық беттерге жүгінеді. Сәулет және мүсін өнерлері
туыстастықта, екі өнер де масса мен көлемге бағынады. Олардағы тереңдік
кеңістікке сүйенеді. Сәулет өнерінде барлық өнер түрлері бірігіп
жинақталған синтезді өнер. Сәулет өнері мен мүсін өнерінің синонимдік атауы
– пластика.
5. Ең көне адамзат жаратылғаннан бері пайда болып, дамып адамның
күнделікті өмірінде, тұрмысында ажырамастай бірге келе жатқан өнердің түрі
– қол өнері. Қол өнерінің атқаратын негізгі екі функциясы бар: бұйым және
көркем өнер туындысы. Қол өнеріне қолдан жасап шығарған өнер туындыларын
жатқызамыз. Қол өнері қайталанып жасалып шығарылғанымен, оны жасаушының
эмоционалды күйі (халі) ешқашан да қайталанбайтын болғандықтан, жасалған
бұйым да ешқандай қайталанбайтын сонылыққа ие болады. Қол өнері ұлттық
өнермен тікелей байланысты, сондықтан да онда ұлттық дүниетаным, ұлттық
түсініктер мен ұлттық тәжірибелер жемісінің нәтижесі байқалады .
6. Дизайн өнері - құрастырамын, ойлап табамын деген мағыналарды береді.
Дизайн өнері көбіне сәулет өнерімен байланысты. Сондықтан ғимараттың ішкі
интеръерінің және сыртқы эстеръерінің дизайны деген түсініктер бар.
Дизайн өнері әсіресе ХІХ ғасырдың аяғында пайда болып қарқынды
дами бастайды. Ол өнерде осы кездегі жаңа формаларды іздестіру құбылысы
дамыған тұста пайда бола бастайды [9].
Ал өнерді тудырған қоғамдық қажеттіліктер қандай?
Адам еңбек үдеріснде айналадағы дүниені танып біледі. Бұл білім оған
өте қажет, өйткені еңбек дегеніміз білімді қажет ететін мақсатты да саналы
іс-әрекет. Алайда еңбек ету үдеріснде көздеген мақсатқа жету үшін білім
ғана жеткіліксіз, ол үшін белгілі бір мінез-құлық сапалары, мысалы
табандылық, ержүректілік, ынтымақтылық сезім және сондай-ақ қара күш
сапалары – күш-қуат, төзімділік, ептілік тағы басқалары керек. Ал бұлардың
бәрі адамға өздігінен келмейді, оларды тәрбиелеу қажет. Өнер сол сапаларды
тәрбиелеудің маңызды бір құралы ретінде пайда болды. Қысқасы, өнерді
тудырған қоғамдық өмір қажеттіліктері, біріншіден, дүниетану және,
екіншіден, адамды тәрбиелеу.
Өнердің мынадай үш негізгі ерекшелігін атап көрсету керек:
біріншіден, өнер шындықты бейнелендіру формасы, яғни дүниетану формасы;
екіншіден, өнер қоғамдық сананың адам эстетикалық сезім тудыратын формасы.
Өнердің шындықты бейнелендіру формасы ретіндегі ерекшелігі ең
алдымен оның нені және қалай бейнелендіретінімен анықталады.
Өнер дүниені адамның нақты сезімдік формада бейнелендіру қабілетіне
негізделеді.
Егер құбылыс пен мән бір-біріне сәйкес келсе, демек, адам сезім
мүшелерімен құбылыстардың мәнін тікелей танып біліп отырса, онда ешқандай
ғылымның керегі болмас еді. Бірақ құбылыстың мәнін тікелей сезіну арқылы
білуге болмайды. Ғылым заттар мен құбылыстарға тән жалпы, маңызды
қасиеттердің, қатынастардың бейнесі, демек мәннің бейнесі. Бұл жалпы мәнді
ғылым жалпы ұғымдар мен категориялар, заңдылықтар формасында бейнелендіреді
Өнер де жалпыны бейнелендіреді, бірақ оны абстракция формасында
емес, жинақталған жеке образ формасында немесе, өнер тілімен айтқанда,
типтік образ формасында бейнелендіріледі. Шындықта жалпы типтік образ жеке
нәрселерде ғана өмір сүруде, демек, жеке нәрселер арқылы көрінеді.
Сондықтан өнердегі типтік образ дегеніміз жинақталған, жалпыланған образ.
Бірақ ол жалпыланған типтік образ жеке образ арқылы бейнелендіріп
көрсетіледі.
Өнердің шындықты бейнелеу формасының ерекшелігі сол, ол көркем образ
болып табылады.
Көркем образ дегеніміз ең маңызды, типтік образды жеке образ арқылы
көрсету немесе өмірдің жалпы, маңызды типтік жақтарын жеке құбылыс
формасында, яғни нақтылы сезімдік формада бейнелеп көрсету.
Демек, көркемобразды (бейнені) ұғыммен де, түйсікпен де теңгеріп
қарауға болмайды. Көркем образдың ерекшелігі сол, ол жалпыны жеке арқылы
танып білу. Нағыз өнер шығармаларындағы көркем образдар шындықтың сырт
белгілерін бейнелемей, маңызды жақтарын бейнелейді.
Өнер – қоғамдық сананың идеологиялық формасы. Өнер идеологиямен екі
тұрғыдан байланысты. Біріншіден, ол белгілі бір таптың мүддесіне қызмет
етіп, оның саяси, моральдық, философиялық, эстетикалық және тағы
басқалардың көзқарастарының насихатшысы және, екіншіден, ол адамдардың
қоғамдық қатынастарымен тығыз байланысты, қоғамдық сананың басқа формалары
сияқты, қоғам алдында тұрған әлеуметтік мәселелерді шешуге қызмет етеді.
Өнердің келесі ерекшелігі сол, ол – қоғамдық сананың эстетикалық
сезім тудыратын формасы. Суретші, жазушы шындық құбылыстарына тән
эстетикалық сапаларды ашып көрсетеді. Сондықтан көркем шығармаларда өмір
белгілі бір эстетикалық идеяларға сәйкес бейнеленеді, яғни өнер шындық
нәрселері мен құбылыстарын көрікті немесе көріксіз, көңілді немесе
көңілсіз, қайғылы немесе күлкілі деген сияқты категориялар формасында
бейнелеп, баға береді.
Әдемілік, көркемділік адамның күнделікті өмірінде зор роль атқарады.
Адамды қоршаған орта көркем болса, оның өзі адамды көңілдендіріп, еңбек пен
өмір шабытын тудырады. Адам тек ғылым заңдарына сәйкес қана емес, әдемілік
заңы бойынша да еңбек етеді деп атап көрсеткен болатын К.Маркс.
Өнер арқылы мәдениет өзінің тұңғиық тереңінде болып жатқан
құбылыстерын дәп бір айнаға қарап көргендей, байқап отырады. Сондықтан да
өнерді мәдениеттің айнасы деп анықтауда негіз бар. Нақты тарихи жағдайлар
шеңберінде белгілі бір ұлттың, этностың мәдениетінде өнер аоқылы сол
мәдениеттің әлемді және әлемдегі адамды түсінуін көреміз.
Өнер - мәдениеттің айнасы деп бекерде бекер айтылмаған. Ол
мәдениеттің жаны, оның өзіндік танымының түрі. Сұлулық заңы бойынша адамның
дүниені игеру барысында әдеби мәтіндерге, мүсінге, сәулет туындыларына,
суреттерге, әуенге, биге және тағы сол сияқты негізделген өнер түрлері
қалыптасады.
Өнер деп адамның рухани болмысына, сезіміне, эмоциясына әсер етіп,
оны толғандыратын суреткер қолынан шыққан шығармашылық үлгісін айтамыз.
Өнер – адами ақиқат, адамдандырылған екінші әлем. Өнер, көркем бейне және
жасампаздық тікелей әлеуметтік адам тұлғасымен байланысты категориялар.
Өнерде үйлесімділік ретінде танылған кемелділік бейнесі жасалады.
Өнер арқылы адамның әмбебаптылығы ашылады. Өнер адамның шексіз болмыстық
сұрақтарына жауап табуға талпыныс барысында гуманистік принциптерді
қалыптастырады. Нәтижесінде, өнер тек белгілі бір қоғамның даму нәтижелерін
көрнекілеп қана қоймай, сонымен қатар, әлеуметтік-рухани өмірдің күйіне
әсер ететіндігін білдіреді.
Әсемдік, әдемілік, сұлулық сынды бірдеңгейлік ұғымдар мазмұнына
негізделген өнер туындысы үшін адам мен қоғамнің еркіндік туралы
түсінігінің мәні зор. Өнерді көп ойшылдар өз ләззаты, өз рахаты өзінде,
ешнәрсеге тәуелсіз мақсатсыз мақсат көздегіштік деп анықтайды. Бірақ, бұл
сипаттамалардан өнерді беталды, тізгінсіз әрекет деп түсінуге болмайды. Бұл
тұста таза өнер мен кәсіп-өнерді ажырата білген абзал. Мысалы, неміс
философы И.Кант таза өнер мен кәсіп-өнерді ажыратып қарастырды да,
біріншісін – еркін өнері, екіншісін – табыс үшін жасалатын өнер дейді. Кант
бұл жерде еркін өнер деп адамныңөзінің рухани болмысынан шыққан образды
шешімдермен байланысты өнерді айтып отыр. Ал табыс үшін, сауда-саттық
мақсатында жасалған өнер өзіне емес, өзгеге ұнау үшін, сатып алушы
талғамына, сұранысына аңғайластырып жасалынады.
Өнердің жекелеген түрлерін және олардың бір-бірінен ерекшеліктерін
білу, ажырату адамзатты көнеден бері толғандырып келеді.
Бейнелеу өнері – дүниені көзбен көріп түйсіну негізінде бейнелейтін
пластикалық өнердің бір саласы.
Бейнелеу өнері негізінен кескіндеме, мүсін, графика жатады. Бейнелеу
өнерінің белгілері архитектура, безендіру және қолданбалы өнерде көрініс
табуы тиіс. Сондықтан шартты түрде оларды да бейнелеу өнері қатарына
жатқызамыз. Сондай-ақ, театр, кино, теледидарға безендіруді, көркем
дизайнды да бейнелеу өнері ретінде таниды. Бұл өнердің де негізінде адам,
табиғат және заттық әлемді тұтастықта, бірлікте қарастыру жатыр.
Бейнелу өнері дүниені байқау, бақылау, көру нәтижесінде оның көркем
бейнесін жасайды. Әр ғасыр, дәуір, кезеңде пайда болды. Бейнелеу өнерінің
туындылары өзіндік бейнелеу жүйесі мен көркемдік үндесудің түрлі типтерін
құрайды. Бұл өнер танымдық, құндылық және қарым-қатынастық қызметімен де
ерекшеленеді. Уақыттық даму үдеріс басқа өнер түрлеріне (әдебиет, музыка,
театр, кино) қарағанда бейнелеу өнерінде шектеулі, ол негізінен кеңістіктік
ауқымымен ерекшеленеді. Суретші өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол
сәттегі қалпымен көрсетуге ұмтылады.
Бейнелеу өнерінде заттардың мәніне байланысты, тарихи даму барысында
қалыптасқан, жалпы көркем шығармашылыққа тән – жанрдың түрлері. Жанр –
көркем шығармашылықтың ішкі түрлерге бөлінуі. Жанр француздың genre-түр
деген сөзінен алынған, шығармалардың нені бейнелегенін білдіреді. Бейнелеу
өнерінің түрлері әр алуан ұғымдардың мән-мағынасын түсіндіреді.
Өткен уақыттың уақиғаларына арналған туындыларды тарихи жанрға
жатқызады.
Адамдардың тұрмыс-тіршілігінен құралған шығарманы тұрмыстық жанрға
жатқызады.
Ұрыс даласындағы шайқастарды бейнелейтін суреттер батальды жанр, оны
салған суретшіні баталист деп атайды.
Анималистер деп бірыңғай аңдарды бейнелейтін суретшілерді айтады. Ол
латынның animal (хайуанат) деген сөзінен шыққан.
Маринистер теңіз көріністерін салады, ол латынның marinus - теңіз
деген мағынаны білдіреді.
Витраж - терезеге салынған сурет. Ол француздың vitre (терезе әйнегі)
деген сөзінен шыққан. Орта ғасырларда салынған соборлардың барлығы дерлік
витраждарымен ерекшеленеді.
Графика-сурет салу өнері. Гректің grapho (жазамын, суретке
саламын) деген сөзінен шыққан.
Кескіндеме ең бір ежелгі өнер. Ол көне дәуір мен қайта өрлеу
дәуірінде де, Ежелгі Египет пен Грецияда да өмір сүрген. Кескіндеме
станоктік және монументтік деп екіге бөлінеді. Мольбертке немесе керілген
кенепке салынған шығармалар станоктік, ал үйлердің ішкі немесе сыртқы
қабырғаларының өзіне салынған шығармалар монументтікживописке жатады.
Композиция - латынның compositio ойлап шығару, құрастыру деген
сөзінен шыққан. Суретші өз шығармасында айтпақ ойы анық әрі әсерлі болу
үшін, онда бейнеленетін адамдар мен оларды қоршаған нәрселерді белгілі бір
ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.
Миниатюра – ескі қолжазба кітаптардың беттерінде айтылып отырған
оқиғаны бейнелейтін суреттер. Суреттердің көлемі шағын болса да, суретші
ондағы ең бір елеусіз нәрселердің өзін мүлт жібермей, тәптіштеп көрсетеді.
Мозайка – (франц. mosaique) ең ежелгі өнердің бірі. Ол асыл шынының
түрлі-түсті сынықтарынан құрастырылған сурет.
Мүсін - ең ежелгі өнерлердің бірі. Ол латынның sculpere-
қашау деген сөзінен шыққан. Мүсінші өз шығармасын тастан, мәрмәрдан
қашайды, не саздан жасайды. Ол өз ойын картинадағыдай тек бір жазықтықта
кескіндемей, кеңістікте жан-жағынан бірдей көрінетіндей қылып, толық
мүсіндейді.
Натюрморт - (франц. naturemorte) өлі табиғат деген ұғымды
білдіреді. Оған тұрмыста кездесіп жүретін заттарды бейнелейтін картиналар
жатады. Натюрморт алғаш рет ХҮІІ ғасырдың басында Голландияда пайда болды.
Портрет – француздың portrait- бейнелеу деген сөзінен шыққан, арнайы
адамдардың суретін салу бейнелеу өнеріндегі жанрдың бір түрі.
Пейзаж - (франц.paysage) табиғат көріністерін бейнелейтін бейнелеу
өнерінің жанры. Кейбір пейзаждар өмірде бар нақты өлкелердің көрінісін
бейнелесе, енді біреулері суретшінің қиялынан туады. Адамдар әу бастан
табиғат көрінісін салған. Бірақ көпке дейін белгілі бір оқиға мен адамның
тұлға-тұрпатын бейнелегенде керек фон ретінде пайдаланып келген. Тек ХҮІІ
ғасырда ғана бірыңғай табиғат көрінісін бейнелейтін картиналар туа бастады.
Мұндай жанрды голланд суретшілері ойлап тапты.
П.ғ.д., профессор Қ.Ералин өзінің зерттеулерінде Бейнелеу өнеріндегі
көркемдік ағымдар әр елден өнердің дамуына байланысты пайда болып дамып
отырған. Бұл көркемдік ағымдардың қатарына натурализм, абстракционим,
модернизм, романтизм, символизм, импроционизм, постимириосионизм, футуризм,
формализм, кубизм ағымдары жатады - деп сипаттайды [10].
Натурализм француздың натуралисте деген сөзінен шыққан, табиғи деген
ұғымды білдіреді. Натурализм 19 ғасырдың аяғында Еуропа мен АҚШ әдебиеті
мен жерінде пайда болған бағыт. Натурализм өмір материалдарын зерттеп
игеруде, адам тағдыры мен мінезін жасауда ең әуелі оның табиғатына-
биологиялық, физиолгиялық ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөлуді талап етеді.
Натурализм эстетикасын қалыптастырып өсіруде ғылымның табыстары зор роль
атқарады. Натурализм теоретиктері жазушыларды тек ғылым, оның ішінде
табиғат туралы ғылым ғана романтикалық ауытқушылықтан, дәйексіздіктен
сақтайды деп үйретті және өмірді, халық тұрмысын зерттегенде ғылыми
дәлдікті, тиянақтылықты, шыншылдықты талап етті.
Натурализм бағытын ұстаған суретшілер де импрессионизм өкілдері
секілді өмірді тікелей қабылдап, қозғалыстық нақты қалпын бейнелеуге бой
ұрды. Сонымен бірге натурализм әлеуметтік құбылыстардың көлеңкелі жақтарын
қамтуға талпынды. Натурализм бастапқыда тек нақтылы әдеби-тарихи бағытты
ілдіріп, бейнелеу өнеріне ішінара ғана ықпал ете алды, әрі кейіннен
жалпылама ұғымға айналды.
Абстракционизм латынның абстрагтио деген сөзінен шыққан, дерексіздік
деген мағына беретін ұғым. Абстракционизм-кескіндеме өнерінде, мүсін мен
графикаға нақты заттарды бейнелеуден бас тартатын ағым.
Абстракты өнер 1910-13 жылдары кубизм, экспрессионизм, футуризм
сияқты ағымдардың жіктелуі кезінде пайда болды. Көркемдік форманың қандай
да көріністерінен (фактура, аумақ бояу) бас тартқан абстракты өнердің
алғашқы үлгілерін Германияда В.В.Кандинский, францияда Р.Дапоне, Ресейде
К.С.Малевич жасаған. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін абстрактілі өнер
дадоизм мен сюрализм өкілдерінің жекелеген шығармаларынан байқалады. 20-
ғасырдың 3-жылдарының басында, негізінен, францияда әр ұлттық және әр
бағытың суреткерлерін біріктіретін абстракты өнер топтары болды. Екінші
дүниежүзілік соғыс жылдарында АҚШ-та абстракты экспрессинизм деп
жариялаған, оқыс бояулар мен кескіндердің қиюласуын дәріптейтін мектептер
пайда болды. 20-ғасырдың 50-жылдары абстракты өнер көркемөнердегі негізгі
түрлердің біріне айналды. 20-ғасырдың 60-жылдарының аяғына дейін
абстрактілі өнер ресми танылған жоқ, сыңар жақты бағаланды. Қатаң
идеологиялық қысымға қарамастан абстракті өнердің әр түрлі бағыттары пайда
болды.
Модернизм – француздың moderne - ең жаңа, қазіргі деген мағынаны
білдіреді. Модерн 19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басында еуропалық және
америка өнерінен орын алған стильдік ағым. Бұл ағым Испанияда Модернизм
деген атпен белгілі болды. Модернизм өкілдері пікіріне қарағанда ол қоғам
құруға ықпал жасарлық жаңа өмір стилі, адам баласына эстетикалық ләззат
алар орта мен тұрмыс жағдайын туғызу, байырғы дәстүрден бөлек, қазіргі
конструкциялар мен материалдарды жаңа тәсіл, тәжірибелермен пайдалану
арқылы өнерге жаңа жол салу болып табылады деп тұжырымдайды. Модернизмнің
негізгі принциптері – әсірсе бар мүддеге сай ғимараттар тұрғызу идеясынан
айқын көрінеді; өнер арқылы дүниені өзгертуге талпыныс жасауға ұмтылды.
Модернизм стиліне тән қасиеттің бірі-қондырғылы, сондай-ақ сәндік
қолданбалы өнердің бір-бірімен астаса дамуы болды. Кескіндеме мен мүсін
өнерінде модернизм стилі символизммен тығыз байланыста бола отырып, өз
алдына көркемдік жүйе жасауға ұмтылды. Дегенмен ол 19-ғасырдағы дәстүрлі
үлгіден алшақтап, шарттылыққа негізделген жаңа еуропалық ағымға бой ұрды.
Бұл салада П.Гоген бастаған понтовен мектебі елеулі саласындағы белгілі
өкілдері Ресейде М.А.Врубель, неміс Г.Обрист болды. Модернизм-өнер
саласындағы әр текті (кубизм, сюррализм, футуризм, дадоизм, экспрессионизм,
авактордоизм, т.б.) ағым болып табылады. Модернизм өз кезегіндегі
мәдениеттің тоқырауы мен реализм әстүрінен қол үзуін айқындаған бағыт
ретінде 19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басында пайда болған.
Романтизм ағылшынның романисизм деген сөзінен шыққан 18- ғасырдың
алғашқы жартысында Еуропамен Америка елдерінің рухани мәдениетінде :
музыкада, бейнелеу өнерінде, эстетикаға және т.б. ғалымдар салаларында
тараған идеялық көркемдік бағыт. Тоғышарлық өмір салтын қабыл алмау, қасаң
қарым-қатынастың тұрпайылығы мен дөрекілігі , рухани азғындық пен қара
бастың қамын ойлау, бәсекелестік пен көре алмаушылықтың етек алуына қарсы
наразылықты романтизм идеологиясы басты мәселе етіп көтерді. Романтизмнің
адамзат мәдениетінің дамуындағы тарихи ролі зор. Ол көптеген елдердің
рухани мәдениетін гуманистік қоғам қайшылықтарының мәні терең ұғынуына жол
ашты [11].
Бейнелеу өнеріндегі романтизм мүсін өнеріне қарағанда кескіндеме мен
графикада айқын көрініс апты. 18-ғасырдың аяғы мен 19-ғасырдың бас кезінде
У.Блейк (Англия), Ф.Гойя (Испания) Э.Деланура (Франция) еңбектерінен
романтизм белгілері аңғарылды. Романтизмнің іргелі мектебі Ростоврация мен
Июль монархиясы кезінде Францияда өркен жайды. Ол академиялық классизм
өнеріндегі догматизм мен буалдыр рационализмге қарсы күрес үстінде
қалыптасты. Романтизм мектебінің алғаш негізін салушы –Т.Жиреко болды.
Композицияны асқақ динамикаға құру, буырқанған қимыл-әрекеті форма
тұтастығына бағындыра отырып, көлем мен кеңестік құбылысын ұтқыр
пайдалану, сәуле мен көлеңке алмасуына негізделген алуан ырғақтағы қанық та
бай колорит романтик суретшілерінің классизм өілдеріне қарағанда негізгі
ерекшелігі болып табылады.
Символизм-19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басында Еуропада, одан
кейін Ресейдегі өнерде өріс алған бағыт. Символизмнің шығуына сол кездегі
мәдениеттің дағдырысқа ұшырап, тарихи-әлеуметтік жағдайдың өзгеруі себеп
болды. Символизм бағытында жазылған шығармалар мистикаға, сары-уайымшыл
сарындарға бой алдырды. Көркем өнердің қоғамдық -әлеуметтік мәнінен гөрі
қаһарманның дарашылдығын жақтады. Символизмнің бағытын ұстаушылар теориялық
түп қазығын немістің идеалистік философтары А.Шопенгауер еңбектерінен
алады. Бейнелеу өнерінде П.Гоген, М.А.Врубель т.б. қылқалам шеберлері
символизм бағытында көркем туындылар жасады.
Импрессионизм француз тілінде impression-әсер деген мағынаны береді.
Импрессионизм алғаш рет Францияда 19-ғасырдың 2-і жартысы мен 20-ғасырдың
басында өнерде қалыптасқан ағым. Импрессионизм өкілдері өмірді ынайы,
айқын, боямасыз бейнелеуге ұмтылды. Бейнелеу өнерінде импрессионизмнің
алғашқы белілері 19-ғасырдың 60-жылдарындағы суретшілер Деленура, Констебе,
Тернер шығармаларында көрініс тапқан. Импрессионизмнің негізін француз
суретшілері К.Моне, О.Ренуар, Э.Дега қалаған. Олардың шығармаларында
өмірдің немесе табиғаттың бейнесі әсерлі де көркем берілген. Табиғаттың
құылмалы шақтарын, заттардың түсін, жарық пен сәуленің дәл де нәзік
өзгерістерін көрсете білді. Импрессионизм францияда 1870 жылдан бастап,
көркемдік әдіс ретінде қалыптаса бастады. Оның өкілдері өнердің қоғамдық
мазмұнынан, бейнені жинақтау және типтендіру принциптерінен бас тартты.
Бертін келе импрессионизм образды бейнелеуде солқылдақтыққа, екі ұшталыққа
ұрыны, суретті үйлесімдік дәлдігінен алшақтады. Импрессионизм өкілдері бояу
қосыныларын қолданбай, тек таза түстерді пайдаланудыталап ететін плэнер
жүйесін жасады. Бұл әдістер неоимпрессионизмнен айқын сипат тапты.
Импрессионизмнің бір сәттік, өткінші әсерге бөлену секілді принциптері
В.Ван Гог, Э. Дега, П.Сезан, В.А.Серов, О.Роденнің шығармаларынан көрініс
тапты [12].
Постимпрессионизм-бейнелеу өнері тарихында импрессионизм негізінде
пайда болған ағым. Постимпрессионизм өнерде 19-ғасырдың аяғында көрініс
беріп, 20-ғасырда кең етек алды. Атаулары ұқсас болғанымен
постимпрессионизм импрессионизмнің тікелей жалғасы болып табылады. Бұл
көркем әдістің өкілдері П.Сезан, Пол Гоген, Ван Гог өз шығармаларында
табиғат пен болмыстың ішкі тынысын бейнелеуде көздейді. Постимпрессионистер
шығармаларындағы адам ойының терең түкпірін бойлай еніп, олардың рухани
әлемін нақты әрі тұжырымды тәсілдермен айқын аша білу жетістігімен
ерекшеленеді. Олар дүние бәз қалпында дәл ұқсата көшіруден ас тартып,
бейнелеу тәсілдерінің дәстүрлі құралдарын шығармашылықпен пайдаланады.
Постимпресионизм өзінен кейінгі прогресшіл бейнелеу өнеріне үлкен әсер етіп
келеді. Соымен бірге, постимпрессионизмнен тәлім алған кей суретшілер оның
болмыс пен дүниені танудағы әдіс-тәсілдерін теріс түсініп, формалистік
елікеушілікке келіп ұрынды.
Футуризм италияның футирим – болашақ деген сөзіне шыққан. Бұл 20-ғасырдың
бас кезінде өріс алған көркемөнердегі авангордтық бағыт. Алғашқы негізі
Италияға салынып, кейіннен Ресейге және Еуропаның басқа бірқатар елдеріне
тараған. Италияға футуризм 1909 жылы 20-ақпанға Париждің фигаросында
жарияланған. Футуризм манифесінің тікелей ықпалымен туған. Футуризм
теоретигі және Миланда тұңғыш құрылған футуристер тобының жетекшісі
Ф.Т.Маринетти болды. Басқа авангардттық ағымдар сияқты футуризм де өздерін
қоршаған өмірден қол үзді, оның мәдениетін құруға үндеді.
Формализм Француздың формалис деген сөзінен шықан, форма ,
пішінге қатысты ұғым. Формализм –шығарманың пішініне артық мән бергенсіп,
мазмұнды мансұқ ететін ағым. Формализм Таза форманы ғана құнды көркем
элемент деп қарастырудан көрінеді, яғни көркемдік форманы мазмұнынан бөліп
алады. Формализм нышаны 19-ғасырда байқалып, 20-ғасырда кеңінен тарады.
Формализмнің түр көріністеріне : футуризм, кубизм, абстракционизм,
сюреализм, оровизм, ташизм, эксперессионизмді жатқызуға болады. Бұлардың
барлығына ортақ принцип-өнерде адамгершіліктен, саясаттан тәуелсіз, өмір
шындығынан алынған таза эстетикалық шығармалар жасау. 20-ғасырдың 20-
жылдарында Ресейде формализм бағыты эстетикада , өнертануға кеңінен қылаң
бере бастады. Тікелей генетикалық байланысы көрінбесе де орыс формализмі
жалпы Еуропаны формализмнің ір бұтағы болатын. Ресейде формализм формалдық
мектеп деген ортақ атпен белгілі. Бұл мектептің рухани бастаушысы
В.Шкловский болды.
Кубизм Француздың сиве-куб сөзінен шыққан, 20-ғасырдың бірінші
ширегінде болған бейнелеу өнеріндегі модернистік ағымның бір түрі. 1908-
1910 жылдары ол Францияда қалыптасты. Кубизм шығараларында тіршіліктегі
табиғи болмыс жоғалып, екінші өмір келбеті, тасадағы табиғат бейнеленеді.
Осы ағымдағы суретшілердің түсінігі бойынша табиғи көріністерді
(болмыстарды) сол қалпында көшірмей, өмір заңдылығына емес, өз көзқарасынан
туындаған жаңа өнер заңына бағынатын бейнелеуді тудыруға тиісті.
Суреттеріндегі құбылыс, көбінесе, жазықтар мен геометриялық фигуралар (куб,
конус, цилиндр т.б.) бейнеленеді. Кубизм суретшілеріне асқа ағымдардағы
суретшілердей бай бояу тән емес, олардың бояулары көбінесе қоңырқай,
көкшіл-жасыл болып келеді. Кубизмнің алғашқы іргетасын қалаған өнер иелері
Испандық П.Пикасо мен Француз Ж.Барн болды. Кубизм суретшілері бейнелеудің
жаңа жолын іздеу барысында коллож (жапсыру, желімдеу) атты кубизмнің жаңа
саласын ойлап тапты. Онда олар өз туындыларына газеттің, немесе түсқағаз
(обой) қиындыларын жапсырған Кубизм өз заманындағы суретшілердің
шығармаларына көп ықпал етті. Оның ықпалы 20 ғасырдың 60-жылдарына дейін
созылды.
Бейнелеу өнерінің теориясы туралы талдаулар мынандай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді:
1.Өнер теориясы дәуір талабы, эстетикалық талғам тілек, өнер түрлері
жөніндегі әлеуметтік философиялық көзқарастарды қорыту, оларды дамыту
мәселелерін зерттейді.
2.Өнер теориясы шығарманың идеяық мазмұны, көркемдік тәсілдері,
көркемдік формалары, бейнелеу құралы, техникасы мен технологиясы, өнердің
түрі мен жанр ерекшелігін өзара байланысты алып зерттеумен сипатталады.
3.Өнер теориясы өнердің жалпы даму заңдылықтарын, өнердің обьективті
логикалық дамуын, өнер мен қоғамның ара қатынасын өнердің жеке адамдары мен
жеке адамдарға әсерін жан-жақты қарастырады.
1.2 Кескіндеме өнері және оның түрлерінің дамуы
Өткен жолыңды қорытындылау, жете түсіну және бағалауға деген ұмтылыс
әр саналы тұлғаға тән. Сондықтан, адамның осы қасиеті оның ұлттық рухани
түсінігінің жалпылама процестерін де анықтайды. Өнердің көркемдік
кейіпкерлеріне дүниетанымының қандай идеялары, сезімдері мен принциптері
жүзеге асырылатынын түсінуге бағытталған ұмтылыс, әсіресе дәуірлер
тоғысында, мәдениет кезеңдері алмасар сәттерде ерекше орын алады. Сол
себепті ХХІ ғасырдың табалдырығын аттар сәтте, біз өткен ХХ ғасырдың 90-шы
жылдары Қазақстанның көркем өнеріне не әкелгені, оған біздің қандай
үлесіміздің бар екендігі туралы ойланбай тұра алмаймыз. Өткен жүзжылдықта
түрлі инновациялармен қатар дербес мәдени феномен ретінде кәсіби
көркемөнерінің ұлттық мектебі қалыптасты және өмірден өз орнын тапты.
Әр тарихи дәуір ғажайып көріністерін сақтаған қазақ халқының
көркемөнерлік ғұламасы ХХ ғасырда әр қырынан көрінудің жаңа мүмкіндіктеріне
ие болды. 20-30 жылдары Қазақстандағы кәсіби бейнелеу өнерінің дамуының
негізгі терігі, республика үшін жаңа. Еуропадан келген ақсүектік станоктық
мүсін өнері мен майлы боямен кенепке сурет салудың техникасы, технологиясы,
әдістері болды. Көрекемөнер мектебінің аяқтан тұруының негізгі парадоксы
өнердің сырттан келген түрлерінің дербес үлттық мәдениеттің рухани ұясында
біртіндеп қайта оралуы, толығу дәрежесінде 90 жылдары жеткен сана сезімнің
ұлттық типіне пара-пара көркемөнер тілін құру болды.
Мәдениетіміздің, бір қырынан алғанды таныс, ал сонымен қатар үнемі
болжалуы мүмкін емес жағдайы – күрделі араласулар мен өзара әсерлердің,
бастан кешірген қиысулар мен түйісулердің, сонымен қатар көркемөнер мен
мүсін өнері түрінде көрініс беретін ұлттық сезіміміздің нәтижесі. Мүмкін
соның нәтижесі болар, 90-шы жылдардағы қазақ өнерінің жалпы ауқымын көру
үшін, сонымен қатар, сол өнердің көркемсуреттік процестерге әсерін
А.Қастеев пен А.Исмаиловтардың шығармашылығындағы алғашқы қадамдармен бірге
келіп, ары қарай Х.Наурызбаев, М.Кенбаев, С.Мәмбеев, К.Телжанов,
Г.Исмайлова, С.Айтбаев, Т.Тоғысбаев және басқа да көптеген суретшілердің
өнерінде жалғаса отырып, қазақ сурет өнеріне енген рухани басымдықтар
стилдік көріністердің аса бай қырларының ішінде бола отырып – ақ сирек
кездесетін тұрақтылыққа ие болды.
Адам мен оны қоршаған орта арасындағы нәзік және рухани
үйлесімділікті, қазақ ұлтының табиғат – анамен, соның нәтижесінде әлеммен
біртұтастығын, туыстығын көрсетуге бағытталған, ұмтылысын, адамның рухани
және ішкі дүниесін білуге деген қызығушылығын, мәңгіліктің бір буыны – қас
қағым сәттің әдемілігіне, құндылығына сүйсіну, жалпыға белгілі жүйеге
ерекше жолмен ену және дүниетанымның басқа да қырларын суреттеу – міне
осылар, қазақ суретшілерінің еңбектерінен байқалатын рухани әдет-ғұрыптық
көріністер. Республикадағы бейнелеу өнерінің әмбебап тақырыбы, идеясы,
мазмұны мен ішкі қыр-сыры, ұлттың мәдени әдет-ғұрпымен үйлескен, тұрмыстың
жанданған, дүние тірегі болатын табиғат пен үйлесімділігін қалыптастыру
және адамның шығармашылық жігерін нығайту болды.
Түрлі жағынан көріне отырып, осы дүниетанымдық принциптер дамудың
бүгінгі күнгі сатысында да бейне өнерінің негізгі тірегі болып отыр және
сол арқылы қазақтың бейнелеу өнерін жалпы дүниежүзілік мәдени кеңістікке
үйлесімді түрде енгізуде. Осыған орай, бүгінгі күні бейнелеу өнері қандай
нысандар мен ерекшеліктерге ие болады деген сұрақ туады? Оның сарқылмас
потенциалық қандай суретшілердің шығармашылығынан қандай ағымдарды пайда
болуынан көре аламыз? Ата-бабаларымыздан қалған, ғасырлар бойы шындалған
мұралармен байланысады, бүгінгі күні ұлттық суретшілер мектебі кәсіби
толысудың қай дәрежесіне жете алады?
Мәдениет әлеуметтік және саяси оқиғаларға тікелей және дәлме-дәл
тәуелді болмағанмен, қоғамдық сананың нысандарының бірі болып табылады.
Көркемсуретті нысандар өз тілімен үнемі адам сезіміндегі шамалы болсын
өзгерістерді, оның рухани дүниесін көрсетіп отырады. Өнер өзінің мәнерлеу
құралдары мен тәсілдері жүйесінде адам өміріндегі, оның ішкі дүниесіндегі
өзгерістерді сөзсіз түрде көрсетеді, көп жағдайда оны ертерек сипаттайды,
алдын алады, сол себепті әлеуметтік тұлғаның даму динамикасын үйлестіреді
және белгілі бір арнаға бағыттап отырады. Оның дамуының әр сатыларында
алдыңғы қатарға түрлі басым идеялар шығады. Қазақтың кәсіби бейнелеу және
мүсін өнеріндегі 80-90-шы жылдардың соңындағы қалыптастырудың ішкі логикасы
айрықша талап еткен идея бейнелеу өнерін ұлттық тұрғыдан дербес түрде
сипаттау идеясы болды.
Келесі жайды айта кетуіміз керек, бейнелеу өнері өз техникасы,
техноголиясы, әлеуметтік қызметі тұрғысынан алғанда Батыстан әкелінген
бейнелеу өнерінің жаңа болса да, оның бүкіл жолы, ежелгі қайнар бұлағы бар
қазақ өнерінің қуатты діңгегінің жаңа көгерген бұлағы тәрізді үйлесе дамуға
толы болды. Сюжеттер ғана емес, суретшілердің ұлттық мінез-құлқы,
менталитеті, қоршаған ортаны түсіну және бейнелеу тәсілдері, тікелей немесе
жанама түрде бейнелеу және мүсін өнерінің сырттан келген тәсілдерінің
арасынан көп ғасырлық көшпелілік өмірге негізделген, өзіндік ерекшелігі бар
ұлттық сезімнің қайталанбас лебінің соғып тұруына ықпал етті. Соңғы
онжылдықтардағы өнердің ерекшеліктері ұлттық сана сезімнің парасаттылық,
философиялық дәрежесінің сапалық тұрғыдан алғанда өрлеуіне ықпал ететін,
өнердің рухани толысуы мен жоғарғы кәсіби деңгейінің ұштасуы болды.
Өнердің шартты ұлттық арнаға түсуі 80-ші жылдардың екінші
жартысында-ақ анықталды. Қайта құру кезеңі берген еркіндік, сырттан
бақыланбайтын ерікті өнер саласының пайда болуы, суретшілер мен
мүсіншілердің өз тамырлары мен пайда болу көздеріне қызығушылығын тудырды.
Өнердің осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz