«Даму психология» пәні бойынша студентке арналған оқу-әдістемелік кешен
Кіріспе
1 Тақырыбы: Даму психологиясының пәні мен міндеттері
2 Тақырыбы: Даму психологиясының зерттеу әдістері
Тақырыбы: Психологиядағы жас кезеңдеріне топтастыру мәселесі
Тақырыбы: Сәбилік психикалық жас.
Тақырыбы: Нәресте жасындағылардың психикалық даму ерекшеліктері
Тақырыбы:Кіші мектеп психикалық жас.
Тақырыбы: Жеткіншектік психикалық жас.
1 Тақырыбы: Даму психологиясының пәні мен міндеттері
2 Тақырыбы: Даму психологиясының зерттеу әдістері
Тақырыбы: Психологиядағы жас кезеңдеріне топтастыру мәселесі
Тақырыбы: Сәбилік психикалық жас.
Тақырыбы: Нәресте жасындағылардың психикалық даму ерекшеліктері
Тақырыбы:Кіші мектеп психикалық жас.
Тақырыбы: Жеткіншектік психикалық жас.
Жалпы психология курсы пәнінен бізге белгілі, адамның іс-әрекетінің қиындауына байланысты және психология ғылымдарының құрылымында ғылыми мәліметтердің жинақталуы, басқа да ғылымдар сияқты әр түрлі, ең алдымен әлеуметтік факторларымен қамтылған үздіксіз процесстердің өзгерістерімен келеді. Бұл өзгерістер, бір жағынан дифференциаланған оның басқа салаларында және бағыттарында, екінші жағынан әр түрлі салаларының интеграциясының (бірігуінен) және сол ғылымның ішкі зерттеу бағыттары ретінде, басқа да ғылымдар шеңберінде, аралас ғылымдардан көрінеді.
Даму психологиясы жас ерекшелік физиологиясымен, жалпы психологиясымен, педагогикамен, философиямен, басқа да ғылымдардың теориялық және практикалық міндеттерімен байланысты.
Даму психологиясының әдістері: бақылау, оның түрлері; эксперимент және оның түрлері. Балалар ұжымын зерттеу кезіндегі социометриялық әдісі. Тұлғаның бағыттылығын және қызығушылықтарын зерттеуге арналған анкета. Іс-әрекет продуктысын талдау әдісі. Тест әдістері мен оларды ғылымдарда қолданудың жағдайлары.
Берілген пәннің мақсаты «Даму психологиясы» курсының мақсаты- студенттерді онтогенездің әр түрлі сатыларындағы психикалық даму мәселелері бойынша негізгі теорияларын және тұжырымдамаларын, практикалық білімдермен қаруландыру, олардың кәсіби психологиялық дайындықтарын күшейту, студенттерге жүйелі түсініктерді қалыптастыру, даму психологиясы психологиялық бөлімінің бір бөлігі ретінде: онтогенездегі адамның тұлғалық психологиялық ерекшеліктерін тереңдетіп меңгерулеріне мүмкіндіктер береді.
Даму психологиясы жас ерекшелік физиологиясымен, жалпы психологиясымен, педагогикамен, философиямен, басқа да ғылымдардың теориялық және практикалық міндеттерімен байланысты.
Даму психологиясының әдістері: бақылау, оның түрлері; эксперимент және оның түрлері. Балалар ұжымын зерттеу кезіндегі социометриялық әдісі. Тұлғаның бағыттылығын және қызығушылықтарын зерттеуге арналған анкета. Іс-әрекет продуктысын талдау әдісі. Тест әдістері мен оларды ғылымдарда қолданудың жағдайлары.
Берілген пәннің мақсаты «Даму психологиясы» курсының мақсаты- студенттерді онтогенездің әр түрлі сатыларындағы психикалық даму мәселелері бойынша негізгі теорияларын және тұжырымдамаларын, практикалық білімдермен қаруландыру, олардың кәсіби психологиялық дайындықтарын күшейту, студенттерге жүйелі түсініктерді қалыптастыру, даму психологиясы психологиялық бөлімінің бір бөлігі ретінде: онтогенездегі адамның тұлғалық психологиялық ерекшеліктерін тереңдетіп меңгерулеріне мүмкіндіктер береді.
1. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
2. Александрова М.Д. Проблемы социальной и психологической геронтологии. Л.: ЛГУ., 1974
3. Анциферова Л.И. Поздний период жизни человека: типы старения и возможности поступательного старения личности. // психологический журнал. 1996 №6
4. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
5. Божович Л. И. Личность и ее формирование детском возрасте. М., 1968
6. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности. –М., 1977
7. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология развития: учебное пособие. –М., 1986.
8. Бауэр. Т. Психологическое развитие младенца. –М., 1990
9. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирование личности в детстве. Горма и патология. –М., 1990
10. Выготский Л.С. Проблема возраста собр. соч. т. 4.М., 1984.
11. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского М. , 1986
12. Возрастная и педагогическая психология // Под ред М.В. Гамезо, М.В. Матюхинрй, Т.С. Михальник. М., 1984
13. Возрастная психология // Под ред. Л. Ф. Обуховой. М., 1996
14. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. М.В. Гамезо. –М.
15. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского. –М., 1979
16. Мухниа В.С. Возрастная психология. М., 1998.
17. Люблинская А.А. Детская психология. М., 1998
18. Детская психология //Под ред. Я.Л. Коломинского, Е.Н. Панько. Минск, 1998
19. Немов Р. С. Психология. В 3-х кн. 2. М., 1995
20. Обухова Л.Ф. Детская психология . М., 1995
21. Смирнова Е.О. Психология ребенка. М., 1997
22. Край Г. Психология развития. СПб.: Питер, 2000
23. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
24. Кроник А.А., Головаха Е.И., Психологический возраст личности // Психология личности в трудахотечественных психологов / Составитель Л.В. Куликов. СПб., 2000
25. Теории личности в Западно-Европейской и Американской психологии. / Под ред., Райгородского Д.Я. –М., 1996
26. Эльконин Д.Б. Детская психология. –М., 1960
27. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы. М., 1995
28. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. –М., 1998
29. Дубровина И.В. Руководство практического психолога: готовность к школе, развивающие программы. М., 1997
30. Гальперин П.Я., Запорожец А.В. Актуальное проблемы возрастной психологии. –М., 1989
31. Райс Ф. Психология подроскового и юношеского возраста. СПб, 2000.
32. Уайт. Б. Первые три года жизни /пер англ/ М., 1982
Ќосымша єдебиеттер.
1. Байярд Р.Т. Ваш беспокойный подросток. –М., 1991
2. Давыдов В.В. Генезис и развитие личности в детском возрасте. //Вопросы психологг., 1992
3. Дьячевко О.М. Психологическое развитие дошкольников. М., 1984
4. Запорожец Л.В. Избранные психологические труды. –М., 1986
5. Зик А.З. Развитие теоритического мышления у младших школьников. М., 1984
6. Захарова А.В. Психология обучения старшекласников. –М, 1988
7. Альперович В.Д. Геронтология. Старость: Социокультурный портрет. –М., 1998
8. Берльер Ф. Старение и старость.- М., 1964
9. Берне Р.Я. –концепция и воспитание. Прогресс ., 1986
10. Вайсман Р.С. Развитие мотивационной сферы человека в старшем возрасте: Автореф. дисс. канд. –М., 1976
11. Головей Л.А. Психология становления субъекта деятельности в периоды юности и взрослости. Докт. Дисспсихол. СпбГУ., 1996
12. Карпенкова Т.В. Основы социально-правовой защиты пожилых людей. // Психология зрелости и старения. – 1988., №2
13. Пако С. Старения психических способностей человека: Основы герентологии.- М., 1960
14. Реан А.А. Психология изучения личности. –СПб., 1999
15. Рубинштейн С.Л. Основы общий психологии. –СПб, 1999
16. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология: Учеб. Пособие. ЛГУ., 1990
17. Рязанцев С. Философия смерти. – СПб., 1994
18. Смит Эллиот Д. Стареть можно красиво. – М., 1995
19. Сухобская Г.С. Мотивационно-ценностные аспекты познавательной деятельности взрослого человека. Авторев., дисс д-ра наук Л., 1975
20. Филипов Ф.Р. От покаления к покалению. – М., 1989.
21. Франкл В. Человек поисках смысла. –М., Прогресс., 1990
22. Хамитов Н. Философия одиночества. Одиночествоженское и мужское . – Киев., 1995
23. Ханна Т. Искусства не стареть. – СПб., 1996
24. Холодная М.А. Психология интеллекта : пародоксы исследования. Томск: Изд-во Томского университета. –М., Барс, 1997
25. Элкинд Д. Эрик Эриксон и восем стадий человеческой жизни. // Эриксон Э. Детство и общество. –СПб., 1999
26. Выготский Л.С. Собр. соч., в 6-ти т. М., 1982-1984
27. Леонтьев. А.Н. Избр. Психол. Произв: в 2-х т. М., 1986
28. Кон И.С. Психология ранней юности М.: Просвещение, 1989
29. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986
30. М±ќанова М.М. Жас жєне педагогикалыќ психология. Алматы, 1982
31. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: Педагогика игры. М.: Педагогика, 1978
Хрестоматиялар
1. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. М.: МГУ, 1992
2. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии. // Под. Ред., И.П. Ильясова, В.Я. Ляудис М., 1980
3. Хрестоматия по возрастной психологии // Под ред. Д.И. Фельдштейна. М., 1994
4. Хрестометия по детской психологии // Под ред. Г.В. Бурменской, М., 1996
Практикумдар
1. Практикум по возрастной и педагогической психологии // Под ред. А.И. Щербакова М., 1989
2. Волков Б.С., Волква Н.В. Балалар психологиясынан жаттыѓулар жинаѓы. / Аударма: Б±с±рманова С.Т., Бердібаева С.К., Алматы, 1993/
3. Прокина Н.Ф. Практикум по детской психологии. М., 1985
2. Александрова М.Д. Проблемы социальной и психологической геронтологии. Л.: ЛГУ., 1974
3. Анциферова Л.И. Поздний период жизни человека: типы старения и возможности поступательного старения личности. // психологический журнал. 1996 №6
4. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
5. Божович Л. И. Личность и ее формирование детском возрасте. М., 1968
6. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности. –М., 1977
7. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология развития: учебное пособие. –М., 1986.
8. Бауэр. Т. Психологическое развитие младенца. –М., 1990
9. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирование личности в детстве. Горма и патология. –М., 1990
10. Выготский Л.С. Проблема возраста собр. соч. т. 4.М., 1984.
11. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского М. , 1986
12. Возрастная и педагогическая психология // Под ред М.В. Гамезо, М.В. Матюхинрй, Т.С. Михальник. М., 1984
13. Возрастная психология // Под ред. Л. Ф. Обуховой. М., 1996
14. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. М.В. Гамезо. –М.
15. Возрастная и педагогическая психология // Под ред. А.В. Петровского. –М., 1979
16. Мухниа В.С. Возрастная психология. М., 1998.
17. Люблинская А.А. Детская психология. М., 1998
18. Детская психология //Под ред. Я.Л. Коломинского, Е.Н. Панько. Минск, 1998
19. Немов Р. С. Психология. В 3-х кн. 2. М., 1995
20. Обухова Л.Ф. Детская психология . М., 1995
21. Смирнова Е.О. Психология ребенка. М., 1997
22. Край Г. Психология развития. СПб.: Питер, 2000
23. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
24. Кроник А.А., Головаха Е.И., Психологический возраст личности // Психология личности в трудахотечественных психологов / Составитель Л.В. Куликов. СПб., 2000
25. Теории личности в Западно-Европейской и Американской психологии. / Под ред., Райгородского Д.Я. –М., 1996
26. Эльконин Д.Б. Детская психология. –М., 1960
27. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы. М., 1995
28. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. –М., 1998
29. Дубровина И.В. Руководство практического психолога: готовность к школе, развивающие программы. М., 1997
30. Гальперин П.Я., Запорожец А.В. Актуальное проблемы возрастной психологии. –М., 1989
31. Райс Ф. Психология подроскового и юношеского возраста. СПб, 2000.
32. Уайт. Б. Первые три года жизни /пер англ/ М., 1982
Ќосымша єдебиеттер.
1. Байярд Р.Т. Ваш беспокойный подросток. –М., 1991
2. Давыдов В.В. Генезис и развитие личности в детском возрасте. //Вопросы психологг., 1992
3. Дьячевко О.М. Психологическое развитие дошкольников. М., 1984
4. Запорожец Л.В. Избранные психологические труды. –М., 1986
5. Зик А.З. Развитие теоритического мышления у младших школьников. М., 1984
6. Захарова А.В. Психология обучения старшекласников. –М, 1988
7. Альперович В.Д. Геронтология. Старость: Социокультурный портрет. –М., 1998
8. Берльер Ф. Старение и старость.- М., 1964
9. Берне Р.Я. –концепция и воспитание. Прогресс ., 1986
10. Вайсман Р.С. Развитие мотивационной сферы человека в старшем возрасте: Автореф. дисс. канд. –М., 1976
11. Головей Л.А. Психология становления субъекта деятельности в периоды юности и взрослости. Докт. Дисспсихол. СпбГУ., 1996
12. Карпенкова Т.В. Основы социально-правовой защиты пожилых людей. // Психология зрелости и старения. – 1988., №2
13. Пако С. Старения психических способностей человека: Основы герентологии.- М., 1960
14. Реан А.А. Психология изучения личности. –СПб., 1999
15. Рубинштейн С.Л. Основы общий психологии. –СПб, 1999
16. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология: Учеб. Пособие. ЛГУ., 1990
17. Рязанцев С. Философия смерти. – СПб., 1994
18. Смит Эллиот Д. Стареть можно красиво. – М., 1995
19. Сухобская Г.С. Мотивационно-ценностные аспекты познавательной деятельности взрослого человека. Авторев., дисс д-ра наук Л., 1975
20. Филипов Ф.Р. От покаления к покалению. – М., 1989.
21. Франкл В. Человек поисках смысла. –М., Прогресс., 1990
22. Хамитов Н. Философия одиночества. Одиночествоженское и мужское . – Киев., 1995
23. Ханна Т. Искусства не стареть. – СПб., 1996
24. Холодная М.А. Психология интеллекта : пародоксы исследования. Томск: Изд-во Томского университета. –М., Барс, 1997
25. Элкинд Д. Эрик Эриксон и восем стадий человеческой жизни. // Эриксон Э. Детство и общество. –СПб., 1999
26. Выготский Л.С. Собр. соч., в 6-ти т. М., 1982-1984
27. Леонтьев. А.Н. Избр. Психол. Произв: в 2-х т. М., 1986
28. Кон И.С. Психология ранней юности М.: Просвещение, 1989
29. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986
30. М±ќанова М.М. Жас жєне педагогикалыќ психология. Алматы, 1982
31. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: Педагогика игры. М.: Педагогика, 1978
Хрестоматиялар
1. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. М.: МГУ, 1992
2. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии. // Под. Ред., И.П. Ильясова, В.Я. Ляудис М., 1980
3. Хрестоматия по возрастной психологии // Под ред. Д.И. Фельдштейна. М., 1994
4. Хрестометия по детской психологии // Под ред. Г.В. Бурменской, М., 1996
Практикумдар
1. Практикум по возрастной и педагогической психологии // Под ред. А.И. Щербакова М., 1989
2. Волков Б.С., Волква Н.В. Балалар психологиясынан жаттыѓулар жинаѓы. / Аударма: Б±с±рманова С.Т., Бердібаева С.К., Алматы, 1993/
3. Прокина Н.Ф. Практикум по детской психологии. М., 1985
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА факультеті
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Б е к і т е м і н
Оқу-әдістемелік кешен,
Факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінде
қаралып, бекітілді.
№ __ хаттама “__” _____ 2011ж.
Факультет деканы, т.ғ.к., профессор
_________________ К.М.Жетібаев
СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ДАМУ ПСИХОЛОГИЯ
пәні бойынша
Кафедра: Жалпы психология
2010-2011 оқу жылы __ІІІ__ семестр
Кредит саны: __2_____
Оқытушының (авторлар ұжымының) аты-жөні: Өтеген.Б.А.
Мекен жайы (көшесі, корпусы, кафедра аудиториясы): 4 корпус-101
Телефон раб.: 3-21-67
ТҮРКІСТАН 2010
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Оқу кешен Даму психологиясы пәнінен педагогикалық мамандықтарға арналған
силлабус ( __ ___N хаттама ) негізінде жасалған.
Оқу кешен Жалпы психология кафедрасынын мәжілісінде талқыланды.
( __ ____N хаттама )
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., профессор _____________ Б.А.Оспанова
Оқу кешен Тарих - педагогика факультетінің Әдістемелік кеңесінде
мақұлданды.
( _ ______ N хаттама )
Оқу әдістемелік кеңес төрайымы: ________ п.ғ.к., доцент м.а. Мелдебекова Ү
Оқу кешенді құрастырған: __________ оқытушы Өтеген.Б.А.
Оқытушылардың кафедрадағы жұмыс уақыты: 9.00 – 17.00 сағ.
СӨЖ қабылдау өзіндік жұмыс кестесі бойынша жүргізілді
Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жалпы психология курсы пәнінен бізге
белгілі, адамның іс-әрекетінің қиындауына байланысты және психология
ғылымдарының құрылымында ғылыми мәліметтердің жинақталуы, басқа да ғылымдар
сияқты әр түрлі, ең алдымен әлеуметтік факторларымен қамтылған үздіксіз
процесстердің өзгерістерімен келеді. Бұл өзгерістер, бір жағынан
дифференциаланған оның басқа салаларында және бағыттарында, екінші жағынан
әр түрлі салаларының интеграциясының (бірігуінен) және сол ғылымның ішкі
зерттеу бағыттары ретінде, басқа да ғылымдар шеңберінде, аралас
ғылымдардан көрінеді.
Даму психологиясы жас ерекшелік физиологиясымен, жалпы
психологиясымен, педагогикамен, философиямен, басқа да ғылымдардың
теориялық және практикалық міндеттерімен байланысты.
Даму психологиясының әдістері: бақылау, оның түрлері; эксперимент
және оның түрлері. Балалар ұжымын зерттеу кезіндегі социометриялық әдісі.
Тұлғаның бағыттылығын және қызығушылықтарын зерттеуге арналған анкета. Іс-
әрекет продуктысын талдау әдісі. Тест әдістері мен оларды ғылымдарда
қолданудың жағдайлары.
Берілген пәннің мақсаты Даму психологиясы курсының мақсаты-
студенттерді онтогенездің әр түрлі сатыларындағы психикалық даму
мәселелері бойынша негізгі теорияларын және тұжырымдамаларын, практикалық
білімдермен қаруландыру, олардың кәсіби психологиялық дайындықтарын
күшейту, студенттерге жүйелі түсініктерді қалыптастыру, даму психологиясы
психологиялық бөлімінің бір бөлігі ретінде: онтогенездегі адамның тұлғалық
психологиялық ерекшеліктерін тереңдетіп меңгерулеріне мүмкіндіктер береді.
Пәннің міндеттері: Төмендегідей білімдермен қамтамасыз ету:
- даму психологиясының пәні мен міндеттері туралы;
- осы пән туралы шет ел жєне кеңес психологиясының даму тарихы
жайында;
- даму психологиясы аумағында құрылған әдістемелік және теориялық
зерттеу негізі, әдіснамалылығы туралы;
- даму психологиясында қолданылатын әдістерді жинақтау және
эксперименттік
зерттеу кезінде қалыптасқан және түзету әсерінен алынған ақпараттық
мәліметтерді талдау туралы;
Пререквизиттер: Даму психологиясы курсы студенттердің психологиялық
дайындау жүйесінде ерекше орын алады. Психиканың даму заңдылықтары мен
механизмдері туралы білімдері білім беру жүйесінде, сонымен қатар қоғамдық
өмірдің басқа да саласында, психологтың практикалық іс-әрекетінің негізі
болып табылады.
Постреквизиттер: Даму психологиясы курсын оқытудан бұрын
студенттер Мамандыққа кіріспе, Жалпы психология мен Психология тарихы
пәндерімен байланысты. Даму психологиясы курсы философиямен,
педагогикамен, оқыту методикасымен, психологиямен, психодиагностикамен
тығыз байланысты.
Курсы мазмұны дәрістерде семинар мен практикалық сабақтарда
бекітіледі. Студенттердің өз беттілік жұмыстары курстың негізгі
бөлімдерінің алғашқы қайнар көзі зерттеуге бағытталған, рефараттау мен
әдебиеттерді конспектілеу, бақылау жұмыстарын орындаулары қадағаланады.
1. БАҒА ҚОЮ САЯСАТЫ
Компоненттері Тапсырма саны1 тапсырмаға ең Жалпы бағасы
жоғары балл
Семинар сабағы 10 3 30
Сабақтағы белсенділік 10 10
Аралық бақылау (блок) 1 8 8
№1 СӨЖ 1 6 6
№2 СӨЖ 1 6 6
Қорытынды емтихан 40
Барлығы 100
Студенттің білімін бағалау
Университетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда
студенттің білімі мен біліктілігін бақылау және бағалау рейтингтік жүйеде
іске асырылады. Рейтингтік балл екі бөліктен құралады:біріншісі –
рейтингтік балдың 40% үлесін құрайды, ол студенттің күнделікті, шептік
бақылау және сөж тапсырмаларын орындағаны үшін алатын балдарының
қосындысынан, екіншісі-60%, ол емтихан балынан құралады.
Студент қажетті балды жинақтау арқылы, яғни :
• күнделікті сабаққа қатысу белсенділігі (күнделікті үй, аудиториялық
т.б.) тапсырмаларды орындағаны үшін қойылатын бағалар-Б1.
• шептік бақылау нәтижесінде жинаған балы-Б2
• студенттің оқытушы басшылығымен және жеке өзімен-өзі орындайтын
жұмыстарды орындағаны үшін алатын балдары-Б3
• қорытынды бақылау-емтихан балдары-БЕ арқылы жинақтайды.
Осы балдардың қосындысы студенттің білімінің рейтингтік көрсеткіші болып
саналады, яғни:
R=(Б1+Б2+Б3)*0, 4+БЕ*0, 6
Мұндағы R жалпы рейтингтік балл.
Рейтингтік балды құрайтын Б 1, , Б2 , Б3 , БЕ шаманы есептеу
тәртібін кафедра тағайындайды. Көп жағдайда рейтингтік балдың максимал
мәнін R=100 бал етіп алады.
Студенттің емтиханға жіберілуі үшін ол рейтингтің бірінші бөлігінің 20
пайыздық үлесін жинақтауы тиіс. Университетте қабылданған тәртіпке сәйкес,
студенттің емтиханға қатысуы шарт.
Қорытынды бақылау-емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі
кәсіптік білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында
өткізіледі. Кейде бірнеше пәнді біріктіре отырып емтиханды өткізуге болады.
Мұндай жағдайда әр пән жеке-жеке бағаланады. Емтиханды компьютерлі,
жазбаша, тест, ауызша, жазбаша немесе комплексті түрде өткізуге болады.
Емтиханның өту формасын оқу-әдістемелік кеңес тағайындайды.
Студенттің оқу ісін меңгеру дәрежесін, яғни, оның білімін,
біліктілігін, дағдыларын компетенциялығы бағалау көп балды, әріп, пайыз
түрінде жүргізіледі:
Әріптік Бағаның сандық Проценттік Дәстүрлі бағалау
жүйедегі баламасы баламасы жүйесі бойынша
бағалау
А 4,0 95-100 өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89
жақсы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74
қанағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- 1,67 60-64
Д+ 1,33 55-59
Д 1,0 50-54
F 0 0-49 қанағаттанғысыз
2. ПӘН БОЙЫНША НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі оқулықтар:
1. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
2. Александрова М.Д. Проблемы социальной и психологической геронтологии.
Л.: ЛГУ., 1974
3. Анциферова Л.И. Поздний период жизни человека: типы старения и
возможности поступательного старения личности. психологический журнал.
1996 №6
4. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
5. Божович Л. И. Личность и ее формирование детском возрасте. М., 1968
6. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности.
–М., 1977
7. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология
развития: учебное пособие. –М., 1986.
8. Бауэр. Т. Психологическое развитие младенца. –М., 1990
9. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирование личности в детстве.
Горма и патология. –М., 1990
10. Выготский Л.С. Проблема возраста собр. соч. т. 4.М., 1984.
11. Возрастная и педагогическая психология Под ред. А.В. Петровского М.
, 1986
12. Возрастная и педагогическая психология Под ред М.В. Гамезо, М.В.
Матюхинрй, Т.С. Михальник. М., 1984
13. Возрастная психология Под ред. Л. Ф. Обуховой. М., 1996
14. Возрастная и педагогическая психология Под ред. М.В. Гамезо. –М.
15. Возрастная и педагогическая психология Под ред. А.В. Петровского.
–М., 1979
16. Мухниа В.С. Возрастная психология. М., 1998.
17. Люблинская А.А. Детская психология. М., 1998
18. Детская психология Под ред. Я.Л. Коломинского, Е.Н. Панько. Минск,
1998
19. Немов Р. С. Психология. В 3-х кн. 2. М., 1995
20. Обухова Л.Ф. Детская психология . М., 1995
21. Смирнова Е.О. Психология ребенка. М., 1997
22. Край Г. Психология развития. СПб.: Питер, 2000
23. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
24. Кроник А.А., Головаха Е.И., Психологический возраст личности
Психология личности в трудахотечественных психологов Составитель Л.В.
Куликов. СПб., 2000
25. Теории личности в Западно-Европейской и Американской психологии. Под
ред., Райгородского Д.Я. –М., 1996
26. Эльконин Д.Б. Детская психология. –М., 1960
27. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы. М., 1995
28. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. –М., 1998
29. Дубровина И.В. Руководство практического психолога: готовность к школе,
развивающие программы. М., 1997
30. Гальперин П.Я., Запорожец А.В. Актуальное проблемы возрастной
психологии. –М., 1989
31. Райс Ф. Психология подроскового и юношеского возраста. СПб, 2000.
32. Уайт. Б. Первые три года жизни пер англ М., 1982
Ќосымша єдебиеттер.
1. Байярд Р.Т. Ваш беспокойный подросток. –М., 1991
2. Давыдов В.В. Генезис и развитие личности в детском возрасте. Вопросы
психологг., 1992
3. Дьячевко О.М. Психологическое развитие дошкольников. М., 1984
4. Запорожец Л.В. Избранные психологические труды. –М., 1986
5. Зик А.З. Развитие теоритического мышления у младших школьников. М., 1984
6. Захарова А.В. Психология обучения старшекласников. –М, 1988
7. Альперович В.Д. Геронтология. Старость: Социокультурный портрет. –М.,
1998
8. Берльер Ф. Старение и старость.- М., 1964
9. Берне Р.Я. –концепция и воспитание. Прогресс ., 1986
10. Вайсман Р.С. Развитие мотивационной сферы человека в старшем возрасте:
Автореф. дисс. канд. –М., 1976
11. Головей Л.А. Психология становления субъекта деятельности в периоды
юности и взрослости. Докт. Дисспсихол. СпбГУ., 1996
12. Карпенкова Т.В. Основы социально-правовой защиты пожилых людей.
Психология зрелости и старения. – 1988., №2
13. Пако С. Старения психических способностей человека: Основы
герентологии.- М., 1960
14. Реан А.А. Психология изучения личности. –СПб., 1999
15. Рубинштейн С.Л. Основы общий психологии. –СПб, 1999
16. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология: Учеб. Пособие.
ЛГУ., 1990
17. Рязанцев С. Философия смерти. – СПб., 1994
18. Смит Эллиот Д. Стареть можно красиво. – М., 1995
19. Сухобская Г.С. Мотивационно-ценностные аспекты познавательной
деятельности взрослого человека. Авторев., дисс д-ра наук Л., 1975
20. Филипов Ф.Р. От покаления к покалению. – М., 1989.
21. Франкл В. Человек поисках смысла. –М., Прогресс., 1990
22. Хамитов Н. Философия одиночества. Одиночествоженское и мужское . –
Киев., 1995
23. Ханна Т. Искусства не стареть. – СПб., 1996
24. Холодная М.А. Психология интеллекта : пародоксы исследования. Томск:
Изд-во Томского университета. –М., Барс, 1997
25. Элкинд Д. Эрик Эриксон и восем стадий человеческой жизни. Эриксон Э.
Детство и общество. –СПб., 1999
26. Выготский Л.С. Собр. соч., в 6-ти т. М., 1982-1984
27. Леонтьев. А.Н. Избр. Психол. Произв: в 2-х т. М., 1986
28. Кон И.С. Психология ранней юности М.: Просвещение, 1989
29. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986
30. М±ќанова М.М. Жас жєне педагогикалыќ психология. Алматы, 1982
31. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: Педагогика игры. М.: Педагогика,
1978
Хрестоматиялар
1. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. М.: МГУ, 1992
2. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии. Под. Ред.,
И.П. Ильясова, В.Я. Ляудис М., 1980
3. Хрестоматия по возрастной психологии Под ред. Д.И. Фельдштейна. М.,
1994
4. Хрестометия по детской психологии Под ред. Г.В. Бурменской, М., 1996
Практикумдар
1. Практикум по возрастной и педагогической психологии Под ред. А.И.
Щербакова М., 1989
2. Волков Б.С., Волква Н.В. Балалар психологиясынан жаттыѓулар жинаѓы.
Аударма: Б±с±рманова С.Т., Бердібаева С.К., Алматы, 1993
3. Прокина Н.Ф. Практикум по детской психологии. М., 1985
Тақырыбы: Даму психологиясының пәні мен міндеттері
Жоспар:
1. Даму психологиясының пәні.
2. Даму психологиясының теориялық және практикалық міндеттері.
3. Психикалық дамудың жағдайы мен қозғаушы күші- жас дамуының түбегейлі
мәселесі.
Дәріс мақсаты: Даму психологиясының пәні мен міндеттері туралы ғылыми
теориялардың тәжірибеде қолдану ерекшеліктерін меңгеруге бағыттау.
Адам мен жануарлардың психикасы үздіксіз даму күйінде болады. Алайда
жануарлар дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен мазмұны сапа
жағынан ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық функциялары шығуы
жағынан да, құрылымы жағынан да теңесе алмайды. Жануарлар психикасы
дамуының басты механизмі- биологиялық бекіген тәжірибенің тұқым қуалап
берілуі. Соның негізінде жануардың сыртқы ортаға дара икемделуі өріс алады.
Адамның психикалық функцияларының ерекшелігі сол олар баланың қоғамдық-
тарихи тәжірибені игеру процесі үстінде дамып отырады. Бала адамдар
дүниесінде, адам заттары дүниесінде, адамдар қарым-қатынастар дүниесінде
өмірге келіп, тіршілік етеді. Оларды қоғамдық практика тәжірибесі
қалыптасқан. Баланың дамуы дегеніміз осы тәжірибені игеру процесі болып
саналады.
Психика үнемі өзгерістерге ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей
өзгермейді, оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеттері бар.
Сонымен қатар өзгерілетін қасиеттер психикалық дамудың тірегі және негізгі
шарты болып есептелінеді.
Даму психологиясы- студенттерді дайындау, олардың білім деңгейін
көтеру жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі. Даму психологиясы пәні
негізінде студенттерді адамның жеке басының дамуы мен қалыптасу
заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Зерттеу обьектісі – бала жасының даму ерекшеліктері, оның жеке
басының қалыптасу заңдылықтары.
Зерттеу пәні- жеке адамның психикалық дамуындағы жас даму
психологиясы.
Даму психологиясының мақсаты онтогенездің әр түрлі сатыларындағы
психикалық даму мәселелері бойынша негізгі теориялар мен тұжырымдамалар
туралы студенттерде жүйелі түсініктерді қалыптастыру.
Даму психологиясының міндеттері:
1. Жас ұғымының психологиялық ерекшеліктерін, жас даму заңдылықтары
мен механизмдерін зерттеу;
2. Даму психологиясының жалпы және жеке әдістерімен танысу.
2. Балалардың психикалық даму проблемасы, бұл дамудың қайнар көздері
мен заңдылықтары даму психологиясы үшін әрқашанда басты проблема.
20 ғасырдың басында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін әр
түрлі түсіндіруші екі ағым айқындалды. Бұл бағыттар бір бірінен бала
дамуының негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды
алуымен ерекшеленеді. Бұл әрине, бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік
әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы
шарттарын толық жоққа шығарды деген сөз емес. Биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар жайын сөз ете отырып, бұндай жіктеуді мүлдем
абсалюттік деп қарауға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын
жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды.
А.В.Брушлинский еңбектерінде биологиялық фактор мен әлеуметтік
факторларды логикадағы дизьюнктиптік не мынау?, не анау? процестері емес
екенін дәлелдеп берді. Осыған сүйене отырып, шынында биологиялық не
әлеуметтік факторлардың бірі ғана шешеді деу қате. Бұлардың әрқайсысы
өзінің орнында қажет. Егер біз биологиялық факторды баланың туылғаннан
берілген дене бөлшектері десек, осылар ешқандай роль атқармайды деуге
болмайды, Керісінше, адамнан тек адам тууы биологиялық кодтар арқылы
берілген. Сондықтан кейбір пікірлер бойынша, биологиялық фактор баланың
өзі, оның іштен туа берілген несібесі. Ал әлеумет ортасын алсақ, бұл тек
түрткі, сол білінбей ұйықтап жатқан несібелерді оятып, соларды дамытуда
негізгі роль атқарады. Осылай деу әлеумет ортасының соның ішінде тәрбиенің
рөлін бірден-бір жоққа шығара алмайды.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктерінің бірі-жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да бір мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбініесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдайларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайт
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Осыдан физиологиялық қарапайым тұқым қуалай берілетін функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарын әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны мен
механизмдер көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың арасында
жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
3. Балалар психологиясы нәресте мен жас өспірімдердің есею процесін
зерттеп, қайткенде бұлар сапа жағынан тиісті дәрежеге жете алатынын
зерттейді.
Бала психикасының дамуындағы қозғаушы күшке биологиялық және
әлеуметтік факторларды айтуға болады. баланың дамуы мен жеке басының
қалыптасуына оқыту мен тәрбие істерінің ықпалы өте жоғары. Себебі әр жастың
өзіне тән оқыту, тәрбиелеу, білім беру заңдылықтары бар.
Психиканың жас өзгерістері 4 аспектіні қамтиды:
1. Онтологиялық- адамның биологиялық және әлеуметтік сәйкестік
заңдылықтары;
2. Құрылымдық-динамикалық- әр жастағы психикалық құбылыстардың
айырмашылығын және сапалық өзгерістердің байланысын зерттейді;
3. Хронологиялық- адамның жас динамикасын және психикалық эволюциясын
процесс ретінде қарайды. Яғни адамның уақытына және өміріне байланысты
қарайды.
Даму психологиясының қысқаша тарихы ХХ ғасырдың ортасына дейін даму
психологиясы жалпы психологиядан бөлінбей сол пәннің қоластында болып
келді. Бұған түрткі болған себептер мыналар: Ч. Дарвин (1809-1882) негізін
құраған жануарлар дүниесіндегі сұыпталу заңдылығы. Осыған орай сол ғасырдың
2-ші жартысында дамып шыққан рецепторлар физиологиясының өріс алуы.
Г.Гельмтомның жүйке жүйесінің жұмысын рефлекторлық тұрғыдан дәлелдеу.
Мұнымен қатар даму психологиясы туралы мағлұматтардың жиналуына біріншіден
әсер еткен балаға туғандардың күнделіктер жазып соған талдау беруі, екінші
жағынан балалар психологиясын зерттеуде эксперимент тәсілдерін кеңінен
қолдану әсер етті.
Бұл зерттеулер көбіне балалардың шартты рефлекстері туралы зерттеу
жүргізілді. Екіншіден, сол кездегі бала психологиясын зерттеуге үлкен үлес
қосқандар: Н.А.Рыбнитков (1880-1961), К.Н.Корнилов (1879-1954),
П.П.Рионский (1880-1941)Д.Б.Эльконин
Дәріс
Тақырыбы: Даму психологиясының зерттеу әдістері
Жоспар: 1. Психологиялық зерттеу әдістерін негіздеу оларды даму
психологиясында
қолдану жағдайы.
2. Даму психологиясының әдісін талдау.
3. Даму психологиясының әдісін топтастыру сипаттары.
Дәріс мақсаты: Даму психологиясының зерттеу әдістері туралы ғылыми
тұжырымдардың практикадағы мәнділігін нақтылау.
Әдіс ғылыми білім жүйесін қалыптастыру және негіздеудің жолы болып
табылады. Сонымен бірге болмысты тәрбиелік және теориялық тұрғыдан игерудің
тәсілімен қимыл әрекеттерін жүйеледі. Даму психологиясында психологияның
зерттеу әдістері қолданады.
Бақылау- зерттеудің ғылыми әдісі баланың психикалық даму ереекшелігіне
байланысты мәселелерді суреттеп оның ішкі мәнін түсіндіруге және әрбір
фактіні жүйелеуде жүзеге асады. Бпақылау әдісінің негізгі тиімділігі
психикалық құбылыстарды табиғи жағдайларда зерттеу мүмкіндігі мол болуы.
Сырттай бақылау- сыналушының әлеуметтік психологиялық құбылысын
сырттай зерттелуші адамдармен, топпен қарым-қатынасқа түспей-ақ зерттеп
мәліметтер жинақтау.
Өзіндік бақылау- адамдардың өзін-өзі бақылап өзінің ішкі жан дүниесін
қалыптасуымен тану жолы.
Эксперимент- баланың психикалық дамуына байланысты психологиялық
деректердің ашылуына жағдай жасау мақсатында зерттеушінің сыналушы
адамдардың не топтың іс-әрекетіне белсенді араласуы.
- табиғи эксперимент- ойын, оқу, еңбек қарым-қатынасының жағдайларында
жүргізіледі. Ал адам өзінің эксперименттік сынауда екенін сезбейді.
- зертханалық эксперимент- арнайы жағдайларда жүргізіледі. Арнайы
жабдықтар пайдаланады. Сыналушының әрекеттері нұсқаулармен белгіленеді.
Сынаушы экспериментке түсетінін сезеді. Бірақ оның толық мәнін аңғармауы да
мүмкін.
Тестілеу- әрбір жастың белгілі бір психологиялық сапаларын сынақтан
өткізіп анықтау.
- психологиялық тест- жас ерекшелігіне байланысты сыналушының
жеке бсының кейбір ерекшеліктерін анықтау үшін орындалатын қысқа мерзімді,
шағын стандартты сынақ тапсырмаларын береді. Қазіргі таңда адамдардың ақыл
ойын даму деңгейін, бағыт-бағдарын, қабілетін, психологиялық ерекетке келу
мүмкіндігіне кәсіби әрекет қабілеттерін тұлғалық сапаларын анықтаушы тест
жеке қолданылады.
- Құжаттарды талдау әдісі- адамдардың қызымет іс-әрекет өнім
талдауға арналған жалпы психологиялық әдістердің бір түрі құжатты талдау
әдісі сапалық және сандық болып ажыратылады.
- Құрастырып жобалау әдісі – жас ерекшелігіне байланысты
құбылыстарды таңба күйіне келтіру және адамдардың іс-әрекетінің әр түрлі іс-
әрекетін жасанды құрастырған ортада ұйымдастыру.
-Сауалнама әдісі- жас ерекшелігіне байланысты кейбір теориялық
факторлардың сыналушы іс-әрекетіндегі қолдану айқындылығын анықтау.
-Биологиялық әдіс- жеке адамдардың қалыптасуындағы өзекті жағдайлар
өмір жолы дағдарысты кезеңдер, әлеуметтенудегі ерекшеліктер анықталады.
-Салыстырмалы генетикалық әдіс- әрбір жастағы психологиялық даму
кезеңдерін салыстыру арқылы зерттеу.
-Социометрия- әлеуметтік психология зерттеу әдісі. Бірлікті іс-
әрекетнемесе оқиғаға арласу мүмкіндігін анықтау мақсатында шағын топтың әр
мүшесін жеке сауалға тарту әрекеттері.
Жас ерекшелік психологияда зерттеу әдістері әрбір жастағы зерттеу
проблемасына сай әдістер жүктеледі. Жас ерекшелік психологиясы пәнінің
әдістерін жүктеу барысында көптеген ғұламалар жүктеу жүргізді. Солардың
бірі 1910 ж. А.Бине баланың интеллектісін зерттеп әр жастағы балаға
арналған сұрақтың бұл түрін тест деп атайды. Бұдан кейін интеллект
анықтау коэффицентті деген ұғым енгізіп IQ әріптерімен белгіленеді.
Осыдан барып ақыл-ой коэффицентінің формуласы шығады.
Дәріс
Тақырыбы: Психология ғылымының дамудың қозғаушы күші мен заңдылықтары және
жеке адамның онтогенезге қалыптасуы.
Жоспар:
1. Баланың психикалық дамуы мен оның жеке басының қасиеттерін
қалыптастыруда оқыту мен тәрбиенің өмірі мен қоғамдық пайдалы істерінің
шешуші маңызы.
2. Оның жеке басы мен мінез-құлқының орнығуына саналы іс-әрекеттің
әсері мен ықпалы.
3. Бала психикасының дамуындағы қозғаушы күш.
4. Баланың дамуы мен жеке басының қалыптасуы оқыту мен тәрбие
істерінің ықпалы.
Дәріс мақсаты: Психология ғылымының дамуының негізгі теориялық мәселелері
туралы ғылыми тұжырымдардың практикадағы мәнділігін нақтылау.
Ж.Пиаже 1921-1922 жж. Француз тілінде аударылған еңбегінде Баланы
оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына, ақыл-ойының өріс алуына
ықпалын тигізбейді деді. Пікір сол кездегі психологтардың көбіне жаңалық
болатын. Сондықтан Ж.Пиажені сынға алушылар әр елде көбейе бастады, соның
бірі біздің елдегі Л.С.Выготский Ж.Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала
психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Осыған орай баланың ықпалын
дамыту үшін алдымен оны оқыту керек,-деді. Выготскийдің айтуынша, оқыту
баланың есеюін тездетеді, яғни оны алға қарай сүйрейді, Егер Баланы ақылды
етемін десеңдер,- деді Л.С.Выготский,- оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен
даму дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек.
Сонда ғана оқыту баланың ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады,-дейді. Бұл
пікірдің сол кездегі совет психологтарының бірқатары қостады. Себебі оқыту
бала психикасын сүйрейді дейтін қағида аса орынды көрінеді.
Шетел психологтарының ішінен Дж.Брунер Выготскийдің осы пікірін
жақтады. Бұл сындарды Ж.Пиаже аңғармаған сияқты болып, өзінің осы пікірін
одан әрі ұлғайта бастады, келіспеушіліктің осы түрінің болғанына 50 жылдай
мерзім өтті.
Соңғы жылдары біздің елде В.В.Давыдов, АҚШ-та М.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейв
Ж.Пиаженің пікірлерін қолдады.
В.В.Давыдов Париж қаласында ұйымдастырылған ХХІ халықаралық
психологтар конгресіндегі баяндамасында Пиаженің оқыту ақыл-ойдың дамуына
әсер етпейді дейтін қағидасына қазір дәстүр болып келген оқыту жүйесіне
тікелей қатысы бар, оқытудың бұл түрі баланың ой-өрісін алға қарай дамыта
алмайды,-деген. Осыны айта келіп қазіргі оқыту тәсілдері баланың ақыл-ойын
дамыта алмайтыны дидактиканың мынадай: оқыту баланың оқу үлгеріміне тең
болуы қажет дейтін принципінен де белгілі: егер оқыту баланың сабақ
үлгеріміне шақ келсе, ол осыған қиналмайды; ой-өрісті сүйрейтін тек
қиыншылық. Егер оқу материалы балаға жеңіл түссе, немесе шақ келсе, осының
өзі баланың ой-өрісін дамыта алмайды. Баланың ой-өрісін онан әрі дамыту
үшін оқытудың айласын мүлде өзгерту қажет. Бұл жөнінде автор Д.Б.Элконинмен
бірлесе отырып оқытудың жаңа тәсілдерін бастауыш жастарға енгізіп отырғаны
және осының өзі баланың ой-өрісін сүйрейтін құралы болуы керек екенін
ескертеді.
Ж.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейвтің пікірлеріне келсек. Бұл ғалымдар Окатан
деген Мексиканың бір ауданында сауаты жоқ және сауатты адамдардың ой-өрісі
қаншалықты дамығанын тексеру үшін зерттеу жұмысын жүргізіп мынадай
қорытындыға келеді: егер ақыл-ой дегенді Адам бір үйренген тәсілін өзгерген
жағдайда қолдана білу десек, сауатты және сауатсыздар арасында ақыл-ой
жағынан ешқандай айырмашылық жоқ.
Бұл жерде В.В.Давыдов ақыл ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді
шешуде жалпы амал қолдана білуін айтатын болса, М.Коул мұны бала бір
үйренген тәсілін өзге . буған қатысы жоқ жағдайға қолдана білуі деп
түсінеді. Бірақ осының екеуі де баланың ой-өрісіне жатады. Бұл жерде осы
зерттеулердің екеуінде оқытудың адам психикасының дамуына қатысы бар
екеніне күмәнданады. Демек, екеуінің пікірі Ж.Пиаженің осы жөніндегі
көзқарасына жақын.
Ескере кететін мәселе, П.Гринфилд деген әйел Африка негрлерінің
балары арасында Дж.Брунердің басшылығымен зерттеу жұмысын жүргізіп,
мектепте оқитын және оқымайтын балалардың интеллектісі әр түрлі:
рқығандарда-терең, оқымағандарда- таяз келеді деп қорытынды шығарған
болатын. М.Коул зерттеулеріне сүйене отырып, П.Гринфелдтің қорытындысы шикі
және жете тексерілмеген деген пікірге келді. Осындай қорытындыға келудің
үлкен маңызы бар сияқты. Себебі мұның өзі Октябрь революциясына дейінгі
қазақ елінің балалары мен қазіргі оқыған балалардың ақылының өзара көлемін
түсінуге мүмкіндік береді. Айталық, қазіргі оқыған балалардың ерте
кездегіден айырмашылығы, интеллектасының басым келетінінде емес,
білімінің молдығында деп түсіну керек.
Ал жаңағы сөзінде В.В.Давыдов қазіргі заманның оқытуы бала
психикасының дамуына әсер етпейді дегенде, осының өзі дәстүрге айналған
кәдімгі мектептің оқыту тәсілі жөнінде айтылып отыр. Ал қазірге дейін болып
келген оқыту балаға әсер етпесе, онда оқытудың қандай түрі оның ой-өрісінің
қалыптасуына ықпалын тигізеді? Бұл жөнінде В.В.Давыдов оқытудың жаңа түрі
психиканың дамуына әсер етеді деген сөзін өзінің тәжірибесіне сүйеніп айтып
отыр. Оның пікірінше, қазіргі мектеп балаларда ғылыми ұғымдарға сүйеніп
оқыта алмайды. Бұл жерде ұғым деп оның жалпылау функциясын айтып отыр. Адам
ойлағанда оның сүйенетін ұғымдарының сан алуан дәрежелері кездеседі.
В.В.Давыдов ойды абстрактік деудің өзін кең мағынада, айталық ұғымды өзінше
әрекет ретінде түсінеді. Оның айтуынша оқыту есеюге әсер етуі үшін жас
балалар мына сияқты ой ептілігіне ие болуы шарт: біріншіден, үнсіз сөйлеп
тапсырмаларды орындай білуі, екіншіден, тапсырманы оқушының өзі қалай
орындағанын тиісті оқу-құралындағы жауапты салыстырып тексеруі, егер дәл
келмеген жағдайда бұрынғысын қайтадан шығаруы. Сондықтан ескере кететін
мәселе В.В.Давыдовтың осы жөніндегі пікіріне қарам-қарсы көзқарас та бар.
Бұны қостаушылар Л.С.Выготскийдің оқыту дегеніміз-бала психикасының дамуына
аздап озып отыруы керек деген қағидасына сүйенеді. Психиканың даму мен
оқытудың өзара көлемін түсінуде келтірілген осы жөніндегі әр түрлі
пікірлердің бар екенін білу өте қажет. Себебі, осылардың ішінен қажет
дегенін басшылыққа алуға мүмкіндік туады.
Даму процесінде білімдер мен іс-әрекет тәсілдерінің өзгерісі,
күрделіленуі ғана болып қоймайды. Баланың психикалық дамуы оның жеке
басының тұтас өзгерісін, яғни жеке адамның жалпы қасиеттерінің дамуын да
қамтиды. Даму процесінде балалардың психикалық іс-әрекеттерінің түрлі қыры
өзгереді, сан алуан әрекеттерді барған сайын көбірек орындау іскерлігі,
тәсілдері жинақталып, өзгеруі болып өтеді, білімі мен ұғымы өзгереді, жаңа
мотивтері мен қызығулары қалыптасады. Солай бола тұрса да осы барлық
өзгерістерді бөліп қарауға болады екен. Оларға: баланың жеке басы
бағыттарының жалпы қасиеттері; оның іс-әрекетінің психологиялық құрылымының
ерекшеліктері; сана механизмдерінің даму дәрежесі жатады.
Адамның жеке басының бағдарын дамыту. Баланың даму процесінде
қалыптасатын мотивтер сан алуан болса да, балалар мен жеткіншектерді
зерттеу, оладың мінез-құлықтарының негізгі ерекшеліктерін айқындайтын
жетекші бағыттылықты бөліп алуға мүмкіндік береді. Кейбір балаларда оқу
бағдары жетекші болып табылады: олар үшін жақсы оқу, мұғалімнің талаптарын
орындау маңызды саналып, мектептегі үлгерім бағасын көбірек ойлайды. Кейде
мұндай бағдар біршама формальды қара дүрсін сипатқа ие болады. Екінші
балалар танымдық бағдарымен ерекшеленеді. Олар есептер шығарып, жаңа білім
алғанды ұнатады. Алайда, оқушылар барлық оқу пәндеріне бірдей тырыспайды.
Бұл балалар үшін бағадан гөрі осы сабақтардың танымдық құндылығы қызық
болуы маңыздырақ. Көптеген балалар үшін неғұрлым маңыздысы- айналасымен
өзара қарым-қатынас жасау. Бұл балалардың мінез-құлқы ұжымдағы
құрдастарымен, үлкендермен өзара қарым-қатынасындағы белгілібір позиция
жетістіктерімен анықталады. Төменгі сынып оқушылары үшін кейде оларды
бұрынырақ, тіпті мектепке дейінгі кезде-ақ, қалыптасқан мінез-құлық пен
қарым-қатынастың дағдылы тәсілдері маңыздырақ болып саналады. Жеткіншек
шақта, басқа типтермен қатар, өздерінің жеке басын қалыптастыру мен
нығайтуға тура бағытталуы, сондай-ақ болашақ іс-әрекетке деген мақсат
айқынырақ көрінеді.
Мақсат және оның мотивтерімен байланысы іс-әрекетте анықтаушы мәнге
ие. Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп
қалыптсады. Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын
белгілеген мақсатқа сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып қалады.
Бес-жеті жасар балалар үшін іс-әрекеттің көбіне материалмен, олар іс-әрекет
жасайтын заттық ситауциямен анықталуы тән.
Л.С. Выготскийдің жоғарғы психикалық функцияларды дамыту теориясы.
20-30-жылдары Л.С.Выготскйдің жоғрғы психикалық функцияларды дамыту
функциялары қалыптасты. Выготский Ф.Энгельстің адамның табиғатқа
икемделудегі және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін
өзгертудегі еңбектің рөлі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек-
адамның құралмен істейтін іс- әрекеті,ол адамның мінез- құлық типін
өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты.
Адамның бұл ерекшелігі оның іс- әрекетінің жанама сипатта болуынан
білінеді. Жанамалау адмның сыртқы практикалық іс- әрекетінде құрлды
қолданатыны сияқты, өзінің ішкі психикалық іс- әрекетінде белгілерді(сөзді,
цифрді т.б) пайдалану негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы
(психологиялық жағынан) олардың жанама іс- әрекетті жүзеге асыруға
мүмкіндік беруінен көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың
түрлі бағыттылығынан келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол объектіде
өзгеріс туғызуы тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның сыртқы іс-
әрекетінің құралы. Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс
туғызбай, адамның мінез- құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез –
құлықты игеру өзара байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі адамның
өз табиғатын да өзгертеді. Құралды пайдалану мүшелердің табиғи іс- әрекет
түрлерін өзгертіп, психикалық белсенділік мүмкіндігін шексіз күшейтіп,
кеңейтіні тәрізді, белгілерді (қосалқы құралдарды) пайдалану, яғни жанама
іс- әрекетке көшу, адамның бүкіл психикалық іс- әрекетін өзгеріске түседі.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсәлдердің (құралдардың
да,белгілердің де) барлығын игеру процесінде жүзеге асады. Міне, сондықтан
да , оқыту баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін
ұйымдастырудың бүкіл жүйесінде негізгі орын алады. Демек, психика дамуының
бұрынғы ұрпақ тәжірибесін игеруге себепкер белгі тәсілдерді меңгерілетін
әлеуметтік ортадан тыс қаралуы да және оқытусыз түсінікті болуы да еш
мүмкін емес.Сонымен, Л.С.Выготскийдің психологиялық теориясында адамның
әлеуметтік мәні жөніндегі маркстік идея жүзеге асты. Мәдени дамудың жалпы
генетикалық заңын Выготский былайша тұжырымдады: ... баланың мәдени
дамуындағы қандай да болмасын іс- әрекет сахнада екі рет, екі бағдарда:
әуелі - әлеуметтік, кейін- психологиялық, алдымен интерпсихикалық категория
ретінде адамдар арасында, одан соң интрапсихикалық категория ретінде,
баланың ішінде көрініс береді. Қандай да жоғары психикалық функция бастапқы
әлеуметтік функция болатындықтан, өз дамуында сыртқы саты арқылы өтуі
қажет.
Бала тілінің маңызды роль атқаратын, Л.С.Выготскидің сөзімен
айтқанда, мінез –құлықтың барлық жоғары формаларының ең көне негізі болып
саналатынкөрсеткіш ымның тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш ым –іс
- әрекет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа қарай
созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмек тесе отырып,
сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады. Осылайша
көрсеткіш ым сәтсіз қармау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні бар ымға
ауысады. Ым- белгіге, қармау- көрсеткішке айналады. Міне, осыдан кейін ғана
бала өз қимылына көрсеткіш ретінде қарай бастайды. Басқаларға деген ым
(белгі) өзіңе деген ымға (белгіге) айналады. Сөйтіп, өзщінің ымын ұғынуға
бала ең соңынан жетеді. Оның мағынасы алдымен объективтік жағдайлар, ал
соңынан баланы қоршаған адамдар арқылы жасалынады.Дәл осы заңдылықты Л.С.
Выготскидің бала тілінің қалыптасуы үстінде де байқаған.Сөз затқа деген
қарым-қатынасты білдіреді. Сөз бен заттың арасындағы бұл обьективтік
байланысты үлкендер баламен қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады.
Сөз баланың өзі үшін де ұғынықты болады. Міне сонда барып бастапқыда
басқаларға әсер ету құралы болған сөз енді өз мінез-құлқын басқару құралына
айналады.
Сонымен барлық жоғары психикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым-қатынастары көрініп жатады. Л.С.Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды.
Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан
шығарған дәстүрлі психологияға қарам-қарсы. Л.С.Выготский жоғары психикалық
функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде қалыптасады да,
тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына айналады деп
көрсетті. Выготскийдің теориясына сәйкес, талас ой толғаныстарын туғызады.
Жеке адамның қалыптасу процесі дегеніміз жеке адамның кім болып шығуы оның
басқа адамдарға жасаған қарым-қатынасы арқылы болады деген сөз.
Мінез-құлық дамуының құралы ретіндегі сыртқы белгілері баланың ақыл-
ой өрісінің дамуында ақау бар, жоқтығын психологтың анықтау қажеттілігі
туған жағдайда маңызды көрсеткіш (диагностық) құрал болып та саналады. Ақыл
– ой дамуында кемшілігі бар балаға жүргізілген бақылаулар бала белгілерді
қолданған жерде кемшіліктің орнын толтыру мүмкіншілігі сақталатынын,
дамудың келешегі бар екенін көрсетіп отыр. Ал, белгілерді қолдану бөгелген
немесе қалыптаспаған жағдайда ақыл – ой дамуының да бөгеліске түсетіні
немесе тоқтап қалатыны анықталды.
Дәріс
Тақырыбы: Психологиядағы жас кезеңдеріне топтастыру мәселесі
Жоспар:
1. Балалар жасын тиісті кезеңдерге бөлу мәселесі.
2. Л.С.Выготскийдің еңбектеріндегі кезеңдерге бөлу.
3. Дамудың әлеуметтік жағдайы ұғымдары, жас туралы ұғым.
4. Дамудың әлеуметтік жағдайын дәстүрлі кезеңдерге бөлу.
Дәріс мақсаты: Психологиядағы жас кезеңдеріне топтастыру мәселесі туралы
ғылыми теориялардың тәжірибеде қолдану ерекшеліктерін меңгеруге бағыттау.
Бала жасын кезеңдерге бөлудің жобасы, біріншіден, жабайы өмірден
алынған, екіншіден, психология ғылымы тұрғысынан дәлелденген болатын. Жасты
кезеңдерге бөлуді жабайы өмір тұрғысынан дәлелдеген Г.Гете мен Л.Н.Толстой
болды. Л.Н.Толстой бөбек пен жеткіншек балалардың балалық және ересек
туралы әдейі кітап жазып, сол кітабын балалардың есеюіне арнаған болатын.
Әдетте, жасты кезеңдерге бөлу мынадай деректерге сүйенеді. Әр жас
кезеңдеріне жататындардың бәріне тән өзінше психикалық қасиеттер бар деген
шешімге келеді. Өзінше психикалық қасиет деп отырғаны, сол жас кезеңдеріне
тән ақыл-ой жағынан белгілі бір дәрежеге жетуі. Осыны ғылым дамымай
тұрғанда көптеген елдерде жақсы білген. Азия мен Африканың кейбір елдерінде
бала бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өтерде той жасаып, оны жігіттік
дәрежеге көтеретін болған. Осындай ғұрыптың бір жақсы жері бала осы
мейрамды алдын-ала күтіп, жұрттың алдында өзінің ептілігін көсету үшін
әдейі даярланады. Той өтіп, Баланы жігіт деп атағаннан кейін, оған сенім
білдіріп, үлкендермен бірге игіліктерді өндіругее не жауға қарсы шығуға
бірге аттанатын болыпты.
Әр елде есеюді, әр жас кезеңіне қандай ат беруді өзінше түсінген.
Себебі әр елдің қоғамдық және мәдени дамулары әр түрлі дәрежеде болып
келді. Кейбір тайпалардың қоғамдық қатынасы мен мәдениеті төменгі дәрежеде
болды. Мұнымен қатар, осы даму сатысындағы тайпаларда балаларды материалдық
игіліктерді өндіруге ерте жасынан жекті. Осыған сүйене отырып есеюді
әлеумет жасына және әр баланың өзіе тән хронологиялық жасына бөлуге болады.
Әлеумет жасы дегеніміз әр елде есеюді қоғамдық жағдайдың ерекшелігінің
билеуі. Демек, әркімнің өзіне тән хронологиялық жасына басқа әлеумет жасы
кездеседі. Әлеумет жасы мен хронологиялық жастың арасында недәуір
айырмашылық бар. Себебеі әлеумет жасы деп отырғаны кәдімгі әркімнің
туғаннан кейінгі жасы емес, заманның талабына қарай есеюдің әр түрлі болып
келуі.
Қазақ еліндегі адамдар өзге халықтар сияқты балаларды қай жасында
қандай өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі
кезңдерге бөлген.
Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең-нәресте жас кезеңі (бесік жасына0-7
және еңбектеу жасына 7-12 ай );
1-ден 3 жасқа дейінгі кезді- бөбектер жасы;
3-тен 7 жасқа дейін сәби жасы;
7-ден 11 жасқа дейін періште жасы;
11-ден 15 жасқа дейін бозбала жасы;
15-тен 20 жасқа дейін үлкендер жасы
Осы мағлұматтар баланың өз жасына басқа әлеумет жасының кездескеніне
дәлел бола алады.
Баланың ақыл-ойының өріс алуы тек білімге тәуелді емес. Себебі білім
мен психикалық даму бір емес екенін біз ілгеріде ескерттік. Егер ілгеріде
аталып кеткен психиканың дамуына оқыту әсер етпейді дейтін Ж.Пиаженің
пікірін басшылыққа алсақ, онда психиканың дамуы баланың қай жаста екеніне
тәуелді келеді дейміз. Әрине, бала психикасының қандай болып келуіне оның
хронологиялық жасының тікелей қатысы бар. Бала психикасының әр жаста қандай
болып келуіне әлеумет ортасының недәуір ықпалы бар. Себебі балаға әсер
ететін бүгінгі әлеумет ортасы бұрынғыдан мүлде өзгеше: қазіріг техника мен
өндіріс саласына ие болу үшін жас өспірімдер жасының көбін оқуға арнауы
тиіс. Сондықтан да балалық кез қазір көпке дейін созылады.
Жасты ғылыми тұрғыдан тиісті кезеңдерге бөлу, сол кезеңге тән баланың
есеюіне әсер ететін себептері: үлкендердің балаға қоятын талабы мен баланың
өзбеттілік ұмтылуының арасындағы қайшылық дағдарыс кез кездеседі.
Психологиялық тұрғыдан осы процестерді зерттеп жас кезеңдерін төмендегідей
топтастыруға болады.
1. Жаңа туған бала – 1 күннен -10 күнге дейін;
2. Емшек жасындағы бала – 10 күннен – 1 жасқа дейін;
3. Ерте балалық шақ- 1 жастан-3 жасқа дейін;
4. Бірінші балалық шақ- 4 жастан – 7 жасқа дейін;
5. Екінші балалық шақ 8 жастан-12 жас (ер балалар), 8-11 жас (қыз
балалар);
6. Жеткіншек шақ- 13 жастан 16 жасқа дейін (ер балалар), 12 жастан 15
жас (қыз
балалар);
7. Жас өспірімдік шақ – 17 жастан 21 жасқа дейін (ер балалар), 16-20
жақа дейін (қыз
балалар);
8. Кәмілеттік жастың бірінші кезеңі – 22-35 жасқа дейін (ерлер), 21-
35 жасқа дейін (қыз
балалар);
9. Кәмілеттік жастың екінші кезеңі- 36-60 жасқа дейін (ерлер); 36-50
жасқа дейін
(әйелдер);
10. Кексе жас- 60-74 жасқа дейін (ерлер); 56-74 жасқа дейін (әйелдер);
11. Қарттық жас – 75-тен 90 жасқа дейін;
12. Ұзақ жасау – 90 жас одан жоғарылар.
Жасты кезеңдерге бөлудің келтірілген осы жолы үнемі өзгермейтін нәрсе
емес. Заманның өзгеруіне, соның ішінде әлеумет ортасының жағдайына сай
жастарды топтастырудың азды-көпті өзгерістер болып отырады.
Баланың дамуы психологиялық заңдылықтарды қамтитынын төменгі бағыттар
бойынша түсіндірді:
- бала дамуның күрделі құрылымы бар- баланың уақыты басқа уақытпен
сәйкес келмейді. Өзінің ритмі, уақыты бар. Баланың өмір ритмі басқа өмір
ритімімен сәйкес келмейді. Баланың психикасында сапалық өзгерістер болады;
- дамудың сапалық өзгерістері бар- жаңа қасиеттер дамып толықтырылып
отырады;
- біркелкі емес баланың дамуы- әр кезеңге қарай әр түрлі керекті
қызметтер дамиды. Баланың дамуы санамен байланысты. Сананың құрылымы жүйелі
және мағыналы болады;
- жоғарғы заң психикалық функциясының дамуы- баланың дамуы сыртқы
әрекеттің ішкі әрекетке айналуымен байланысты болады.
Сонымен қатар бала дамуының параметрлерін өлшеу келесі бағыттарды
қамтиды: Оларға, даму жолы; талаптары; қайнар көздері; даму формасы; даму
спецификациясы; дамуға итермелейтін күші. Осы мәліметтерді негізге ала
отырып Л.С.Выготский жас кезеңдерін келесі топтарға бөлді; сәбилік
дағдарысы және нәресте дағдарысы; сәбилік кезеңі 1- 1 жас; бір жастық
дағдарыс; балалық ерте кезеңі 1-3 жасқа дейін, 3 жастық дағдарыс; мектепке
дейінгі дағдарыс 3-7 жас; 7 жас дағдарысы; мектеп жасы 8-12 жас; 13 жастың
дағдарысы; жас өспірімдік дағдарыс 14-18 жас, 17 жастық дағдарыс,
ересектік жас 18-25 жас аралығы; үлкею жасы 25-37 және т.б.
Жасына, немесе жас шамасына қарай даму барысы деген не? Бұл сұраққа
жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа
байланысты болады. Айтылып жүрген көзқарастардың біреуі даму сатыларының
өзгермейтіндігін, абсалютті болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас
жөніндегі мұндай ұғым психикалық дамуды табиғи биологиялық процесс деп
түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көзқарас жас даму білім мен дағдылардың
жай жинақталуы ретінде ғана қарастырылады.
Жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп П.П.Блонский мен Л.С.Выготский
тұжырымдаған қағидаларды әрі қарай дамытады. Тарихи даму процесінде балалар
өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп
отырады және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер
етпей қоймайды.
Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады
және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының
жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас
шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама
түйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен
және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен
анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған
жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп
отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығмен анықталады. Бұл- әр
балаға оның өмірінің осы кезеіңде қойылатын талаптар жүйесі әрі
айналасындағылармен қарым-қатынасының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен іс-
әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА факультеті
ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯ кафедрасы
Б е к і т е м і н
Оқу-әдістемелік кешен,
Факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінде
қаралып, бекітілді.
№ __ хаттама “__” _____ 2011ж.
Факультет деканы, т.ғ.к., профессор
_________________ К.М.Жетібаев
СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
ДАМУ ПСИХОЛОГИЯ
пәні бойынша
Кафедра: Жалпы психология
2010-2011 оқу жылы __ІІІ__ семестр
Кредит саны: __2_____
Оқытушының (авторлар ұжымының) аты-жөні: Өтеген.Б.А.
Мекен жайы (көшесі, корпусы, кафедра аудиториясы): 4 корпус-101
Телефон раб.: 3-21-67
ТҮРКІСТАН 2010
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Оқу кешен Даму психологиясы пәнінен педагогикалық мамандықтарға арналған
силлабус ( __ ___N хаттама ) негізінде жасалған.
Оқу кешен Жалпы психология кафедрасынын мәжілісінде талқыланды.
( __ ____N хаттама )
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д., профессор _____________ Б.А.Оспанова
Оқу кешен Тарих - педагогика факультетінің Әдістемелік кеңесінде
мақұлданды.
( _ ______ N хаттама )
Оқу әдістемелік кеңес төрайымы: ________ п.ғ.к., доцент м.а. Мелдебекова Ү
Оқу кешенді құрастырған: __________ оқытушы Өтеген.Б.А.
Оқытушылардың кафедрадағы жұмыс уақыты: 9.00 – 17.00 сағ.
СӨЖ қабылдау өзіндік жұмыс кестесі бойынша жүргізілді
Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама: Жалпы психология курсы пәнінен бізге
белгілі, адамның іс-әрекетінің қиындауына байланысты және психология
ғылымдарының құрылымында ғылыми мәліметтердің жинақталуы, басқа да ғылымдар
сияқты әр түрлі, ең алдымен әлеуметтік факторларымен қамтылған үздіксіз
процесстердің өзгерістерімен келеді. Бұл өзгерістер, бір жағынан
дифференциаланған оның басқа салаларында және бағыттарында, екінші жағынан
әр түрлі салаларының интеграциясының (бірігуінен) және сол ғылымның ішкі
зерттеу бағыттары ретінде, басқа да ғылымдар шеңберінде, аралас
ғылымдардан көрінеді.
Даму психологиясы жас ерекшелік физиологиясымен, жалпы
психологиясымен, педагогикамен, философиямен, басқа да ғылымдардың
теориялық және практикалық міндеттерімен байланысты.
Даму психологиясының әдістері: бақылау, оның түрлері; эксперимент
және оның түрлері. Балалар ұжымын зерттеу кезіндегі социометриялық әдісі.
Тұлғаның бағыттылығын және қызығушылықтарын зерттеуге арналған анкета. Іс-
әрекет продуктысын талдау әдісі. Тест әдістері мен оларды ғылымдарда
қолданудың жағдайлары.
Берілген пәннің мақсаты Даму психологиясы курсының мақсаты-
студенттерді онтогенездің әр түрлі сатыларындағы психикалық даму
мәселелері бойынша негізгі теорияларын және тұжырымдамаларын, практикалық
білімдермен қаруландыру, олардың кәсіби психологиялық дайындықтарын
күшейту, студенттерге жүйелі түсініктерді қалыптастыру, даму психологиясы
психологиялық бөлімінің бір бөлігі ретінде: онтогенездегі адамның тұлғалық
психологиялық ерекшеліктерін тереңдетіп меңгерулеріне мүмкіндіктер береді.
Пәннің міндеттері: Төмендегідей білімдермен қамтамасыз ету:
- даму психологиясының пәні мен міндеттері туралы;
- осы пән туралы шет ел жєне кеңес психологиясының даму тарихы
жайында;
- даму психологиясы аумағында құрылған әдістемелік және теориялық
зерттеу негізі, әдіснамалылығы туралы;
- даму психологиясында қолданылатын әдістерді жинақтау және
эксперименттік
зерттеу кезінде қалыптасқан және түзету әсерінен алынған ақпараттық
мәліметтерді талдау туралы;
Пререквизиттер: Даму психологиясы курсы студенттердің психологиялық
дайындау жүйесінде ерекше орын алады. Психиканың даму заңдылықтары мен
механизмдері туралы білімдері білім беру жүйесінде, сонымен қатар қоғамдық
өмірдің басқа да саласында, психологтың практикалық іс-әрекетінің негізі
болып табылады.
Постреквизиттер: Даму психологиясы курсын оқытудан бұрын
студенттер Мамандыққа кіріспе, Жалпы психология мен Психология тарихы
пәндерімен байланысты. Даму психологиясы курсы философиямен,
педагогикамен, оқыту методикасымен, психологиямен, психодиагностикамен
тығыз байланысты.
Курсы мазмұны дәрістерде семинар мен практикалық сабақтарда
бекітіледі. Студенттердің өз беттілік жұмыстары курстың негізгі
бөлімдерінің алғашқы қайнар көзі зерттеуге бағытталған, рефараттау мен
әдебиеттерді конспектілеу, бақылау жұмыстарын орындаулары қадағаланады.
1. БАҒА ҚОЮ САЯСАТЫ
Компоненттері Тапсырма саны1 тапсырмаға ең Жалпы бағасы
жоғары балл
Семинар сабағы 10 3 30
Сабақтағы белсенділік 10 10
Аралық бақылау (блок) 1 8 8
№1 СӨЖ 1 6 6
№2 СӨЖ 1 6 6
Қорытынды емтихан 40
Барлығы 100
Студенттің білімін бағалау
Университетте кредиттік оқу жүйесіне өткен академиялық топтарда
студенттің білімі мен біліктілігін бақылау және бағалау рейтингтік жүйеде
іске асырылады. Рейтингтік балл екі бөліктен құралады:біріншісі –
рейтингтік балдың 40% үлесін құрайды, ол студенттің күнделікті, шептік
бақылау және сөж тапсырмаларын орындағаны үшін алатын балдарының
қосындысынан, екіншісі-60%, ол емтихан балынан құралады.
Студент қажетті балды жинақтау арқылы, яғни :
• күнделікті сабаққа қатысу белсенділігі (күнделікті үй, аудиториялық
т.б.) тапсырмаларды орындағаны үшін қойылатын бағалар-Б1.
• шептік бақылау нәтижесінде жинаған балы-Б2
• студенттің оқытушы басшылығымен және жеке өзімен-өзі орындайтын
жұмыстарды орындағаны үшін алатын балдары-Б3
• қорытынды бақылау-емтихан балдары-БЕ арқылы жинақтайды.
Осы балдардың қосындысы студенттің білімінің рейтингтік көрсеткіші болып
саналады, яғни:
R=(Б1+Б2+Б3)*0, 4+БЕ*0, 6
Мұндағы R жалпы рейтингтік балл.
Рейтингтік балды құрайтын Б 1, , Б2 , Б3 , БЕ шаманы есептеу
тәртібін кафедра тағайындайды. Көп жағдайда рейтингтік балдың максимал
мәнін R=100 бал етіп алады.
Студенттің емтиханға жіберілуі үшін ол рейтингтің бірінші бөлігінің 20
пайыздық үлесін жинақтауы тиіс. Университетте қабылданған тәртіпке сәйкес,
студенттің емтиханға қатысуы шарт.
Қорытынды бақылау-емтихан студенттің академиялық уақыт ішіндегі
кәсіптік білім бағдарламасын меңгеру дәрежесін тексеру мақсатында
өткізіледі. Кейде бірнеше пәнді біріктіре отырып емтиханды өткізуге болады.
Мұндай жағдайда әр пән жеке-жеке бағаланады. Емтиханды компьютерлі,
жазбаша, тест, ауызша, жазбаша немесе комплексті түрде өткізуге болады.
Емтиханның өту формасын оқу-әдістемелік кеңес тағайындайды.
Студенттің оқу ісін меңгеру дәрежесін, яғни, оның білімін,
біліктілігін, дағдыларын компетенциялығы бағалау көп балды, әріп, пайыз
түрінде жүргізіледі:
Әріптік Бағаның сандық Проценттік Дәстүрлі бағалау
жүйедегі баламасы баламасы жүйесі бойынша
бағалау
А 4,0 95-100 өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89
жақсы
В 3,0 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74
қанағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- 1,67 60-64
Д+ 1,33 55-59
Д 1,0 50-54
F 0 0-49 қанағаттанғысыз
2. ПӘН БОЙЫНША НЕГІЗГІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Негізгі оқулықтар:
1. Аверин В.А. Психология детей и подростков –М., 1998
2. Александрова М.Д. Проблемы социальной и психологической геронтологии.
Л.: ЛГУ., 1974
3. Анциферова Л.И. Поздний период жизни человека: типы старения и
возможности поступательного старения личности. психологический журнал.
1996 №6
4. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие-Иркутск., 1989
5. Божович Л. И. Личность и ее формирование детском возрасте. М., 1968
6. Братусь Д.С. Психологические аспекты нравственного развитие личности.
–М., 1977
7. Бурминская Г.В., Обухова Л.Ф. Современная американская психология
развития: учебное пособие. –М., 1986.
8. Бауэр. Т. Психологическое развитие младенца. –М., 1990
9. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирование личности в детстве.
Горма и патология. –М., 1990
10. Выготский Л.С. Проблема возраста собр. соч. т. 4.М., 1984.
11. Возрастная и педагогическая психология Под ред. А.В. Петровского М.
, 1986
12. Возрастная и педагогическая психология Под ред М.В. Гамезо, М.В.
Матюхинрй, Т.С. Михальник. М., 1984
13. Возрастная психология Под ред. Л. Ф. Обуховой. М., 1996
14. Возрастная и педагогическая психология Под ред. М.В. Гамезо. –М.
15. Возрастная и педагогическая психология Под ред. А.В. Петровского.
–М., 1979
16. Мухниа В.С. Возрастная психология. М., 1998.
17. Люблинская А.А. Детская психология. М., 1998
18. Детская психология Под ред. Я.Л. Коломинского, Е.Н. Панько. Минск,
1998
19. Немов Р. С. Психология. В 3-х кн. 2. М., 1995
20. Обухова Л.Ф. Детская психология . М., 1995
21. Смирнова Е.О. Психология ребенка. М., 1997
22. Край Г. Психология развития. СПб.: Питер, 2000
23. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. –М., 1997
24. Кроник А.А., Головаха Е.И., Психологический возраст личности
Психология личности в трудахотечественных психологов Составитель Л.В.
Куликов. СПб., 2000
25. Теории личности в Западно-Европейской и Американской психологии. Под
ред., Райгородского Д.Я. –М., 1996
26. Эльконин Д.Б. Детская психология. –М., 1960
27. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы. М., 1995
28. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе. –М., 1998
29. Дубровина И.В. Руководство практического психолога: готовность к школе,
развивающие программы. М., 1997
30. Гальперин П.Я., Запорожец А.В. Актуальное проблемы возрастной
психологии. –М., 1989
31. Райс Ф. Психология подроскового и юношеского возраста. СПб, 2000.
32. Уайт. Б. Первые три года жизни пер англ М., 1982
Ќосымша єдебиеттер.
1. Байярд Р.Т. Ваш беспокойный подросток. –М., 1991
2. Давыдов В.В. Генезис и развитие личности в детском возрасте. Вопросы
психологг., 1992
3. Дьячевко О.М. Психологическое развитие дошкольников. М., 1984
4. Запорожец Л.В. Избранные психологические труды. –М., 1986
5. Зик А.З. Развитие теоритического мышления у младших школьников. М., 1984
6. Захарова А.В. Психология обучения старшекласников. –М, 1988
7. Альперович В.Д. Геронтология. Старость: Социокультурный портрет. –М.,
1998
8. Берльер Ф. Старение и старость.- М., 1964
9. Берне Р.Я. –концепция и воспитание. Прогресс ., 1986
10. Вайсман Р.С. Развитие мотивационной сферы человека в старшем возрасте:
Автореф. дисс. канд. –М., 1976
11. Головей Л.А. Психология становления субъекта деятельности в периоды
юности и взрослости. Докт. Дисспсихол. СпбГУ., 1996
12. Карпенкова Т.В. Основы социально-правовой защиты пожилых людей.
Психология зрелости и старения. – 1988., №2
13. Пако С. Старения психических способностей человека: Основы
герентологии.- М., 1960
14. Реан А.А. Психология изучения личности. –СПб., 1999
15. Рубинштейн С.Л. Основы общий психологии. –СПб, 1999
16. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология: Учеб. Пособие.
ЛГУ., 1990
17. Рязанцев С. Философия смерти. – СПб., 1994
18. Смит Эллиот Д. Стареть можно красиво. – М., 1995
19. Сухобская Г.С. Мотивационно-ценностные аспекты познавательной
деятельности взрослого человека. Авторев., дисс д-ра наук Л., 1975
20. Филипов Ф.Р. От покаления к покалению. – М., 1989.
21. Франкл В. Человек поисках смысла. –М., Прогресс., 1990
22. Хамитов Н. Философия одиночества. Одиночествоженское и мужское . –
Киев., 1995
23. Ханна Т. Искусства не стареть. – СПб., 1996
24. Холодная М.А. Психология интеллекта : пародоксы исследования. Томск:
Изд-во Томского университета. –М., Барс, 1997
25. Элкинд Д. Эрик Эриксон и восем стадий человеческой жизни. Эриксон Э.
Детство и общество. –СПб., 1999
26. Выготский Л.С. Собр. соч., в 6-ти т. М., 1982-1984
27. Леонтьев. А.Н. Избр. Психол. Произв: в 2-х т. М., 1986
28. Кон И.С. Психология ранней юности М.: Просвещение, 1989
29. Лисина М.И. Проблемы онтогенеза общения. М., 1986
30. М±ќанова М.М. Жас жєне педагогикалыќ психология. Алматы, 1982
31. Эльконин Д.Б. Психология игры. М.: Педагогика игры. М.: Педагогика,
1978
Хрестоматиялар
1. Возрастная и педагогическая психология. Тексты. М.: МГУ, 1992
2. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии. Под. Ред.,
И.П. Ильясова, В.Я. Ляудис М., 1980
3. Хрестоматия по возрастной психологии Под ред. Д.И. Фельдштейна. М.,
1994
4. Хрестометия по детской психологии Под ред. Г.В. Бурменской, М., 1996
Практикумдар
1. Практикум по возрастной и педагогической психологии Под ред. А.И.
Щербакова М., 1989
2. Волков Б.С., Волква Н.В. Балалар психологиясынан жаттыѓулар жинаѓы.
Аударма: Б±с±рманова С.Т., Бердібаева С.К., Алматы, 1993
3. Прокина Н.Ф. Практикум по детской психологии. М., 1985
Тақырыбы: Даму психологиясының пәні мен міндеттері
Жоспар:
1. Даму психологиясының пәні.
2. Даму психологиясының теориялық және практикалық міндеттері.
3. Психикалық дамудың жағдайы мен қозғаушы күші- жас дамуының түбегейлі
мәселесі.
Дәріс мақсаты: Даму психологиясының пәні мен міндеттері туралы ғылыми
теориялардың тәжірибеде қолдану ерекшеліктерін меңгеруге бағыттау.
Адам мен жануарлардың психикасы үздіксіз даму күйінде болады. Алайда
жануарлар дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен мазмұны сапа
жағынан ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық функциялары шығуы
жағынан да, құрылымы жағынан да теңесе алмайды. Жануарлар психикасы
дамуының басты механизмі- биологиялық бекіген тәжірибенің тұқым қуалап
берілуі. Соның негізінде жануардың сыртқы ортаға дара икемделуі өріс алады.
Адамның психикалық функцияларының ерекшелігі сол олар баланың қоғамдық-
тарихи тәжірибені игеру процесі үстінде дамып отырады. Бала адамдар
дүниесінде, адам заттары дүниесінде, адамдар қарым-қатынастар дүниесінде
өмірге келіп, тіршілік етеді. Оларды қоғамдық практика тәжірибесі
қалыптасқан. Баланың дамуы дегеніміз осы тәжірибені игеру процесі болып
саналады.
Психика үнемі өзгерістерге ұшырайды, бірақ оның құрамы бәрі бірдей
өзгермейді, оның көп және аз мөлшерде дамуға ұшырайтын қасиеттері бар.
Сонымен қатар өзгерілетін қасиеттер психикалық дамудың тірегі және негізгі
шарты болып есептелінеді.
Даму психологиясы- студенттерді дайындау, олардың білім деңгейін
көтеру жүйесіндегі негізгі пәндердің бірі. Даму психологиясы пәні
негізінде студенттерді адамның жеке басының дамуы мен қалыптасу
заңдылықтары жайындағы біліммен қаруландыру.
Зерттеу обьектісі – бала жасының даму ерекшеліктері, оның жеке
басының қалыптасу заңдылықтары.
Зерттеу пәні- жеке адамның психикалық дамуындағы жас даму
психологиясы.
Даму психологиясының мақсаты онтогенездің әр түрлі сатыларындағы
психикалық даму мәселелері бойынша негізгі теориялар мен тұжырымдамалар
туралы студенттерде жүйелі түсініктерді қалыптастыру.
Даму психологиясының міндеттері:
1. Жас ұғымының психологиялық ерекшеліктерін, жас даму заңдылықтары
мен механизмдерін зерттеу;
2. Даму психологиясының жалпы және жеке әдістерімен танысу.
2. Балалардың психикалық даму проблемасы, бұл дамудың қайнар көздері
мен заңдылықтары даму психологиясы үшін әрқашанда басты проблема.
20 ғасырдың басында балалардың психикалық дамуының қайнар көздерін әр
түрлі түсіндіруші екі ағым айқындалды. Бұл бағыттар бір бірінен бала
дамуының негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды
алуымен ерекшеленеді. Бұл әрине, бір бағыт өкілдері балаға әлеуметтік
әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың биологиялық алғы
шарттарын толық жоққа шығарды деген сөз емес. Биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар жайын сөз ете отырып, бұндай жіктеуді мүлдем
абсалюттік деп қарауға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын
жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды.
А.В.Брушлинский еңбектерінде биологиялық фактор мен әлеуметтік
факторларды логикадағы дизьюнктиптік не мынау?, не анау? процестері емес
екенін дәлелдеп берді. Осыған сүйене отырып, шынында биологиялық не
әлеуметтік факторлардың бірі ғана шешеді деу қате. Бұлардың әрқайсысы
өзінің орнында қажет. Егер біз биологиялық факторды баланың туылғаннан
берілген дене бөлшектері десек, осылар ешқандай роль атқармайды деуге
болмайды, Керісінше, адамнан тек адам тууы биологиялық кодтар арқылы
берілген. Сондықтан кейбір пікірлер бойынша, биологиялық фактор баланың
өзі, оның іштен туа берілген несібесі. Ал әлеумет ортасын алсақ, бұл тек
түрткі, сол білінбей ұйықтап жатқан несібелерді оятып, соларды дамытуда
негізгі роль атқарады. Осылай деу әлеумет ортасының соның ішінде тәрбиенің
рөлін бірден-бір жоққа шығара алмайды.
Ми қызметінің тұқым қуалай берілетін ерекшеліктерінің бірі-жоғары
нерв қызметінің типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерінің күшін,
қимылын және тепе-теңдігін сипаттайды. Алайда дамудың психологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерінің бұл қатынасы да бір мағыналы болмай, өзі
баланың жеке басының құрылымы мен оның даму процесінің күрделі жүйесіне
еніп және көбініесе солармен анықталып отырады. Мысалы, нерв процестерінің
жоғары қозғалғыштығы бір жағдайларда тез ойлаудың, іс-әрекет тәсілін қайт
құру мүмкіндігінің ішінара негізі болса, екінші жағдайларда алаңдаушылық
пен ырықсыздыққа да итермелейді.
Осыдан физиологиялық қарапайым тұқым қуалай берілетін функциялар
психикалық даму процесінің кейбір жақтарын әсер етуі мүмкін. Бірақ та
олардың маңызы шешуші болып саналмайды. Даму процесінің негізгі мазмұны мен
механизмдер көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Солардың арасында
жетекші болып балаларды оқыту мен тәрбиелеу жағдайлары есептеледі.
3. Балалар психологиясы нәресте мен жас өспірімдердің есею процесін
зерттеп, қайткенде бұлар сапа жағынан тиісті дәрежеге жете алатынын
зерттейді.
Бала психикасының дамуындағы қозғаушы күшке биологиялық және
әлеуметтік факторларды айтуға болады. баланың дамуы мен жеке басының
қалыптасуына оқыту мен тәрбие істерінің ықпалы өте жоғары. Себебі әр жастың
өзіне тән оқыту, тәрбиелеу, білім беру заңдылықтары бар.
Психиканың жас өзгерістері 4 аспектіні қамтиды:
1. Онтологиялық- адамның биологиялық және әлеуметтік сәйкестік
заңдылықтары;
2. Құрылымдық-динамикалық- әр жастағы психикалық құбылыстардың
айырмашылығын және сапалық өзгерістердің байланысын зерттейді;
3. Хронологиялық- адамның жас динамикасын және психикалық эволюциясын
процесс ретінде қарайды. Яғни адамның уақытына және өміріне байланысты
қарайды.
Даму психологиясының қысқаша тарихы ХХ ғасырдың ортасына дейін даму
психологиясы жалпы психологиядан бөлінбей сол пәннің қоластында болып
келді. Бұған түрткі болған себептер мыналар: Ч. Дарвин (1809-1882) негізін
құраған жануарлар дүниесіндегі сұыпталу заңдылығы. Осыған орай сол ғасырдың
2-ші жартысында дамып шыққан рецепторлар физиологиясының өріс алуы.
Г.Гельмтомның жүйке жүйесінің жұмысын рефлекторлық тұрғыдан дәлелдеу.
Мұнымен қатар даму психологиясы туралы мағлұматтардың жиналуына біріншіден
әсер еткен балаға туғандардың күнделіктер жазып соған талдау беруі, екінші
жағынан балалар психологиясын зерттеуде эксперимент тәсілдерін кеңінен
қолдану әсер етті.
Бұл зерттеулер көбіне балалардың шартты рефлекстері туралы зерттеу
жүргізілді. Екіншіден, сол кездегі бала психологиясын зерттеуге үлкен үлес
қосқандар: Н.А.Рыбнитков (1880-1961), К.Н.Корнилов (1879-1954),
П.П.Рионский (1880-1941)Д.Б.Эльконин
Дәріс
Тақырыбы: Даму психологиясының зерттеу әдістері
Жоспар: 1. Психологиялық зерттеу әдістерін негіздеу оларды даму
психологиясында
қолдану жағдайы.
2. Даму психологиясының әдісін талдау.
3. Даму психологиясының әдісін топтастыру сипаттары.
Дәріс мақсаты: Даму психологиясының зерттеу әдістері туралы ғылыми
тұжырымдардың практикадағы мәнділігін нақтылау.
Әдіс ғылыми білім жүйесін қалыптастыру және негіздеудің жолы болып
табылады. Сонымен бірге болмысты тәрбиелік және теориялық тұрғыдан игерудің
тәсілімен қимыл әрекеттерін жүйеледі. Даму психологиясында психологияның
зерттеу әдістері қолданады.
Бақылау- зерттеудің ғылыми әдісі баланың психикалық даму ереекшелігіне
байланысты мәселелерді суреттеп оның ішкі мәнін түсіндіруге және әрбір
фактіні жүйелеуде жүзеге асады. Бпақылау әдісінің негізгі тиімділігі
психикалық құбылыстарды табиғи жағдайларда зерттеу мүмкіндігі мол болуы.
Сырттай бақылау- сыналушының әлеуметтік психологиялық құбылысын
сырттай зерттелуші адамдармен, топпен қарым-қатынасқа түспей-ақ зерттеп
мәліметтер жинақтау.
Өзіндік бақылау- адамдардың өзін-өзі бақылап өзінің ішкі жан дүниесін
қалыптасуымен тану жолы.
Эксперимент- баланың психикалық дамуына байланысты психологиялық
деректердің ашылуына жағдай жасау мақсатында зерттеушінің сыналушы
адамдардың не топтың іс-әрекетіне белсенді араласуы.
- табиғи эксперимент- ойын, оқу, еңбек қарым-қатынасының жағдайларында
жүргізіледі. Ал адам өзінің эксперименттік сынауда екенін сезбейді.
- зертханалық эксперимент- арнайы жағдайларда жүргізіледі. Арнайы
жабдықтар пайдаланады. Сыналушының әрекеттері нұсқаулармен белгіленеді.
Сынаушы экспериментке түсетінін сезеді. Бірақ оның толық мәнін аңғармауы да
мүмкін.
Тестілеу- әрбір жастың белгілі бір психологиялық сапаларын сынақтан
өткізіп анықтау.
- психологиялық тест- жас ерекшелігіне байланысты сыналушының
жеке бсының кейбір ерекшеліктерін анықтау үшін орындалатын қысқа мерзімді,
шағын стандартты сынақ тапсырмаларын береді. Қазіргі таңда адамдардың ақыл
ойын даму деңгейін, бағыт-бағдарын, қабілетін, психологиялық ерекетке келу
мүмкіндігіне кәсіби әрекет қабілеттерін тұлғалық сапаларын анықтаушы тест
жеке қолданылады.
- Құжаттарды талдау әдісі- адамдардың қызымет іс-әрекет өнім
талдауға арналған жалпы психологиялық әдістердің бір түрі құжатты талдау
әдісі сапалық және сандық болып ажыратылады.
- Құрастырып жобалау әдісі – жас ерекшелігіне байланысты
құбылыстарды таңба күйіне келтіру және адамдардың іс-әрекетінің әр түрлі іс-
әрекетін жасанды құрастырған ортада ұйымдастыру.
-Сауалнама әдісі- жас ерекшелігіне байланысты кейбір теориялық
факторлардың сыналушы іс-әрекетіндегі қолдану айқындылығын анықтау.
-Биологиялық әдіс- жеке адамдардың қалыптасуындағы өзекті жағдайлар
өмір жолы дағдарысты кезеңдер, әлеуметтенудегі ерекшеліктер анықталады.
-Салыстырмалы генетикалық әдіс- әрбір жастағы психологиялық даму
кезеңдерін салыстыру арқылы зерттеу.
-Социометрия- әлеуметтік психология зерттеу әдісі. Бірлікті іс-
әрекетнемесе оқиғаға арласу мүмкіндігін анықтау мақсатында шағын топтың әр
мүшесін жеке сауалға тарту әрекеттері.
Жас ерекшелік психологияда зерттеу әдістері әрбір жастағы зерттеу
проблемасына сай әдістер жүктеледі. Жас ерекшелік психологиясы пәнінің
әдістерін жүктеу барысында көптеген ғұламалар жүктеу жүргізді. Солардың
бірі 1910 ж. А.Бине баланың интеллектісін зерттеп әр жастағы балаға
арналған сұрақтың бұл түрін тест деп атайды. Бұдан кейін интеллект
анықтау коэффицентті деген ұғым енгізіп IQ әріптерімен белгіленеді.
Осыдан барып ақыл-ой коэффицентінің формуласы шығады.
Дәріс
Тақырыбы: Психология ғылымының дамудың қозғаушы күші мен заңдылықтары және
жеке адамның онтогенезге қалыптасуы.
Жоспар:
1. Баланың психикалық дамуы мен оның жеке басының қасиеттерін
қалыптастыруда оқыту мен тәрбиенің өмірі мен қоғамдық пайдалы істерінің
шешуші маңызы.
2. Оның жеке басы мен мінез-құлқының орнығуына саналы іс-әрекеттің
әсері мен ықпалы.
3. Бала психикасының дамуындағы қозғаушы күш.
4. Баланың дамуы мен жеке басының қалыптасуы оқыту мен тәрбие
істерінің ықпалы.
Дәріс мақсаты: Психология ғылымының дамуының негізгі теориялық мәселелері
туралы ғылыми тұжырымдардың практикадағы мәнділігін нақтылау.
Ж.Пиаже 1921-1922 жж. Француз тілінде аударылған еңбегінде Баланы
оқытсаң да, оқытпасаң да психикасының дамуына, ақыл-ойының өріс алуына
ықпалын тигізбейді деді. Пікір сол кездегі психологтардың көбіне жаңалық
болатын. Сондықтан Ж.Пиажені сынға алушылар әр елде көбейе бастады, соның
бірі біздің елдегі Л.С.Выготский Ж.Пиаженің пікіріне қарсы шығып, бала
психикасы тек оқытудың негізінде қалыптасады. Осыған орай баланың ықпалын
дамыту үшін алдымен оны оқыту керек,-деді. Выготскийдің айтуынша, оқыту
баланың есеюін тездетеді, яғни оны алға қарай сүйрейді, Егер Баланы ақылды
етемін десеңдер,- деді Л.С.Выготский,- оқыту тәсілдерін оның қолы жеткен
даму дәрежесіне дәл ықшамдамай, шамалы алға қарай оздырып жүргізу керек.
Сонда ғана оқыту баланың ой-өрісін алға қарай сүйрейтін болады,-дейді. Бұл
пікірдің сол кездегі совет психологтарының бірқатары қостады. Себебі оқыту
бала психикасын сүйрейді дейтін қағида аса орынды көрінеді.
Шетел психологтарының ішінен Дж.Брунер Выготскийдің осы пікірін
жақтады. Бұл сындарды Ж.Пиаже аңғармаған сияқты болып, өзінің осы пікірін
одан әрі ұлғайта бастады, келіспеушіліктің осы түрінің болғанына 50 жылдай
мерзім өтті.
Соңғы жылдары біздің елде В.В.Давыдов, АҚШ-та М.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейв
Ж.Пиаженің пікірлерін қолдады.
В.В.Давыдов Париж қаласында ұйымдастырылған ХХІ халықаралық
психологтар конгресіндегі баяндамасында Пиаженің оқыту ақыл-ойдың дамуына
әсер етпейді дейтін қағидасына қазір дәстүр болып келген оқыту жүйесіне
тікелей қатысы бар, оқытудың бұл түрі баланың ой-өрісін алға қарай дамыта
алмайды,-деген. Осыны айта келіп қазіргі оқыту тәсілдері баланың ақыл-ойын
дамыта алмайтыны дидактиканың мынадай: оқыту баланың оқу үлгеріміне тең
болуы қажет дейтін принципінен де белгілі: егер оқыту баланың сабақ
үлгеріміне шақ келсе, ол осыған қиналмайды; ой-өрісті сүйрейтін тек
қиыншылық. Егер оқу материалы балаға жеңіл түссе, немесе шақ келсе, осының
өзі баланың ой-өрісін дамыта алмайды. Баланың ой-өрісін онан әрі дамыту
үшін оқытудың айласын мүлде өзгерту қажет. Бұл жөнінде автор Д.Б.Элконинмен
бірлесе отырып оқытудың жаңа тәсілдерін бастауыш жастарға енгізіп отырғаны
және осының өзі баланың ой-өрісін сүйрейтін құралы болуы керек екенін
ескертеді.
Ж.Коул, Д.Шерп, Ч.Лейвтің пікірлеріне келсек. Бұл ғалымдар Окатан
деген Мексиканың бір ауданында сауаты жоқ және сауатты адамдардың ой-өрісі
қаншалықты дамығанын тексеру үшін зерттеу жұмысын жүргізіп мынадай
қорытындыға келеді: егер ақыл-ой дегенді Адам бір үйренген тәсілін өзгерген
жағдайда қолдана білу десек, сауатты және сауатсыздар арасында ақыл-ой
жағынан ешқандай айырмашылық жоқ.
Бұл жерде В.В.Давыдов ақыл ой деп оқушылардың тиісті мәселелерді
шешуде жалпы амал қолдана білуін айтатын болса, М.Коул мұны бала бір
үйренген тәсілін өзге . буған қатысы жоқ жағдайға қолдана білуі деп
түсінеді. Бірақ осының екеуі де баланың ой-өрісіне жатады. Бұл жерде осы
зерттеулердің екеуінде оқытудың адам психикасының дамуына қатысы бар
екеніне күмәнданады. Демек, екеуінің пікірі Ж.Пиаженің осы жөніндегі
көзқарасына жақын.
Ескере кететін мәселе, П.Гринфилд деген әйел Африка негрлерінің
балары арасында Дж.Брунердің басшылығымен зерттеу жұмысын жүргізіп,
мектепте оқитын және оқымайтын балалардың интеллектісі әр түрлі:
рқығандарда-терең, оқымағандарда- таяз келеді деп қорытынды шығарған
болатын. М.Коул зерттеулеріне сүйене отырып, П.Гринфелдтің қорытындысы шикі
және жете тексерілмеген деген пікірге келді. Осындай қорытындыға келудің
үлкен маңызы бар сияқты. Себебі мұның өзі Октябрь революциясына дейінгі
қазақ елінің балалары мен қазіргі оқыған балалардың ақылының өзара көлемін
түсінуге мүмкіндік береді. Айталық, қазіргі оқыған балалардың ерте
кездегіден айырмашылығы, интеллектасының басым келетінінде емес,
білімінің молдығында деп түсіну керек.
Ал жаңағы сөзінде В.В.Давыдов қазіргі заманның оқытуы бала
психикасының дамуына әсер етпейді дегенде, осының өзі дәстүрге айналған
кәдімгі мектептің оқыту тәсілі жөнінде айтылып отыр. Ал қазірге дейін болып
келген оқыту балаға әсер етпесе, онда оқытудың қандай түрі оның ой-өрісінің
қалыптасуына ықпалын тигізеді? Бұл жөнінде В.В.Давыдов оқытудың жаңа түрі
психиканың дамуына әсер етеді деген сөзін өзінің тәжірибесіне сүйеніп айтып
отыр. Оның пікірінше, қазіргі мектеп балаларда ғылыми ұғымдарға сүйеніп
оқыта алмайды. Бұл жерде ұғым деп оның жалпылау функциясын айтып отыр. Адам
ойлағанда оның сүйенетін ұғымдарының сан алуан дәрежелері кездеседі.
В.В.Давыдов ойды абстрактік деудің өзін кең мағынада, айталық ұғымды өзінше
әрекет ретінде түсінеді. Оның айтуынша оқыту есеюге әсер етуі үшін жас
балалар мына сияқты ой ептілігіне ие болуы шарт: біріншіден, үнсіз сөйлеп
тапсырмаларды орындай білуі, екіншіден, тапсырманы оқушының өзі қалай
орындағанын тиісті оқу-құралындағы жауапты салыстырып тексеруі, егер дәл
келмеген жағдайда бұрынғысын қайтадан шығаруы. Сондықтан ескере кететін
мәселе В.В.Давыдовтың осы жөніндегі пікіріне қарам-қарсы көзқарас та бар.
Бұны қостаушылар Л.С.Выготскийдің оқыту дегеніміз-бала психикасының дамуына
аздап озып отыруы керек деген қағидасына сүйенеді. Психиканың даму мен
оқытудың өзара көлемін түсінуде келтірілген осы жөніндегі әр түрлі
пікірлердің бар екенін білу өте қажет. Себебі, осылардың ішінен қажет
дегенін басшылыққа алуға мүмкіндік туады.
Даму процесінде білімдер мен іс-әрекет тәсілдерінің өзгерісі,
күрделіленуі ғана болып қоймайды. Баланың психикалық дамуы оның жеке
басының тұтас өзгерісін, яғни жеке адамның жалпы қасиеттерінің дамуын да
қамтиды. Даму процесінде балалардың психикалық іс-әрекеттерінің түрлі қыры
өзгереді, сан алуан әрекеттерді барған сайын көбірек орындау іскерлігі,
тәсілдері жинақталып, өзгеруі болып өтеді, білімі мен ұғымы өзгереді, жаңа
мотивтері мен қызығулары қалыптасады. Солай бола тұрса да осы барлық
өзгерістерді бөліп қарауға болады екен. Оларға: баланың жеке басы
бағыттарының жалпы қасиеттері; оның іс-әрекетінің психологиялық құрылымының
ерекшеліктері; сана механизмдерінің даму дәрежесі жатады.
Адамның жеке басының бағдарын дамыту. Баланың даму процесінде
қалыптасатын мотивтер сан алуан болса да, балалар мен жеткіншектерді
зерттеу, оладың мінез-құлықтарының негізгі ерекшеліктерін айқындайтын
жетекші бағыттылықты бөліп алуға мүмкіндік береді. Кейбір балаларда оқу
бағдары жетекші болып табылады: олар үшін жақсы оқу, мұғалімнің талаптарын
орындау маңызды саналып, мектептегі үлгерім бағасын көбірек ойлайды. Кейде
мұндай бағдар біршама формальды қара дүрсін сипатқа ие болады. Екінші
балалар танымдық бағдарымен ерекшеленеді. Олар есептер шығарып, жаңа білім
алғанды ұнатады. Алайда, оқушылар барлық оқу пәндеріне бірдей тырыспайды.
Бұл балалар үшін бағадан гөрі осы сабақтардың танымдық құндылығы қызық
болуы маңыздырақ. Көптеген балалар үшін неғұрлым маңыздысы- айналасымен
өзара қарым-қатынас жасау. Бұл балалардың мінез-құлқы ұжымдағы
құрдастарымен, үлкендермен өзара қарым-қатынасындағы белгілібір позиция
жетістіктерімен анықталады. Төменгі сынып оқушылары үшін кейде оларды
бұрынырақ, тіпті мектепке дейінгі кезде-ақ, қалыптасқан мінез-құлық пен
қарым-қатынастың дағдылы тәсілдері маңыздырақ болып саналады. Жеткіншек
шақта, басқа типтермен қатар, өздерінің жеке басын қалыптастыру мен
нығайтуға тура бағытталуы, сондай-ақ болашақ іс-әрекетке деген мақсат
айқынырақ көрінеді.
Мақсат және оның мотивтерімен байланысы іс-әрекетте анықтаушы мәнге
ие. Баланың дамуында іс-әрекеттің, мақсатқа бағытталуы біртіндеп
қалыптсады. Мысалы, үш жасар балалар өз іс-әрекеттерін күні бұрын
белгілеген мақсатқа сай ұйымдастыра алмай, мақсатынан оңай айырылып қалады.
Бес-жеті жасар балалар үшін іс-әрекеттің көбіне материалмен, олар іс-әрекет
жасайтын заттық ситауциямен анықталуы тән.
Л.С. Выготскийдің жоғарғы психикалық функцияларды дамыту теориясы.
20-30-жылдары Л.С.Выготскйдің жоғрғы психикалық функцияларды дамыту
функциялары қалыптасты. Выготский Ф.Энгельстің адамның табиғатқа
икемделудегі және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін
өзгертудегі еңбектің рөлі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек-
адамның құралмен істейтін іс- әрекеті,ол адамның мінез- құлық типін
өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты.
Адамның бұл ерекшелігі оның іс- әрекетінің жанама сипатта болуынан
білінеді. Жанамалау адмның сыртқы практикалық іс- әрекетінде құрлды
қолданатыны сияқты, өзінің ішкі психикалық іс- әрекетінде белгілерді(сөзді,
цифрді т.б) пайдалану негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы
(психологиялық жағынан) олардың жанама іс- әрекетті жүзеге асыруға
мүмкіндік беруінен көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың
түрлі бағыттылығынан келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол объектіде
өзгеріс туғызуы тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның сыртқы іс-
әрекетінің құралы. Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс
туғызбай, адамның мінез- құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез –
құлықты игеру өзара байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі адамның
өз табиғатын да өзгертеді. Құралды пайдалану мүшелердің табиғи іс- әрекет
түрлерін өзгертіп, психикалық белсенділік мүмкіндігін шексіз күшейтіп,
кеңейтіні тәрізді, белгілерді (қосалқы құралдарды) пайдалану, яғни жанама
іс- әрекетке көшу, адамның бүкіл психикалық іс- әрекетін өзгеріске түседі.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсәлдердің (құралдардың
да,белгілердің де) барлығын игеру процесінде жүзеге асады. Міне, сондықтан
да , оқыту баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін
ұйымдастырудың бүкіл жүйесінде негізгі орын алады. Демек, психика дамуының
бұрынғы ұрпақ тәжірибесін игеруге себепкер белгі тәсілдерді меңгерілетін
әлеуметтік ортадан тыс қаралуы да және оқытусыз түсінікті болуы да еш
мүмкін емес.Сонымен, Л.С.Выготскийдің психологиялық теориясында адамның
әлеуметтік мәні жөніндегі маркстік идея жүзеге асты. Мәдени дамудың жалпы
генетикалық заңын Выготский былайша тұжырымдады: ... баланың мәдени
дамуындағы қандай да болмасын іс- әрекет сахнада екі рет, екі бағдарда:
әуелі - әлеуметтік, кейін- психологиялық, алдымен интерпсихикалық категория
ретінде адамдар арасында, одан соң интрапсихикалық категория ретінде,
баланың ішінде көрініс береді. Қандай да жоғары психикалық функция бастапқы
әлеуметтік функция болатындықтан, өз дамуында сыртқы саты арқылы өтуі
қажет.
Бала тілінің маңызды роль атқаратын, Л.С.Выготскидің сөзімен
айтқанда, мінез –құлықтың барлық жоғары формаларының ең көне негізі болып
саналатынкөрсеткіш ымның тарихы, міне, осындай. Бастапқыда көрсеткіш ым –іс
- әрекет алдында затқа бағытталған сәтсіз қармау қимылы (қолын затқа қарай
созады, бірақ ұстай алмайды). Балаға ересек адам келіп көмек тесе отырып,
сәбиді қызықтырған заттың көрсеткіші ретінде ымды ұғындырады. Осылайша
көрсеткіш ым сәтсіз қармау қимылынан басқалар үшін көрсеткіш мәні бар ымға
ауысады. Ым- белгіге, қармау- көрсеткішке айналады. Міне, осыдан кейін ғана
бала өз қимылына көрсеткіш ретінде қарай бастайды. Басқаларға деген ым
(белгі) өзіңе деген ымға (белгіге) айналады. Сөйтіп, өзщінің ымын ұғынуға
бала ең соңынан жетеді. Оның мағынасы алдымен объективтік жағдайлар, ал
соңынан баланы қоршаған адамдар арқылы жасалынады.Дәл осы заңдылықты Л.С.
Выготскидің бала тілінің қалыптасуы үстінде де байқаған.Сөз затқа деген
қарым-қатынасты білдіреді. Сөз бен заттың арасындағы бұл обьективтік
байланысты үлкендер баламен қарым-қатынас жасау құралы ретінде пайдаланады.
Сөз баланың өзі үшін де ұғынықты болады. Міне сонда барып бастапқыда
басқаларға әсер ету құралы болған сөз енді өз мінез-құлқын басқару құралына
айналады.
Сонымен барлық жоғары психикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым-қатынастары көрініп жатады. Л.С.Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым-қатынастар жиынтығы деп жазды.
Әлеуметтік мінез-құлықты генетикалық түрде жеке-дара мінез-құлықтан
шығарған дәстүрлі психологияға қарам-қарсы. Л.С.Выготский жоғары психикалық
функциялар алдымен адам арасындағы қарым-қатынастар ретінде қалыптасады да,
тек содан кейін ғана жеке адамның психикалық функциясына айналады деп
көрсетті. Выготскийдің теориясына сәйкес, талас ой толғаныстарын туғызады.
Жеке адамның қалыптасу процесі дегеніміз жеке адамның кім болып шығуы оның
басқа адамдарға жасаған қарым-қатынасы арқылы болады деген сөз.
Мінез-құлық дамуының құралы ретіндегі сыртқы белгілері баланың ақыл-
ой өрісінің дамуында ақау бар, жоқтығын психологтың анықтау қажеттілігі
туған жағдайда маңызды көрсеткіш (диагностық) құрал болып та саналады. Ақыл
– ой дамуында кемшілігі бар балаға жүргізілген бақылаулар бала белгілерді
қолданған жерде кемшіліктің орнын толтыру мүмкіншілігі сақталатынын,
дамудың келешегі бар екенін көрсетіп отыр. Ал, белгілерді қолдану бөгелген
немесе қалыптаспаған жағдайда ақыл – ой дамуының да бөгеліске түсетіні
немесе тоқтап қалатыны анықталды.
Дәріс
Тақырыбы: Психологиядағы жас кезеңдеріне топтастыру мәселесі
Жоспар:
1. Балалар жасын тиісті кезеңдерге бөлу мәселесі.
2. Л.С.Выготскийдің еңбектеріндегі кезеңдерге бөлу.
3. Дамудың әлеуметтік жағдайы ұғымдары, жас туралы ұғым.
4. Дамудың әлеуметтік жағдайын дәстүрлі кезеңдерге бөлу.
Дәріс мақсаты: Психологиядағы жас кезеңдеріне топтастыру мәселесі туралы
ғылыми теориялардың тәжірибеде қолдану ерекшеліктерін меңгеруге бағыттау.
Бала жасын кезеңдерге бөлудің жобасы, біріншіден, жабайы өмірден
алынған, екіншіден, психология ғылымы тұрғысынан дәлелденген болатын. Жасты
кезеңдерге бөлуді жабайы өмір тұрғысынан дәлелдеген Г.Гете мен Л.Н.Толстой
болды. Л.Н.Толстой бөбек пен жеткіншек балалардың балалық және ересек
туралы әдейі кітап жазып, сол кітабын балалардың есеюіне арнаған болатын.
Әдетте, жасты кезеңдерге бөлу мынадай деректерге сүйенеді. Әр жас
кезеңдеріне жататындардың бәріне тән өзінше психикалық қасиеттер бар деген
шешімге келеді. Өзінше психикалық қасиет деп отырғаны, сол жас кезеңдеріне
тән ақыл-ой жағынан белгілі бір дәрежеге жетуі. Осыны ғылым дамымай
тұрғанда көптеген елдерде жақсы білген. Азия мен Африканың кейбір елдерінде
бала бір жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өтерде той жасаып, оны жігіттік
дәрежеге көтеретін болған. Осындай ғұрыптың бір жақсы жері бала осы
мейрамды алдын-ала күтіп, жұрттың алдында өзінің ептілігін көсету үшін
әдейі даярланады. Той өтіп, Баланы жігіт деп атағаннан кейін, оған сенім
білдіріп, үлкендермен бірге игіліктерді өндіругее не жауға қарсы шығуға
бірге аттанатын болыпты.
Әр елде есеюді, әр жас кезеңіне қандай ат беруді өзінше түсінген.
Себебі әр елдің қоғамдық және мәдени дамулары әр түрлі дәрежеде болып
келді. Кейбір тайпалардың қоғамдық қатынасы мен мәдениеті төменгі дәрежеде
болды. Мұнымен қатар, осы даму сатысындағы тайпаларда балаларды материалдық
игіліктерді өндіруге ерте жасынан жекті. Осыған сүйене отырып есеюді
әлеумет жасына және әр баланың өзіе тән хронологиялық жасына бөлуге болады.
Әлеумет жасы дегеніміз әр елде есеюді қоғамдық жағдайдың ерекшелігінің
билеуі. Демек, әркімнің өзіне тән хронологиялық жасына басқа әлеумет жасы
кездеседі. Әлеумет жасы мен хронологиялық жастың арасында недәуір
айырмашылық бар. Себебеі әлеумет жасы деп отырғаны кәдімгі әркімнің
туғаннан кейінгі жасы емес, заманның талабына қарай есеюдің әр түрлі болып
келуі.
Қазақ еліндегі адамдар өзге халықтар сияқты балаларды қай жасында
қандай өзгерістерге ұшырайтынын бақылап, оның есеюіне орай жасты неше түрлі
кезңдерге бөлген.
Туғаннан 1 жасқа дейінгі кезең-нәресте жас кезеңі (бесік жасына0-7
және еңбектеу жасына 7-12 ай );
1-ден 3 жасқа дейінгі кезді- бөбектер жасы;
3-тен 7 жасқа дейін сәби жасы;
7-ден 11 жасқа дейін періште жасы;
11-ден 15 жасқа дейін бозбала жасы;
15-тен 20 жасқа дейін үлкендер жасы
Осы мағлұматтар баланың өз жасына басқа әлеумет жасының кездескеніне
дәлел бола алады.
Баланың ақыл-ойының өріс алуы тек білімге тәуелді емес. Себебі білім
мен психикалық даму бір емес екенін біз ілгеріде ескерттік. Егер ілгеріде
аталып кеткен психиканың дамуына оқыту әсер етпейді дейтін Ж.Пиаженің
пікірін басшылыққа алсақ, онда психиканың дамуы баланың қай жаста екеніне
тәуелді келеді дейміз. Әрине, бала психикасының қандай болып келуіне оның
хронологиялық жасының тікелей қатысы бар. Бала психикасының әр жаста қандай
болып келуіне әлеумет ортасының недәуір ықпалы бар. Себебі балаға әсер
ететін бүгінгі әлеумет ортасы бұрынғыдан мүлде өзгеше: қазіріг техника мен
өндіріс саласына ие болу үшін жас өспірімдер жасының көбін оқуға арнауы
тиіс. Сондықтан да балалық кез қазір көпке дейін созылады.
Жасты ғылыми тұрғыдан тиісті кезеңдерге бөлу, сол кезеңге тән баланың
есеюіне әсер ететін себептері: үлкендердің балаға қоятын талабы мен баланың
өзбеттілік ұмтылуының арасындағы қайшылық дағдарыс кез кездеседі.
Психологиялық тұрғыдан осы процестерді зерттеп жас кезеңдерін төмендегідей
топтастыруға болады.
1. Жаңа туған бала – 1 күннен -10 күнге дейін;
2. Емшек жасындағы бала – 10 күннен – 1 жасқа дейін;
3. Ерте балалық шақ- 1 жастан-3 жасқа дейін;
4. Бірінші балалық шақ- 4 жастан – 7 жасқа дейін;
5. Екінші балалық шақ 8 жастан-12 жас (ер балалар), 8-11 жас (қыз
балалар);
6. Жеткіншек шақ- 13 жастан 16 жасқа дейін (ер балалар), 12 жастан 15
жас (қыз
балалар);
7. Жас өспірімдік шақ – 17 жастан 21 жасқа дейін (ер балалар), 16-20
жақа дейін (қыз
балалар);
8. Кәмілеттік жастың бірінші кезеңі – 22-35 жасқа дейін (ерлер), 21-
35 жасқа дейін (қыз
балалар);
9. Кәмілеттік жастың екінші кезеңі- 36-60 жасқа дейін (ерлер); 36-50
жасқа дейін
(әйелдер);
10. Кексе жас- 60-74 жасқа дейін (ерлер); 56-74 жасқа дейін (әйелдер);
11. Қарттық жас – 75-тен 90 жасқа дейін;
12. Ұзақ жасау – 90 жас одан жоғарылар.
Жасты кезеңдерге бөлудің келтірілген осы жолы үнемі өзгермейтін нәрсе
емес. Заманның өзгеруіне, соның ішінде әлеумет ортасының жағдайына сай
жастарды топтастырудың азды-көпті өзгерістер болып отырады.
Баланың дамуы психологиялық заңдылықтарды қамтитынын төменгі бағыттар
бойынша түсіндірді:
- бала дамуның күрделі құрылымы бар- баланың уақыты басқа уақытпен
сәйкес келмейді. Өзінің ритмі, уақыты бар. Баланың өмір ритмі басқа өмір
ритімімен сәйкес келмейді. Баланың психикасында сапалық өзгерістер болады;
- дамудың сапалық өзгерістері бар- жаңа қасиеттер дамып толықтырылып
отырады;
- біркелкі емес баланың дамуы- әр кезеңге қарай әр түрлі керекті
қызметтер дамиды. Баланың дамуы санамен байланысты. Сананың құрылымы жүйелі
және мағыналы болады;
- жоғарғы заң психикалық функциясының дамуы- баланың дамуы сыртқы
әрекеттің ішкі әрекетке айналуымен байланысты болады.
Сонымен қатар бала дамуының параметрлерін өлшеу келесі бағыттарды
қамтиды: Оларға, даму жолы; талаптары; қайнар көздері; даму формасы; даму
спецификациясы; дамуға итермелейтін күші. Осы мәліметтерді негізге ала
отырып Л.С.Выготский жас кезеңдерін келесі топтарға бөлді; сәбилік
дағдарысы және нәресте дағдарысы; сәбилік кезеңі 1- 1 жас; бір жастық
дағдарыс; балалық ерте кезеңі 1-3 жасқа дейін, 3 жастық дағдарыс; мектепке
дейінгі дағдарыс 3-7 жас; 7 жас дағдарысы; мектеп жасы 8-12 жас; 13 жастың
дағдарысы; жас өспірімдік дағдарыс 14-18 жас, 17 жастық дағдарыс,
ересектік жас 18-25 жас аралығы; үлкею жасы 25-37 және т.б.
Жасына, немесе жас шамасына қарай даму барысы деген не? Бұл сұраққа
жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа
байланысты болады. Айтылып жүрген көзқарастардың біреуі даму сатыларының
өзгермейтіндігін, абсалютті болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас
жөніндегі мұндай ұғым психикалық дамуды табиғи биологиялық процесс деп
түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көзқарас жас даму білім мен дағдылардың
жай жинақталуы ретінде ғана қарастырылады.
Жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп П.П.Блонский мен Л.С.Выготский
тұжырымдаған қағидаларды әрі қарай дамытады. Тарихи даму процесінде балалар
өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп
отырады және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер
етпей қоймайды.
Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады
және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының
жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас
шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама
түйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен
және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен
анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған
жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп
отырады.
Жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығмен анықталады. Бұл- әр
балаға оның өмірінің осы кезеіңде қойылатын талаптар жүйесі әрі
айналасындағылармен қарым-қатынасының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен іс-
әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz