Жеке тұлға құқықтық қатынастың құраушы элементі ретінде
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жеке тұлғаның азаматтық құқықтың субъектісі ретіндегі ролі және олардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
1.1 Азаматтық құқықтағы құқықтық қатынас субъектісінің жалпы сипатамасы ... ... .5
1.2 Құқықтық қатынастардағы жеке тұлға ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық ағдайы ... ... ..42
2 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне байланысты кейбір маңызды мән.жайлар
2.1 Азаматтардың тұрғылықты жері ... ... ...50
2.2 Азаматты хабар.ошарсыз кетті деп тану ... ... .53
2.3 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...60
1 Жеке тұлғаның азаматтық құқықтың субъектісі ретіндегі ролі және олардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
1.1 Азаматтық құқықтағы құқықтық қатынас субъектісінің жалпы сипатамасы ... ... .5
1.2 Құқықтық қатынастардағы жеке тұлға ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық ағдайы ... ... ..42
2 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне байланысты кейбір маңызды мән.жайлар
2.1 Азаматтардың тұрғылықты жері ... ... ...50
2.2 Азаматты хабар.ошарсыз кетті деп тану ... ... .53
2.3 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...60
Еліміз еңсесін түзеп, іргелі елдермен иық тіресе бастаған және қарыштап дамуға бет бұрып, соған сәйкесінше көптеген саяси, әлеуметтік, экономикалық, ұлттық және демографиялық мәселелермен бетпе-бет келуде. Сонымен қатар әлемді жайлап жатқан экономикалық қаржы дағдарысы да өз мәніне сай әрекеттерді қажет етеді. Елдің ең қымбат қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп жан-жақты дамыған елдермен қарым-қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгіленген.
Өйткені адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз. Әлеуметтік өмірдің тәртіпті және бір қалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер болмаған жағдайда әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің әлсіздері езуінің алдын ешкім ала алмайды.
Әлеуметтік өмірді реттеу мақсатында құқықтың субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған (тиісті) бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар – діни қағидалар, моральдық қағидалар, әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының) келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі керек – деп жазылған.
Қазіргі таңдағы экономикалық және техникалық даму құқықтың субъектісі ретіндегі азаматтарға да үлкен ықпалын тигізеді. Осы дамулар нәтижесінде азаматтардың құқықтары мен міндеттерінде де өзгерістер байқалады.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқық субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке және заңды тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан, өзара қарым-қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше дұрыс реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
Өйткені адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз. Әлеуметтік өмірдің тәртіпті және бір қалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер болмаған жағдайда әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің әлсіздері езуінің алдын ешкім ала алмайды.
Әлеуметтік өмірді реттеу мақсатында құқықтың субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған (тиісті) бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар – діни қағидалар, моральдық қағидалар, әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының) келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі керек – деп жазылған.
Қазіргі таңдағы экономикалық және техникалық даму құқықтың субъектісі ретіндегі азаматтарға да үлкен ықпалын тигізеді. Осы дамулар нәтижесінде азаматтардың құқықтары мен міндеттерінде де өзгерістер байқалады.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқық субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке және заңды тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан, өзара қарым-қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше дұрыс реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
1. Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы Конституциясы (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 ж., №4,217-құжат), Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1998 ж., №20,245-құжат), Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 2007 ж., №10, 68-құжат). –Астана: «Елорда» баспасы, 2009. 1 б.
2. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1. 376 б.
3. Б.З.Ашитов. Егемен Қазақстан құқығы. Алматы. Жеті Жарғы. 1997ж.
4. Ю.К.Толстой., А.П.Сергеева. Учебник. Гражданское право РК. 1999г.
5. Е.А.Суханов. Азаматтық құқық. 1-том. 1999 ж.
6. Е.А.Суханов. Лекции о праве собственности. М. юридическая литература 1991г.
7. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық құқығы. Оқу құралы. Түркістан, 2007.
8. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн.1,2. Алматы, 1998.
9. А.Г.Диденко. Защита право граждан. Алма-Ата. 1990г.
10. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. В кн. Гражданское право. М., 1996.
11. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. Москва 1995г.
12. Малейнин Н.С. Азаматтық заң және жеке тұлға құқықтары. М.1981ж.
13. Конституция Республики Казахстан. Комментарий. Под. ред. Г.Сапаргалива. Алматы. 1998.
14. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая особенная часть). Комментарий. Ответ. Ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы. 2003.
15. Т.Ағдарбеков. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2004.
16. В.П.Грибанов. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру проблемалары. М. 1983ж.
17. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж.
18. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заңы 24 наурыз 1998ж.
19. Қазақстан Республикасының заңы. Стандарттау туралы: Егемен Қазақстан. – 1999. 13 тамыз.
20. ҚР «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)» 2008 10 желтоқсан.
21. ҚР «Бәсекелестік туралы» заңы. 2008 25 желтоқсан.
22. ҚР «Банкроттық туралы» заңы. 1997 21 қаңтар.
23. ҚР «Бағалы қағаздар рыногы туралы» заңы. 2003 2 шілде.
24. ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» заңы. 2000 18 желтоқсан.
25. ҚР «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» заң күші бар Жарлық. 1996 23 желтоқсан. // Егемен Қазақстан. – 1996. – 11 қаңтар.
26. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілерді мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР заңы 2007 26 шілде.
27. «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991ж.
28. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы» 19 маусым 1995ж.
29. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 22 сәуір 1998ж.
30. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы. 19 шілде 1995ж.
31. Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі туралы Ереже. ҚР ПҮАЖ. 1999. N52 509 құжат
32. Қазақстан Республикасыны Үкіметінің 2003 жылғы 29 қыркүйектегі №990 қабылданған «Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асырудың ережесін бекіту туралы» Қаулысы. ҚР ПҮАЖ. 2003. - №39. – 404- құжат.
33. Қазақстан Республикасының жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже. ҚР ПҮАЖ. 1997. N24 219 құжат.
34. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997. 17 наурыздағы N336 қаулысымен бекітілген Халықты медициналық оңалту бағдарламасы. Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 1997. N12. 85 құжат.
35. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы: //Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 2000. N8. 95 құжат.
36. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998. 16 қарашадағы N4153 Жарлығымен бекітілген “Халық денсаулығы” Мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 1998. N42-43. 381 құжат.
37. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 16 шілдедегі №6 «Соттардың жер заңдарын қолданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысы // «Егемен Қазақстан» 2007 ж. 28 шілде. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені № 8, 2007 жыл.
38. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы №8 «Соттардың жер учаскелерін мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қою жөніндегі заңдарды қолданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені № 1, 2007 жыл.
39. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж. -93 б.
40. ҚР «2009–2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» 2008 жылғы 12 желтоқсандағы № 96-IV Заңы. . -75 б.
41. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-83 б.
42. Гражданское право. Ч.1Пон ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997 -59 б.
43. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004. -85 б.
44. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003. -20 б.
45. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003. -85 б.
46. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарғы, 2000-59 б
47. Басин Ю.Г. Юридические лица по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Алматы.1996-85 б.
48. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. Алматы, 2006 -76 б.
49. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Оқу құралы. Тұран, 2007-93 б.
50. Климкин С.И.Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы, 1996-155 б.
51. Базарбайұлы Б. Заңды тұлға – мүлік иесі //Фемида. Алматы, 1996. №12
52. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы,1997-81 б.
53. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997 -118 б.
54. Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996-85 б.
55. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998 -141 б.
56. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001 -263 б.
57. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002 -199 б.
58. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001-167 б.
59. Төлеуғалиев Ғ. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж. -293 б.
60. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть общая). Т1,2.Алматы, Г.И.Тулеугалиева., К.С.Мауленова.1998 -206 б.
61. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-118
62. Ағдарбеков Т, Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық, - Алматы, 2003.
63. Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений /Под ред. В.Г.Стрекозова. М: 1998.
64. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1. —376 б.
65. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн.1,2. Алматы, 1998.
66. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. – 2-e изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2003.
67. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-113 б.
68. Джусупов А.Г.Право собственности и иные вещные права.Алматы:Жеті Жарғы, 1996-217 б.
69. Покровский Б.В. Рента – новый институт в проекте особенной части Гражданского кодекса РК. Актуальные вопросы коммерческого законодательства РК и практика его применения. Материалы семинара.Алматы. Адилет: Пресс, 1996-268 б.
70. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве.Казахстан 2030-проблемы совершенствования правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции) Алматы:НИиРИО Академии МВД РК, 1999-219 б.
71. Ченцов О.И. Имущественный наем (аренда).Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы.Әділет-Пресс,1996.
72. Нургалиева Е.Н. Лизинг – особый вид договора имущественного найма. Юридическая газета, 2001-96 б.
73. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
74. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-261 б.
75. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-119 б.
2. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1. 376 б.
3. Б.З.Ашитов. Егемен Қазақстан құқығы. Алматы. Жеті Жарғы. 1997ж.
4. Ю.К.Толстой., А.П.Сергеева. Учебник. Гражданское право РК. 1999г.
5. Е.А.Суханов. Азаматтық құқық. 1-том. 1999 ж.
6. Е.А.Суханов. Лекции о праве собственности. М. юридическая литература 1991г.
7. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық құқығы. Оқу құралы. Түркістан, 2007.
8. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн.1,2. Алматы, 1998.
9. А.Г.Диденко. Защита право граждан. Алма-Ата. 1990г.
10. Сергеев А.П. Защита гражданских прав. В кн. Гражданское право. М., 1996.
11. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. Москва 1995г.
12. Малейнин Н.С. Азаматтық заң және жеке тұлға құқықтары. М.1981ж.
13. Конституция Республики Казахстан. Комментарий. Под. ред. Г.Сапаргалива. Алматы. 1998.
14. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая особенная часть). Комментарий. Ответ. Ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы. 2003.
15. Т.Ағдарбеков. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2004.
16. В.П.Грибанов. Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру проблемалары. М. 1983ж.
17. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж.
18. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заңы 24 наурыз 1998ж.
19. Қазақстан Республикасының заңы. Стандарттау туралы: Егемен Қазақстан. – 1999. 13 тамыз.
20. ҚР «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)» 2008 10 желтоқсан.
21. ҚР «Бәсекелестік туралы» заңы. 2008 25 желтоқсан.
22. ҚР «Банкроттық туралы» заңы. 1997 21 қаңтар.
23. ҚР «Бағалы қағаздар рыногы туралы» заңы. 2003 2 шілде.
24. ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» заңы. 2000 18 желтоқсан.
25. ҚР «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» заң күші бар Жарлық. 1996 23 желтоқсан. // Егемен Қазақстан. – 1996. – 11 қаңтар.
26. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілерді мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР заңы 2007 26 шілде.
27. «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991ж.
28. Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы» 19 маусым 1995ж.
29. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 22 сәуір 1998ж.
30. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы. 19 шілде 1995ж.
31. Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі туралы Ереже. ҚР ПҮАЖ. 1999. N52 509 құжат
32. Қазақстан Республикасыны Үкіметінің 2003 жылғы 29 қыркүйектегі №990 қабылданған «Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асырудың ережесін бекіту туралы» Қаулысы. ҚР ПҮАЖ. 2003. - №39. – 404- құжат.
33. Қазақстан Республикасының жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже. ҚР ПҮАЖ. 1997. N24 219 құжат.
34. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997. 17 наурыздағы N336 қаулысымен бекітілген Халықты медициналық оңалту бағдарламасы. Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 1997. N12. 85 құжат.
35. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы: //Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 2000. N8. 95 құжат.
36. Қазақстан Республикасы Президентінің 1998. 16 қарашадағы N4153 Жарлығымен бекітілген “Халық денсаулығы” Мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 1998. N42-43. 381 құжат.
37. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 16 шілдедегі №6 «Соттардың жер заңдарын қолданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысы // «Егемен Қазақстан» 2007 ж. 28 шілде. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені № 8, 2007 жыл.
38. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы №8 «Соттардың жер учаскелерін мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қою жөніндегі заңдарды қолданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені № 1, 2007 жыл.
39. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж. -93 б.
40. ҚР «2009–2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» 2008 жылғы 12 желтоқсандағы № 96-IV Заңы. . -75 б.
41. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-83 б.
42. Гражданское право. Ч.1Пон ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997 -59 б.
43. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004. -85 б.
44. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003. -20 б.
45. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003. -85 б.
46. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарғы, 2000-59 б
47. Басин Ю.Г. Юридические лица по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Алматы.1996-85 б.
48. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. Алматы, 2006 -76 б.
49. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Оқу құралы. Тұран, 2007-93 б.
50. Климкин С.И.Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы, 1996-155 б.
51. Базарбайұлы Б. Заңды тұлға – мүлік иесі //Фемида. Алматы, 1996. №12
52. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы,1997-81 б.
53. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997 -118 б.
54. Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996-85 б.
55. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998 -141 б.
56. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001 -263 б.
57. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002 -199 б.
58. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001-167 б.
59. Төлеуғалиев Ғ. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж. -293 б.
60. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть общая). Т1,2.Алматы, Г.И.Тулеугалиева., К.С.Мауленова.1998 -206 б.
61. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-118
62. Ағдарбеков Т, Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық, - Алматы, 2003.
63. Хропанюк В.Н. Теория государства и права: Учебное пособие для высших учебных заведений /Под ред. В.Г.Стрекозова. М: 1998.
64. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Алматы, 2001. Т.1. —376 б.
65. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий /Под ред. М.К.Сулейменова, Ю.Г.Басина. Кн.1,2. Алматы, 1998.
66. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий (постатейный). В двух книгах. Книга 2. – 2-e изд., испр. И доп., с использованием судебной практики /Ответственные редакторы: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2003.
67. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-113 б.
68. Джусупов А.Г.Право собственности и иные вещные права.Алматы:Жеті Жарғы, 1996-217 б.
69. Покровский Б.В. Рента – новый институт в проекте особенной части Гражданского кодекса РК. Актуальные вопросы коммерческого законодательства РК и практика его применения. Материалы семинара.Алматы. Адилет: Пресс, 1996-268 б.
70. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве.Казахстан 2030-проблемы совершенствования правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции) Алматы:НИиРИО Академии МВД РК, 1999-219 б.
71. Ченцов О.И. Имущественный наем (аренда).Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы.Әділет-Пресс,1996.
72. Нургалиева Е.Н. Лизинг – особый вид договора имущественного найма. Юридическая газета, 2001-96 б.
73. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
74. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-261 б.
75. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-119 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Шайев Ш.
Жеке тұлға құқықтық қатынастың құраушы элементі
ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2015 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға
жіберілді
З.ғ.к
(PhD) қауымдастырылған
профессор
____________ Қ.Т. Битемиров
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеке тұлға құқықтық қатынастың құраушы
элементі ретінде
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Шайев Ш.
Ғылыми жетекшісі,
З.ғ.к., менеджмент
қауымдастырылған
профессор Ерали А.
Түркістан 2015 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жеке тұлғаның азаматтық құқықтың субъектісі ретіндегі ролі және олардың
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
1.1 Азаматтық құқықтағы құқықтық қатынас субъектісінің жалпы
сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Құқықтық қатынастардағы жеке тұлға
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық
ағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне байланысты
кейбір маңызды мән-жайлар
2.1 Азаматтардың тұрғылықты жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
2.2 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.3 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық
салдары ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз еңсесін түзеп, іргелі елдермен иық
тіресе бастаған және қарыштап дамуға бет бұрып, соған сәйкесінше көптеген
саяси, әлеуметтік, экономикалық, ұлттық және демографиялық мәселелермен
бетпе-бет келуде. Сонымен қатар әлемді жайлап жатқан экономикалық қаржы
дағдарысы да өз мәніне сай әрекеттерді қажет етеді. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына ерекше көңіл бөліп,
олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп жан-жақты дамыған елдермен қарым-
қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгіленген.
Өйткені адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс.
Мұндай өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз. Әлеуметтік өмірдің тәртіпті
және бір қалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл
ережелер болмаған жағдайда әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш
иелерінің әлсіздері езуінің алдын ешкім ала алмайды.
Әлеуметтік өмірді реттеу мақсатында құқықтың субъектісі ретіндегі
азаматтарға арналған (тиісті) бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар – діни
қағидалар, моральдық қағидалар, әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық
қағидалар. Осы қағидалардың барлығын әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те
айтуға болады.
Осыған орай қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек – деп жазылған.
Қазіргі таңдағы экономикалық және техникалық даму құқықтың субъектісі
ретіндегі азаматтарға да үлкен ықпалын тигізеді. Осы дамулар нәтижесінде
азаматтардың құқықтары мен міндеттерінде де өзгерістер байқалады.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің
және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері
сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай
толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше
қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқық
субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке және заңды
тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан, өзара қарым-
қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше дұрыс
реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңдағы қоғамдық
қатынастардың негізгі қатысушыларына қойылатын құқықтық талаптарға саралау
жүргізу, талдау, қолданыстағы заңнамалар бойынша тұжырым жасау. Осыған орай
әлеуметтік орта қандай салада болмасын тиісті заңдармен қамтамасыз
етілмесе, құқықтың субъектісі белгілі бір заңдылықтарға сүйенбесе,
қатынастар қалыпты жағдайда дамымайды. Сөйтіп құқық субъектілерінің
арасындағы қарым-қатынастар шиеленісе түседі.
Жұмыстың объектісі. Жеке тұлғаларға байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар. Диплом жұмысын жазу барысында ғылымдық танымның жалпы әдістері
және салыстырмалы-құқықтық талдау, функционалды-құрылымдық талдау, жүйелі
және тарихи амалдар сияқты арнайы ғылыми әдістер және т.б. әдістер
қолданылған.
Әлеуметтік заңдар қажеттілікке қаншалықты жауап беретіндігі құқықтың
субъектісі ретіндегі азаматтардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастары
заң негізінде жүзеге асырылуы, олардың жалпы құқықтық ерекшеліктері сонымен
бірге заңдардың қоғам қажеттілігіне жауап беруі дипломдық жұмысымның
негізгі бағыты болып есептелінеді.
1 Жеке тұлғаның азаматтық құқықтың субъектісі ретіндегі ролі және олардың
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
1.1 Азаматтық құқықтағы құқықтық қатынас субъектісінің жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат – қазынасы адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп, атап көрсетілген [1].
Осыған байланысты қандайда бір мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде
адамның құқықтары мен бостандықтарына ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық
шеңберін кеңейтіп жан-жақты дамыған елдермен қарым-қатынасы арқылы жеке
тұлғаның орны ерекше белгіленген.
Құқықтық қатынастар түсінігі жалпы құқық теориясының ең маңызды
категориялардың бірі. Өйткені, құқықтық қатынастардың өзі құқықтық тетіктің
сондай бөлігі болып табылады, онда құқық өзі реттейтін объектімен қосылады
- әлеуметтік аямен. Құқықтық қатынастар нәтижесінде өте қыйын құқықтық
құрылым пайда болады.
Құқықтық қатынастардың белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Құқықтық қатынас – бұл қоғамдық қатынас, яғни адамдардың өз арасындағы
қатынас. Құқықтық қатынастар адам мен заттың адам мен жануардың
арасында болуы мүмкін емес (тiпті ол сол адамның меншігі болса да).
Құқықтық қатынас тек осы объектілер арқылы пайда болуы мүмкін.
2. Құқықтық қатынастар заңды нормалармен тығыз байланыста өмір сүреді,
олардың пайда болуындағы (соған қоса өзгертуге және тоқтатуға)
нормативтік негіз (база) ретінде көрінеді. Сондықтан – құқықтық
қатынастардың маңызды, бір алғы шарт есебінде болады (құқықтық
субъектілерімен және заңды факторлармен қатар).
3. Құқықтық қатынастардың қатнасушылары бір-бірімен заңды құқықпен және
міндеттілікпен байланыста болады және құқық субъектілерінде белгілі
заңды фактылар негізінде пайда болады.
4. Тұтасымен алсақ құқықтық қасиеттерге мынандай сапа тән болады:
белгілілік және жекленушілік. Құқықтық қатынастарда оның
қатынасушылары және олардың нақты тәртіптері белгіленген.
Жекешеленушілік екіжақты болуы да мүмкін, екі жағы аттарымен белгілі
болғанда (азаматтық құқықтағы міндеттілік қатынастары), сол сияқты
біржақты болуы да мүмкін (меншіктік құқықтық қатынас).
5. Құқықтық қатынастар ерікті сипатта болады. Біріншіден, олар
мемлекеттік ерікпен құқықта көрсетілгендей байланыста болады;
екіншіден – жекешеленген ерікпен, себебі құқықтық қатынас оның
қатынасушыларының санасы арқылы іске асырылады (құқықтың әрекетіндегі
психологиялық тетік (механизм). Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың
көбісі пайда болады, өзгереді және субъектілердің еркіне қарай
тоқтатылады.
6. Құқықтық қатынастар, құқықта көрсетілгендей мемлекеттің еркі, онымен
және күзетіледі.
Айтылған сапаны есептесек, құқықтық қатынасты мемлекетпен күзетілетін
ерікті жекешеленген қоғамдық қатынас ретінде анықтауға болады, олардың
қатынасушылары бір-бірімен заңды құқықтар мен және міндеттілікпен
байланысты.
Құқықтық қатынастың құрамына элементтер ретінде традициялық жолмен
мыналарды қосады:
а) құқықтық қатынастардың субъектілерін (қатынасушыларды);
б) субъективтік заңды, құқық пен міндеттіліктi (оларды құқықтық
қатынастардың заңды мазмұны деп атайды);
в) фактылар негізіндегі құқықтық тәртіп, құқықты іс жүзіне асырудағы
құқық пен міндеттілік (оны құқықтық қатынастың материальдық мазмұны деп
атайды); құқықтық қатынастың объектілері.
Құқықтық қатынастар әртүрлі негіздерге байланысты топтастырылады.
Белгілі салаға жатуына байланысты, және мемлекеттік-құқықтық, әкімшілік-
құқықтық, азаматтық-құқықтық және басқа салаларға бөлу арқылы айыруға
болады.
Олардың функциональдық мақсатына байланысты – реттеушілікке және
күзетушілікке (қорғаушылық) бөліп қарауға болады. Өз жағынан,
реттеушіліктің ішінен белсенді кейіптегі құқықтық қатынасты бөліп айтады
(олар міндеттеушілік пен өкілетті басқарушылықтың нормалар негізінде пайда
болады және құқықтың динамикалық функциясын көрсетеді) және пассивтік
кейіптегі құқықтық қатынас (тыйым салатын нормалардың негізінде пайда
болып, құқықтың статистикалық, бекітушілік функциясын көрсетеді).
Жекеленген деңгейге байланысты салыстырмалы деп бөлінеді, онда құқықтық
қатынастарға қатнасушылардың бәрі аталған, және абсолютті, онда тек бiржағы
ғана жекешеленген - өкілетті басқарушы (управомоченный) (мысалы, меншік
туралы құқықтық қатынастар). Сол қатарда кейбір авторлар (проф.
С.С.Алексеев, проф. Н.И.Матузов) жалпылама – деп бөледі (не жалпылама
реттеушілік) құқықтық қатынастар, онда субъектілер тек кейіптік белгілермен
көрсетілген және жалпы субъектілердің құқықтық жағдайы, олардың құқықтық
статусы, құқықтық субъектілік жанама түрде қамтылады.
Құқық жүйесінің қай жағына жақындығына (тәндігіне) байланысты құқықтық
қатынастарды: материальдыққа және процессуальдыққа, жекешеленгендікке және
көпшілікке бөлінеді [2].
Сонымен бірге, жәй (простые) және қыйын (сложные) құқықтық қатынастарға
бөлуге болады. Қыйын құқықтық қатынастар өзінің құрамында бірнеше
комплексті субъективтік заңды құқықтары мен міндеттері бар қатынасушыларды
ұстай алады. Ең элементарлы (жәй) көрінетін екі субъектісі бар қатынастар,
оның біреуінiң заңды құқығы бар, ал екіншісінде – корреспондировать ететін
заңды міндеттілік.
Әрбір құқық саласында арнайы нормалдар бар, олардың мақсаты – осы
саладағы нормалардың әрекетіне кіретін адамдардың ортасын белгілеу. Бұл,
белгілерін санаумен, сапасына қараумен шешілген, яғни сала нормаларына
жатқызуға субъектілер жоғарыдағы көрсетелген белгілі талаптарға сай болуы
қажет. Құқық нормаларымен белгіленген сапа жиынтығы субъектіге, яғни заңды
құқығы мен міндеттері бар адамды құқықтық субъектілігі бар деп есептейді.
Құқықтық субъектілік – адамдардың қоғамдық – заңды қасиеттері: оның екі
жағы бар – қоғамдық және заңдылық. Қоғамдық - құқықтық субъектілік жағы
мынандан көрінеді, яғни субъектінің құқығын заң шығарушы қалай болса солай
белгілей алмайды – олар өмірдің өзімен, қоғам дамуының заңдылықтарына
сәйкес қажеттілікке сай талап етіледі.
Заңдылық жағы сонда, құқық субъектілерінің белгілері міндетті түрде заң
нормаларында бекітілуі керек.
Құқық теориясында жеткілікті түрде негізделген көзқарастар бойынша,
құқықтық субъектілікті, субъективтік заңды құқық ретінде қарауға болады –
құқық құқыққа мемлекеттік құқық нормаларының жолындағы жалпы (жалпы-
реттеушілік) құқықтық қатынастардың қалпында болады.
Шын мәнісінде, субъективтік құқықпен жалпылық құқықтық субъективтік
табиғаты мұнда көрініп тұр – құқықтық субъектілікте де белгілі. Заңды
мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Мұнда былайша айтсақ, құқық
субъектілерінің тәртіптеріне реттеушілік ықпал жасалады.
Құқықтық субъектіліктің құрамынан құқықтық қаблеттілік және
әрекеттілікті бөліп айтады.
Құқықтық қабілеттілік – құқықпен қамтамасыз етілген адамның
субъективтік заңды құқық пен міндеттілікті қабылдау қабылеттілігі, яғни
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болу. Сонымен, бір ғана құқықтық
қабілеттілік құқықтық қатнастардың бір жағы ретінде көріну қабілеттілігі.
Жалпы азаматтық құқықтық қабілеттілік оның тұған кезінен пайда болады, яғни
жас нәрісте де азаматтық-құқықтық қатнастардың мүшесі болады (мысалы,
мұрагерлік құқықтық қатнастар).
Әрекеттілік – бұл құқықпен қамтамасыз етілген, өзінің әрекетімен
(әрекетсіздігемен) субъективтік заңды құқыққа және міндеттілікке иелену
және оны іске асыру не оларды тоқтату.
Құқықтық қабілеттілік және әрекеттілік – құқықтық субъектілік, өзінің
табиғатына қарай біртұтас құқықтық әрекеттілік. Шын мәнісіндегі құқықтық
субъективтілікті – құқықтық қабілеттілікке және әрекеттілікке бөліп зерттеу
негізінен азаматтық құқықта болады және ол барлық субъектілерге бірдей емес
(азаматтық құқықтық субъективтік ұйымдар бірлікте).
Әрекеттіліктің басқа бір түріне деликтоқабілеттілік жатады, ол құқықты
бұзғандығы үшін (деликтіні) заңды жаупкершілікті мойындау қабілеттілігі
(соған сай заңды міндеттілікті орындау).
Құқықтық субъектілік жалпылама (жалпы құқық субъектісі болу
қабілеттілігі), салалық және арнайы болуы мүмкін (мысалы, заңды адамдардың
құқықтық субъективтігі).
Субъектілердің құқықтық жағдайы (құқықтық статустың) түсінігімен
сипатталады. Кәбінес, ол азаматтарда құқықтық субъектілік пен
конституциялық құқық пен міндеттерден құралады. Мысалы Қазақстан
Республикасының Конституциясы жеке адамдардың құқықтық статусының негізі
болып табылады.
Сөз status латын тілінен аударсақ жағдай, ереже деген сөздердің
мағнасын көрсетеді. Дегенмен әдебиетте сонымен қоса құқықтық ереже
түсінігін ұсынады. Мұндай қосымша ұсынушылықтың сонда ғана мәні болады егер
құқықтық ереже бойынша нақтылы субъектінің құқықтық жағдайын түсінсек,
яғни оның құқықтық статусымен бекітілген болса, өзі тұрған нақтылы құқықтық
байланыстың жиынтығына сайлылық болу қажет.
Адамда сондай қоғамдық-заңды қасиеттің болуы, құқықтық субъективтік
ретінде, оған құқықтық қатнасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, нақтылы
заңды құқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар, заң бойынша
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болады, оларды құқықтың субъектілері деп
атайды [3].
Құқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды құқық
субъектісін және құқықтық қатнастың субъектісін. Құқық субъектісі – бұл
құқықтық қатынастардың потенциальды (қабылеті бар) мүшелері, бұл адамдар
заңды құқық пен міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Құқықтық қатнастар
субъектісіне – бұл құқық субъектісі өзінің құқықтық субъективтігін іске
асырып нақтылы құқықтық қатынастардың қатнасушысы болғандар. Әрбір құқықтық
қатнастар субъектісі – бұл әр уақытта құқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана
сондай бола алмас еді), көрінген құқық субъектісі – соның не басқа нақты
құқықтық қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Құқық субъектісі құқықтық қатынастар субъектісі болу үшін міндетті
түрде белгілі заңды фактылердің пайда болуы қажет, сондықтан әрекетке,
соған сай өкілетті – міндеттеушілік нормасын жібереді (нормаларды), және
ол өз жағынан сол құқық субъектілеріне заңды міндеттер мен заңды құқық
беріп, пайда болған құқықтық қатнастардың қатынасушылары жасайды.
Құқық субъектілері сонымен, құқық нормаларымен қатар және заңды
фактылармен, құқықтық қатынастардың (қажетті жағдайын жасап) өмір сүруіне
және пайда болуындағы алғы шарттарын жасайды.
Құқықтық қатынастар субъектілері – бұл әр уақытта құқық субъектісі,
жалпы сипатын құқықтық субъективтік және құқықтық статуспен байланыстыру
керек (құқықтық қабылеттілікпен, әрекеттілікпен, деликтоқаблеттілікпен).
Құқық субъектілерінің түрлеріне қарап (құқықтық қатынастар
субъектілерімен) былай бөлуге болады:
а) азаматтық тұлға;
б) ұйымдар;
в) қоғамдық құрылымдар (ұлттар, халықтар).
Азаматтық тұлға – азаматтар, шет ел азаматтары, азаматтығы жоқтар
(апатридттар), екі азаматтығы бар адамдар (бипатридтар).
Ұйымдарға жататындар:
а) мемлекеттің өзі;
б) мемлекеттік ұйымдар;
в) мемлекеттік емес (қоғамдық, кооперативтік, коммерциялық т.б.)
үйымдар.
Мемлекеттік ұйымдардың ішінен мемлекеттік органдарды бөлуге болады –
билік өкілеттілігі бар мемлекеттік ұйымдар.
Ерекше атап өтуге жататын заңды тұлға категориясы, азаматтық (заттық)
айналымға қатнасуға қажетті құқықтық субъективтігі болуы міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі бойынша заңды тұлға ретінде,
ұйымдар мынандай жағдайда танылады:
а) өзінің жеке мүлкі болуы міндетті және өзінің міндеттері бойынша сол
мүліктері арқылы жауап беруі;
б) өз атынан заттық және жеке адамға заттық емес құқыққа ие болуға,
мүмкіндігі бар және міндеттерін өтеуге;
в) сотта талапкер және жауапкер бола алады.
Көңіл аударатын жағдай, заңды тұлға - құқық субъектілерінің
түрлілігін көрсету емес, құқықтық субъективтіктің, түрлерін көрсетумен
қатар осы субъектілердің қоғамдық-заңдық қасиетін көрсету. Заңды тұлға
ретінде мемлекеттің өзін айтуға болады.
1.2 Құқықтық қатынастардағы жеке тұлға ұғымы
Ең алдымен жеке адамды қараудан бұрын, мынандай түсініктерді білуіміз
қажет: адам, жеке адам және азамат. Мазмұны бойынша олардың ішіндегі
көбірек кеңірек “адам” түсінігі. Адам – бұл тірі организм, адам баласының
өкілі, жеке адам, әлеуметтік байланыссыз. “Адам” түсінігі адам баласының
биологиялық мәні. Жеке адам – бұл тұрақты әлеуметтік мәні бар адамның
жүйелі қасиеті, жеке адамды қоғамның не бірліктің мүшесі ретінде
сипаттайды. Жеке адам – қоғамның жемісі. Азамат – бұл адам, жеке адам, оның
мемлекетпен қатынасына байланысты көрінеді, жеке адамның белгілі құқықтық
статусы бар, белгілі даму сатысындағы мемлекеттің жемісі.
Адам, жеке адам, азамат қарым-қатынастағы түсініктер. Биологиялық мән
және жеке адамның негізі ретінде көрінеді, әлеуметтік құқықтық статус
айналады. Биологиялық, әлеуметтік және құқықтық бастаулар арасында тікелей
және кері байланыстар бар. Бір жағынан, биологиялық адамдағы, жеке адамның
мүмкіндігін, оның құқықтық статусын, алдын-ала болжайды. Мысалы жас бала,
психикасы дұрыс емес адам, толыққанды жеке адам бола алмайды. Құқық жеке
адамдық ерекшелікті, қабілеттілік, дені дұрыстық және дені дұрыс еместік
категорияларында бекітеді. Екінші жағынан, құқық және азаматтың бостандығы
жеке адамның бостандық деңгейін белгілейді, өзін-өзі көрсету мүмкіндігін
жасайды және соған байланысты адамға белгілі өмірлік стандартты қамтамасыз
етеді [4].
Мемлекет пен жеке адамның арасындағы қарым-қатынастың сипаты қоғам
жағдайының тұтасымен, оның даму жетістіктерінің маңызды көрсеткіші. Іс
жүзіндегі жеке адамның жағдайы, оның бостандық деңгейі, ең алдымен,
материальдық және рухани мүмкіндіктері мен міндеттерінде көрсетіледі.
Тарихи, географиялық, саяси кеңістіктердегі уақыттары, объективтік және
субъективтік факторларға байланысты жеке адамның негізгі жағдайының
көрсеткішін байқаймыз. Сондықтан, тіпті бір және сол бірдей құқық, адам
бостандығы туралы, мысалы өмір сүру құқығы және бостандық беру құқығы
Европада, Кеңес үкіметі кезіндегіден көп айырмашылығы бар.
Мемлекеттік ұйымдасқан қоғамдағы факторлар жүйесінде адамның жағдайын
белгілейтін маңызды роль мемлекетке жатады. Мемлекеттің маңыздылығы оның
шартты тәуелсіздігі мен адам туралы өз бетімен ықпал ететін мүмкіндігінің
барлығы. Мемлекет барлық қоғамның өкілі ретінде көрінеді, сондықтан адам
мен қатынасы мемлекеттік-құқықтық сипатта болады. Кез келген адам
мемлекеттің аумағында болса оның юрисдикциясына кез болады, яғни
мемлекеттен шыққан міндетті ұйғарымның орындаушысына айналады.
Өзінің мәніне қарай адамның құқығы әртүрлі болады. Біреулері туғаннан
басталады: өмір сүруге, бостандыққа, қауіпсіздікке құқылы. Басқалары
мемлекеттің шешіміне байланысты.
Адам құқығына шеттен шыққан көзқарасты заңды позитивизм өкілдері және
табиғи құқық доктринасының жақтаушылары ұстайды. Екіншісі керісінше, туа
болған құқықтар мемлекеттен тәуелсіз екендігін дәлелдейді. Ақылға сыйатын,
екі қарама-қайшы көзқарасты компромиске келтіру, жалпылама құқықты адам
құқығына және азаматтардың құқығына бөлу арқылы жетуге болады.
Мемлекет ондай бөлуді мойындаса, туғаннан бөлінбейтін адамның өмірге
құқығы, бостандығы, дербестігі міндетті түрде мойындалып заң жүзінде
бекітілуі керектігін көрсетеді.
Мемлекеттің мақсаты адамның табиғи құқығын әртүрлі қауіптен қорғау.
Азаматтың құқығы жеке адамның және мемлекеттің аясындағы байланыстарды
қамтыйды (сөз бостандығы, бірлестіктердің, еңбекке құқығы, білімге құқығы
т.б.). Бұл құқықтар мемлекетпен белгіленіп олардың іске асырылуы үшін
кепілдік талап етеді [5].
Жеке адамды адамға және азаматқа бөлуді көптеген демократиялық
мемлекеттер заңды актыларына кіргізді, мысалы Адам мен азаматтың құқығы
туралы декларация 1789 г. (Франция), Адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығы туралы декларация 1991 (Ресей) т.б.
Жеке адам мен мемлекеттің арақатынасы әртүрлі болуы мүмкін. Адалдық пен
гуманизм, демократия идеалдары үстемдік ететін қоғамда жеке адамдар мен
мемлекеттің арасындағы қатынасты жалғастыру (гармонизация) талабы
байқалады. Мемлекет әртүрлі әлеуметтік топтардың, жеке адамның және
қоғамның мүдделерін келістірудегі қажетті құрал ретінде саналады.
Жеке адамның құқықтық статусы – бұл қоғамда жеке адамдардың заңмен
бекітілген жағдайлары. Құқықтық статус – комплексті категория, онда жеке
адамның, қоғамның және мемлекеттің қатынастары көрсетіледі.
Жек адамның құқықтық статусының құрылысы төрт бөліктен тұрады:
1. Құқық және міндеттілік.
Жеке адамның құқығы – бұл формальді белгіленген, заңды кепілденген
әлеуметтік игілікпен пайдалану мүмкіндігі, мемлекеттік – ұйымдасқан
қоғамдағы адамның мүмкін болатын арнайы шарасы.
Жеке адамның міндеті – мемлекетпен белгіленген және кепілденген адам
тәртібіне талап, болатын тәртіптің арнайы мөлшері.
2. Жеке адамның бостандығы. Бостандық өз мәнімен жеке адамның құқығы.
Дегенмен бостандықты бере тұрып, мемлекет өз бетімен кейбір қоғам өмірінің
аясындағы адамды анықтауға акценті жасайды. Бұл кезде азаматтың тәртібі
белгіленбейді, таңдау бостандығы мемлекеттің араласпауымен қамтамасыз
етіледі. Мысалы, заңдар ар – ожданның босатындығын, адамның құқығы
ретінде бекітеді, яғни қандай дінге болмасын сыйынуды не сыйынбауды.
Ешкімнің қай заңды таңдауды көрсетуге құқығы жоқ, ешкім оны тежей
алмайды. Тек адамның өзі ғана өзіне тиісті ар – ожданның бостандығын іс
жүзіне асыра алады.
3. Заңды мүдделер. Бұл заңның маңыздылығы бар және заңмен қолданған
адамның әлеуметтік игілікке орынсыз дәмелену, ол құқық пен
бостандықтың мазмұнына кірмейді. Заңды мүдделер нақты заң шығарушымен
белгіленбеген. Бұны былай түсінуге болады. Біріншіден құқықтық
нормаларда барлық мүмкін болатын өмірлік жағдайларды алдын – ала
болжауға болмайды. Мемлекеттік органдар азаматтардың заңды мүдделерін
белгілеуде әдеттегідей құқық анологиясына , не құқық нормаларын
кеңінен талқылайды.
4. Заңды жауапкершілік. Ол адамдардың мемлекетік ықпал ететін
шараны түсіну міндеттілігі, егер құқыққа қарсы кінәлі әрекеттер
жасалса, не заңды міндеттері орындалу не дұрыс орындалмаса.
Құқықтық статустың негізгі үш түрін айыра білу қажет.
Жалпылама, арнайы және жекеленген. Негізгілерімен қатар теорияда
физикалық адам статусы және жеке адамдардың статусы, шет ел
адамдарының статусы , азаматтығы жоқтар не екі азаматтығымен.
Жалпы құқықтық статус – мемлекеттің азаматы ретіндегі
Конституцияда бекітілген адамдардың статусы. Ол барлық азаматтарға
бірдей болады. Бұл статустың мазмұнында мемлекетпен барлығын
берілген құқық, бостандық және міндеттілік.жалпылама құқықтық статус
барлық қалғандары үшін база және қайнар көзі болады.
Арнайы статус – жекеленген азаматтардың құқықтық жағдайының
ерекшелігін көрсетеді, яғни олардың жеңілдікке қосымша құқығы және
міндеттері бар, олар заңмен белгіленген.
Жекеленген статус – нақты адамның жекеленген құқықғы мен
міндеттерінің оған қосымша оның жынысының, жасының, отбасылық
жағдайының, істейтін қызметінің, жұмыс стажының жиынтығы. Жекеленген
статус динамикалық, жеке адамның өмірінде болған өзгерістерге
байланысты өзгеріп отырады.
Айтылған статус түрлері өмірде бөлінбейді. Әрбір адам бір
мезгілде барлық статустардың түрін қамтиды, себебі өз мемлекетінің
қайталанбайтын жеке адамы және азаматы, қандай болмасын әлеуметтік
топқа жатады. Жалпы құқықтық статус бәріне бірдей біреу, арнайы
статустар көпшілік, жекеленген - қанша азаматтар болса сонша
болады. Маңыздылық сонда, әрбір адам өзінің құқықтық жағдайын яғни,
өзінің құқығы мен міндетін білу, оларды пайдалана білу. Егер
біреудің статусын басқа біреу меншіктеп алса, ол адам заңды
жауапкершілікке тартылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемелекеттің азаматтары,
сондай-ақ азаматтығы жоқ азаматтар жеке тұлғалар болып ұғынылады [6].
Жеке тұлға түсінігі Қазақстан Республикасының әртүрлі құқық
салаларында қолданылады. Азаматтық заң шығармашылықта азаматтық құқық
субъектісі ретінде қолданылады.
Жеке тұлға түсінігі – Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел
азаматы және азаматтығы жоқ адамдар түсініктерінің барлығын қамтитын
түсінік. Сондықтан бұлардың барлығы азаматтық құқық бойынша жеке тұлға
болып табылады.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін "құқық
субъектілері" деп немесе "тұлға деп атайды" [7].
Азаматтық кодексте әдетте “жеке тұлға” емес “азамат” термині
қолданылады. Бірақ онда азаматтар туралы айтылғанда тек қана Қазақстан
Республикасының азаматтары ғана емес, егер Азаматтық кодексте басқаша
көрсетілмесе, сонымен қатарбасқа да жеке тұлғалар қарастырылады.
Валюталық реттеу туралы заңшығармашылық және салық заңшығармашылығы
жеке тұлғаларды олардың тұрғылықты жеріне байланысты екіге бөлінеді:
1) резиденттер;
2) резидент еместер.
Осылайша жеке тұлғаларды екіге бөлу олардың шет елдік валютамен
валюталық операция жасау құқықтарының айырмашылығы және жеке тұлғаларға
салық салу ерекшеліктерімен байланысты. Валюталық реттеу туралы заң бойынша
резидент дегеніміз – Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын жеке
тұлғалар оның ішінде уақытша шет елде жүрген немесе Қазақстан
Республикасында мемлекеттік қызметінде шет елде жүрген тұлғалар да кіреді.
Ал резидент еместер дегеніміз ол резидентке жатпайтын барлық жеке
тұлғалар.
Құқық субъектісі болу адам және азаматқа тән аса маңызды қасиеттің
бірі болып табылады. ҚР Конституциясында әркімнің құқық субъектісі ретінде
танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті
қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға
хақылы деп көрсетілген.
Азаматтық құқық саласымен реттелетін мүліктік және жеке мүліктік емес
қатынастарға қатысушы ретінде болатын тұлғалар яғни құқық субъектісі
түсінігі азаматтық құқық және азаматтық заң шығармашылық ғылымында аса
маңызды түсініктердің бірі болып табылады.
Біздің заң шығармашылық бойынша азаматтық құқықтық қатынас субъектісі
ретінде бірінші кезекте адамдар - қоғам мүшелері болады. Сонымен қатар дара
тұлғаның азаматтық-құқықтық жағдайы туралы, адам және азамат құқықтары
туралы жиі айтылады. Бұл айтылған түсініктердің қайсысы азаматтық құқық
субъектісі түсінігіне сәйкес келеді?
Бұл мақсатта “дара тұлға” түсінігінің бұл көрсетілген мақсатта
қолданылуы дұрыс болмайтын еді, себебі психологиялық және философиялық
көзқарас бойынша дара тұлға белгілі бір психологиялық даму деңгейіне
елденетін қоғамдық қатынас субъектісі.
Дара тұлғаның сапалық көрсеткіші бұл белгілі бір жасқа толған, өзінің
интеллектуалды және ішкі қасиеттері арқылы қоғамдық қатынастардың
қатысушысы бола алатын, өзінің іс-әрекетіне жауап бере алатын психикалық
жағынан денсаулығы дұрыс адамға сәйкес келеді.
Осыған сәйкес әрбәр адамды дара тұлға ретінде санауға бролмайды.
“Дара тұлға” түсінігі “адам” түсінігіне қарағанда тар мағынада болады. Заң
әдебиеттерінде дұрыс көрсетілгендей, дара тұлға болып туылмайды, ол
қалыптасады [8].
Дара тұлғаларды ғана азаматтық құқық субъектісі деп танитын болсақ
онда дара тұлға қасиеттеріне ие болмайтындарды яғни балалар мен психикалық
ауруларды субъект ретінде танымау болар еді. Ал мұндай шешім әрбір адамды,
оның жасы мен денсаулығына қарамай азаматтық құқық субъектісі ретінде
қарастыратын азаматтық заң шығармашылыққа қарсы болған болар еді.
“Адам” түсінігі құқық субъектісі мағынасында әртүрлі халықаралық
құжаттар мен заң шығармашылықта кеңінен қолданылады. БҰҰ-ның 1948 жылы 10
желтоқсанда қабылданған адам құқығы жөнінде жалпы декларацияның 6-бабында
көрсетілгендей – “Әрбір адам қай жерде болмасын өзінің құқықтық субъектісі
екендігінің танылуына құқығы бар”. Азамат азаматтық құқық субъектісі. Соның
ішінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие. Бірақ азаматтық құқық саласы
адамды азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде белгілеу үшін
басқа түсінікті қолданады, ол – “азамат” түсінігі, яғни бұл түсінік адамды
тек адамзат жанұясының мүшесі ретінде емес, оны мемлекет пен белгілі бір
байланыста болатын тұлға мағынасында екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес
азамат түсінігі заң құқықтық түсінік болып табылады.
Азаматтық мемлекет пен тұлғаның арасында саяси-құқықтық байланысты
айқындайды. Ал бұл байланыс өзара құқықтар мен міндеттер көрінісін табады.
Осыдан мынадай мәселе келіп шығады. Яғни азаматты құқық, азамат түсінігін
қолдана отырып берілген мемлекеттің азаматтарын қарастырады.
Басқа мемлекеттерде шығарылған осындай заңдар сәйкесінше сол
мемлекеттің азаматтарына байланысты қарастырылады. Азаматтық құқық
қатынастарға шет елдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың қатысуы
бөлек реттеледі.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады [9].
Азаматтық құқық және халықаралық келісімдер мен конвенцияларда адамдарды
құқық субъектісі ретінде белгілеу үшін “жеке тұлға” түсінігі жиі
қолданылады. Жалпы азаматтық заңдар негізінде ол “азамат” ұғымымен бір
мағынада қолданылады. Бірақ оны сәйкес келеді деп айтуға болмайды, себебі
“жеке тұлға” ұғымы бойынша мемлекет территориясындағы барлық адамдар
азаматтық құқықтық қатынас қатысушылары ретінде қамтылады. Жеке тұлға тек
ҚР азаматтары ғана емес, сонымен қатар басқа мемлекеттердің азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар да болады.
Азаматтық құқық субъектісі болатын жеке адамға, индивидумға қатысты”жеке
тұлға” түсінігі оны заңды тұлғалардан айқын ажыратуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ескере кететін бір нәрсе, ол Азаматтық заңдар негізі мен
республикалар азаматтық кодекстерінде “азамат” түсінігі қолданылады.
Жеке тұлға құқықтарының қалыптасуы ұзақ уақытқа созылады. Жеке
құқықтар негізінен мемлекеттік биліктің заңсыз килігуінен азат болуды
қамтамасыз етуге бағытталған. Әлеуметтік құқықтар тұлғаның мүдделерін
мемлекеттің көмегімен қамтамасыз ету және іске асыру талаптарын қамтиды.
Бұл құқықтар ХХ ғасырда пайда болды. Олар XVIII-XIX ғасырлардың
конституциялық құқығына бейтаныс, принциптік жаңа құқықтар еді. Олар еңбек
қатынастары, әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау мен білім алу,
кәсіподақ қызметіне, сонымен бірге жастарды, әйелдерді, қарттарды қорғауға,
отбасы мен аналарды қорғауға, ғылыми және шығармашылық бостандығына т.б.
байланысты мәселелерді қамтиды. Әлеуметтік-экономикалық құқықтардың қазіргі
жеке тұлға бір өзі рыноктік стихия мен әлеуметтік қорғансыздыққа бетпе-бет
келген, әлеуметтік және техникалық прогресс дәуірінде де маңызы артып отыр.
Мемлекетке қолда бар ресурстардың негізінде мемлекеттік әлеуметтік саясатты
іске асыру жөніндегі қосымша талаптар қойылуда [10].
Құқық пен заңдылыққа жаңаша көзқарас жалпы азаматтық құндылықтардың
және тиісінше халықаралық құқықтың басымдылығына байланысты проблемаларды
зерттеуде орын алып отырған парадигмаларды ой елегінен өткізуге мүмкіндік
береді. Құқықты жаңаша түсіну, сонымен бірге құқықтың мемлекеттен
үстемдігі, жеке тұлғаның табиғи құқықтары мен бостандықтары, үлкенді-кішілі
халықтардың егемендігі идеяларын біріктіреді.
Саяси құқықтардық құқықтық табиғаты қызық. Заң әдебиетінде саяси
құқықтарды: 1) әртүрлі өкілеттілік және тікелей демократия формалары арқылы
мемлекет пен оның органдарын ұйымдастыру мен қызметіне қатысу жөніндегі
құқықтық өкілеттіліктер; 2) қоғам өміріне белсенді араласу жөніндегі
құқықтық өкілеттіліктерге бөлу кездеседі. Аталған құқықтық
өкілеттіліктердің бірінші тобы жеке тұлғаның мемлекеттің ісін басқаруға
тікелей де, өзінің өкілдері арқылы да қатысуға кешенді құқығы деп тұжырым
жасауға болады.
Жеке тұлғаның мемлекет істерін басқаруға қатысуға кешенді
конституциялық құқығының құрамына енетін құқықтық өкілеттіліктер қоғам
өміріне белсенді араласу жөніндегі құқықтық өкілеттіліктермен (сөз және
баспасөз бостандығы, жиналыстар мен манифестациялар бостандығы, бірігу
құқығы) тығыз байланысты. Мысалы, сөз және баспасөз бостандығынсыз жеке
тұлғаның сайлауға және сайлануға құқығы бос сөз болып шығар еді. Өйткені
депутаттыққа және басқа да сайланатын лауазымдарға кандидаттар мен
сайлаушылар сайлау алдындағы үгіт жүргізу құқықтарында шектелген болар еді;
бірлестіктер құру құқығының жоқтығы жеке тұлғалардың саяси партиялар арқылы
өз кандидаттарын Парламент депутаттығына ұсыну құқығын теріске шығарған
болар еді. Қоғамның саяси өміріне қатысу жөніндегі аталған құқықтық
өкілеттіліктер бір мезгілде жеке тұлғаның мемлекет істерін басқаруға
қатысуға конституциялық құқығын іске асыру механизмі, кепілі және шарттары
болып табылды. Мемлекет және қоғам деген ұғымдардың этимологиялық
тұрғыдан тұтастық және оның бөлігі ретінде сәйкес келетіндігінен, қоғамдық
өмірге араласу жөніндегі құқықтық өкілеттіліктердің бір мезгілде мемлекет
істерін басқаруға қатысу жөніндегі құқықтық өкілеттіліктер қызметін атқара
алатындығын есте ұстау қажет [11].
Саяси құқықтардың маңыздылығы сол, олар бастапқы өмірлік, ең алдымен
өмірдің өзін ұстап тұруға тиісті қажеттіліктерді қанағаттандыруға тиісті
әлеуметтік-экономикалық құқықтары үшін күрестің құралына айналады. Соңғы
жылдары етек алған митингілер, ереуілдер, аштық жариялау, азаматтық
бағынбау актілері әлеуметтік-экономикалық құқықтары үшін күрес құралдары
болды. Сот процестерінің көпшілігі де нақ осы бастапқы, шын мәнісінде,
экономикалық құқықтарды қамтамасыз етуге байланысты болды. Оларға кепілдік
берілмейінше, саяси құқықтар тұлға үшін екінші дәрежедегі мәселелер болып
қалады. Осыдан келіп демократиялық мемлекеттің міндеті кез-келген құқықты
іске асыру үшін жағдай жасау деген қорытынды туындайды.
Жеке тұлға құқықтары мен бостандықтары жүйесінде бірлесу құқығына
ерекше орын берілген. Бұл ҮЕҰ ұлттың гуманитарлық капиталын дамытудағы,
елдің ұйымдық және интеллектуалдық әлеуетін біріктірудегі, жалпы жауапты
азаматтықтың сапасын арттырудағы атқарып келе жатқан роліне байланысты. ҮЕҰ-
дың өздерінің әлеуметтік маңызды қызметтерін табысты орындауы үшін қоғамның
тұрақтылығына, тұлға мен қоғамның әлеуметтік белсенділігі мен
жауапкершілігінің артуына мүдделі мемлекет шешуші роль атқаруға тиіс.
Сонымен, мемлекет зорлық-зомбылық құралына айналмауы үшін оның билігіне
құқықпен шектеу қою керек. Құқықтық мемлекет идеясы дамудаң ұзақ жолынан
өтті және ол құқық пен заңды қарама-қарсы қою, мемлекетті күш пен құқықтың
бірлігі немесе құқықтық заңмен шектелген билік ретінде түсіндіру дәстүрінің
пайда болуы мен дамуына байланыстырылады. Бұл дәстүр ежелгі грек саяси
ойынан бастау алған болатын. Нақ осы дәуірде мемлекет туралы өз қызметін
заңға негіздейтін және бостандықты қамтамасыз ететін ұйым ретінде алғашқы
түсініктер қалыптасты. Мемлекет туралы мұндай түсініктер көп жағдайда билік
пен бостандықтың әділетті арақатынаста болуын іздеумен байланысты болды.
Құқықтық мемлекет бастауларын Сократтың, Платонның, Аристотельдің,
Цицеронның көзқарастарынан табуға болады. Құқықтық мемлекет туралы идея
құқықтық мемлекет туралы буржуазиялық ілімнің негізін салушы және классигі
Иммануил Канттың еңбектерінде толық және жан-жақты дамытылды.
Мемлекет – жеке тұлғалардың өз игілігін қамтамасыз ету мен қорғауы үшін
біріккен одағы деп түсініледі. Бұл одақтың, бірліктің негізі әртүрлі
құқықтық, адамгершіліктік, ұйымдық-еңбектік т.б. болуы мүмкін. Мысалы ,
Кант осындай пікірді ұстанған, оның ойынша, мемлекет игілігі мемлекеттік
құрылыстың жеке тұлғаларды категориялық императивтің көмегімен олардың
бостандығының жалпы мөлшерімен біріктіретін құқықтық принциптермен
үйлесімділігінде болып табылады [12].
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты шет мемлекеттердің
конституциялық заңнамасы арқылы жақсы таныс. Қазіргі кезде дүние жүзінің
түрлі елдерінде жүзден аса омбудсмен бар. Бір мемлекеттерде бұл лауазымды
тұлға (омбудчмен), екіншілерінде – медиатор, үшіншілерінде – парламенттік
уәкіл, ал төртіншілерінде – азамат құқықтары жөніндегі уәкіл деп аталады.
Терминдердің бұл тізімін одан әрі жалғастыруға болады. Омбудсмен билік
органы немесе мемлекеттік басқару органы да, сот органы да емес. Бұл
лауазым парламентаризм шеңберінде әрекет етеді және оның әрекеті
мемлекеттік органдардың қызметін бақылауға бағытталған. Оның қызметі жеке
тұлғаның құқықтарын іске асырушы басқа органдармен салыстырғанда қарапайым
да азаматтарға түсінікті.
Бүкіл дүние жүзінде ол жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын
әсерлі қорғайтын органдар жүйесінде маңызды орын алды. Әрбір елдің
жағдайының ерекшелігі, оның мемлекеттік құрылысы омбудсмен институтының
белгілі бір үлгісін қалыптастырды. Заңгерлердің Халықаралық ассоциациясы
омбудсмен терминінің мынандай анықтамасын қабылдады: Конституцияда немесе
заң шығарушы биліктің актісімен қарастырылған, заң шығарушы билік алдында
жауапты, жәбір көрген жеке тұлғаның мемлекеттік органдарға, қызметкерлерге,
жалдаушыларға шағымдар қабылдайтын немесе өз қалауынша әрекет ететін және
тексеру жүргізуге, түзетуші әрекеттер ұсынуға, баяндамалар тапсыруға
өкілеттілік берілген жоғарғы мәртебелі тәуелсіз жария лауазымдық тұлға
басқаратын қызмет [13].
Қазақстанда заңды жасаушылар омбудсмен институты адам құқықтары
жөніндегі құрылып жатқан ұлттық мекемелер қызметінің тиімділігін бағалау
өлшемдері болып саналатын Париж қағидаларына барынша сәйкес немесе басқа
заңмен құрылуы, тәуелсіз анық тұжырымдалған заңды құзіреті мен өкілеттігі
бар, ашық, басқа үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтас, оралымды және есеп
беретін болуы керек.
Уәкілдің негізгі мақсаты –жеке тұлғаның құқықтарына байланысты халық
еркін білдіруші болу. Омбудсмен үлгісіне жүгіну жеке тұлғаның құқықтарын
мемлекеттік органдар тарапынан қорғауды күшейту, бюрократия жүйесінің
алдына дәрменсіздік сезімін жеңілдету, басқару сапасын жақсарту және тұлға
– мемлекет қарым-қатынастарын ізгіліктендіру ықыласына байланысты [14].
Ж.Д. Бусурманов: Уәкілдің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның құқықтарын
сақтауға байланысты халық еркін білдіруші болу деп санайды. Ол билік пен
қоғам арасында оларды екіжақты қисынсыз және әділетсіз әрекеттерінің
тігісін жатқызатын және сақтандыратын буфер ролін атқаруға тиіс. Нақ осы
делдалдық қызмет бұл институттың ең тартымды ерекшелігі болып табылады. Бір
жағынан, Уәкіл билік аппараты ретіндегі атқарушы органдардың алдында жеке
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау қызметінде болса, екінші
жағынан, ол жеке тұлғаларға биліктің олардың мүдделеріне қажетті
әрекеттерін түсіндіруге, осылайша жеке тұлға мен мемлекет араларындағы
сенімнің артуына жәрдемдесуі керек, - деп санайды. Омбудсмен институты
демократияның өздігінен бекіген белгілерінің еркін нарықтық дамыған елдер
ғасырлық тарихы бар жеке тұлғаның құқықтарын іске асыру мен қамтамасыз
етудің тетіктері мен механизмдерінің назарынан тыс қала алмады. Омбудсмен
институтының құрылуы мен қызметі мемлекет пен жеке тұлға, жария билік
өкілдері мен жеке тұлғалар араларындағы қарым-қатынастардың жаңа тарауын
ашты. Мемлекет – азамат өзара қарым-қатынастарындағы шиеленістің
бәсеңдеуіне тек жеке тұлғалар ғана емес, мемлекеттің өзі де мүдделі.
Дәстүрлі юстицияның барлық артықшылықтарына қарамастан, оның рәсімдерінің
қолайсыздығы, күрделілігі мен ұзақтығы, сонымен бірге процестердің аса
қымбатшылығы секілді кемшіліктері бар. Заңнама омбудсменнің бар құқықтық
механизмдерге қосымша құқық қорғау құралы екендігін мойындайды. Омбудсмен
институты заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің ешқайсысына жатпайды,
олардың орнына жүрмейді. Сонымен бірге оның ведомствосы елдегі биліктің
жоғарғы органдарына жатады. Омбудсмен жеке тұлғалар араларындағы қарым-
қатынастарды қарастырмайды, оның қызмет аясы жеке тұлға пен мемлекеттік
орган, ұйым немесе мекеме араларындағы қарым-қатынастар. Омбудсмен
институты формалдық процессуальдық талаптардан тәуелсіз және қатал құқықтық
(заңдық) шеңбермен шектелмеген, барынша жекедараландырылған көмек
көрсетеді. Жеке тұлғаның әдетте өз мүдделерін құқықтық қорғаудың биресми
жолдарын артық көретіндігі белгілі. Омбудсмен БАҚ-пен белсенді байланысты
әрекет етеді, оны бәрінен бұрын иландыру магистратурасы деп атауға
болады, өйткені ол жариялылық, сынау және иландыру қаруын қолданады. Ол
жеке тұлғаның құқықтарын бұзушылықтың барлық жағымсыз фактілерін жария
етеді. Ол әртүрлі елдерде ұқсас міндеттерді шешеді: құқықтық жүйені
жандандырады. Оны ізгіліктендіреді және ондағы қарама-қайшылықтарды
жұмсартады [15].
Омбудсмен институтының дүние жүзіне осылайша тез жайылуын әлемдік
қауымдастықтың екінші дүниежүзілік соғыстан соң мемлекетте жеке тұлғаның
құқықтарын қорғаудың әрекетті жолдары неғұрлым көп болған сайын, бұл
қоғамның соншалықты ізгілікті, ал осының барлығы жеке тұлға игілігі үшін,
сондықтан да оны қолдау қажет деген түсінігімен байланысты. Омбудсмен
институтының құрылуы қоғамның мемлекеттің әкімшілік қызметтерінің артуы мен
әкімшілік жүйесінің кемшіліктеріне жауабы болды.
Париж қағидалары мемлекеттерде құрылып жатқан жеке тұлғаның құқықтары
жөніндегі ұлттық мекемелердің халықаралық қауымдастықтың жергілікті
сеніміне ие болған тәуелсіздігі, демократиялылығы тұрғыларынан
қызметтерінің тиімділігін бағалаудың өлшемдері қызметін атқара бастады. Бұл
қағидалары омбудсмен институты конституцияға немесе заңға сәйкес құрылуы,
тәуелсіз, анық тұжырымдалынған құзіретті және өкілетті, ашық, басқа
органдармен, үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен ынтымақтас, жинақы,
жедел және есеп беретін болуы керек деген тұжырымдарды басшылыққа алған
болатын. Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес омбудсмен қызметке тізімін
Президент белгілейтін Парламент Палаталарының комитеттерімен ақылдасқаннан
кейін Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды және қызметтен
босатады. Біз М.С. Башимовтың Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жоғарғы
соттың немесе конституциялық соттың судьясы сияқты жоғарырақ мәртебесі
болуы қажет, өйткені ол ең жоғарғы деңгейдегі үкіметтің лауазымды
тұлғаларына, ұсыныс береді деген пікірімен келісеміз [16]. Омбудсменнің
қызметін жетілдіру туралы басқа да ұсыныстар бар. Халықтың тығыздығы мен
түсетін өтініш-арыздардың санын ескеріп, аймақтық өкілдіктер ашу қажет.
Омбудсменге арызды тараптардың бітімдесуі жолымен қанағаттандыруға рұқсат
ету керек. Оның есебі жеткілікті мөлшерде жариялануға тиіс, қоғамдағы жеке
тұлғаның құқықтарының жағдайын бейнелейді. Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл
аппаратының жеке тұлға құқықтары саласындағы құқықтық ағарту жөніндегі
жұмыстардың белсенділігінің жетіспейтіндігіне назар аударғымыз келеді. 1993
жылы Юнеско Адам құқықтары демократия саласында білім беру мәселелері
жөніндегі әрекеттердің бүкіл дүниежүзілік жоспары қабылданған болатын. Бұл
жоспар құқықтарын пайдалануға мүмкіндік бермеуге алып келетін оқиғалардың
сипатын өзгерту, барлық құқықтардың сақталуын және азаматтық қоғам өміріне
оның барлық мүшелері қатысатын бейбіт қоғамға айналдыру үшін жеке тұлғалар
мен топтарға адам құқықтарының мәселелері туралы білім беру үшін отбасы
деңгейінен бастап БҰҰ дейін жігер мен ресурстарды жаппай жұмылдыруға
шақырған болатын. Білім өзінен-өзі көзделген мақсат емес, бұл бәрінен бұрын
жеке тұлғаның құқықтарын бұзушылықты болдырмау және демократияға, дамуға,
төзімділік пен өзара сыпайылыққа негізделген бейбітшілік мәдениетін
жасаудың құралы.
Қазақстан Республикасының Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі Комиссиясының жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғау
саласында іс жүзінде тәжірибесі болмады. Байқап көру мен қателесу, әртүрлі
елдер мен саяси-құқықтық жүйелердегі осындай мекемелердің қызметінде ең
тартымды үлгілерін қабылдау жолымен, баяғы 1994-1995 жылдардың өзіне-ақ ол
ел басшылығына Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл институтын құру мәселесі
бойынша ұсыныс жасады. Комиссия дайындаған Адам құқықтары мен
бостандықтары саласындағы кешенді мемлекеттік бағдарламаның жобасында
мұндай мекемені құрудың өзектілігі, орны, ролі, сонымен бірге оның
құрылуына байланысты құрылымдық-ұйымдық проблемаларды шешудің жолдары
туралы алдын ала түсінік белгіленген болатын. Мұнда бұл жаңа құқық қорғаушы
ұлттық институттың өкілеттіліктерінің шеңбері де белгіленген болатын [17].
Жалпы алғанда аталған құжаттың дайындалуы, оның ішінде омбудсмен
институтын құру туралы идея да жоғарыда аталған мемлекеттердегі жеке
тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету ісіндегі жаңалықтарды
өте ыждағатпен, зер салып ойластырып зерттеудің және оларды біздің,
қазақстандық шындығымызға өлшестірудің нәтижесі екендігін атап көрсету
керек. Оның үстіне бұл шетел тәжірибесіне құр құлдықпен бас ию емес,
керісінше, проблеманы өзіндік көру мен оған өзіндік көзқарастың
ерекшеліктері мен өзгешелігінің барынша көрініс табуы болды.
Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл институты, сол кездегі жобаға сай,
құқықтар мен бостандықтардың аяқасты болу фактілері туралы жеке де, ұжымдық
та арыздар мен шағымдарды қарау үшін қажет болды, ал бұл үшін оның
жеткілікті мөлшерде өкілеттіліктері болуға тиіс еді. Бұл бұрыннан келе
жатқан дәстүрлі мемлекеттік институттарға – заңдылық пен адам құқықтарын
сақтау күзетінде тұрған сот төрелігіне, прокурорлық қадағалауға, тергеу
және анықтауға қосымша орган. Жаңа құқық қорғау мекемесінің сотқа дейінгі
және сотта қорғау тәсілдерінің ерекшеліктерінде болды. Бірінші тәсіл –
Уәкілдің кез келген органға, кез келген лауазымды тұлғаларға жеке тұлғаның
құқықтарының бұзылу фактілері бойынша өзінің өтініштерін, ұсыныстарын
білдіруге, не дербес тексеру мен қарау барысында істі даулаушы тараптардың
бітімге келулерімен аяқтауға құқығы бар. Екінші тәсіл – уәкілдің сот
талқылауына сот процесінің толық құқылы субъекті құқығында қорғаушы ретінде
қатысуы. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жоғарғы лауазымдық мәртебесі мен
оның жеткілікті түрде тәуелсіздігіне қатысты түйінді мәселені уәкілдің
кандидатурасы мемлекет басшысының ұсынуымен Парламенттің бекітуі арқылы
шешу ұсынылған болатын. Бұл үшін құқықтық негіздер тиісті конституциялық
ережелер мен осы орган туралы заң болулары тиіс. Жеке тұлғаның құқықтары
саласындағы кешенді мемлекеттік бағдарламалардың авторлары Қазақстанның
1995 жылғы Конституциясының жобасын дайындаушы жұмыс тобына елдің
Президенті мен Парламентінің өкілеттіліктері туралы бөлімдерде олардың жеке
тұлғаның құқықтарын қорғау жөніндегі осы сияқты ұлттық институттар құру
құқығы туралы тармақ енгізуді ұсынған болатын. Бұл жақын немесе алдағы
уақытта, мемлекетке қолайлы кез келген тарихи сәтте, тиісті жағдайлар мен
материалдық мүмкіншіліктерге қол жеткізген кезде демократияның саяси
маңызды құқық қорғау институтын құруға мүмкіндік берген болар еді.
Дүниежүзілік тәжірибе құқықтарды негізінен өздігінен өздері қорғайтын
сот және құқыққорғаушы ұйымдардан өзгешілігі – Уәкіл тек жеке тұлғаның жеке
құқықтары мен мүдделерін қорғай отырып, оларда үлкен сенімге ие болды, ал
бұл сенім өз кезегінде мемлекетке деген сенімді нығайта түсуге жәрдемдесті.
Дегенмен, омбудсмен институтына шектен тыс сенім артудың және одан
көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Шайев Ш.
Жеке тұлға құқықтық қатынастың құраушы элементі
ретінде
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2015 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға
жіберілді
З.ғ.к
(PhD) қауымдастырылған
профессор
____________ Қ.Т. Битемиров
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеке тұлға құқықтық қатынастың құраушы
элементі ретінде
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Шайев Ш.
Ғылыми жетекшісі,
З.ғ.к., менеджмент
қауымдастырылған
профессор Ерали А.
Түркістан 2015 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жеке тұлғаның азаматтық құқықтың субъектісі ретіндегі ролі және олардың
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
1.1 Азаматтық құқықтағы құқықтық қатынас субъектісінің жалпы
сипатамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Құқықтық қатынастардағы жеке тұлға
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Азаматтардың құқық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі ... ... ... ... ... ... 26
1.4 Шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың құқықтық
ағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2 Азаматтардың құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігіне байланысты
кейбір маңызды мән-жайлар
2.1 Азаматтардың тұрғылықты жері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
2.2 Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.3 Азаматты өлді деп жариялау және оның құқықтық
салдары ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .60
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз еңсесін түзеп, іргелі елдермен иық
тіресе бастаған және қарыштап дамуға бет бұрып, соған сәйкесінше көптеген
саяси, әлеуметтік, экономикалық, ұлттық және демографиялық мәселелермен
бетпе-бет келуде. Сонымен қатар әлемді жайлап жатқан экономикалық қаржы
дағдарысы да өз мәніне сай әрекеттерді қажет етеді. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына ерекше көңіл бөліп,
олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп жан-жақты дамыған елдермен қарым-
қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгіленген.
Өйткені адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс.
Мұндай өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз. Әлеуметтік өмірдің тәртіпті
және бір қалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл
ережелер болмаған жағдайда әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш
иелерінің әлсіздері езуінің алдын ешкім ала алмайды.
Әлеуметтік өмірді реттеу мақсатында құқықтың субъектісі ретіндегі
азаматтарға арналған (тиісті) бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар – діни
қағидалар, моральдық қағидалар, әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық
қағидалар. Осы қағидалардың барлығын әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те
айтуға болады.
Осыған орай қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек – деп жазылған.
Қазіргі таңдағы экономикалық және техникалық даму құқықтың субъектісі
ретіндегі азаматтарға да үлкен ықпалын тигізеді. Осы дамулар нәтижесінде
азаматтардың құқықтары мен міндеттерінде де өзгерістер байқалады.
Азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтардың жалпы дүниенің
және Қазақстанның экономикалық және техникалық дамуына ықпал тигізері
сөзсіз. Азаматтардың құқық және әрекет қабілеттіктерінің осы заманға сай
толықтырылып заң құжаттарымен анықталуы, олардың құқықтарының тиісінше
қорғалуы болашақ ұрпақ үшін бүгінгі күннің парызы.
Қазіргі көптеген елдерде жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар құқық
субъектісі ретінде қарастырылады. Өйткені құқық жалпы жеке және заңды
тұлғалардың өзара қарым-қатынасын реттейтін тетік болғандықтан, өзара қарым-
қатынастардың барысына, қалыптасуына, дамуына және сәйкесінше дұрыс
реттелуіне ерекше көңіл бөлінген.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңдағы қоғамдық
қатынастардың негізгі қатысушыларына қойылатын құқықтық талаптарға саралау
жүргізу, талдау, қолданыстағы заңнамалар бойынша тұжырым жасау. Осыған орай
әлеуметтік орта қандай салада болмасын тиісті заңдармен қамтамасыз
етілмесе, құқықтың субъектісі белгілі бір заңдылықтарға сүйенбесе,
қатынастар қалыпты жағдайда дамымайды. Сөйтіп құқық субъектілерінің
арасындағы қарым-қатынастар шиеленісе түседі.
Жұмыстың объектісі. Жеке тұлғаларға байланысты туындайтын қоғамдық
қатынастар. Диплом жұмысын жазу барысында ғылымдық танымның жалпы әдістері
және салыстырмалы-құқықтық талдау, функционалды-құрылымдық талдау, жүйелі
және тарихи амалдар сияқты арнайы ғылыми әдістер және т.б. әдістер
қолданылған.
Әлеуметтік заңдар қажеттілікке қаншалықты жауап беретіндігі құқықтың
субъектісі ретіндегі азаматтардың және заңды тұлғалардың қарым-қатынастары
заң негізінде жүзеге асырылуы, олардың жалпы құқықтық ерекшеліктері сонымен
бірге заңдардың қоғам қажеттілігіне жауап беруі дипломдық жұмысымның
негізгі бағыты болып есептелінеді.
1 Жеке тұлғаның азаматтық құқықтың субъектісі ретіндегі ролі және олардың
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі
1.1 Азаматтық құқықтағы құқықтық қатынас субъектісінің жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат – қазынасы адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп, атап көрсетілген [1].
Осыған байланысты қандайда бір мемлекеттің ең қымбат қазынасы ретінде
адамның құқықтары мен бостандықтарына ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық
шеңберін кеңейтіп жан-жақты дамыған елдермен қарым-қатынасы арқылы жеке
тұлғаның орны ерекше белгіленген.
Құқықтық қатынастар түсінігі жалпы құқық теориясының ең маңызды
категориялардың бірі. Өйткені, құқықтық қатынастардың өзі құқықтық тетіктің
сондай бөлігі болып табылады, онда құқық өзі реттейтін объектімен қосылады
- әлеуметтік аямен. Құқықтық қатынастар нәтижесінде өте қыйын құқықтық
құрылым пайда болады.
Құқықтық қатынастардың белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:
1. Құқықтық қатынас – бұл қоғамдық қатынас, яғни адамдардың өз арасындағы
қатынас. Құқықтық қатынастар адам мен заттың адам мен жануардың
арасында болуы мүмкін емес (тiпті ол сол адамның меншігі болса да).
Құқықтық қатынас тек осы объектілер арқылы пайда болуы мүмкін.
2. Құқықтық қатынастар заңды нормалармен тығыз байланыста өмір сүреді,
олардың пайда болуындағы (соған қоса өзгертуге және тоқтатуға)
нормативтік негіз (база) ретінде көрінеді. Сондықтан – құқықтық
қатынастардың маңызды, бір алғы шарт есебінде болады (құқықтық
субъектілерімен және заңды факторлармен қатар).
3. Құқықтық қатынастардың қатнасушылары бір-бірімен заңды құқықпен және
міндеттілікпен байланыста болады және құқық субъектілерінде белгілі
заңды фактылар негізінде пайда болады.
4. Тұтасымен алсақ құқықтық қасиеттерге мынандай сапа тән болады:
белгілілік және жекленушілік. Құқықтық қатынастарда оның
қатынасушылары және олардың нақты тәртіптері белгіленген.
Жекешеленушілік екіжақты болуы да мүмкін, екі жағы аттарымен белгілі
болғанда (азаматтық құқықтағы міндеттілік қатынастары), сол сияқты
біржақты болуы да мүмкін (меншіктік құқықтық қатынас).
5. Құқықтық қатынастар ерікті сипатта болады. Біріншіден, олар
мемлекеттік ерікпен құқықта көрсетілгендей байланыста болады;
екіншіден – жекешеленген ерікпен, себебі құқықтық қатынас оның
қатынасушыларының санасы арқылы іске асырылады (құқықтың әрекетіндегі
психологиялық тетік (механизм). Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың
көбісі пайда болады, өзгереді және субъектілердің еркіне қарай
тоқтатылады.
6. Құқықтық қатынастар, құқықта көрсетілгендей мемлекеттің еркі, онымен
және күзетіледі.
Айтылған сапаны есептесек, құқықтық қатынасты мемлекетпен күзетілетін
ерікті жекешеленген қоғамдық қатынас ретінде анықтауға болады, олардың
қатынасушылары бір-бірімен заңды құқықтар мен және міндеттілікпен
байланысты.
Құқықтық қатынастың құрамына элементтер ретінде традициялық жолмен
мыналарды қосады:
а) құқықтық қатынастардың субъектілерін (қатынасушыларды);
б) субъективтік заңды, құқық пен міндеттіліктi (оларды құқықтық
қатынастардың заңды мазмұны деп атайды);
в) фактылар негізіндегі құқықтық тәртіп, құқықты іс жүзіне асырудағы
құқық пен міндеттілік (оны құқықтық қатынастың материальдық мазмұны деп
атайды); құқықтық қатынастың объектілері.
Құқықтық қатынастар әртүрлі негіздерге байланысты топтастырылады.
Белгілі салаға жатуына байланысты, және мемлекеттік-құқықтық, әкімшілік-
құқықтық, азаматтық-құқықтық және басқа салаларға бөлу арқылы айыруға
болады.
Олардың функциональдық мақсатына байланысты – реттеушілікке және
күзетушілікке (қорғаушылық) бөліп қарауға болады. Өз жағынан,
реттеушіліктің ішінен белсенді кейіптегі құқықтық қатынасты бөліп айтады
(олар міндеттеушілік пен өкілетті басқарушылықтың нормалар негізінде пайда
болады және құқықтың динамикалық функциясын көрсетеді) және пассивтік
кейіптегі құқықтық қатынас (тыйым салатын нормалардың негізінде пайда
болып, құқықтың статистикалық, бекітушілік функциясын көрсетеді).
Жекеленген деңгейге байланысты салыстырмалы деп бөлінеді, онда құқықтық
қатынастарға қатнасушылардың бәрі аталған, және абсолютті, онда тек бiржағы
ғана жекешеленген - өкілетті басқарушы (управомоченный) (мысалы, меншік
туралы құқықтық қатынастар). Сол қатарда кейбір авторлар (проф.
С.С.Алексеев, проф. Н.И.Матузов) жалпылама – деп бөледі (не жалпылама
реттеушілік) құқықтық қатынастар, онда субъектілер тек кейіптік белгілермен
көрсетілген және жалпы субъектілердің құқықтық жағдайы, олардың құқықтық
статусы, құқықтық субъектілік жанама түрде қамтылады.
Құқық жүйесінің қай жағына жақындығына (тәндігіне) байланысты құқықтық
қатынастарды: материальдыққа және процессуальдыққа, жекешеленгендікке және
көпшілікке бөлінеді [2].
Сонымен бірге, жәй (простые) және қыйын (сложные) құқықтық қатынастарға
бөлуге болады. Қыйын құқықтық қатынастар өзінің құрамында бірнеше
комплексті субъективтік заңды құқықтары мен міндеттері бар қатынасушыларды
ұстай алады. Ең элементарлы (жәй) көрінетін екі субъектісі бар қатынастар,
оның біреуінiң заңды құқығы бар, ал екіншісінде – корреспондировать ететін
заңды міндеттілік.
Әрбір құқық саласында арнайы нормалдар бар, олардың мақсаты – осы
саладағы нормалардың әрекетіне кіретін адамдардың ортасын белгілеу. Бұл,
белгілерін санаумен, сапасына қараумен шешілген, яғни сала нормаларына
жатқызуға субъектілер жоғарыдағы көрсетелген белгілі талаптарға сай болуы
қажет. Құқық нормаларымен белгіленген сапа жиынтығы субъектіге, яғни заңды
құқығы мен міндеттері бар адамды құқықтық субъектілігі бар деп есептейді.
Құқықтық субъектілік – адамдардың қоғамдық – заңды қасиеттері: оның екі
жағы бар – қоғамдық және заңдылық. Қоғамдық - құқықтық субъектілік жағы
мынандан көрінеді, яғни субъектінің құқығын заң шығарушы қалай болса солай
белгілей алмайды – олар өмірдің өзімен, қоғам дамуының заңдылықтарына
сәйкес қажеттілікке сай талап етіледі.
Заңдылық жағы сонда, құқық субъектілерінің белгілері міндетті түрде заң
нормаларында бекітілуі керек.
Құқық теориясында жеткілікті түрде негізделген көзқарастар бойынша,
құқықтық субъектілікті, субъективтік заңды құқық ретінде қарауға болады –
құқық құқыққа мемлекеттік құқық нормаларының жолындағы жалпы (жалпы-
реттеушілік) құқықтық қатынастардың қалпында болады.
Шын мәнісінде, субъективтік құқықпен жалпылық құқықтық субъективтік
табиғаты мұнда көрініп тұр – құқықтық субъектілікте де белгілі. Заңды
мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Мұнда былайша айтсақ, құқық
субъектілерінің тәртіптеріне реттеушілік ықпал жасалады.
Құқықтық субъектіліктің құрамынан құқықтық қаблеттілік және
әрекеттілікті бөліп айтады.
Құқықтық қабілеттілік – құқықпен қамтамасыз етілген адамның
субъективтік заңды құқық пен міндеттілікті қабылдау қабылеттілігі, яғни
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болу. Сонымен, бір ғана құқықтық
қабілеттілік құқықтық қатнастардың бір жағы ретінде көріну қабілеттілігі.
Жалпы азаматтық құқықтық қабілеттілік оның тұған кезінен пайда болады, яғни
жас нәрісте де азаматтық-құқықтық қатнастардың мүшесі болады (мысалы,
мұрагерлік құқықтық қатнастар).
Әрекеттілік – бұл құқықпен қамтамасыз етілген, өзінің әрекетімен
(әрекетсіздігемен) субъективтік заңды құқыққа және міндеттілікке иелену
және оны іске асыру не оларды тоқтату.
Құқықтық қабілеттілік және әрекеттілік – құқықтық субъектілік, өзінің
табиғатына қарай біртұтас құқықтық әрекеттілік. Шын мәнісіндегі құқықтық
субъективтілікті – құқықтық қабілеттілікке және әрекеттілікке бөліп зерттеу
негізінен азаматтық құқықта болады және ол барлық субъектілерге бірдей емес
(азаматтық құқықтық субъективтік ұйымдар бірлікте).
Әрекеттіліктің басқа бір түріне деликтоқабілеттілік жатады, ол құқықты
бұзғандығы үшін (деликтіні) заңды жаупкершілікті мойындау қабілеттілігі
(соған сай заңды міндеттілікті орындау).
Құқықтық субъектілік жалпылама (жалпы құқық субъектісі болу
қабілеттілігі), салалық және арнайы болуы мүмкін (мысалы, заңды адамдардың
құқықтық субъективтігі).
Субъектілердің құқықтық жағдайы (құқықтық статустың) түсінігімен
сипатталады. Кәбінес, ол азаматтарда құқықтық субъектілік пен
конституциялық құқық пен міндеттерден құралады. Мысалы Қазақстан
Республикасының Конституциясы жеке адамдардың құқықтық статусының негізі
болып табылады.
Сөз status латын тілінен аударсақ жағдай, ереже деген сөздердің
мағнасын көрсетеді. Дегенмен әдебиетте сонымен қоса құқықтық ереже
түсінігін ұсынады. Мұндай қосымша ұсынушылықтың сонда ғана мәні болады егер
құқықтық ереже бойынша нақтылы субъектінің құқықтық жағдайын түсінсек,
яғни оның құқықтық статусымен бекітілген болса, өзі тұрған нақтылы құқықтық
байланыстың жиынтығына сайлылық болу қажет.
Адамда сондай қоғамдық-заңды қасиеттің болуы, құқықтық субъективтік
ретінде, оған құқықтық қатнасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, нақтылы
заңды құқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар, заң бойынша
құқықтық қатнастардың қатнасушысы болады, оларды құқықтың субъектілері деп
атайды [3].
Құқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды құқық
субъектісін және құқықтық қатнастың субъектісін. Құқық субъектісі – бұл
құқықтық қатынастардың потенциальды (қабылеті бар) мүшелері, бұл адамдар
заңды құқық пен міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Құқықтық қатнастар
субъектісіне – бұл құқық субъектісі өзінің құқықтық субъективтігін іске
асырып нақтылы құқықтық қатынастардың қатнасушысы болғандар. Әрбір құқықтық
қатнастар субъектісі – бұл әр уақытта құқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана
сондай бола алмас еді), көрінген құқық субъектісі – соның не басқа нақты
құқықтық қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Құқық субъектісі құқықтық қатынастар субъектісі болу үшін міндетті
түрде белгілі заңды фактылердің пайда болуы қажет, сондықтан әрекетке,
соған сай өкілетті – міндеттеушілік нормасын жібереді (нормаларды), және
ол өз жағынан сол құқық субъектілеріне заңды міндеттер мен заңды құқық
беріп, пайда болған құқықтық қатнастардың қатынасушылары жасайды.
Құқық субъектілері сонымен, құқық нормаларымен қатар және заңды
фактылармен, құқықтық қатынастардың (қажетті жағдайын жасап) өмір сүруіне
және пайда болуындағы алғы шарттарын жасайды.
Құқықтық қатынастар субъектілері – бұл әр уақытта құқық субъектісі,
жалпы сипатын құқықтық субъективтік және құқықтық статуспен байланыстыру
керек (құқықтық қабылеттілікпен, әрекеттілікпен, деликтоқаблеттілікпен).
Құқық субъектілерінің түрлеріне қарап (құқықтық қатынастар
субъектілерімен) былай бөлуге болады:
а) азаматтық тұлға;
б) ұйымдар;
в) қоғамдық құрылымдар (ұлттар, халықтар).
Азаматтық тұлға – азаматтар, шет ел азаматтары, азаматтығы жоқтар
(апатридттар), екі азаматтығы бар адамдар (бипатридтар).
Ұйымдарға жататындар:
а) мемлекеттің өзі;
б) мемлекеттік ұйымдар;
в) мемлекеттік емес (қоғамдық, кооперативтік, коммерциялық т.б.)
үйымдар.
Мемлекеттік ұйымдардың ішінен мемлекеттік органдарды бөлуге болады –
билік өкілеттілігі бар мемлекеттік ұйымдар.
Ерекше атап өтуге жататын заңды тұлға категориясы, азаматтық (заттық)
айналымға қатнасуға қажетті құқықтық субъективтігі болуы міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі бойынша заңды тұлға ретінде,
ұйымдар мынандай жағдайда танылады:
а) өзінің жеке мүлкі болуы міндетті және өзінің міндеттері бойынша сол
мүліктері арқылы жауап беруі;
б) өз атынан заттық және жеке адамға заттық емес құқыққа ие болуға,
мүмкіндігі бар және міндеттерін өтеуге;
в) сотта талапкер және жауапкер бола алады.
Көңіл аударатын жағдай, заңды тұлға - құқық субъектілерінің
түрлілігін көрсету емес, құқықтық субъективтіктің, түрлерін көрсетумен
қатар осы субъектілердің қоғамдық-заңдық қасиетін көрсету. Заңды тұлға
ретінде мемлекеттің өзін айтуға болады.
1.2 Құқықтық қатынастардағы жеке тұлға ұғымы
Ең алдымен жеке адамды қараудан бұрын, мынандай түсініктерді білуіміз
қажет: адам, жеке адам және азамат. Мазмұны бойынша олардың ішіндегі
көбірек кеңірек “адам” түсінігі. Адам – бұл тірі организм, адам баласының
өкілі, жеке адам, әлеуметтік байланыссыз. “Адам” түсінігі адам баласының
биологиялық мәні. Жеке адам – бұл тұрақты әлеуметтік мәні бар адамның
жүйелі қасиеті, жеке адамды қоғамның не бірліктің мүшесі ретінде
сипаттайды. Жеке адам – қоғамның жемісі. Азамат – бұл адам, жеке адам, оның
мемлекетпен қатынасына байланысты көрінеді, жеке адамның белгілі құқықтық
статусы бар, белгілі даму сатысындағы мемлекеттің жемісі.
Адам, жеке адам, азамат қарым-қатынастағы түсініктер. Биологиялық мән
және жеке адамның негізі ретінде көрінеді, әлеуметтік құқықтық статус
айналады. Биологиялық, әлеуметтік және құқықтық бастаулар арасында тікелей
және кері байланыстар бар. Бір жағынан, биологиялық адамдағы, жеке адамның
мүмкіндігін, оның құқықтық статусын, алдын-ала болжайды. Мысалы жас бала,
психикасы дұрыс емес адам, толыққанды жеке адам бола алмайды. Құқық жеке
адамдық ерекшелікті, қабілеттілік, дені дұрыстық және дені дұрыс еместік
категорияларында бекітеді. Екінші жағынан, құқық және азаматтың бостандығы
жеке адамның бостандық деңгейін белгілейді, өзін-өзі көрсету мүмкіндігін
жасайды және соған байланысты адамға белгілі өмірлік стандартты қамтамасыз
етеді [4].
Мемлекет пен жеке адамның арасындағы қарым-қатынастың сипаты қоғам
жағдайының тұтасымен, оның даму жетістіктерінің маңызды көрсеткіші. Іс
жүзіндегі жеке адамның жағдайы, оның бостандық деңгейі, ең алдымен,
материальдық және рухани мүмкіндіктері мен міндеттерінде көрсетіледі.
Тарихи, географиялық, саяси кеңістіктердегі уақыттары, объективтік және
субъективтік факторларға байланысты жеке адамның негізгі жағдайының
көрсеткішін байқаймыз. Сондықтан, тіпті бір және сол бірдей құқық, адам
бостандығы туралы, мысалы өмір сүру құқығы және бостандық беру құқығы
Европада, Кеңес үкіметі кезіндегіден көп айырмашылығы бар.
Мемлекеттік ұйымдасқан қоғамдағы факторлар жүйесінде адамның жағдайын
белгілейтін маңызды роль мемлекетке жатады. Мемлекеттің маңыздылығы оның
шартты тәуелсіздігі мен адам туралы өз бетімен ықпал ететін мүмкіндігінің
барлығы. Мемлекет барлық қоғамның өкілі ретінде көрінеді, сондықтан адам
мен қатынасы мемлекеттік-құқықтық сипатта болады. Кез келген адам
мемлекеттің аумағында болса оның юрисдикциясына кез болады, яғни
мемлекеттен шыққан міндетті ұйғарымның орындаушысына айналады.
Өзінің мәніне қарай адамның құқығы әртүрлі болады. Біреулері туғаннан
басталады: өмір сүруге, бостандыққа, қауіпсіздікке құқылы. Басқалары
мемлекеттің шешіміне байланысты.
Адам құқығына шеттен шыққан көзқарасты заңды позитивизм өкілдері және
табиғи құқық доктринасының жақтаушылары ұстайды. Екіншісі керісінше, туа
болған құқықтар мемлекеттен тәуелсіз екендігін дәлелдейді. Ақылға сыйатын,
екі қарама-қайшы көзқарасты компромиске келтіру, жалпылама құқықты адам
құқығына және азаматтардың құқығына бөлу арқылы жетуге болады.
Мемлекет ондай бөлуді мойындаса, туғаннан бөлінбейтін адамның өмірге
құқығы, бостандығы, дербестігі міндетті түрде мойындалып заң жүзінде
бекітілуі керектігін көрсетеді.
Мемлекеттің мақсаты адамның табиғи құқығын әртүрлі қауіптен қорғау.
Азаматтың құқығы жеке адамның және мемлекеттің аясындағы байланыстарды
қамтыйды (сөз бостандығы, бірлестіктердің, еңбекке құқығы, білімге құқығы
т.б.). Бұл құқықтар мемлекетпен белгіленіп олардың іске асырылуы үшін
кепілдік талап етеді [5].
Жеке адамды адамға және азаматқа бөлуді көптеген демократиялық
мемлекеттер заңды актыларына кіргізді, мысалы Адам мен азаматтың құқығы
туралы декларация 1789 г. (Франция), Адам мен азаматтың құқығы мен
бостандығы туралы декларация 1991 (Ресей) т.б.
Жеке адам мен мемлекеттің арақатынасы әртүрлі болуы мүмкін. Адалдық пен
гуманизм, демократия идеалдары үстемдік ететін қоғамда жеке адамдар мен
мемлекеттің арасындағы қатынасты жалғастыру (гармонизация) талабы
байқалады. Мемлекет әртүрлі әлеуметтік топтардың, жеке адамның және
қоғамның мүдделерін келістірудегі қажетті құрал ретінде саналады.
Жеке адамның құқықтық статусы – бұл қоғамда жеке адамдардың заңмен
бекітілген жағдайлары. Құқықтық статус – комплексті категория, онда жеке
адамның, қоғамның және мемлекеттің қатынастары көрсетіледі.
Жек адамның құқықтық статусының құрылысы төрт бөліктен тұрады:
1. Құқық және міндеттілік.
Жеке адамның құқығы – бұл формальді белгіленген, заңды кепілденген
әлеуметтік игілікпен пайдалану мүмкіндігі, мемлекеттік – ұйымдасқан
қоғамдағы адамның мүмкін болатын арнайы шарасы.
Жеке адамның міндеті – мемлекетпен белгіленген және кепілденген адам
тәртібіне талап, болатын тәртіптің арнайы мөлшері.
2. Жеке адамның бостандығы. Бостандық өз мәнімен жеке адамның құқығы.
Дегенмен бостандықты бере тұрып, мемлекет өз бетімен кейбір қоғам өмірінің
аясындағы адамды анықтауға акценті жасайды. Бұл кезде азаматтың тәртібі
белгіленбейді, таңдау бостандығы мемлекеттің араласпауымен қамтамасыз
етіледі. Мысалы, заңдар ар – ожданның босатындығын, адамның құқығы
ретінде бекітеді, яғни қандай дінге болмасын сыйынуды не сыйынбауды.
Ешкімнің қай заңды таңдауды көрсетуге құқығы жоқ, ешкім оны тежей
алмайды. Тек адамның өзі ғана өзіне тиісті ар – ожданның бостандығын іс
жүзіне асыра алады.
3. Заңды мүдделер. Бұл заңның маңыздылығы бар және заңмен қолданған
адамның әлеуметтік игілікке орынсыз дәмелену, ол құқық пен
бостандықтың мазмұнына кірмейді. Заңды мүдделер нақты заң шығарушымен
белгіленбеген. Бұны былай түсінуге болады. Біріншіден құқықтық
нормаларда барлық мүмкін болатын өмірлік жағдайларды алдын – ала
болжауға болмайды. Мемлекеттік органдар азаматтардың заңды мүдделерін
белгілеуде әдеттегідей құқық анологиясына , не құқық нормаларын
кеңінен талқылайды.
4. Заңды жауапкершілік. Ол адамдардың мемлекетік ықпал ететін
шараны түсіну міндеттілігі, егер құқыққа қарсы кінәлі әрекеттер
жасалса, не заңды міндеттері орындалу не дұрыс орындалмаса.
Құқықтық статустың негізгі үш түрін айыра білу қажет.
Жалпылама, арнайы және жекеленген. Негізгілерімен қатар теорияда
физикалық адам статусы және жеке адамдардың статусы, шет ел
адамдарының статусы , азаматтығы жоқтар не екі азаматтығымен.
Жалпы құқықтық статус – мемлекеттің азаматы ретіндегі
Конституцияда бекітілген адамдардың статусы. Ол барлық азаматтарға
бірдей болады. Бұл статустың мазмұнында мемлекетпен барлығын
берілген құқық, бостандық және міндеттілік.жалпылама құқықтық статус
барлық қалғандары үшін база және қайнар көзі болады.
Арнайы статус – жекеленген азаматтардың құқықтық жағдайының
ерекшелігін көрсетеді, яғни олардың жеңілдікке қосымша құқығы және
міндеттері бар, олар заңмен белгіленген.
Жекеленген статус – нақты адамның жекеленген құқықғы мен
міндеттерінің оған қосымша оның жынысының, жасының, отбасылық
жағдайының, істейтін қызметінің, жұмыс стажының жиынтығы. Жекеленген
статус динамикалық, жеке адамның өмірінде болған өзгерістерге
байланысты өзгеріп отырады.
Айтылған статус түрлері өмірде бөлінбейді. Әрбір адам бір
мезгілде барлық статустардың түрін қамтиды, себебі өз мемлекетінің
қайталанбайтын жеке адамы және азаматы, қандай болмасын әлеуметтік
топқа жатады. Жалпы құқықтық статус бәріне бірдей біреу, арнайы
статустар көпшілік, жекеленген - қанша азаматтар болса сонша
болады. Маңыздылық сонда, әрбір адам өзінің құқықтық жағдайын яғни,
өзінің құқығы мен міндетін білу, оларды пайдалана білу. Егер
біреудің статусын басқа біреу меншіктеп алса, ол адам заңды
жауапкершілікке тартылады.
Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемелекеттің азаматтары,
сондай-ақ азаматтығы жоқ азаматтар жеке тұлғалар болып ұғынылады [6].
Жеке тұлға түсінігі Қазақстан Республикасының әртүрлі құқық
салаларында қолданылады. Азаматтық заң шығармашылықта азаматтық құқық
субъектісі ретінде қолданылады.
Жеке тұлға түсінігі – Қазақстан Республикасының азаматы, шет ел
азаматы және азаматтығы жоқ адамдар түсініктерінің барлығын қамтитын
түсінік. Сондықтан бұлардың барлығы азаматтық құқық бойынша жеке тұлға
болып табылады.
Заң тілінде құқықтардың және міндеттердің иелерін "құқық
субъектілері" деп немесе "тұлға деп атайды" [7].
Азаматтық кодексте әдетте “жеке тұлға” емес “азамат” термині
қолданылады. Бірақ онда азаматтар туралы айтылғанда тек қана Қазақстан
Республикасының азаматтары ғана емес, егер Азаматтық кодексте басқаша
көрсетілмесе, сонымен қатарбасқа да жеке тұлғалар қарастырылады.
Валюталық реттеу туралы заңшығармашылық және салық заңшығармашылығы
жеке тұлғаларды олардың тұрғылықты жеріне байланысты екіге бөлінеді:
1) резиденттер;
2) резидент еместер.
Осылайша жеке тұлғаларды екіге бөлу олардың шет елдік валютамен
валюталық операция жасау құқықтарының айырмашылығы және жеке тұлғаларға
салық салу ерекшеліктерімен байланысты. Валюталық реттеу туралы заң бойынша
резидент дегеніміз – Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын жеке
тұлғалар оның ішінде уақытша шет елде жүрген немесе Қазақстан
Республикасында мемлекеттік қызметінде шет елде жүрген тұлғалар да кіреді.
Ал резидент еместер дегеніміз ол резидентке жатпайтын барлық жеке
тұлғалар.
Құқық субъектісі болу адам және азаматқа тән аса маңызды қасиеттің
бірі болып табылады. ҚР Конституциясында әркімнің құқық субъектісі ретінде
танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті
қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға
хақылы деп көрсетілген.
Азаматтық құқық саласымен реттелетін мүліктік және жеке мүліктік емес
қатынастарға қатысушы ретінде болатын тұлғалар яғни құқық субъектісі
түсінігі азаматтық құқық және азаматтық заң шығармашылық ғылымында аса
маңызды түсініктердің бірі болып табылады.
Біздің заң шығармашылық бойынша азаматтық құқықтық қатынас субъектісі
ретінде бірінші кезекте адамдар - қоғам мүшелері болады. Сонымен қатар дара
тұлғаның азаматтық-құқықтық жағдайы туралы, адам және азамат құқықтары
туралы жиі айтылады. Бұл айтылған түсініктердің қайсысы азаматтық құқық
субъектісі түсінігіне сәйкес келеді?
Бұл мақсатта “дара тұлға” түсінігінің бұл көрсетілген мақсатта
қолданылуы дұрыс болмайтын еді, себебі психологиялық және философиялық
көзқарас бойынша дара тұлға белгілі бір психологиялық даму деңгейіне
елденетін қоғамдық қатынас субъектісі.
Дара тұлғаның сапалық көрсеткіші бұл белгілі бір жасқа толған, өзінің
интеллектуалды және ішкі қасиеттері арқылы қоғамдық қатынастардың
қатысушысы бола алатын, өзінің іс-әрекетіне жауап бере алатын психикалық
жағынан денсаулығы дұрыс адамға сәйкес келеді.
Осыған сәйкес әрбәр адамды дара тұлға ретінде санауға бролмайды.
“Дара тұлға” түсінігі “адам” түсінігіне қарағанда тар мағынада болады. Заң
әдебиеттерінде дұрыс көрсетілгендей, дара тұлға болып туылмайды, ол
қалыптасады [8].
Дара тұлғаларды ғана азаматтық құқық субъектісі деп танитын болсақ
онда дара тұлға қасиеттеріне ие болмайтындарды яғни балалар мен психикалық
ауруларды субъект ретінде танымау болар еді. Ал мұндай шешім әрбір адамды,
оның жасы мен денсаулығына қарамай азаматтық құқық субъектісі ретінде
қарастыратын азаматтық заң шығармашылыққа қарсы болған болар еді.
“Адам” түсінігі құқық субъектісі мағынасында әртүрлі халықаралық
құжаттар мен заң шығармашылықта кеңінен қолданылады. БҰҰ-ның 1948 жылы 10
желтоқсанда қабылданған адам құқығы жөнінде жалпы декларацияның 6-бабында
көрсетілгендей – “Әрбір адам қай жерде болмасын өзінің құқықтық субъектісі
екендігінің танылуына құқығы бар”. Азамат азаматтық құқық субъектісі. Соның
ішінде азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие. Бірақ азаматтық құқық саласы
адамды азаматтық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде белгілеу үшін
басқа түсінікті қолданады, ол – “азамат” түсінігі, яғни бұл түсінік адамды
тек адамзат жанұясының мүшесі ретінде емес, оны мемлекет пен белгілі бір
байланыста болатын тұлға мағынасында екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес
азамат түсінігі заң құқықтық түсінік болып табылады.
Азаматтық мемлекет пен тұлғаның арасында саяси-құқықтық байланысты
айқындайды. Ал бұл байланыс өзара құқықтар мен міндеттер көрінісін табады.
Осыдан мынадай мәселе келіп шығады. Яғни азаматты құқық, азамат түсінігін
қолдана отырып берілген мемлекеттің азаматтарын қарастырады.
Басқа мемлекеттерде шығарылған осындай заңдар сәйкесінше сол
мемлекеттің азаматтарына байланысты қарастырылады. Азаматтық құқық
қатынастарға шет елдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдардың қатысуы
бөлек реттеледі.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқық субъектісі болады [9].
Азаматтық құқық және халықаралық келісімдер мен конвенцияларда адамдарды
құқық субъектісі ретінде белгілеу үшін “жеке тұлға” түсінігі жиі
қолданылады. Жалпы азаматтық заңдар негізінде ол “азамат” ұғымымен бір
мағынада қолданылады. Бірақ оны сәйкес келеді деп айтуға болмайды, себебі
“жеке тұлға” ұғымы бойынша мемлекет территориясындағы барлық адамдар
азаматтық құқықтық қатынас қатысушылары ретінде қамтылады. Жеке тұлға тек
ҚР азаматтары ғана емес, сонымен қатар басқа мемлекеттердің азаматтары және
азаматтығы жоқ тұлғалар да болады.
Азаматтық құқық субъектісі болатын жеке адамға, индивидумға қатысты”жеке
тұлға” түсінігі оны заңды тұлғалардан айқын ажыратуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар ескере кететін бір нәрсе, ол Азаматтық заңдар негізі мен
республикалар азаматтық кодекстерінде “азамат” түсінігі қолданылады.
Жеке тұлға құқықтарының қалыптасуы ұзақ уақытқа созылады. Жеке
құқықтар негізінен мемлекеттік биліктің заңсыз килігуінен азат болуды
қамтамасыз етуге бағытталған. Әлеуметтік құқықтар тұлғаның мүдделерін
мемлекеттің көмегімен қамтамасыз ету және іске асыру талаптарын қамтиды.
Бұл құқықтар ХХ ғасырда пайда болды. Олар XVIII-XIX ғасырлардың
конституциялық құқығына бейтаныс, принциптік жаңа құқықтар еді. Олар еңбек
қатынастары, әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау мен білім алу,
кәсіподақ қызметіне, сонымен бірге жастарды, әйелдерді, қарттарды қорғауға,
отбасы мен аналарды қорғауға, ғылыми және шығармашылық бостандығына т.б.
байланысты мәселелерді қамтиды. Әлеуметтік-экономикалық құқықтардың қазіргі
жеке тұлға бір өзі рыноктік стихия мен әлеуметтік қорғансыздыққа бетпе-бет
келген, әлеуметтік және техникалық прогресс дәуірінде де маңызы артып отыр.
Мемлекетке қолда бар ресурстардың негізінде мемлекеттік әлеуметтік саясатты
іске асыру жөніндегі қосымша талаптар қойылуда [10].
Құқық пен заңдылыққа жаңаша көзқарас жалпы азаматтық құндылықтардың
және тиісінше халықаралық құқықтың басымдылығына байланысты проблемаларды
зерттеуде орын алып отырған парадигмаларды ой елегінен өткізуге мүмкіндік
береді. Құқықты жаңаша түсіну, сонымен бірге құқықтың мемлекеттен
үстемдігі, жеке тұлғаның табиғи құқықтары мен бостандықтары, үлкенді-кішілі
халықтардың егемендігі идеяларын біріктіреді.
Саяси құқықтардық құқықтық табиғаты қызық. Заң әдебиетінде саяси
құқықтарды: 1) әртүрлі өкілеттілік және тікелей демократия формалары арқылы
мемлекет пен оның органдарын ұйымдастыру мен қызметіне қатысу жөніндегі
құқықтық өкілеттіліктер; 2) қоғам өміріне белсенді араласу жөніндегі
құқықтық өкілеттіліктерге бөлу кездеседі. Аталған құқықтық
өкілеттіліктердің бірінші тобы жеке тұлғаның мемлекеттің ісін басқаруға
тікелей де, өзінің өкілдері арқылы да қатысуға кешенді құқығы деп тұжырым
жасауға болады.
Жеке тұлғаның мемлекет істерін басқаруға қатысуға кешенді
конституциялық құқығының құрамына енетін құқықтық өкілеттіліктер қоғам
өміріне белсенді араласу жөніндегі құқықтық өкілеттіліктермен (сөз және
баспасөз бостандығы, жиналыстар мен манифестациялар бостандығы, бірігу
құқығы) тығыз байланысты. Мысалы, сөз және баспасөз бостандығынсыз жеке
тұлғаның сайлауға және сайлануға құқығы бос сөз болып шығар еді. Өйткені
депутаттыққа және басқа да сайланатын лауазымдарға кандидаттар мен
сайлаушылар сайлау алдындағы үгіт жүргізу құқықтарында шектелген болар еді;
бірлестіктер құру құқығының жоқтығы жеке тұлғалардың саяси партиялар арқылы
өз кандидаттарын Парламент депутаттығына ұсыну құқығын теріске шығарған
болар еді. Қоғамның саяси өміріне қатысу жөніндегі аталған құқықтық
өкілеттіліктер бір мезгілде жеке тұлғаның мемлекет істерін басқаруға
қатысуға конституциялық құқығын іске асыру механизмі, кепілі және шарттары
болып табылды. Мемлекет және қоғам деген ұғымдардың этимологиялық
тұрғыдан тұтастық және оның бөлігі ретінде сәйкес келетіндігінен, қоғамдық
өмірге араласу жөніндегі құқықтық өкілеттіліктердің бір мезгілде мемлекет
істерін басқаруға қатысу жөніндегі құқықтық өкілеттіліктер қызметін атқара
алатындығын есте ұстау қажет [11].
Саяси құқықтардың маңыздылығы сол, олар бастапқы өмірлік, ең алдымен
өмірдің өзін ұстап тұруға тиісті қажеттіліктерді қанағаттандыруға тиісті
әлеуметтік-экономикалық құқықтары үшін күрестің құралына айналады. Соңғы
жылдары етек алған митингілер, ереуілдер, аштық жариялау, азаматтық
бағынбау актілері әлеуметтік-экономикалық құқықтары үшін күрес құралдары
болды. Сот процестерінің көпшілігі де нақ осы бастапқы, шын мәнісінде,
экономикалық құқықтарды қамтамасыз етуге байланысты болды. Оларға кепілдік
берілмейінше, саяси құқықтар тұлға үшін екінші дәрежедегі мәселелер болып
қалады. Осыдан келіп демократиялық мемлекеттің міндеті кез-келген құқықты
іске асыру үшін жағдай жасау деген қорытынды туындайды.
Жеке тұлға құқықтары мен бостандықтары жүйесінде бірлесу құқығына
ерекше орын берілген. Бұл ҮЕҰ ұлттың гуманитарлық капиталын дамытудағы,
елдің ұйымдық және интеллектуалдық әлеуетін біріктірудегі, жалпы жауапты
азаматтықтың сапасын арттырудағы атқарып келе жатқан роліне байланысты. ҮЕҰ-
дың өздерінің әлеуметтік маңызды қызметтерін табысты орындауы үшін қоғамның
тұрақтылығына, тұлға мен қоғамның әлеуметтік белсенділігі мен
жауапкершілігінің артуына мүдделі мемлекет шешуші роль атқаруға тиіс.
Сонымен, мемлекет зорлық-зомбылық құралына айналмауы үшін оның билігіне
құқықпен шектеу қою керек. Құқықтық мемлекет идеясы дамудаң ұзақ жолынан
өтті және ол құқық пен заңды қарама-қарсы қою, мемлекетті күш пен құқықтың
бірлігі немесе құқықтық заңмен шектелген билік ретінде түсіндіру дәстүрінің
пайда болуы мен дамуына байланыстырылады. Бұл дәстүр ежелгі грек саяси
ойынан бастау алған болатын. Нақ осы дәуірде мемлекет туралы өз қызметін
заңға негіздейтін және бостандықты қамтамасыз ететін ұйым ретінде алғашқы
түсініктер қалыптасты. Мемлекет туралы мұндай түсініктер көп жағдайда билік
пен бостандықтың әділетті арақатынаста болуын іздеумен байланысты болды.
Құқықтық мемлекет бастауларын Сократтың, Платонның, Аристотельдің,
Цицеронның көзқарастарынан табуға болады. Құқықтық мемлекет туралы идея
құқықтық мемлекет туралы буржуазиялық ілімнің негізін салушы және классигі
Иммануил Канттың еңбектерінде толық және жан-жақты дамытылды.
Мемлекет – жеке тұлғалардың өз игілігін қамтамасыз ету мен қорғауы үшін
біріккен одағы деп түсініледі. Бұл одақтың, бірліктің негізі әртүрлі
құқықтық, адамгершіліктік, ұйымдық-еңбектік т.б. болуы мүмкін. Мысалы ,
Кант осындай пікірді ұстанған, оның ойынша, мемлекет игілігі мемлекеттік
құрылыстың жеке тұлғаларды категориялық императивтің көмегімен олардың
бостандығының жалпы мөлшерімен біріктіретін құқықтық принциптермен
үйлесімділігінде болып табылады [12].
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты шет мемлекеттердің
конституциялық заңнамасы арқылы жақсы таныс. Қазіргі кезде дүние жүзінің
түрлі елдерінде жүзден аса омбудсмен бар. Бір мемлекеттерде бұл лауазымды
тұлға (омбудчмен), екіншілерінде – медиатор, үшіншілерінде – парламенттік
уәкіл, ал төртіншілерінде – азамат құқықтары жөніндегі уәкіл деп аталады.
Терминдердің бұл тізімін одан әрі жалғастыруға болады. Омбудсмен билік
органы немесе мемлекеттік басқару органы да, сот органы да емес. Бұл
лауазым парламентаризм шеңберінде әрекет етеді және оның әрекеті
мемлекеттік органдардың қызметін бақылауға бағытталған. Оның қызметі жеке
тұлғаның құқықтарын іске асырушы басқа органдармен салыстырғанда қарапайым
да азаматтарға түсінікті.
Бүкіл дүние жүзінде ол жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын
әсерлі қорғайтын органдар жүйесінде маңызды орын алды. Әрбір елдің
жағдайының ерекшелігі, оның мемлекеттік құрылысы омбудсмен институтының
белгілі бір үлгісін қалыптастырды. Заңгерлердің Халықаралық ассоциациясы
омбудсмен терминінің мынандай анықтамасын қабылдады: Конституцияда немесе
заң шығарушы биліктің актісімен қарастырылған, заң шығарушы билік алдында
жауапты, жәбір көрген жеке тұлғаның мемлекеттік органдарға, қызметкерлерге,
жалдаушыларға шағымдар қабылдайтын немесе өз қалауынша әрекет ететін және
тексеру жүргізуге, түзетуші әрекеттер ұсынуға, баяндамалар тапсыруға
өкілеттілік берілген жоғарғы мәртебелі тәуелсіз жария лауазымдық тұлға
басқаратын қызмет [13].
Қазақстанда заңды жасаушылар омбудсмен институты адам құқықтары
жөніндегі құрылып жатқан ұлттық мекемелер қызметінің тиімділігін бағалау
өлшемдері болып саналатын Париж қағидаларына барынша сәйкес немесе басқа
заңмен құрылуы, тәуелсіз анық тұжырымдалған заңды құзіреті мен өкілеттігі
бар, ашық, басқа үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтас, оралымды және есеп
беретін болуы керек.
Уәкілдің негізгі мақсаты –жеке тұлғаның құқықтарына байланысты халық
еркін білдіруші болу. Омбудсмен үлгісіне жүгіну жеке тұлғаның құқықтарын
мемлекеттік органдар тарапынан қорғауды күшейту, бюрократия жүйесінің
алдына дәрменсіздік сезімін жеңілдету, басқару сапасын жақсарту және тұлға
– мемлекет қарым-қатынастарын ізгіліктендіру ықыласына байланысты [14].
Ж.Д. Бусурманов: Уәкілдің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның құқықтарын
сақтауға байланысты халық еркін білдіруші болу деп санайды. Ол билік пен
қоғам арасында оларды екіжақты қисынсыз және әділетсіз әрекеттерінің
тігісін жатқызатын және сақтандыратын буфер ролін атқаруға тиіс. Нақ осы
делдалдық қызмет бұл институттың ең тартымды ерекшелігі болып табылады. Бір
жағынан, Уәкіл билік аппараты ретіндегі атқарушы органдардың алдында жеке
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау қызметінде болса, екінші
жағынан, ол жеке тұлғаларға биліктің олардың мүдделеріне қажетті
әрекеттерін түсіндіруге, осылайша жеке тұлға мен мемлекет араларындағы
сенімнің артуына жәрдемдесуі керек, - деп санайды. Омбудсмен институты
демократияның өздігінен бекіген белгілерінің еркін нарықтық дамыған елдер
ғасырлық тарихы бар жеке тұлғаның құқықтарын іске асыру мен қамтамасыз
етудің тетіктері мен механизмдерінің назарынан тыс қала алмады. Омбудсмен
институтының құрылуы мен қызметі мемлекет пен жеке тұлға, жария билік
өкілдері мен жеке тұлғалар араларындағы қарым-қатынастардың жаңа тарауын
ашты. Мемлекет – азамат өзара қарым-қатынастарындағы шиеленістің
бәсеңдеуіне тек жеке тұлғалар ғана емес, мемлекеттің өзі де мүдделі.
Дәстүрлі юстицияның барлық артықшылықтарына қарамастан, оның рәсімдерінің
қолайсыздығы, күрделілігі мен ұзақтығы, сонымен бірге процестердің аса
қымбатшылығы секілді кемшіліктері бар. Заңнама омбудсменнің бар құқықтық
механизмдерге қосымша құқық қорғау құралы екендігін мойындайды. Омбудсмен
институты заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің ешқайсысына жатпайды,
олардың орнына жүрмейді. Сонымен бірге оның ведомствосы елдегі биліктің
жоғарғы органдарына жатады. Омбудсмен жеке тұлғалар араларындағы қарым-
қатынастарды қарастырмайды, оның қызмет аясы жеке тұлға пен мемлекеттік
орган, ұйым немесе мекеме араларындағы қарым-қатынастар. Омбудсмен
институты формалдық процессуальдық талаптардан тәуелсіз және қатал құқықтық
(заңдық) шеңбермен шектелмеген, барынша жекедараландырылған көмек
көрсетеді. Жеке тұлғаның әдетте өз мүдделерін құқықтық қорғаудың биресми
жолдарын артық көретіндігі белгілі. Омбудсмен БАҚ-пен белсенді байланысты
әрекет етеді, оны бәрінен бұрын иландыру магистратурасы деп атауға
болады, өйткені ол жариялылық, сынау және иландыру қаруын қолданады. Ол
жеке тұлғаның құқықтарын бұзушылықтың барлық жағымсыз фактілерін жария
етеді. Ол әртүрлі елдерде ұқсас міндеттерді шешеді: құқықтық жүйені
жандандырады. Оны ізгіліктендіреді және ондағы қарама-қайшылықтарды
жұмсартады [15].
Омбудсмен институтының дүние жүзіне осылайша тез жайылуын әлемдік
қауымдастықтың екінші дүниежүзілік соғыстан соң мемлекетте жеке тұлғаның
құқықтарын қорғаудың әрекетті жолдары неғұрлым көп болған сайын, бұл
қоғамның соншалықты ізгілікті, ал осының барлығы жеке тұлға игілігі үшін,
сондықтан да оны қолдау қажет деген түсінігімен байланысты. Омбудсмен
институтының құрылуы қоғамның мемлекеттің әкімшілік қызметтерінің артуы мен
әкімшілік жүйесінің кемшіліктеріне жауабы болды.
Париж қағидалары мемлекеттерде құрылып жатқан жеке тұлғаның құқықтары
жөніндегі ұлттық мекемелердің халықаралық қауымдастықтың жергілікті
сеніміне ие болған тәуелсіздігі, демократиялылығы тұрғыларынан
қызметтерінің тиімділігін бағалаудың өлшемдері қызметін атқара бастады. Бұл
қағидалары омбудсмен институты конституцияға немесе заңға сәйкес құрылуы,
тәуелсіз, анық тұжырымдалынған құзіретті және өкілетті, ашық, басқа
органдармен, үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен ынтымақтас, жинақы,
жедел және есеп беретін болуы керек деген тұжырымдарды басшылыққа алған
болатын. Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес омбудсмен қызметке тізімін
Президент белгілейтін Парламент Палаталарының комитеттерімен ақылдасқаннан
кейін Қазақстан Республикасының Президенті тағайындайды және қызметтен
босатады. Біз М.С. Башимовтың Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жоғарғы
соттың немесе конституциялық соттың судьясы сияқты жоғарырақ мәртебесі
болуы қажет, өйткені ол ең жоғарғы деңгейдегі үкіметтің лауазымды
тұлғаларына, ұсыныс береді деген пікірімен келісеміз [16]. Омбудсменнің
қызметін жетілдіру туралы басқа да ұсыныстар бар. Халықтың тығыздығы мен
түсетін өтініш-арыздардың санын ескеріп, аймақтық өкілдіктер ашу қажет.
Омбудсменге арызды тараптардың бітімдесуі жолымен қанағаттандыруға рұқсат
ету керек. Оның есебі жеткілікті мөлшерде жариялануға тиіс, қоғамдағы жеке
тұлғаның құқықтарының жағдайын бейнелейді. Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл
аппаратының жеке тұлға құқықтары саласындағы құқықтық ағарту жөніндегі
жұмыстардың белсенділігінің жетіспейтіндігіне назар аударғымыз келеді. 1993
жылы Юнеско Адам құқықтары демократия саласында білім беру мәселелері
жөніндегі әрекеттердің бүкіл дүниежүзілік жоспары қабылданған болатын. Бұл
жоспар құқықтарын пайдалануға мүмкіндік бермеуге алып келетін оқиғалардың
сипатын өзгерту, барлық құқықтардың сақталуын және азаматтық қоғам өміріне
оның барлық мүшелері қатысатын бейбіт қоғамға айналдыру үшін жеке тұлғалар
мен топтарға адам құқықтарының мәселелері туралы білім беру үшін отбасы
деңгейінен бастап БҰҰ дейін жігер мен ресурстарды жаппай жұмылдыруға
шақырған болатын. Білім өзінен-өзі көзделген мақсат емес, бұл бәрінен бұрын
жеке тұлғаның құқықтарын бұзушылықты болдырмау және демократияға, дамуға,
төзімділік пен өзара сыпайылыққа негізделген бейбітшілік мәдениетін
жасаудың құралы.
Қазақстан Республикасының Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі Комиссиясының жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қорғау
саласында іс жүзінде тәжірибесі болмады. Байқап көру мен қателесу, әртүрлі
елдер мен саяси-құқықтық жүйелердегі осындай мекемелердің қызметінде ең
тартымды үлгілерін қабылдау жолымен, баяғы 1994-1995 жылдардың өзіне-ақ ол
ел басшылығына Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл институтын құру мәселесі
бойынша ұсыныс жасады. Комиссия дайындаған Адам құқықтары мен
бостандықтары саласындағы кешенді мемлекеттік бағдарламаның жобасында
мұндай мекемені құрудың өзектілігі, орны, ролі, сонымен бірге оның
құрылуына байланысты құрылымдық-ұйымдық проблемаларды шешудің жолдары
туралы алдын ала түсінік белгіленген болатын. Мұнда бұл жаңа құқық қорғаушы
ұлттық институттың өкілеттіліктерінің шеңбері де белгіленген болатын [17].
Жалпы алғанда аталған құжаттың дайындалуы, оның ішінде омбудсмен
институтын құру туралы идея да жоғарыда аталған мемлекеттердегі жеке
тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету ісіндегі жаңалықтарды
өте ыждағатпен, зер салып ойластырып зерттеудің және оларды біздің,
қазақстандық шындығымызға өлшестірудің нәтижесі екендігін атап көрсету
керек. Оның үстіне бұл шетел тәжірибесіне құр құлдықпен бас ию емес,
керісінше, проблеманы өзіндік көру мен оған өзіндік көзқарастың
ерекшеліктері мен өзгешелігінің барынша көрініс табуы болды.
Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл институты, сол кездегі жобаға сай,
құқықтар мен бостандықтардың аяқасты болу фактілері туралы жеке де, ұжымдық
та арыздар мен шағымдарды қарау үшін қажет болды, ал бұл үшін оның
жеткілікті мөлшерде өкілеттіліктері болуға тиіс еді. Бұл бұрыннан келе
жатқан дәстүрлі мемлекеттік институттарға – заңдылық пен адам құқықтарын
сақтау күзетінде тұрған сот төрелігіне, прокурорлық қадағалауға, тергеу
және анықтауға қосымша орган. Жаңа құқық қорғау мекемесінің сотқа дейінгі
және сотта қорғау тәсілдерінің ерекшеліктерінде болды. Бірінші тәсіл –
Уәкілдің кез келген органға, кез келген лауазымды тұлғаларға жеке тұлғаның
құқықтарының бұзылу фактілері бойынша өзінің өтініштерін, ұсыныстарын
білдіруге, не дербес тексеру мен қарау барысында істі даулаушы тараптардың
бітімге келулерімен аяқтауға құқығы бар. Екінші тәсіл – уәкілдің сот
талқылауына сот процесінің толық құқылы субъекті құқығында қорғаушы ретінде
қатысуы. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жоғарғы лауазымдық мәртебесі мен
оның жеткілікті түрде тәуелсіздігіне қатысты түйінді мәселені уәкілдің
кандидатурасы мемлекет басшысының ұсынуымен Парламенттің бекітуі арқылы
шешу ұсынылған болатын. Бұл үшін құқықтық негіздер тиісті конституциялық
ережелер мен осы орган туралы заң болулары тиіс. Жеке тұлғаның құқықтары
саласындағы кешенді мемлекеттік бағдарламалардың авторлары Қазақстанның
1995 жылғы Конституциясының жобасын дайындаушы жұмыс тобына елдің
Президенті мен Парламентінің өкілеттіліктері туралы бөлімдерде олардың жеке
тұлғаның құқықтарын қорғау жөніндегі осы сияқты ұлттық институттар құру
құқығы туралы тармақ енгізуді ұсынған болатын. Бұл жақын немесе алдағы
уақытта, мемлекетке қолайлы кез келген тарихи сәтте, тиісті жағдайлар мен
материалдық мүмкіншіліктерге қол жеткізген кезде демократияның саяси
маңызды құқық қорғау институтын құруға мүмкіндік берген болар еді.
Дүниежүзілік тәжірибе құқықтарды негізінен өздігінен өздері қорғайтын
сот және құқыққорғаушы ұйымдардан өзгешілігі – Уәкіл тек жеке тұлғаның жеке
құқықтары мен мүдделерін қорғай отырып, оларда үлкен сенімге ие болды, ал
бұл сенім өз кезегінде мемлекетке деген сенімді нығайта түсуге жәрдемдесті.
Дегенмен, омбудсмен институтына шектен тыс сенім артудың және одан
көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz