Дебиторлық қарыздар бойынша берiлген аванс
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Дебиторлық қарыздар есебiнiң теориялық негiздерi
I.I. Дебиторлық қарыздардың мәнi мен әдiстерi ... ..4
I.2. Еншiлес серiктестердiң дебиторлық қарыздарын есепке алу ... ... ... ... ... ... 8
I.3. Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
II. Дебиторлық қарыздар бойынша кәсiпорындағы есеп айырысулардың есебiн талдау
II.I. Кәсiпорындағы тұлғалармен берiлген аванс бойынша есеп айырысу тәртiбiн талдау ... ... ...20
II.2. Дебиторлық қарыздар бойынша берiлген аванстардың есебiн талдау ... ... ... ..25
3. Дебиторлық қарыздар бойынша есептi жетiлдiру мәселелерi ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ...34
I. Дебиторлық қарыздар есебiнiң теориялық негiздерi
I.I. Дебиторлық қарыздардың мәнi мен әдiстерi ... ..4
I.2. Еншiлес серiктестердiң дебиторлық қарыздарын есепке алу ... ... ... ... ... ... 8
I.3. Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
II. Дебиторлық қарыздар бойынша кәсiпорындағы есеп айырысулардың есебiн талдау
II.I. Кәсiпорындағы тұлғалармен берiлген аванс бойынша есеп айырысу тәртiбiн талдау ... ... ...20
II.2. Дебиторлық қарыздар бойынша берiлген аванстардың есебiн талдау ... ... ... ..25
3. Дебиторлық қарыздар бойынша есептi жетiлдiру мәселелерi ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ...34
Бүгiнде бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде ең басты бiр орын алады. Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi қабылдау үшiн негiз бола отырып, тұтынуды, тартуды, айналысты және басқа да өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттанрында және субьектiлерiнде қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалары мен ережiлерiнiң негiзiнде құралды және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтiң құрылымын, ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне есептiң сәйкес келуiн қамтамасыз етедi.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге (ұлғайтуға), оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделi. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мәнiн айрықша бағалауға болмайды.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге (ұлғайтуға), оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделi. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мәнiн айрықша бағалауға болмайды.
1. . ҚР Президентiнiң заң күшi бар Бухгалтерлiк есеп
жөнiндегi жарлығы, 26 желтоқсан 1995 ж. N 2732.
2. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп., Алматы 2003ж В.К. Радостовец., Т.±. ±абдуллин., В.В. Радостовец., О.И. Шмидт
3.N 7 бухгалтерлiк есеп стандарты.
4. Субъектiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң бухгалтерлiк
есебi шоттарының бас жоспары.
5.. Ержанов М.С. Теория и практика Алматы: ±алым, 1994.
6.Криьянов З.В. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы
и статистика, 1996.
7.Ковалева О.В. Бухгалтерский учет и аудит бухгалтерской
отчетности предприятий. Ростов-на Дону Феникс,2000.
8. Радостовец В.К. Финансовой и управленческий учет на
предприятии. Алматы. Центраудит,1997.
9. Радостовец В.К. Гамарник Т.Н. Бухгалтерский учет на
предприятии. Алматы: экономика,1997.
10. Родостовец В.К. организация бухгалтерского учета. Алматы:
Экономика,1997.
11. Радостовец В.К., Рейгер. Учет товарно-материальных
запасов на предприятии. Библиотека бухгалтера и предпри-
нимателя 1997 N 15-167.
12. Сатмурзаев А.А. Бухгалтерский учет в рыночной экономике.
Алматы: Экономика,1998.
13. Перейти к международным стандартам. Финансы Казахстана,
январь 1995.
жөнiндегi жарлығы, 26 желтоқсан 1995 ж. N 2732.
2. Кәсiпорындағы бухгалтерлiк есеп., Алматы 2003ж В.К. Радостовец., Т.±. ±абдуллин., В.В. Радостовец., О.И. Шмидт
3.N 7 бухгалтерлiк есеп стандарты.
4. Субъектiлердiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң бухгалтерлiк
есебi шоттарының бас жоспары.
5.. Ержанов М.С. Теория и практика Алматы: ±алым, 1994.
6.Криьянов З.В. Теория бухгалтерского учета. Москва: Финансы
и статистика, 1996.
7.Ковалева О.В. Бухгалтерский учет и аудит бухгалтерской
отчетности предприятий. Ростов-на Дону Феникс,2000.
8. Радостовец В.К. Финансовой и управленческий учет на
предприятии. Алматы. Центраудит,1997.
9. Радостовец В.К. Гамарник Т.Н. Бухгалтерский учет на
предприятии. Алматы: экономика,1997.
10. Родостовец В.К. организация бухгалтерского учета. Алматы:
Экономика,1997.
11. Радостовец В.К., Рейгер. Учет товарно-материальных
запасов на предприятии. Библиотека бухгалтера и предпри-
нимателя 1997 N 15-167.
12. Сатмурзаев А.А. Бухгалтерский учет в рыночной экономике.
Алматы: Экономика,1998.
13. Перейти к международным стандартам. Финансы Казахстана,
январь 1995.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Дебиторлық қарыздар есебiнiң теориялық негiздерi
I.I. Дебиторлық қарыздардың мәнi мен
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I.2. Еншiлес серiктестердiң дебиторлық қарыздарын есепке
алу ... ... ... ... ... ... 8
I.3. Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
II. Дебиторлық қарыздар бойынша кәсiпорындағы есеп айырысулардың есебiн
талдау
II.I. Кәсiпорындағы тұлғалармен берiлген аванс бойынша есеп айырысу
тәртiбiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
II.2. Дебиторлық қарыздар бойынша берiлген аванстардың есебiн талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3. Дебиторлық қарыздар бойынша есептi жетiлдiру
мәселелерi ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34
КlРlСПЕ
Бүгiнде бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде ең басты бiр орын алады.
Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi
қабылдау үшiн негiз бола отырып, тұтынуды, тартуды, айналысты және басқа да
өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттанрында және субьектiлерiнде
қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалары мен ережiлерiнiң негiзiнде құралды
және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтiң
құрылымын, ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне есептiң сәйкес келуiн
қамтамасыз етедi.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi
субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру
мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек
ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделi. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен
мәнiн айрықша бағалауға болмайды.
I. Дебиторлық қарыздар есебiнiң теориялық негiздерi
I.I. Дебиторлық қарыздардың мәнi мен әдiстерi
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етiп тұрған барлық
субьектiлерге (Қазақстан Республикасының аймағында тiркелген резиденттiк
емес өкiлдiктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсiпкерлiк қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп берудi және бухгалтерлiк есептi
жүргу мiндеттiлiгi жүктеледi.
Сот алдында жауап беретiн және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүлiктiк емес және мүлiктiк құқығын жүзеге асыра алатын, сол мүлiктердiң өз
қалауынша оперативтiк тұрғыда басқа алатын немесе шаруашылықты жүргiзуге
меншiк құқығы бар ұйындарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерiнен тыс жерде орналасқан
және оны барлық немесе кейбiр қызмет түрлерiн жүзеге асыратын дараланған
бөлiмшелерi болып табылады, оның iшiне өкiлдiк қызмет де кiредi.
Филиал да, өкiлдiк те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болу мүмкiн, бiрiншiсiнiң мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарта алады, ол екiншiсiнiң өз
қалауынша табыс табу мүмкiндiгi де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесiдей нысанада құрылуы мүмкiн;-шаруашылық
серiктестiктер;
-акционерлiк қоғамдар;
-өндiрiстiк кооперативтер;
-мемлекеттiк кәсiпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актiлерiмен қаралған дiни
бiрлестiктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерiмен, акционерлiк
қоғамдардан, қоғамдық бiрлестiктерден және т.б ұйымдық нысандарынан құрылуы
мүмкiн.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп айырысу есебi
бухгалтерлiк есептiң мынадай шоттарында жүредi:
301алынуға тиiстi қарыздар шоты;
302 алынған вексельдер шоты;
303 сатып алушылармен тапсырыс берушiлердiң басқадай қарыздары шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептiң ұйымдастырылуын қарастырайық.
301 алынуға тиiстi қарыздар шотында жөнелтiлген өнiм (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетiлген қызметтер үшiн төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттары есепке алынады. Алынуға тиiстi дебиторлық қарыздарға
ағымдағы немесе қысқа мерзiмдегi дебиторлық қарыздар, яғни бiр есептiк
кезеңнiң iшiндегi болып және ұзақ мерзiмдегi дебиторлық қарыздар, яғни
бiрнеше есептiк кезеңдi қамтитын болып екiге бөлiнедi.
Сатып алушылармен тапсырыс берушiлермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлiк есепке келесi жазулар жазылады.
Сатылған өнiмнiң, тауарлардың, iстелiнген жұмыстардың және көрсетiлген
қызметтердiң нақты өзiндiк құнына сәйкес мына төмендегiдей шоттардың
корреспонденгциясы жасалады: 801 сатылған дайын өнiмнiң өзiндiк құны; 802
сату үшiн алынып, сатылған тауарлардың өзiндiк құны шоттары дебеттеледi де,
221 дайын өнiмдер, 222 алынған тауарлар, 900 негiзгi өндiрiс, 910 өз
өндiрiсiнiң шала өнiмдерi, 920 қосалқы өндiрiс және басқа шоттары
кредиттеледi. Аржылық инвестицияларды, материалдық емес активтердi, негiзгi
құралды сатқан кезде тиесiлi шығыстар шоттары дебеттелiп, актив шоттары
кредиттеледi (121-125, 101-103, 106, 141-144, 401-403)
Дебиторлық қарыздардың есебi сатып алушылар мен тапрсырыс берушiлер
шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс төлесе онда сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлер төлеген авансы сомасын шегерiп барып төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсiпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады, да ол: 661 және 662 шоттарының дебетi және 301-шотының
кредитi бойынша көрiнiс табады.
Егер де алынуы тиiс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетiлсе, онда олардың есептiк кезеңнiң соңына пайда ьолған оң
айырмасы 301 шоттың дебетiнде және 725 кредитiнiң көрсетiледi, ал терiс
айырмасы 844 дебетiнде және 301 шоттың кредитiне көрiнiс табады.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетiн табысты салыстырғанның
нәтижесiнде ғана танылады, бiрақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берiлген жеңiлдiктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегерiледi.
Баға мен сатудан ьерiлген жеңiлдiктер 712 сатудан жасалған жеңiлдiктер ,
713 бағадан жасалған жеңiлдiктер, деген шоттары дебеттелiп, 301 шоты
кредиттеледi, ал қайтарылған тауарға 711 сатудан қайтарылған тауарлары шоты
дебеттелiп, 301 шоты кредиттеледi. Осыған сәйкес, бұрындары есептелген ҚҚС
да түзетiлiп жазылады.
Айдың аяғында 301 шоты бойынша сатып алушылармен тапсырыс берушiлердiң
өздерiне келген тауарлы-материалдық запастар және орындалып, қабылданған
жұмыстар мен қызметтер үшiн өтелмеген борыштың қалдығын көрсетедi.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететiн
болғандықтан, шаруашылық жүргiзушi субьектiлер бiрнеше кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. °детте дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90
күнге дейiн тең болады, егер де осы мерзiмнен асып кетсе, онда оны мерзiмi
кеткен деп санайды.
Сондықтан кейiнгi кездерi дебиторлық қарызды талап етуи құқын
факторингалық компанияларға жүктейдi.
Факторингалық операциялардың есебi. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшiн тұлға ретiнде қарызды өндiрiп
беру үшiн қызмет етедi.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелiк, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бiрақ олар аталған қызметтi жүзеге асыру үшiн лицензия
болуы керек. Бiрақ кез-келегн кәсiпорын немесе ұйым факторинг қызметiмен
шұғылданбастан бұрын екi жақтың да несие қабiлеттiлiгiн тексередi және
көрсеткен қызметi үшiн, өз құқын берген кәсiпорын автоматты түрде төлеуге
тиiс. Бұл арада өзiнiң дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсiпорын
мен факторинг компаниясы келiсм-шартқа отырады. Ондай келiсiмшарт ашық та,
жабық та болуы мүмкiн.
Осы келiсiм-шартта, клиентке құқын өзiне қайтып беру мәселесi де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтiң құны
көрсететiн қызметтiң түрiне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелдi болыпкеледi.
1.2. Еншiлес серiктестiктердiң дебиторлық қарыздарын есепке алу
Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктердiң қарыздарын есепке алу үшiн Бас шот
жоспарының 32”Еншiлес, тәуелдi серiктестiктердiң дебиторлық қарыздары”
бөлiмшесi қарастырылған. Бұл бөлiмше келесi шоттардан тұрады:
321 “Еншiлес серiктестiктердiң қарыздары”;
322 “Тәуелдi серiктестiктердiң қарыздары”;
323 “Бiрлесiп бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары”.
Осы бөлiмшенiң шоттарында еншiлес, тәуелдi, бiрлесiп бақыланатын
заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетiледi.
Соңғы жылдары көптеген еншiлес кәсiпорындар пайда болды. Кәсiпорындардың
мұндай нысандарының пайда болуы Бас кәсiпорындарға капиталды өте икемдi
пайдалануға, шаруашылық есеп бастамаларын күшейтуге, еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруға мүмкiндiк бередi. Еншiлес кәсiпорын Бас кәсiпорынға қатысты, ал
еншiлес кәсiпорынға қатысты заңды дербестiгiн сақтайды және еншiлес,
немерелес кәсiпорындардың банкротқа ұшырағаны, зиян тартқаны үшiн бас
кәсiпорынның жауап бермейтiнi секiлдi, бас кәсiпорын зиян шегiп, банкротқа
ұшыраған жағдайда олар да ол үшiн жауап бермейдi. Ґз табыстарының бөлiгiн
олардың пайдасына қайта бөлiске салатын еншiлес кәсiпорындардың қызметiн
Бас кәсiпорын, ал немерелес кәсiпорынның қызметiн еншiлес кәсiпорын
бақылауға алады. Мысалы, “Эксон” американдық имұнай компаниясының дүние
жүзiнiң 25 елiнде 50-ден астам бөлiмшелерi бар және 300-ден астам еншiлес
және немерелес кәсiпорындарға бақылау жасайды.
321,322,323 шоттарда еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын
кәсiпорындармен ағымдағы есеп айырысулардың барлық түрлерi жөнiнде
ақпараттар жинақталып қорытындыланады. Бұл шоттар – негiзгi, активтi,
күрделi; әрбiр еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын кәсiпорындар
бойынша аналитикалық есеп осы шоттардың көмегiмен тiзiмдемелерде немесе
машинограммада жүргiзiледi.
Жазбалар көлемi көп кәсiпорындарда 321,322,323 шоттар бойынша
аналитикалық есептi дебиторлар мен кредиторлармен есеп айырысу
карточкаларында жүргiзуге болады.
Айдың басындағы және айдың соңындағы қалдықтар карточкада есепке
алынған айдың iшiндегi айналым айдың соңында жинағы корреспонденциялаушы
шоттар бойынша Бас кiтапқа жазылатын тiзiмдемеге немесе машинограммаға
ауыстырылады.
321,322,323 шоттар бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы.
N Шаруашылық операциялардың мазмұны сомасы Корресп. шоттар
дебет кредит
1 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктерге 120000 321, 702,
накладнойлардың негiзiнде материалдар мен 322, 709
сатып алынған тауарлар босатылды 323
2 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктерге қызмет90000 323, 709
көрсетiлдi және жұмыс атқарылды 322
323
3 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктерге дайын 200000 321, 701,
өнiм, негiзгi құралдар, және материалдық 322, 722,
емес активтер босатылды 323 721
4 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктердiң 390000 441 321,
қарыздары есеп айырысу шотына түстi 322,
323
Еншiлес серiктестердiң кредиторлық қарыздарын есепке алу үшiн, мына
төмендегi синтетикалық шоттарды пайдаланады: 641 еншiлес серiктестерге
қарыз, 642 тәуелдiсерiктестерге қарыз., 643 бiрлесiп бақыланатын заңды
тұлғаларға қарыз шоттарында жүргiзiледi.
641,642 және 643 шоттары негiзi, пассивтi әрi күрделi болып екiге
бөлiнедi. Талдамалық есеп әрбiр еншiлес серiктестерi боцынша жүргiзiледi.
Төменде 641,642 және 643 шоттарының дебетi және кредитi бойынша шоттарының
корреспонденциясы келтiрiлген.
N Шаруашылық операцияларыныңСомасы, тенге Шоттар корреспонденциясы
мазмұны
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Бас кәсiпорыннан алынған 1200000 201-206 641,642,643
материалдар мен сатып 208,222
алынған тауарлар
2 Бас кәсiпорыннан 90000 821,811,901,921,641,642,643
қабылданған жұмыстар мен 934,936,937,938
қызметтер
3 Бас кәсiпорыннан алынған 200000 122-125,101-103,641,642,643
негiзгi 106
құрал-жабдықтар,материалды
қ емес активтер
Жиынтығы 1490000 * *
4 Түскен ТМҚ-ы бойынша 238400 331 641,642,643
шот-фактурасында ҚҚС-ғы
көрсетiлсе, онда еншiлес,
тәуелдi бiрлесiп
бақыланатын заңды
тұлғалар, оны өзара
зачетқа жатқызады.
5 Бас кәсiпорынға еншiлес 1728400 641,642,643 441
серiктестердiң өтеген
қарызы
Жиынтығы 1728400 * *
1.3. Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу.
Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу 33”Басқада дебиторлық
қарыздардың есебi” бөлiмшесiнiң шоттарында жүргiзiледi. Бұл бөлiмше келесi
шоттардан тұрады:
▪ 331 “Орны толтырылуға тиiстi қосымша құн салығы”;
▪ 332 “Есептелiнген проценттер”;
▪ 333 “Жүмыскерлердiң және басқа тұлғалардың қарыздары”;
▪ 334 “Басқада қарыздар”.
Бухгалтерлiк есепте қосымша құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету
үшiн 331 шот қолданылады.
331 шоттың дебетi бойынша 671 шотының кредитiмен корреспонденциялана
отырып, сатып алынған тауарлы-материалдық құндылықтар, атқарылған жұмыстар
және көрсетiлген қызметтер үшiн акцептелiнген шоттар бойынша ҚҚС
көрсетiледi.
331 шоттың дебетi бойынша есепке алынған ҚҚС сомасы қоймаларға
құндылықтардың нақты түсуiне қарай осы шоттың кредитiнен 633 шоттың
дебетiне жазылады.
322 “Есептелiнген проценттер” шоты бойынша аналитикалық есеп қарыз
алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы т.с.с. кәсiпорындар бойынша және
уақыттың өтуiмен туындаған проценттiк қарыздар бойынша айналым ведомосi
түрiндегi тiзiмдемеде немесе машинограммада жүргiзiледi.
333 “Жүмыскерлердiң және басқа тұлғалардың қарыздары” шотында дебиторлық
қарыздардың келесi түрлерi есепке алынады:
▪ есеп берушi тұлғалармен есеп айырысу бойынша;
▪ жұмыс iстеушiлерге несиеге сатылған тауарлар мен ұсынылған займдар
бойынша;
▪ материалдық шығындар бойынша.
Есеп берушi тұлғалармен есеп айырысуларды есепке алу. ґнеркәсiптiк-
шаруашылық қызметi барысында кәсiпорын қызметкерлерiн қызмет бабымен iс-
сапарға жiбередi, дүкендерден кеңсе заттарын сатып алады, почта арқылы
жiберiлген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейдi. Бұл шығындарды
үнемi банк мекемелерi арқылы нақты ақшасыз есеп айырысу жолымен төлеу
мүмкiн емес. Сондықтан осы шығындарды төлеу үшiн қызметкерлерге нақты
ақша берiледi және олар алған ақшасына есеп беруге мiндеттi.
Ақша кәсiпорын басшысы бекiткен есепке сай көлемде берiледi. Аванс тек
қана басшының жарлығымен есеп берiлетiн сомадан нақтылы қажеттiлiк туған
жағдайда ғана, сондай-ақ қызмет бабымен iс-сапарға баруға ақша iс-сапарға
жiберiлетiн адамға тиесiлi соманың көлемiнде iс-сапар орнына бару және
қайту жолына төлеуге, тәулiктiк шығындарды төлеуге берiледi. Есеп
берiлетiн соманы жұмсау құжаттарымен айғақталып белгiленген мерзiмде
бухгалтерияға ұсынылатын аванс есептерiмен расталады.
Аванс есебi
күнi құжаттың Кiмге, не үшiн және сомасы дебет
N қандай құжат бойынша
төлендi
шот карточка
1.03 1 Шымкенттен 4950 821 3
Қарағандыға жол ақы
ҚҚС, 16%
2 792 331 1
8.03 3 Қарағандыдан 4950 821 3
Шымкентке жол ақы
4 ҚҚС, 16% 792 331 1
8.03 5 Түбiртек. Қонақ үйде 4600 821 3
тұрғаны үшiн
6 ҚҚС, 16% 736 331 1
1,8.03 7 8 тәулiкке тәулiктiк 3292 821 3
шығын
(8*(8232))
Барлығы 20112
Соның iшiнде ҚҚС
2320
Есеп берушi тұлғаның қолы: Сабиров Тимур
Аванс есебi бойынша артық жұмсалған шығындар қызметкерге кассадан
берiледi. Аванс есептерiн бухгалтерия тексередi, сонан соң оларды
субъектiнiң басшысы бекiтедi. Дұрыс рәсiмделмеген аванс есептерi және
оларға қоса тiркелген құжаттар қайта рәсiмдеу үшiн есеп берушi адамдарға
қайтарылады.
Аванс есебiне тiркелген құжаттар мөр таңба арқылы немесе күнi, жылы,
айы көрсетiлiп, “Төлендi” немесе “ґтелдi” деген қолдан жазған жазбалар
арқылы өшiрiледi.
Егер кәсiпорын аванстық чек кiтапшаларына ие болса 333 шоттың дебетi
бойынша 334 шоттың кредитiмен корреспонденциялана отырып, чек
кiтапшаларымен есеп беруге берiлген сомалар жазылатын қосымша “ґздерiне
берiлген чек кiтапшалары бойынша есеп беретiн тұлғалар” аналитикалық шоты
ашылады; 333 шоттың кредитiне және 334 шоттың дебетi бойынша есеп беретiн
тұлғаның есебiне сай берiлген чектер бойынша сомалар көрсетiледi.
Есеп берушi адамдармен есеп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы
мүмкiн. Есеп берiлетiн валютаны беру кезiнде 333 шоттың “Есеп берушi
тұлғалармен шетелдiк валютамен есеп айырысу” аралық шоты дебеттеледi және
452 шоты кредиттеледi.
Есеп берушi тұлғалармен шетелдiк валютамен есеп айырысу әдетте жеке
ведомоста немесе машинограммада жүргiзiледi. Несиеге сатылған тауарлар
үшiн қызметкерлермен есеп айырысу екi түрде жүзеге асырылады:
1. Кәсiпорын өз қызметкерлерiнiң тапсырыс мiндеттемелерiнiң
негiзiнде олардың еңбек ақыларынан кезектi төлемдердi ұстап
қалады және оларды сауда мекемелерiне аударады. Бұл операциялар
тиiсiнше 681 шоттың дебетi және 333 шоттың кредитi (сауда
мекемелерiнiң дербес шоттары) бойынша көрсетiледi; 333 (сауда
мекемелерiне төлемдi аудару) шоттың дебетi және 441 шоттың
кредитi бойынша көрсетiледi.
2. Несиеге сатылған тауарлар үшiн қызметкерлерден алынуға тиiстi
сомаларды кәсiпорын сауда мекемелерiне толығымен өтеп бередi.
Мүндай төлемдер үшiн кәсiпорын банктен қарыз алады. Бұл қарыз
кезектi төлемдердi қызметкерлердiң еңбек ақыларынан ұстау
мүмкiндiгiне қарай өтелiнедi. Берiлетiн несиенiң есебiнен банк
(кәсiпорынның есеп айырысу шотынан тыс) өзi жүзеге асыратын,
несиеге сатылған тауарлар үшiн сауда мекемелерiнiң есеп айырысу
құжаттарын төлеу кезiнде 333 шот дебеттеледi де 603 “Басқада
несиелер” шоты кредиттелiнедi. Банк қарыздарын өтеуге төлемдердi
аудару 603 шоттың дебетi және 451,441 шоттардың кредитi бойынша
көрсетiледi.
ұсынылған займдар бойынша есеп айырысу. Жеке тұрғын үй құрылысына, саябақ
үйлерiнiң құрылысына, басқада жеке мұқтаждықтарға берiлетiн займдар бойынша
жүзеге асырылады. Займдар белгiленген үстеме процент бойынша берiледi.
Егер займ алушы мақсатты түрде пайдаланбаса, кәсiпорыннан алынған
займның толығымен қайтарылуын талап етуге құқы бар. Кәсiпорын банкке мына
құжаттарды:
▪ кәсiподақ ұйымымен келiсiлген салушылардың тiзiмiн;
▪ берiлген займның сомасына өтiнiш-мiндеттеме;
▪ салушылардың мiндеттемелерi
ұсынады. Займның көлемiн және өтеу мерзiмiн тиiсiнше банк мекемесi
кәсiподақпен және салушымен, сондай-ақ кәсiпорынмен бiрлесiп белгiлейдi.
Салушы қаржыны белгiленген мақсатта пайдалануға және займ бойынша
төлемдердi дер кезiнде өтеуге мiндеттi. Ол кәсiпорынның әкiмшiлiк өзiнiң
еңбек ақысын төленуге жататын төлемдердi және олар бойынша проценттiк
үстеме төлемдердi ұстап қалу жөнiнде тапсырма бередi.
Материалдық зиян шегудiң орнын толтыру бойынша есеп айырысу. Бухгалтерия
ақша қаражаттарының, тауарлы-материалдық құндылықтардың сақталуын
қамтамасыз етуге және қатаң бақылауды жүзеге асыруға, кем шығуға, талан-
таражға салуға, бүлдiруге жол берген кiнәлi тұлғаларды табуға,
жауапкершiлiкке тартуға мiндеттi. 334 шотта кем шыққан, ұрланған ақша
қаражаттарының және тауарлы-материалдық құндылықтардың орнын толтыру
бойынша есеп айырысулар есепке алынады.
Кiнәлi тұлғалардан өндiрiлуге тиiстi сомаларды 20, 22 бөлiмшелердiң
шоттарының жетiспейтiн құндылықтардың нақты өзiндiк құнының сомасына; 611
“Алдағы кезең кiрiстерi” шотының “Кiнәлi тұлғалардан өндiрiлуге тиiстi
сомамен жетiспейтiн сомалар бойынша баланстық құнның арасында айырмашылық”
аралық шотының көрсетiлген айырмашылықтың сомасына аталған шоттың
кредитiнен 333 шоттың дебетiне жатқызады.
Борыштар адамдардың төлем қабiлеттiлiгi жоқтығының салдарынан
қарыздарды есептен шығару қарыздарды толығымен жою болып табылмайды. Бұл
сомалар баланстан тыс 007 “Төлей алмайтын дебиторлардың зиянға шығарылған
қарыздары” шотында есептен шығарылған сәтiнен бастап 5 жыл бойы есепке
алынады.
Бұрын зиянға шығарылған қарыздардың келiп түсуi 451,441 шоттарының
дебетi бойынша және 727 шотының кредитi бойынша көрсетiледi. Сонымен қатар
бұл сомалар баланстан тыс 007 шотының есебiнен шығарылады.
Басқада дебиторлық қарыздар (334 шот). Берiлген шотта дебиторлық
қарыздардың келесi түрлерi есепке алынады:
▪ пәтер жалдаушылардың қарыздары;
▪ ата-аналардың мектепке дейiнгi мекемелерде тәрбиеленгенi үшiн
қарыздары;
басқада дебиторлармен шағым-талап бойынша қарыздар. Шағым-талап бойынша
есеп айырысуды есепке алу.
Шағым талап деп- кредитордың өзiнiң мүлiктiк құқығы мен мүддесiнiң
бұзылуына байланысты қарыздарды өз еркiмен реттеу жөнiндегi жаөбаша талабын
айтамыз. Белгiленген тәртiп бойынша талап еткенге дейiн кредитор алдын-ала
қарызданушыға шағым талабымен бару керек.
Кәсiпорын шағым талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен
өндiрiп алудың қажеттi шараларын қолдануға мiндеттi.
Шағым-талапта:
- талап қоюшы кәсiпорынның атауы;
- шағым-талаптың номерi және түскен күнi;
- шағым-талапта айтылған айғақты растайтын жағдайлар мен дәлелдер;
- тиiстi нормативтiк актiлерге сiлтеме;
- мәлiмдеушiнiң төлем және есеп айырысу реквизиттерi;
- тiркелген құжаттардың тiзiмi;
- кәсiпорын басшысының қолы көрсетiлуi тиiс.
Кем шыққан өнiмдер, тиiстi сапаға сай келмейтiн немесе комплектiсi жиыны
түгел емес өнiмдер құнының орнын толтыру жөнiндегi және осындай өнiмдердiң
жеткiзгенi үшiн айыппұл төлеудi қоса алғанда шағым-талап бiр айдың iшiнде
қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-таклаптар екi айдың
iшiнде қойылады.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шотты дебеттейдi
және 334 шотты кредиттейдi. Қойылған шағым-талап бойынша бас тартылған
төлемдер сомасы 334 шоттың кредитiне 845 “Басқа да негiзгi емес қызметтер
бойынша шығындар” шотының дебетiне шығарылады.
Пәтер жалдаушылармен есеп айырысу. Бұл аралық шотта пәтер ақы және
тұрмыстық коммуналдық қызмет көрсету есепке алынады. Төлемдердi есептеу
кезiнде 334 шот дебеттеледi және 727 шот кредиттеледi; төлемдердi төлеу
451,441 шоттардың дебетi және 334 шоттың кредитi бойынша көрсетiледi. Пәтер
жалдаушылармен есеп айырысу пәтер ақы және тұрмыстық қызмет үшiн алынған
төлемдер бойынша Есеп айырысу кiтапшасының көмегiмен жүргiзiледi, ал төлем
банк мекемесi арқылы жүргiзiледi. Пәтер жалдаушы кассаға төлер алдында
кәсiпорынның бухгалтериясы 1 жылға немесе басқа мерзiмге жасаған “Бiр
айлық төлемнiң есебi” кiтапшасының бөлiмiнiң негiзiнде төлем жөнiндегi
мәлiмдеме және квитанция толтыруға мiндеттi.
Балаларының мектепке дейiнгi мекемелерде тәрбиеленгенi үшiн ата-
аналармен есеп айырысу. Балалар мекемесi жергiлiктi бюджеттен бөлiнетiн
қаражаттың, кәсiпорын қаржысының, жәрдем ақшаларының және басқада қаржы
көздерiнiң есебiнен ұсталады.
Болашақ кезең шығындарының есебi. Болашақ кезең шығындарын есепке алу
34 “Алдағы кезең шығындары” бөлiмшесiнiң шоттарында жүргiзiледi. Бұл
бөлiмше келесi шоттардан тұрады:
- 341 “Сақтандыру полисi”;
- 342 “Жалдық төлемдер”;
- 343 “Алдағы кезең шығындары”.
Алдағы кезең шығындарына жататын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Дебиторлық қарыздар есебiнiң теориялық негiздерi
I.I. Дебиторлық қарыздардың мәнi мен
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I.2. Еншiлес серiктестердiң дебиторлық қарыздарын есепке
алу ... ... ... ... ... ... 8
I.3. Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу
әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
II. Дебиторлық қарыздар бойынша кәсiпорындағы есеп айырысулардың есебiн
талдау
II.I. Кәсiпорындағы тұлғалармен берiлген аванс бойынша есеп айырысу
тәртiбiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
II.2. Дебиторлық қарыздар бойынша берiлген аванстардың есебiн талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3. Дебиторлық қарыздар бойынша есептi жетiлдiру
мәселелерi ... ... ... ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...34
КlРlСПЕ
Бүгiнде бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде ең басты бiр орын алады.
Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi
қабылдау үшiн негiз бола отырып, тұтынуды, тартуды, айналысты және басқа да
өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттанрында және субьектiлерiнде
қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп шоттарының Бас есеп
жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалары мен ережiлерiнiң негiзiнде құралды
және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтiң
құрылымын, ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне есептiң сәйкес келуiн
қамтамасыз етедi.
Шаруашылық жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi
субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру
мүмкiн емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсiпорындардың иелерi мен еңбек
ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнiмдерiн өндiруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға
мүдделi. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен
мәнiн айрықша бағалауға болмайды.
I. Дебиторлық қарыздар есебiнiң теориялық негiздерi
I.I. Дебиторлық қарыздардың мәнi мен әдiстерi
Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етiп тұрған барлық
субьектiлерге (Қазақстан Республикасының аймағында тiркелген резиденттiк
емес өкiлдiктер мен филиалдар, заңды тұлғалар, кәсiпкерлiк қызметпен
шұғылданатын жеке тұлғалар) қаржылық есеп берудi және бухгалтерлiк есептi
жүргу мiндеттiлiгi жүктеледi.
Сот алдында жауап беретiн және сотқа шағымдана алатын, өз атынан жеке
мүлiктiк емес және мүлiктiк құқығын жүзеге асыра алатын, сол мүлiктердiң өз
қалауынша оперативтiк тұрғыда басқа алатын немесе шаруашылықты жүргiзуге
меншiк құқығы бар ұйындарды заңды тұлғалар деп атайды немесе солай деп
танылады.
Филиалдар бұл заңды тұлғалардың тұрған жерiнен тыс жерде орналасқан
және оны барлық немесе кейбiр қызмет түрлерiн жүзеге асыратын дараланған
бөлiмшелерi болып табылады, оның iшiне өкiлдiк қызмет де кiредi.
Филиал да, өкiлдiк те заңды тұлға болып табылмайды. Заңды тұлға
коммерциялық та, коммерциялық емес те болу мүмкiн, бiрiншiсiнiң мақсаты
барынша табыс табу және оны өз қалауынша тарта алады, ол екiншiсiнiң өз
қалауынша табыс табу мүмкiндiгi де және таза табысын өз қатысушыларының
арасында бөлу жағдайы да шектелген.
Коммерциялық ұйымдар тек келесiдей нысанада құрылуы мүмкiн;-шаруашылық
серiктестiктер;
-акционерлiк қоғамдар;
-өндiрiстiк кооперативтер;
-мемлекеттiк кәсiпорындар.
Коммерциялық емес ұйымдар заң актiлерiмен қаралған дiни
бiрлестiктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерiмен, акционерлiк
қоғамдардан, қоғамдық бiрлестiктерден және т.б ұйымдық нысандарынан құрылуы
мүмкiн.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушiлермен есеп айырысу есебi
бухгалтерлiк есептiң мынадай шоттарында жүредi:
301алынуға тиiстi қарыздар шоты;
302 алынған вексельдер шоты;
303 сатып алушылармен тапсырыс берушiлердiң басқадай қарыздары шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептiң ұйымдастырылуын қарастырайық.
301 алынуға тиiстi қарыздар шотында жөнелтiлген өнiм (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетiлген қызметтер үшiн төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттары есепке алынады. Алынуға тиiстi дебиторлық қарыздарға
ағымдағы немесе қысқа мерзiмдегi дебиторлық қарыздар, яғни бiр есептiк
кезеңнiң iшiндегi болып және ұзақ мерзiмдегi дебиторлық қарыздар, яғни
бiрнеше есептiк кезеңдi қамтитын болып екiге бөлiнедi.
Сатып алушылармен тапсырыс берушiлермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлiк есепке келесi жазулар жазылады.
Сатылған өнiмнiң, тауарлардың, iстелiнген жұмыстардың және көрсетiлген
қызметтердiң нақты өзiндiк құнына сәйкес мына төмендегiдей шоттардың
корреспонденгциясы жасалады: 801 сатылған дайын өнiмнiң өзiндiк құны; 802
сату үшiн алынып, сатылған тауарлардың өзiндiк құны шоттары дебеттеледi де,
221 дайын өнiмдер, 222 алынған тауарлар, 900 негiзгi өндiрiс, 910 өз
өндiрiсiнiң шала өнiмдерi, 920 қосалқы өндiрiс және басқа шоттары
кредиттеледi. Аржылық инвестицияларды, материалдық емес активтердi, негiзгi
құралды сатқан кезде тиесiлi шығыстар шоттары дебеттелiп, актив шоттары
кредиттеледi (121-125, 101-103, 106, 141-144, 401-403)
Дебиторлық қарыздардың есебi сатып алушылар мен тапрсырыс берушiлер
шартқа сәйкес жабдықтаушыға аванс төлесе онда сатып алушылар мен тапсырыс
берушiлер төлеген авансы сомасын шегерiп барып төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсiпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады, да ол: 661 және 662 шоттарының дебетi және 301-шотының
кредитi бойынша көрiнiс табады.
Егер де алынуы тиiс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетiлсе, онда олардың есептiк кезеңнiң соңына пайда ьолған оң
айырмасы 301 шоттың дебетiнде және 725 кредитiнiң көрсетiледi, ал терiс
айырмасы 844 дебетiнде және 301 шоттың кредитiне көрiнiс табады.
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетiн табысты салыстырғанның
нәтижесiнде ғана танылады, бiрақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берiлген жеңiлдiктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегерiледi.
Баға мен сатудан ьерiлген жеңiлдiктер 712 сатудан жасалған жеңiлдiктер ,
713 бағадан жасалған жеңiлдiктер, деген шоттары дебеттелiп, 301 шоты
кредиттеледi, ал қайтарылған тауарға 711 сатудан қайтарылған тауарлары шоты
дебеттелiп, 301 шоты кредиттеледi. Осыған сәйкес, бұрындары есептелген ҚҚС
да түзетiлiп жазылады.
Айдың аяғында 301 шоты бойынша сатып алушылармен тапсырыс берушiлердiң
өздерiне келген тауарлы-материалдық запастар және орындалып, қабылданған
жұмыстар мен қызметтер үшiн өтелмеген борыштың қалдығын көрсетедi.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететiн
болғандықтан, шаруашылық жүргiзушi субьектiлер бiрнеше кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. °детте дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90
күнге дейiн тең болады, егер де осы мерзiмнен асып кетсе, онда оны мерзiмi
кеткен деп санайды.
Сондықтан кейiнгi кездерi дебиторлық қарызды талап етуи құқын
факторингалық компанияларға жүктейдi.
Факторингалық операциялардың есебi. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшiн тұлға ретiнде қарызды өндiрiп
беру үшiн қызмет етедi.
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелiк, коммерциялық
ұйымдар бола алады, бiрақ олар аталған қызметтi жүзеге асыру үшiн лицензия
болуы керек. Бiрақ кез-келегн кәсiпорын немесе ұйым факторинг қызметiмен
шұғылданбастан бұрын екi жақтың да несие қабiлеттiлiгiн тексередi және
көрсеткен қызметi үшiн, өз құқын берген кәсiпорын автоматты түрде төлеуге
тиiс. Бұл арада өзiнiң дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсiпорын
мен факторинг компаниясы келiсм-шартқа отырады. Ондай келiсiмшарт ашық та,
жабық та болуы мүмкiн.
Осы келiсiм-шартта, клиентке құқын өзiне қайтып беру мәселесi де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтiң құны
көрсететiн қызметтiң түрiне, қаржылық жағдайына және т.б. факторларына
тәуелдi болыпкеледi.
1.2. Еншiлес серiктестiктердiң дебиторлық қарыздарын есепке алу
Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктердiң қарыздарын есепке алу үшiн Бас шот
жоспарының 32”Еншiлес, тәуелдi серiктестiктердiң дебиторлық қарыздары”
бөлiмшесi қарастырылған. Бұл бөлiмше келесi шоттардан тұрады:
321 “Еншiлес серiктестiктердiң қарыздары”;
322 “Тәуелдi серiктестiктердiң қарыздары”;
323 “Бiрлесiп бақыланатын заңды тұлғалардың қарыздары”.
Осы бөлiмшенiң шоттарында еншiлес, тәуелдi, бiрлесiп бақыланатын
заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетiледi.
Соңғы жылдары көптеген еншiлес кәсiпорындар пайда болды. Кәсiпорындардың
мұндай нысандарының пайда болуы Бас кәсiпорындарға капиталды өте икемдi
пайдалануға, шаруашылық есеп бастамаларын күшейтуге, еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруға мүмкiндiк бередi. Еншiлес кәсiпорын Бас кәсiпорынға қатысты, ал
еншiлес кәсiпорынға қатысты заңды дербестiгiн сақтайды және еншiлес,
немерелес кәсiпорындардың банкротқа ұшырағаны, зиян тартқаны үшiн бас
кәсiпорынның жауап бермейтiнi секiлдi, бас кәсiпорын зиян шегiп, банкротқа
ұшыраған жағдайда олар да ол үшiн жауап бермейдi. Ґз табыстарының бөлiгiн
олардың пайдасына қайта бөлiске салатын еншiлес кәсiпорындардың қызметiн
Бас кәсiпорын, ал немерелес кәсiпорынның қызметiн еншiлес кәсiпорын
бақылауға алады. Мысалы, “Эксон” американдық имұнай компаниясының дүние
жүзiнiң 25 елiнде 50-ден астам бөлiмшелерi бар және 300-ден астам еншiлес
және немерелес кәсiпорындарға бақылау жасайды.
321,322,323 шоттарда еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын
кәсiпорындармен ағымдағы есеп айырысулардың барлық түрлерi жөнiнде
ақпараттар жинақталып қорытындыланады. Бұл шоттар – негiзгi, активтi,
күрделi; әрбiр еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын кәсiпорындар
бойынша аналитикалық есеп осы шоттардың көмегiмен тiзiмдемелерде немесе
машинограммада жүргiзiледi.
Жазбалар көлемi көп кәсiпорындарда 321,322,323 шоттар бойынша
аналитикалық есептi дебиторлар мен кредиторлармен есеп айырысу
карточкаларында жүргiзуге болады.
Айдың басындағы және айдың соңындағы қалдықтар карточкада есепке
алынған айдың iшiндегi айналым айдың соңында жинағы корреспонденциялаушы
шоттар бойынша Бас кiтапқа жазылатын тiзiмдемеге немесе машинограммаға
ауыстырылады.
321,322,323 шоттар бойынша жасалатын шоттардың корреспонденциясы.
N Шаруашылық операциялардың мазмұны сомасы Корресп. шоттар
дебет кредит
1 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктерге 120000 321, 702,
накладнойлардың негiзiнде материалдар мен 322, 709
сатып алынған тауарлар босатылды 323
2 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктерге қызмет90000 323, 709
көрсетiлдi және жұмыс атқарылды 322
323
3 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктерге дайын 200000 321, 701,
өнiм, негiзгi құралдар, және материалдық 322, 722,
емес активтер босатылды 323 721
4 Еншiлес (тәуелдi) серiктестiктердiң 390000 441 321,
қарыздары есеп айырысу шотына түстi 322,
323
Еншiлес серiктестердiң кредиторлық қарыздарын есепке алу үшiн, мына
төмендегi синтетикалық шоттарды пайдаланады: 641 еншiлес серiктестерге
қарыз, 642 тәуелдiсерiктестерге қарыз., 643 бiрлесiп бақыланатын заңды
тұлғаларға қарыз шоттарында жүргiзiледi.
641,642 және 643 шоттары негiзi, пассивтi әрi күрделi болып екiге
бөлiнедi. Талдамалық есеп әрбiр еншiлес серiктестерi боцынша жүргiзiледi.
Төменде 641,642 және 643 шоттарының дебетi және кредитi бойынша шоттарының
корреспонденциясы келтiрiлген.
N Шаруашылық операцияларыныңСомасы, тенге Шоттар корреспонденциясы
мазмұны
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Бас кәсiпорыннан алынған 1200000 201-206 641,642,643
материалдар мен сатып 208,222
алынған тауарлар
2 Бас кәсiпорыннан 90000 821,811,901,921,641,642,643
қабылданған жұмыстар мен 934,936,937,938
қызметтер
3 Бас кәсiпорыннан алынған 200000 122-125,101-103,641,642,643
негiзгi 106
құрал-жабдықтар,материалды
қ емес активтер
Жиынтығы 1490000 * *
4 Түскен ТМҚ-ы бойынша 238400 331 641,642,643
шот-фактурасында ҚҚС-ғы
көрсетiлсе, онда еншiлес,
тәуелдi бiрлесiп
бақыланатын заңды
тұлғалар, оны өзара
зачетқа жатқызады.
5 Бас кәсiпорынға еншiлес 1728400 641,642,643 441
серiктестердiң өтеген
қарызы
Жиынтығы 1728400 * *
1.3. Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу.
Басқада дебиторлық қарыздарды есепке алу 33”Басқада дебиторлық
қарыздардың есебi” бөлiмшесiнiң шоттарында жүргiзiледi. Бұл бөлiмше келесi
шоттардан тұрады:
▪ 331 “Орны толтырылуға тиiстi қосымша құн салығы”;
▪ 332 “Есептелiнген проценттер”;
▪ 333 “Жүмыскерлердiң және басқа тұлғалардың қарыздары”;
▪ 334 “Басқада қарыздар”.
Бухгалтерлiк есепте қосымша құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету
үшiн 331 шот қолданылады.
331 шоттың дебетi бойынша 671 шотының кредитiмен корреспонденциялана
отырып, сатып алынған тауарлы-материалдық құндылықтар, атқарылған жұмыстар
және көрсетiлген қызметтер үшiн акцептелiнген шоттар бойынша ҚҚС
көрсетiледi.
331 шоттың дебетi бойынша есепке алынған ҚҚС сомасы қоймаларға
құндылықтардың нақты түсуiне қарай осы шоттың кредитiнен 633 шоттың
дебетiне жазылады.
322 “Есептелiнген проценттер” шоты бойынша аналитикалық есеп қарыз
алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы т.с.с. кәсiпорындар бойынша және
уақыттың өтуiмен туындаған проценттiк қарыздар бойынша айналым ведомосi
түрiндегi тiзiмдемеде немесе машинограммада жүргiзiледi.
333 “Жүмыскерлердiң және басқа тұлғалардың қарыздары” шотында дебиторлық
қарыздардың келесi түрлерi есепке алынады:
▪ есеп берушi тұлғалармен есеп айырысу бойынша;
▪ жұмыс iстеушiлерге несиеге сатылған тауарлар мен ұсынылған займдар
бойынша;
▪ материалдық шығындар бойынша.
Есеп берушi тұлғалармен есеп айырысуларды есепке алу. ґнеркәсiптiк-
шаруашылық қызметi барысында кәсiпорын қызметкерлерiн қызмет бабымен iс-
сапарға жiбередi, дүкендерден кеңсе заттарын сатып алады, почта арқылы
жiберiлген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейдi. Бұл шығындарды
үнемi банк мекемелерi арқылы нақты ақшасыз есеп айырысу жолымен төлеу
мүмкiн емес. Сондықтан осы шығындарды төлеу үшiн қызметкерлерге нақты
ақша берiледi және олар алған ақшасына есеп беруге мiндеттi.
Ақша кәсiпорын басшысы бекiткен есепке сай көлемде берiледi. Аванс тек
қана басшының жарлығымен есеп берiлетiн сомадан нақтылы қажеттiлiк туған
жағдайда ғана, сондай-ақ қызмет бабымен iс-сапарға баруға ақша iс-сапарға
жiберiлетiн адамға тиесiлi соманың көлемiнде iс-сапар орнына бару және
қайту жолына төлеуге, тәулiктiк шығындарды төлеуге берiледi. Есеп
берiлетiн соманы жұмсау құжаттарымен айғақталып белгiленген мерзiмде
бухгалтерияға ұсынылатын аванс есептерiмен расталады.
Аванс есебi
күнi құжаттың Кiмге, не үшiн және сомасы дебет
N қандай құжат бойынша
төлендi
шот карточка
1.03 1 Шымкенттен 4950 821 3
Қарағандыға жол ақы
ҚҚС, 16%
2 792 331 1
8.03 3 Қарағандыдан 4950 821 3
Шымкентке жол ақы
4 ҚҚС, 16% 792 331 1
8.03 5 Түбiртек. Қонақ үйде 4600 821 3
тұрғаны үшiн
6 ҚҚС, 16% 736 331 1
1,8.03 7 8 тәулiкке тәулiктiк 3292 821 3
шығын
(8*(8232))
Барлығы 20112
Соның iшiнде ҚҚС
2320
Есеп берушi тұлғаның қолы: Сабиров Тимур
Аванс есебi бойынша артық жұмсалған шығындар қызметкерге кассадан
берiледi. Аванс есептерiн бухгалтерия тексередi, сонан соң оларды
субъектiнiң басшысы бекiтедi. Дұрыс рәсiмделмеген аванс есептерi және
оларға қоса тiркелген құжаттар қайта рәсiмдеу үшiн есеп берушi адамдарға
қайтарылады.
Аванс есебiне тiркелген құжаттар мөр таңба арқылы немесе күнi, жылы,
айы көрсетiлiп, “Төлендi” немесе “ґтелдi” деген қолдан жазған жазбалар
арқылы өшiрiледi.
Егер кәсiпорын аванстық чек кiтапшаларына ие болса 333 шоттың дебетi
бойынша 334 шоттың кредитiмен корреспонденциялана отырып, чек
кiтапшаларымен есеп беруге берiлген сомалар жазылатын қосымша “ґздерiне
берiлген чек кiтапшалары бойынша есеп беретiн тұлғалар” аналитикалық шоты
ашылады; 333 шоттың кредитiне және 334 шоттың дебетi бойынша есеп беретiн
тұлғаның есебiне сай берiлген чектер бойынша сомалар көрсетiледi.
Есеп берушi адамдармен есеп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы
мүмкiн. Есеп берiлетiн валютаны беру кезiнде 333 шоттың “Есеп берушi
тұлғалармен шетелдiк валютамен есеп айырысу” аралық шоты дебеттеледi және
452 шоты кредиттеледi.
Есеп берушi тұлғалармен шетелдiк валютамен есеп айырысу әдетте жеке
ведомоста немесе машинограммада жүргiзiледi. Несиеге сатылған тауарлар
үшiн қызметкерлермен есеп айырысу екi түрде жүзеге асырылады:
1. Кәсiпорын өз қызметкерлерiнiң тапсырыс мiндеттемелерiнiң
негiзiнде олардың еңбек ақыларынан кезектi төлемдердi ұстап
қалады және оларды сауда мекемелерiне аударады. Бұл операциялар
тиiсiнше 681 шоттың дебетi және 333 шоттың кредитi (сауда
мекемелерiнiң дербес шоттары) бойынша көрсетiледi; 333 (сауда
мекемелерiне төлемдi аудару) шоттың дебетi және 441 шоттың
кредитi бойынша көрсетiледi.
2. Несиеге сатылған тауарлар үшiн қызметкерлерден алынуға тиiстi
сомаларды кәсiпорын сауда мекемелерiне толығымен өтеп бередi.
Мүндай төлемдер үшiн кәсiпорын банктен қарыз алады. Бұл қарыз
кезектi төлемдердi қызметкерлердiң еңбек ақыларынан ұстау
мүмкiндiгiне қарай өтелiнедi. Берiлетiн несиенiң есебiнен банк
(кәсiпорынның есеп айырысу шотынан тыс) өзi жүзеге асыратын,
несиеге сатылған тауарлар үшiн сауда мекемелерiнiң есеп айырысу
құжаттарын төлеу кезiнде 333 шот дебеттеледi де 603 “Басқада
несиелер” шоты кредиттелiнедi. Банк қарыздарын өтеуге төлемдердi
аудару 603 шоттың дебетi және 451,441 шоттардың кредитi бойынша
көрсетiледi.
ұсынылған займдар бойынша есеп айырысу. Жеке тұрғын үй құрылысына, саябақ
үйлерiнiң құрылысына, басқада жеке мұқтаждықтарға берiлетiн займдар бойынша
жүзеге асырылады. Займдар белгiленген үстеме процент бойынша берiледi.
Егер займ алушы мақсатты түрде пайдаланбаса, кәсiпорыннан алынған
займның толығымен қайтарылуын талап етуге құқы бар. Кәсiпорын банкке мына
құжаттарды:
▪ кәсiподақ ұйымымен келiсiлген салушылардың тiзiмiн;
▪ берiлген займның сомасына өтiнiш-мiндеттеме;
▪ салушылардың мiндеттемелерi
ұсынады. Займның көлемiн және өтеу мерзiмiн тиiсiнше банк мекемесi
кәсiподақпен және салушымен, сондай-ақ кәсiпорынмен бiрлесiп белгiлейдi.
Салушы қаржыны белгiленген мақсатта пайдалануға және займ бойынша
төлемдердi дер кезiнде өтеуге мiндеттi. Ол кәсiпорынның әкiмшiлiк өзiнiң
еңбек ақысын төленуге жататын төлемдердi және олар бойынша проценттiк
үстеме төлемдердi ұстап қалу жөнiнде тапсырма бередi.
Материалдық зиян шегудiң орнын толтыру бойынша есеп айырысу. Бухгалтерия
ақша қаражаттарының, тауарлы-материалдық құндылықтардың сақталуын
қамтамасыз етуге және қатаң бақылауды жүзеге асыруға, кем шығуға, талан-
таражға салуға, бүлдiруге жол берген кiнәлi тұлғаларды табуға,
жауапкершiлiкке тартуға мiндеттi. 334 шотта кем шыққан, ұрланған ақша
қаражаттарының және тауарлы-материалдық құндылықтардың орнын толтыру
бойынша есеп айырысулар есепке алынады.
Кiнәлi тұлғалардан өндiрiлуге тиiстi сомаларды 20, 22 бөлiмшелердiң
шоттарының жетiспейтiн құндылықтардың нақты өзiндiк құнының сомасына; 611
“Алдағы кезең кiрiстерi” шотының “Кiнәлi тұлғалардан өндiрiлуге тиiстi
сомамен жетiспейтiн сомалар бойынша баланстық құнның арасында айырмашылық”
аралық шотының көрсетiлген айырмашылықтың сомасына аталған шоттың
кредитiнен 333 шоттың дебетiне жатқызады.
Борыштар адамдардың төлем қабiлеттiлiгi жоқтығының салдарынан
қарыздарды есептен шығару қарыздарды толығымен жою болып табылмайды. Бұл
сомалар баланстан тыс 007 “Төлей алмайтын дебиторлардың зиянға шығарылған
қарыздары” шотында есептен шығарылған сәтiнен бастап 5 жыл бойы есепке
алынады.
Бұрын зиянға шығарылған қарыздардың келiп түсуi 451,441 шоттарының
дебетi бойынша және 727 шотының кредитi бойынша көрсетiледi. Сонымен қатар
бұл сомалар баланстан тыс 007 шотының есебiнен шығарылады.
Басқада дебиторлық қарыздар (334 шот). Берiлген шотта дебиторлық
қарыздардың келесi түрлерi есепке алынады:
▪ пәтер жалдаушылардың қарыздары;
▪ ата-аналардың мектепке дейiнгi мекемелерде тәрбиеленгенi үшiн
қарыздары;
басқада дебиторлармен шағым-талап бойынша қарыздар. Шағым-талап бойынша
есеп айырысуды есепке алу.
Шағым талап деп- кредитордың өзiнiң мүлiктiк құқығы мен мүддесiнiң
бұзылуына байланысты қарыздарды өз еркiмен реттеу жөнiндегi жаөбаша талабын
айтамыз. Белгiленген тәртiп бойынша талап еткенге дейiн кредитор алдын-ала
қарызданушыға шағым талабымен бару керек.
Кәсiпорын шағым талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен
өндiрiп алудың қажеттi шараларын қолдануға мiндеттi.
Шағым-талапта:
- талап қоюшы кәсiпорынның атауы;
- шағым-талаптың номерi және түскен күнi;
- шағым-талапта айтылған айғақты растайтын жағдайлар мен дәлелдер;
- тиiстi нормативтiк актiлерге сiлтеме;
- мәлiмдеушiнiң төлем және есеп айырысу реквизиттерi;
- тiркелген құжаттардың тiзiмi;
- кәсiпорын басшысының қолы көрсетiлуi тиiс.
Кем шыққан өнiмдер, тиiстi сапаға сай келмейтiн немесе комплектiсi жиыны
түгел емес өнiмдер құнының орнын толтыру жөнiндегi және осындай өнiмдердiң
жеткiзгенi үшiн айыппұл төлеудi қоса алғанда шағым-талап бiр айдың iшiнде
қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-таклаптар екi айдың
iшiнде қойылады.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шотты дебеттейдi
және 334 шотты кредиттейдi. Қойылған шағым-талап бойынша бас тартылған
төлемдер сомасы 334 шоттың кредитiне 845 “Басқа да негiзгi емес қызметтер
бойынша шығындар” шотының дебетiне шығарылады.
Пәтер жалдаушылармен есеп айырысу. Бұл аралық шотта пәтер ақы және
тұрмыстық коммуналдық қызмет көрсету есепке алынады. Төлемдердi есептеу
кезiнде 334 шот дебеттеледi және 727 шот кредиттеледi; төлемдердi төлеу
451,441 шоттардың дебетi және 334 шоттың кредитi бойынша көрсетiледi. Пәтер
жалдаушылармен есеп айырысу пәтер ақы және тұрмыстық қызмет үшiн алынған
төлемдер бойынша Есеп айырысу кiтапшасының көмегiмен жүргiзiледi, ал төлем
банк мекемесi арқылы жүргiзiледi. Пәтер жалдаушы кассаға төлер алдында
кәсiпорынның бухгалтериясы 1 жылға немесе басқа мерзiмге жасаған “Бiр
айлық төлемнiң есебi” кiтапшасының бөлiмiнiң негiзiнде төлем жөнiндегi
мәлiмдеме және квитанция толтыруға мiндеттi.
Балаларының мектепке дейiнгi мекемелерде тәрбиеленгенi үшiн ата-
аналармен есеп айырысу. Балалар мекемесi жергiлiктi бюджеттен бөлiнетiн
қаражаттың, кәсiпорын қаржысының, жәрдем ақшаларының және басқада қаржы
көздерiнiң есебiнен ұсталады.
Болашақ кезең шығындарының есебi. Болашақ кезең шығындарын есепке алу
34 “Алдағы кезең шығындары” бөлiмшесiнiң шоттарында жүргiзiледi. Бұл
бөлiмше келесi шоттардан тұрады:
- 341 “Сақтандыру полисi”;
- 342 “Жалдық төлемдер”;
- 343 “Алдағы кезең шығындары”.
Алдағы кезең шығындарына жататын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz