Жасөспірімдер бойында құқықтық сананың қалыптасу ерекшеліктерін зерттеу
КІРІСПЕ.
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Заң психологиясындағы құқықтық сана және оның теориялық мәселелері..
1.2 Жасөспірімдер қарым қатынасы және құқықтық сананың бұзылуының көріністері
1.3 Жасөспірімдер тобындағы қылмыстық мінез.құлықтың сипаттамасы
ІІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Эксперименттік зерттеу мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық талдауы ... ... ... ..
Қорытынды..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ...
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Заң психологиясындағы құқықтық сана және оның теориялық мәселелері..
1.2 Жасөспірімдер қарым қатынасы және құқықтық сананың бұзылуының көріністері
1.3 Жасөспірімдер тобындағы қылмыстық мінез.құлықтың сипаттамасы
ІІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Эксперименттік зерттеу мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық талдауы ... ... ... ..
Қорытынды..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ...
Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық сана санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру, қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық сана - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау, жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Құқықтық пайымдаулар – күрделі психоәлеуметтік құбылыстар. Олар – көптеген детерминанттардың нәтижесі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі 3 жағдайын бөліп көрсетуге болады:
• Макроәлеуметтік жағдайлар – қоғамның шынайы әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері, құқықтық жүйе, құқықтың беделі және т.б.
• Микроәлеуметтік жағдайлар – нақты формалды және формалды емес топтардағы: отбасы, мектеп, жасөспірімдік бірлестіктер, референтті топтардағы субмәдениеттік құқықтық бағдарлар.
• Тұлғалық жағдайлар – субъективті құқықтық белсенділік. Егер бұл тұлға болса, қоршаған ортасына қарамастан, адам қалай да өзі шешім қабылдайды; және де нашар отбасында тәртіпті адам өсіп шығады. Оларға тоқтала кетейік.
Соңғы жылдары кеңестік кезеңде қалыптасқан ерекше ментальділіктің әсері туралы жиі айтылуда. Ол құқықтың құндылықтарын дұрыс бағаламауға (құқықтық негативизм), немесе заң талаптарына жеңіл, жауапкершіліксіз қарауға (құқықтық инфантилизм), құқық нормаларын белсенді түрде қабылдамауға (құқықтық нигилизм) әкелді.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру, қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық сана - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау, жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Құқықтық пайымдаулар – күрделі психоәлеуметтік құбылыстар. Олар – көптеген детерминанттардың нәтижесі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі 3 жағдайын бөліп көрсетуге болады:
• Макроәлеуметтік жағдайлар – қоғамның шынайы әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері, құқықтық жүйе, құқықтың беделі және т.б.
• Микроәлеуметтік жағдайлар – нақты формалды және формалды емес топтардағы: отбасы, мектеп, жасөспірімдік бірлестіктер, референтті топтардағы субмәдениеттік құқықтық бағдарлар.
• Тұлғалық жағдайлар – субъективті құқықтық белсенділік. Егер бұл тұлға болса, қоршаған ортасына қарамастан, адам қалай да өзі шешім қабылдайды; және де нашар отбасында тәртіпті адам өсіп шығады. Оларға тоқтала кетейік.
Соңғы жылдары кеңестік кезеңде қалыптасқан ерекше ментальділіктің әсері туралы жиі айтылуда. Ол құқықтың құндылықтарын дұрыс бағаламауға (құқықтық негативизм), немесе заң талаптарына жеңіл, жауапкершіліксіз қарауға (құқықтық инфантилизм), құқық нормаларын белсенді түрде қабылдамауға (құқықтық нигилизм) әкелді.
1 Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Правовая психология и преступное поведение // Психологический журнал. - 2001. - №1. – С. 32-39.
2 Ратинов, А.Р. Актуальные задачи психологии права // Психологический журнал. - 2000. - Т.8, №1. - С.14-18.
3 Кудрявцева, В.Н. Правовое поведение: норма и паталогия. - М., 2002. С. 88-106.
4 Васильев, В.Л. Юридическая психология. - М., 1991. - С. 47-76.
5 Еникеев, М.И. Основы общей и юридической психологии. - М., 1996. – С. 387-396.
6 Чуфаровский, Ю.Ф. Юридическая психология. - М., 1995. - С. 37-96.
7 Романов, В.В. Юридическая психология. - М., 2000. - С. 117-196.
8 Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Психологическая защита и самооправдание в генезисе преступного поведения //Личность преступника как объект психологического исследования. - М., 1979. - С. 137-146.
9 Васильев, В.Л. Юридическая психология. - СПб., 2000. - С. 387-396.
10 Ремшидт Х. Подростковый и юношеский возраст. Проблемы становления личности. Москва 1991 г.
11 Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
12 Братусь Б.С. Аномалии личности. Москва 1988 г.
13 Психологическая сущность агрессивности и ее проявления у детей подросткового возраста. Москва 1991 г.
14 Бегалиев К.Р. Рядом с тобой подросток. Алматы 1969 г.
15 Бегалиев К.Р. Неправомерные действия подростков и их последствия. Алматы 2001г.
16 Патохарактериологические исследования у подростков. //Под ред. А.Е. Личко и Н.Я. Иванова Ленинград 2001 г.
17 Иванов Н.Я. Личко А.Е. Патохарактериологический опросник для подростков. СПб, 1992 г.
18 Джаманболаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения. /Канд. дисс./ Алматы 1996 г.
19 Клее М. Психология подростка: психосексуальное развитие. М, 1991 г.
20 Керимов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке-дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы. Алматы 1992 г. /Докт. дисс./
21 Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
22 Грищенко А.А. Дети не оправдывающие ожиданий. Свердловск 1991 г.
23 Дети с девиантным поведением, психолого-педагогическая реабилитация и коррекция. Москва 1992 г.
24 Драгунов Т.В. Особенности подростка. Москва 2001 г.
25 Заврошин С.С. Картанович К.В. Новое поколение на периферии: конформисты или девианты? /Соц. Исследования №3. 1993 г./
26 Илешева Р.Г. Нарушение поведения у детей-подростков. Алматы 1990 г.
27 Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения. /Вопросы психологии №5, 1998 г./
28 Кондрашенко В.П. Девиантное поведение подростков: социально-психологические и психиатрические аспекты. Минск 1988 г.
29 Механизм формирования личности и пердупреждение антиобщественного поведения молодежи. Москва 2001 г.
30 Жадбаев С.К. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. А. 1988 г.
31 Нарикбаев М.С. Подросток и закон. Алматы 2001 г.
32 Ланцова А.А. Шурупова Л.Ф. Социальная теория девиантного поведения. /социально-политический журнал №4. 1993 г./
33 Кудиярова Ғ.М. Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар. Алматы 1986 г.
34 Молодцова Т.Д. Психолого-педагогические проблемы предупреждения и преодоления дезадаптации подростков. Ростов 1997 г.
35 Отклоняющееся поведение моллодежи: краткий словарь-спавочник. Владимир 1994 г.
36 Плоткин М.М. Ширинский В.И. Семейное неблагополучие как фактор девиантного поведения детей. /Семья Росси №2 1997 г./
37 Прихожин А.М. Толстых Н.Н. Подросток в учебнике и в жизни.М,1990г.
38 Проблемы изучения детей с отклонениями в поведении. М,2001 г.
39 Психология и профилактика асоциального поведения несовершеннолетних. Тюмень 2001 г.
40 Тәртібі нашарланған оқушылармен тәрбие жұмысының ерекшеліктері. Алматы 2000ж.
41 Психология, клиника и профилактика отклоняющегося поведения у детей и подростков. Чернигов 1991г.
42 Психологические проблемы выявления и коррекции отклоняющегося поведения школьников. /Сб.научных трудов/. Москва 1990г.
43 Сулейменова Р.А. Хакимжанова Г.Д. Психофизиологическое здоровье и развитие детей и подростков в Республике Казахстан. Проблемы и преспективы. Алматы 1997 г.
44 Практикум по юридической психологии / под ред. Е.Г. Веретехина, Т.Ю. Виноградова, С.Ю. Якушина. - Казань, 1991.- С. 100-143.
45 Дружинин В.Н. Экспериментальная психология.- М., 1997.- С. 12-54.
46 Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолоданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер.- Алматы, 1999. – С. 3-25.
47 Ганзен В.А., Балин, В.Д. Теория и методология психологического исследования.- СПб., 1991.– С. 5-36.
48 Готтсданкер Роберт. Основы психологического эксперимента.- М.: Изд-во МГУ, 2002.
49 Мельников В.М., Ямпольский Л.Т. Введение в экспериментальную психологию личности. - М., 2001.
50 Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. – СПб., 1996. – С. 225-347с.
2 Ратинов, А.Р. Актуальные задачи психологии права // Психологический журнал. - 2000. - Т.8, №1. - С.14-18.
3 Кудрявцева, В.Н. Правовое поведение: норма и паталогия. - М., 2002. С. 88-106.
4 Васильев, В.Л. Юридическая психология. - М., 1991. - С. 47-76.
5 Еникеев, М.И. Основы общей и юридической психологии. - М., 1996. – С. 387-396.
6 Чуфаровский, Ю.Ф. Юридическая психология. - М., 1995. - С. 37-96.
7 Романов, В.В. Юридическая психология. - М., 2000. - С. 117-196.
8 Ратинов, А.Р., Ефремова, Г.Х. Психологическая защита и самооправдание в генезисе преступного поведения //Личность преступника как объект психологического исследования. - М., 1979. - С. 137-146.
9 Васильев, В.Л. Юридическая психология. - СПб., 2000. - С. 387-396.
10 Ремшидт Х. Подростковый и юношеский возраст. Проблемы становления личности. Москва 1991 г.
11 Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
12 Братусь Б.С. Аномалии личности. Москва 1988 г.
13 Психологическая сущность агрессивности и ее проявления у детей подросткового возраста. Москва 1991 г.
14 Бегалиев К.Р. Рядом с тобой подросток. Алматы 1969 г.
15 Бегалиев К.Р. Неправомерные действия подростков и их последствия. Алматы 2001г.
16 Патохарактериологические исследования у подростков. //Под ред. А.Е. Личко и Н.Я. Иванова Ленинград 2001 г.
17 Иванов Н.Я. Личко А.Е. Патохарактериологический опросник для подростков. СПб, 1992 г.
18 Джаманболаева Ш.Е. Социальные проблемы девиантного поведения. /Канд. дисс./ Алматы 1996 г.
19 Клее М. Психология подростка: психосексуальное развитие. М, 1991 г.
20 Керимов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке-дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы. Алматы 1992 г. /Докт. дисс./
21 Горшенин Л.Г. Подросток, характер, проблемы. Москва 1993 г.
22 Грищенко А.А. Дети не оправдывающие ожиданий. Свердловск 1991 г.
23 Дети с девиантным поведением, психолого-педагогическая реабилитация и коррекция. Москва 1992 г.
24 Драгунов Т.В. Особенности подростка. Москва 2001 г.
25 Заврошин С.С. Картанович К.В. Новое поколение на периферии: конформисты или девианты? /Соц. Исследования №3. 1993 г./
26 Илешева Р.Г. Нарушение поведения у детей-подростков. Алматы 1990 г.
27 Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения. /Вопросы психологии №5, 1998 г./
28 Кондрашенко В.П. Девиантное поведение подростков: социально-психологические и психиатрические аспекты. Минск 1988 г.
29 Механизм формирования личности и пердупреждение антиобщественного поведения молодежи. Москва 2001 г.
30 Жадбаев С.К. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. А. 1988 г.
31 Нарикбаев М.С. Подросток и закон. Алматы 2001 г.
32 Ланцова А.А. Шурупова Л.Ф. Социальная теория девиантного поведения. /социально-политический журнал №4. 1993 г./
33 Кудиярова Ғ.М. Жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар. Алматы 1986 г.
34 Молодцова Т.Д. Психолого-педагогические проблемы предупреждения и преодоления дезадаптации подростков. Ростов 1997 г.
35 Отклоняющееся поведение моллодежи: краткий словарь-спавочник. Владимир 1994 г.
36 Плоткин М.М. Ширинский В.И. Семейное неблагополучие как фактор девиантного поведения детей. /Семья Росси №2 1997 г./
37 Прихожин А.М. Толстых Н.Н. Подросток в учебнике и в жизни.М,1990г.
38 Проблемы изучения детей с отклонениями в поведении. М,2001 г.
39 Психология и профилактика асоциального поведения несовершеннолетних. Тюмень 2001 г.
40 Тәртібі нашарланған оқушылармен тәрбие жұмысының ерекшеліктері. Алматы 2000ж.
41 Психология, клиника и профилактика отклоняющегося поведения у детей и подростков. Чернигов 1991г.
42 Психологические проблемы выявления и коррекции отклоняющегося поведения школьников. /Сб.научных трудов/. Москва 1990г.
43 Сулейменова Р.А. Хакимжанова Г.Д. Психофизиологическое здоровье и развитие детей и подростков в Республике Казахстан. Проблемы и преспективы. Алматы 1997 г.
44 Практикум по юридической психологии / под ред. Е.Г. Веретехина, Т.Ю. Виноградова, С.Ю. Якушина. - Казань, 1991.- С. 100-143.
45 Дружинин В.Н. Экспериментальная психология.- М., 1997.- С. 12-54.
46 Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолоданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер.- Алматы, 1999. – С. 3-25.
47 Ганзен В.А., Балин, В.Д. Теория и методология психологического исследования.- СПб., 1991.– С. 5-36.
48 Готтсданкер Роберт. Основы психологического эксперимента.- М.: Изд-во МГУ, 2002.
49 Мельников В.М., Ямпольский Л.Т. Введение в экспериментальную психологию личности. - М., 2001.
50 Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. – СПб., 1996. – С. 225-347с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ
Техникалық және гуманитарлық факультеті
ДИПЛОМ Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: ЖАСӨСПІРІМДЕР БОЙЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ САНАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУ
Орындаған
4-курс студенті __________________________________ Умирзақова И
Ғылыми жетекші
п.ғ.к __________________________________ Болтаева
Ә.М.
Рецензент __________________________________
Норма бақылаушы _______________________________
Қорғауға жіберілді:
Техникалық және гуманитарлық
факультетінің деканы ________________________________
Қорғауға жіберілді 2010ж
Хаттама №
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
Заң психологиясындағы құқықтық сана және оның теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Жасөспірімдер қарым қатынасы және құқықтық сананың 32
бұзылуының көріністері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Жасөспірімдер тобындағы қылмыстық мінез-құлықтың сипаттамасы 46
ІІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Эксперименттік зерттеу мақсаты, міндеттері, 47
болжамы ... ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы 51
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық 56
талдауы ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қолданылған әдебиеттер 60
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
К І Р І С П Е
Өзектілігі. Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы
туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген
қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық
нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң
және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ
туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын
теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық сана санасы туралы шешім оның
толықтығы және зиянын қарайды.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік
ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары
туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру,
қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік
дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер
мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін
топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл
ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық сана - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау,
жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы
деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Құқықтық пайымдаулар – күрделі психоәлеуметтік құбылыстар. Олар –
көптеген детерминанттардың нәтижесі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі
3 жағдайын бөліп көрсетуге болады:
• Макроәлеуметтік жағдайлар – қоғамның шынайы әлеуметтік-экономикалық
мүмкіндіктері, құқықтық жүйе, құқықтың беделі және т.б.
• Микроәлеуметтік жағдайлар – нақты формалды және формалды емес топтардағы:
отбасы, мектеп, жасөспірімдік бірлестіктер, референтті топтардағы
субмәдениеттік құқықтық бағдарлар.
• Тұлғалық жағдайлар – субъективті құқықтық белсенділік. Егер бұл тұлға
болса, қоршаған ортасына қарамастан, адам қалай да өзі шешім қабылдайды;
және де нашар отбасында тәртіпті адам өсіп шығады. Оларға тоқтала
кетейік.
Соңғы жылдары кеңестік кезеңде қалыптасқан ерекше ментальділіктің
әсері туралы жиі айтылуда. Ол құқықтың құндылықтарын дұрыс бағаламауға
(құқықтық негативизм), немесе заң талаптарына жеңіл, жауапкершіліксіз
қарауға (құқықтық инфантилизм), құқық нормаларын белсенді түрде
қабылдамауға (құқықтық нигилизм) әкелді.
Қазіргі қоғамда әсіресе жасөспірімдер арасында қылмыстың көбеюі,
құқықтық сананың тұлға бойында қалыптасуына белгілі бір сыртқы орта
жағдайларының әсерінен бұзылуы, яғни бұл жағдайлар адамды қылмысқа
итермелейді.
Жасөспірімдік кезең жеткіншектік кезеңнен бір саты жоғары, яғни бұл
олардың жеткіншектерге қарағанда құқық туралы білімі жинақталған, құқық
туралы көзқарасы қалыптаса бастаған кезі деп есептеледі. Бұл кездегі барлық
жасөспірімдер – оқушылар, яғни олар ата-аналар (мемлекет) асырауында,
қамқорлығында және олардың жетекші іс-әрекет оқу болады. Құқықтық
санадағы әлеуметтік көзқарас бұл күнделікті адамдар арасындағы қарым-
қатынас барысында құқық туралы, қылмыс туралы мәліметтерді өзара
бөлісіп, пікір алысып отырады.
Әлеуметтік көзқарас өзара тұлғалық қатынасы арқылы және
көпшіліктер арасындағы қатынастар арқылы пайда болады және таралады.
Нәтижесінде, күнделікті қоғамның, әлеуметтік ережелердің, ата-ананың, құрбы-
жолдастарының жасөспірімге әсері құқықтық сананың қалыптасуына әкеп соғады.
Мысалы, жанұяда жиі-жиі ұрыстардың болуы, ата-аналардың өзара
келіспеушіліктері, жеткіншектерді ұрып соғу түрінде жазалау, баланың
бойында қызбалық, жоғары қозғыштық ұстамсыз қасиеттеріне тудырады. Көбінесе
жасөспірімдердің бойында жағымсыз психикалық күйлер, қалыптар көрінеді:
қанағаттанбаушылық, қорқыныш, сенімсіздік, жалғыздық, селсоқтық және т.б.
әрбір психикалық күй ішкі жағымсыздың алғы шарттарымен байланысты. Бұның
бәрі сыртқы ортаның жағымсыз әсерінен туындайды.
Кейбір жағдайда әлеуметтік жағдайы жақсы жанұядан да қазіргі заманда
жасөспірімдердің құқықтық санасының қалыптасуына әлеуметтік мінез-құлқының
жағымсыздануы, бұзылуы кездесіп отырады. Бұнда ата-ананың баласына деген
үлкен сүйіспеншілігі, яғни баланың айтқанын тым орындау, еркелету, орынсыз
ақша беру т.б. қарым-қатынастардан жасөспірімнің қажеттілігі арта түседі.
Бұл жағдайда бала эгоист, еріншек, қиындықты шеше алмай, өзіне сүйене
алмайды.
Жасөспірімдердің өзін-өзі бекіту қажеттілігінің қанағатсызданбауы жеке
қылмысқа әкеп соғады. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың қалыптасуы
өзара қарым-қатынас процесіне тәуелді. Себебі құқық туралы мағлұмат,
ақпарат күнделікті қарым-қатынас процессінде жүзеге асады.
Зерттеудің мақсаты. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың
қалыптасуына әсер ететін факторлар (жанұялық қарым-қатынас, қоршаған орта,
өзін-өзі бақылау т.б.) мен олардың қылмыс туралы көзқарасын зерттеу.
Зерттеу болжамы. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың қалыптасуы
қоршаған орта мен жеке адам аралық қарым-қатынас ерекшеліктеріне
байланысты.
Зерттеу пәні. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың қалыптасуы
Зерттеу объектісі. Жасөспірімдер тобы.
Зерттелушілер сипаты. Зерттеу тобына балалар коллониясындағы
жасөспірімдер, ал, бақылау тобына әдеттегі жасөспірімдер қатыстырылды.
Біздің ойымызша жасөспірімдердің тұлғалық құқықтық санасының
қалыптасуы біріншіден, жанұялық тәрбиелеу барысында, оқу барысында, жанұя
дәстүрінде сол ортаның адамгершілік ахуалына байланысты.
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 ЗАҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Заң психологиясының аясында құқықтық сананы таным процессінің
қорытындысы, шешімі ретінде (көпшілік және қоғамдық сана ретіндегі
жағдайда) және оған сай құрылым ретінде (бұл әлеуметтік көзқарасы кезінде)
қарастырады.
Құқық психологиясы – адамның құқықтың мағынаға ие құбылыстарды өз
психикасында қалай бейнелендіретінін және психологиялық механизмдер мен
құқықтық сананың қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін заң психологиясының
бөлімі.
Құқықтық сананы түсіндіруде күнделікті құқықтық санаға қосатын бірнеше
қасиеттермен байланыстырады: мысалы – қоғамдық сана, көпшілік сана,
әлеуметтік көзқарас. Бірақ бұлардың бәрімен тек бір ғана құқықтық сананы
түсіндіреді. Құқықтық сана - қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас, басқа
сөзбен айтқанда қоғамдық немесе жеке даралық сана сферасы, яғни
ол өзіне құқық туралы білім, құқыққа деген қатынас және құқықыты
қолданатын іс-әрекеттерді кіргізеді. Құқықтық сана – құқты нормалары жоқ
және әрекеттеуші құқ туралы көзқарастар жиынтығы ретінде қарастырады.
Қазіргі кезде құқықтық сананы зерттеу құқтық сана қалмыс деңгейін
бағалау, қылмыс алдына қорқыныш, қылмысқа, қылмыскерге байланысты
әлеуметтік нұсқау, жазалау ретінде жүзеге асырылуда. Жеке даралық құқықтық
сана тәрбие, білім, әдет, сол ортаның адамгершілік климаты, яғни адамның
қоршаған ортасының әсерімен қалыптасады. Заң мен құқықтық сананың мазмұнын
салыстыру үшін және олардың сәйкес деңгейін анықтау үшін олардың
құрылымдарының сәйкестілігін білуі керек, бұған қарсы жағдайда олар бір-
біріне байланыспайды. Зерттеу мақсатына байланысты бұл мақала күнделікті
құқықтық сана құрылымын талдайды.Зерттеу мақсатына байланысты негізі
ретінде құқықтық сананың әртүрлі компоненті және әртүрлі ол туралы
көзқарастар ретінде қарастырады.
Құқықтық сананың компонентттері туралы айтатын болсақ, құқықтық сана
үш немесе төрт компоненттерді өзінен бөліп шығарады. Біріншіден, оның
құрылымы аттитюд құрылымына ұқсас, ол өзіне когнитивті (білім, елестету),
бағалау ( баға және эмоционалды қатар жүру), және еріктік (түрткі және
мақсат, бір жағынан дағды, басқа мен әрекет тәсілдері) компоненттерін
өзіне қосады. Төрт компоненті құрылымды қолданатын жағдайда бағалау
компоненті екіге бөлінеді: жеке бағалаулығы (бұл құқықтық нормаларға және
құбылыстарға адамдардың баға беруі) және энергетикалық ( бұлда құқықтық
мінез-қылықта эмоцияның қатар жүруі) жатады [1].
Құқықтық сананың мағынасын білу жағдайда, мынадай терминдер қоғамдық
сана және көпшілік сана қолданылудан шыққан. Бұнда кейбір объективті
шыңайлықты адамның бейнелеуінің маңыздығын, соның ішінде әлеуметтік
экономика, саяси, құқықтық және т.б. акцент өте жиі жасалады. Әлеуметтік
көзқарас жағдайында адамның білімін және көзқарасының келісім мінезін атап
көрсетіп, яғни бұнда адамдар арасындағы коммуникативті процесс, жеке
тұлғалық ретінде. Сонымен топтық деңгейде зейін орталығында болады, назарға
алынады.
Құқықтық сана субъектісі қасиетінде бөлек адам ретінде, сонымен
әлеуметтік топ ретінде қарастырылады. Қоғамдық сана ретінде құқықтық сананы
зерттеу, бұнда екі мүмкіншіліктер назарға алынады, яғни мұнда мынадай
жағдайларды атап өтіледі. Құқықтық сананы бөлек адамдардың жетістігі болып
саналады. Ол әлеуметтік топқа қосылуы, яғни бұнда кіші немесе үлкен топтың
оған мазмұнды әсер етуі. Осыған мысал ретінде заңгерлердің, мұғалімдердің,
дәрігерлердің кәсіби құқықтық санасы болып табылады.
Құқықтық сананың субъектісі – көпшілік сананың аспектісі ретінде
немесе әлеуметтік көзқарасының жиынтығы ретінде, бұнда үлкен әлеуметтік
топ, ұлт немесе нәсіл ерекшеліктерінің негізінде бөлініп шығуы, бұл жасы,
жынысы, азаматтылығы, іс-әрекеті, тегі және т.б. қарастырылады.
Құқықтық сананың тұтастылығы және қайшылықсыздығын қарасақ. Қоғамдық
сананы қарағанда көпбейнелі, яғни оның кейбіреулері бір-бірінен формалары,
түрі, элементінің алшықтау процессі жиі айтылады. Бұнда мынадай формаларды
атап өтуге болады: ол, құқықтық сана, саяси сана, моральді сана және т.б.
түрлер болса: ол, таным немесе қатынас, күнделікті немесе теориялық; және
элементі, ал құқықтық сана өз-өзімен жеткілікті қайшылықсыз құрылымы
ретінде бағаланады.
Көпшілік сана терминін пайдалансақ, оның әртүрлі компоненттерге,
формаға бөлінбеген, сонымен бірге оның қайшылығы және әртүрлі элементтердің
өзара келіспеушіліктері жиі еске алынып отырады. Және, қорытындылай келе,
әлеуметтік көзқарастар байланысында құрылымы ядролық және перифериялық
элементтері бар және оны жүйеге қосу туралы сөз айтылуда [2].
Құқықтық сананың тұрақтылығы: құқықтық сана өзінің өзгеруінің
қозғалысының деңгейімен ажыратыла алады. Жеке түрде қарағанда қоғамдық
сана терминінің көбінесе тұрақты және жай өзгеруші білім ретінде
қолданады, ал көпшілік сана түрінде – мобилді эәне тез, оңай құқықтық
сананың компоненті деп түсінеді. Ал әлеуметтік көзқарас олардың ортасында
орналасқан сияқты. Таным процессіне қатынасы: құқықытық сананы таным
процессінің қорытынды, нәтижесі ретінде қарастырылады, яғни сонымен бірге
көпшілік, қоғамдық сананың жағдайы ретінде және әлеуметтік көзқарастағы
оған тән құрылым ретінде.
Құқықтық сана бізге өзінді бағалы ретінде қызықтырады (ол біріншіден
қоғамдық санада байқалады) немесе мінез-қылықпен байланысы (ол көпшілік
сана және әлеуметтік көзқарас жағдайы ретінде). Құқықтық сананың субъектісі
– бұл үлкен топ, негізінде азаматтылығы бар және жасына байланысты.
Құқықтық сананың пайда болуына үлкен үлес қосқан – қарым-қатынас. Ол қандай
да болмасын, яғни өзара жеке қарым-қатынас, сонымен бірге көпшілік ақпарат
құралы деңгейінде жүзеге асады. Құқықтық сананы бөлек-бөлек элементтердің
қосылысы деп түсінуге болмайды, оны тұтас бір жүйе ретінде қарастырып, одан
орталық және перифериялық элементтерді бөліп шығаруға болады.
Осыған орай оның бір компоненті белгілі-бір мінез-құлықтың моделі
болып саналады. Содан кейін бір процесс арқылы адамдардың қимыл-қозғалысын,
істеген ісін реттейді, сонымен қатар бөлшекті түрде қолданылған тәсілдері
негізінде қалыптастыруы мүмкін. Құқықтық сананың құрамында вербалды
компоненет қана емес, сонымен бірге образды бейнелі компонент бар. Құқықтық
сананың мінездемесі қалған екі критерияда маңыздылығы жоқ. Осыған
байланысты, құқықтық сананы түсіндіру, анықтау үшін құқық туралы
әлеуметтік көзқарас деген терминді қолданамыз [3].
Құқықтық сана – қоғамның құқықтық тәртіп жайлы білімі. Бірақ бұл жайлы
хабардар болу жеткілікті емес, себебі қылмыскер не істеуге болатынын
болатынын, я болмайтынын біледі емес пе?. Білімдер интериоризацияланбай
жүріс-тұрысты анықтамайды және өмірдің тұлғалық регуляторларына айналмайды.
Осының нәтижесінде адам еш қиындықсыз заңмен сәйкес өзін ұстайды, бұл оның
бәрін жатқа білуімен байланысты емес, ал шын мәнісінде оның басқаша істей
алмайтынында. Құқық және мораль адамға ұялап, жазылып, және онда өмір
сүреді. Бұл этапта бұл процесс тереңге – қажеттілік-мотивациялық сфераға
кеткен, ал адам ортаның мәдениеті мен эталонын өзіне қалыптастырған.
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын өте көп уақыт
деформацияланған, ал заңдардың өзі тұлғаның мемлекет міндет ретінде
қабылданған. Тұлға негізгі құқықтық бірлік ретінде есепке алынбаған. Нақты
адам құқықтарына қарағанда, мемлекетке және билікке қарым-қатынас
маңыздырақ болды. халықтың құлдары әрқашан бақалардан жақсы өмір сүрді.
Адам ешқашан өз қызығушылығымен бірнәрсе істей алмайтын, міндетті түрде
жоғарыдан рұқсат келуі керек. Егер бір нәрсе болса Кім рұқсат берді?
Ал шын мәнісінде біреуден рұқсат алу қажет емес. Құқықтың кең ауқымды
шекаралары бойынша, адам өзін қауіпсіз, еркін сезінуі, және көп нәрсе
азаматтың ынтасынан пайда болуы керек.
Құқықтарды адамдар қалыптастырады. Eгер бұл жерде адам емес компьютер
болғанда, ол әрдайым дұрыс шешім шығаратын еді. Бірақ құқықтық белсенділік
құжаттарға тәуелді емес, ал қалыптасқан құқықтық ментальділікке тәуелді.
Бұл менталбділік құқықтық нормалар әр адамда өзіндік мәнге ие болуында
көрінеді. Осылайша, жеке азамат өзіне маңызды өз үшін маңызды нормаларды
орындайды. Мәселен, ұрламау, өлтірмеу керек және т.б. басқаларды да
маңызды деп ойлайды, бірақ оларды орындау ол үшін қиын деп айтады. Және ол
әйелге, балаға қол көтереді. Және қоғамның құқықтық институттар жағынан
әлсіз бақылауынан ол олардыелемеуі мүмкін [3].
Сонымен, әр адамның өз ынтасынан құқықтылық пен құқықтық тәртіпті
күшейтуге әрекет жасайтындай шарттар туындату керек. Мұндай позитивті
әлеуми-құқықты белсенділік орын алуы үшін, адамда құқыққа деген қызығушылық
және құрметтің болуы, құқықтық мекемелердің престижін мойындауы керек. Ал
қазіргі жағдайда индивидуалды құқықтық санада алдыңғы тұлғалық құқықтық
деформациясынан қалған, әлеуметтік әдеттер консерватизмі, бағдарлар
сақталған. Сонымен, біздің құқықтық санада,біздің құқықтарымыз сақталмfйды
деген түсініктер бар.
Құқықтық қоғамды құрудың бірден-бір жолы төменнен деген жол,
адамның өз құқықтарын қорғауға қабілеттілік, басқалармен қарым-қатынасты
басқару, және сол уақытта басқаларға көңіл аудару, және өз
қызығушылықтарына нұқсан келтірмеу. Микроәлеуми шарт – адамның қоршаған
ортасы.құқықтық сананың ақаулары айна секілді реалды өмір шарттарын
бейнелендіреді. Құқықтық сананың жоғарғы деңгейі жағымды өмір жағдайында
қол жеткізіледі (заңды сақтаушы азаматтар жанұясы, мектепте және жоғарғы
оқу орында оқуға мүмкіншілік, жасөспірімдік кезңде жақсы қарым-қатынас
жасау). Бұл өмірлік перспективаны сезінуге жол жасайды. Құқықтық сананың
барлық жақтары дамиды: интеллектуалды, эмоционалды,мотивациялық-еріктік
[2].
Танымдық- құқықтық түсініктердің, білімдердің соммасы.құқықтық
нормаларға эмоционалды баға мен қарым-қатынастың жағымды, жағымсыз,
бейтарап болуы мүмкін. Мұның барлығы құқықтық жүріс-тұрыстың бағдарын
туындатады, заңды орындауға әдеттену, заң бұзушыларға жағымсыз қарым-
қатынасты туындатады. Ғылыми зерттеулер бойынша құқықтық әлеуметтенудің
ақаулары келесі жағдайларға байланысты болады: ата-анамен конфликт, әлеуми
нашар жанұяда тәрбиелену (криминогенді, аморальды, проблемалы, толық емес,
өтірік сәтті), мектепте өз-өзін реттеудегі қиыншылықтар, неформалды
аморальді топтармен жақындасу.
Сонымен, құқықтық сана – бұл мендегі жеке нәрсе емес. Ол Индивидуалды
құқықтық сананың құрылымы ең азы дегенде 3 элементтен тұрады:
-құқықтық хабардар болу (компетентттілік)
-құқыққа позитивті психологиялық қарым-қатынас, оған келісу
-құқықтық тәжірибенің интериоризациясы.
Бұл процесстің қалай жүретінін толықтырақ қарастырсақ. Құқықтық
мәдениетпен танысу балалық шақтан басталады. Ештеңе білмейтін бала мен
өрениет арасында оның тасымалдаушы, яғни ересек болады, ол барлық құқықтық
құдылықтарды тұрмыстық ережелер ретінде, үлкендердің қағида есебінде
береді. Ертегілерден жақсылық пен жамандық жайлы алғашқы түсініктер
қалыптасады, рольдік ойындардан құқықтың функциялар, өмірден,
әңгімелесуден, фильидерден, кітаптардан пайда болады. Сонымен қатар
құқықтық сананың қалыптастыруда негізгі механизмдер – еліктеу, жұғу,
идентификация, сендіру.
Еліктеу – адамдардың біріне-бірі әсер ету, мұның нәтижесінде
бейсаналық түрде тұлғалық жақтар көшіріледі. Еліктеу ерте балалық шақта,
яғни баланың тұллғалық жақтары қалыптаспаған кезде жүреді, ал конформды
адамдарда бұл өмір бойы жүреді.
Жұғу бұл – бейсаналық түрде басқа адамның психологиялық күйін
қабылдау, нәтижесінде басқа адамның ойлары, сезімдері өндіріледі. Мұндай
психологиялық тоғысу өте көп жылдар бойы қарым-қатынас нәтижесінде пайда
болады. Балалар үшін идентификацияның фигуралары болып ата-аналары болып
табылады. Егер қарым-қатынас жақсы болған жағдайда тек жүріс-тұрыстың
сыртқы көріністері ғана емес,өмірге деген құқықтық түсініктері де
қалыптастырылады. Ал егер ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас жаман
болған жағдайда, тек адамдардың өздері ғана емес олардың құқықтық
құндылықтары да кері қайтарылады. Жаман қарым-қатынас нәтижесінде бала ата-
анасына былай айтуы мүмкін: Осы шыншылдықтарымен, тәртіптілігілеріңмен
сендер неге жеттіңдер?ң. Сонан соң бала баасқа адамдарға, және басқа
құқықтық құндылықтарға ене бастайды.
Егер адамды мұнда жақсы көріп, мақұлдаса, тәрбиесіне жақсы деген баға
қойылады. Адам өзі өмір сүретін және ләзаттанатын ортаның номалар мен
құндылықтарды қабылдайды. Ал қабылдаған нәрселерін қорғауға және сақтауға
тырысады. Ал құндылық деген не? Бұл барлық нәрсеге берілтін мән-мағына.
Құндылықтың ориетациясы тұлғаның бағдарын анықтайды. Бұл бағдарлануды
гедонизм көзқарасынан анықтаса болады. Өмірге ләзатанудың әр адам қалай
жоғарылатады? өмірде ләзат алудың жолдары өте көп, және әркімде ол
әртүрлі: тамақ гедонизмі, еңбек, спорттық, қарым-қатынасқа байланысты,
наркоманның гедонизмі, садисттің т.б. Әр акттан кейін оны нығайту негізінде
эмоция жатыр. Егер жағымды эмоция пайда болса, онда оны тағы сезінгің
келеді.
Адамда эмоционалды нығайтуды тану керек, яғни неден кейін ол адамда
пайда болды. Мәселен бала әкесінің қуанып отырғанын көрді делік. Бұл бала
үшін күшті эмоционалды нығайту болып табылады. Бұл неден кейін пайда болды?
Сонда, бала басқа біреудің ойыншығын алып қойып, оны ұрып жіберіп, өзінде
агрессивті жүріс-тұрыс қалыптстырды. Мұндай нығайтудың тұлғада
агрессивтіліктің нығаюы үшін қагшасы қажет? Гедонизмнің механизмі өте көп
патологиялық және сексуалды бұзылыстар негізінде жатыр.
Сонымен, құқықтық сана – бұл сананың ғана емес, психикадағы
бейсаналықтың да жұмысы. Құқықтық құндылықтардың саналанбаған еліктеуден
негіз алып, түсіну және саналау деңгейіне дейін жетеді. Әлемнің
индивидуалды бейнесі балалық шақта пайда болып, уақыт өте келе байып,
нақтыланып, интериоризацияланып, реттелінеді, және мұның бәрі автоматты
түрде бейсаналық деңгейде өтеді [1-3].
Құқық – бұл мемлекет бекітетін көптеген міндетті нормалар мен
ережелердің жиынтығы. Егер осындай ережелер болмаса, қоғам көптеген
жауласушы топтарға бөлініп, өмірдің қауіпсіздігі қамтамасыз етілген болмас
еді. Бұл ережелер бүгін ғана жасалып отырған жоқ, олар қоғамның өмір сүруі
барысында өңделіп, адамның психологиясы мен қоғамның өмір әрекетінде өз
бейнесін тапты, тарихтың түрлі кезендерінде әртүрлі болды. Жалпы
адамзаттық адамгершілік пен өнегелілікті бейнелей отырып, құқықтың
ережелері заңдарда ғана емес, салттарда, дінде, өнерде, әдебиетте, халық
даналығында бекіді.
Құқықтық психология – адам өз психикасы арқылы құқықтық мәндегі
құбылыстарды қалайша бейнелейтінін зерттейтін заң психологиясының бөлімі,
яғни құқықтық сананың қалыптасуының заңдылықтары мен психологиялық
механизмдерін зерттейді.
Құқытық сана – бұл қоғамның құқықтық тәртібі туралы пайымдаулар мен
білімдер. Бірақ, хабардар болудың тек өзі ғана жеткіліксіз. Қылмыскер де
ненің рұқсат, ненің рұқсат етілмеген екенін біледі емес пе. Білімдер олар
интериорияланбай (интериориялану – сыртқының ішкі тұрпатқа өтуі), өмірдің
жекелік реттеуіштеріне айланбай және өздігінен өзектіленбейінше мінез-
құлықты анықтай алмайды.
Нәтижесінде, адам еш күштенбей-ақ, өзін мораль мен заңға сәйкес
ұстайды және бәрін жаттап алғандығынан емес, басқаша жасай алмайтындығынан,
елестете алмайтындығынан, бейім еместігінен осылай болады. Құқық пен мораль
бойына толықтай сіңіп, оның болмысында өмір сүреді. Бұл сатыда үрдіс алысқа
– қажеттіліктік-ынталылық (мотивациялық) салаға жетті, ал адам ортаның
эталондары мен мәдениетін игеріп алды [4].
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын ұзақ уақыт бойы
деформациялады, ал заңдардың өзі құқықтар секілді емес, тұлғаның мемлекет
алдындағы міндеті ретінде қабылданды. Нақты бір адамның құқықтарымен
салыстырғанда, мемлекет пен билікке қатынас басым болды (шенді дәріптеу).
Сонымен бірге, құқықтан алшақтап, оны елемегені үшін жаупкершілікке
тартылмайтын қызметтегі адамдардың құқықтық мәдениеті төмен дәрежеде болды.
Халықтың құлдары әрқашанда басқалардан жақсырақ тұрды. Кеңестік дәуірдің
идеологияландырылғандығы жеке бастаманы басып, шығармашылық дамудың жетекші
механизмі - өзіндік ар-намыс сезімін шектеп тастады. Адам өз бастамасымен
еш нәрсе де жасай алмады, жоғары жақтан қандай да бір игілікті күту қажет
болды. Бір нәрсе болса: Сізге кім рұқсат етті?. Бәріне де әлде-біреудің
рұқсат етуі қажет емес қой.
Заңның ауқымды шеңберінде адам өзін ерікті және қорғалған іспетті
сезінуі керек, көптеген нәрселер азаматтың бастамасы бойынша туындауы тиіс.
Рұқсат бойынша өмір – бұл құлдар мен мырзалардан тұратын қоғамда болған
сана-сезімнің қалдығы. Бұндай ойлар қоғам үшін зиянды, себебі адамдардың
бастамашылдығын, жаңаны іздеуді, алға жылжуды басып, тұншықтырып тастайды.
Бұл тоқырауға әкеледі. Бірақ өмір диалектикасы сондай – бәрі де дами
береді. Дамудың қозғаушы күші кейбір билікті иемденушілерден туындайтын,
тұрақтылық бағытындағы үрдіс пен көшбасшылардың, жаңашылдардың өзгешелігі,
жекешелігі арасындағы қарама-қайшылық болып табылады [5].
Жалпы, кеңестік адамдардың көбісінің құқықтық мінез-құлығы дамыған
ішкі құқықтық ұстанымдардың әсерінен емес, конформды-атқарушылық (тұлғаның
социотиптік сипатының бар болуы себебінен) немесе мәжбүрлі-заңға
бағынушылық (жазадан қорыққандықтан заңға бағыну) деңгейде құрылды. Және
де, заңдарды оларды қалай да түсінуге қабілеті бар белгілі бір адамдар
жүзеге асырады. Егер бұл адам емес, компьютер болса, онда ол әрқашанда
дұрыс шешім қабылдар еді. Бірақ құқықтық белсенділік құжаттарға емес,
қалыптасқан құқықтың ділге (ментальность) байланысты болады. Бұл
ментальділік, құқықтық нормалардың әрбір адам үшін жекелік мәнге ие
болуынан көрінеді.
Осылайша, жеке азамат қандай да бір құқықтық нормаларды жеке тұрғыда
маңызды деп есептейді де, оларды әрқашанда орындауға тырысады. Мысалы,
ұрлауға, өлтіруге болмайды және т.б. Басқа нормаларды да ол маңызды деп
есептейді, бірақ оларды үнемі орындап отыруды қиын санайды. Яғни, ол әйел
адамға, балаға қол көтеруі мүмкін.
Нормалардың үшінші тобын мүлдем де маңызды деп есептемейді, мысалы,
көше ережесін бұзуы мүмкін. Қоғамның құқықтық институттар тарапынан
бақылаудың әлсіз болғандығынан, оларды елемеуі де мүмкін. Міне, осындай
жеке және зоналық-мәндік құқықтық позиция тән [5,6].
Бізде құқықтық қоғамды қалыптастырудың жалғыз ғана жолы төменненң
басталатын жол, адамның өз құқығын сезініп, қорғай алуынан, басқалардың
мүдделерін ескере отырып және өздерінікін құрбандыққа келтірмей,
басқалармен қарым-қатынасты реттестіруден басталатын жол болып табылады.
Микроәлеуметтік жағдайлар – адамның тікелей қоршаған ортасы. Құқықтық
сана-сезімнің дефектілерін, айнадағы секілді, өмірдің қазіргі көріністері
бейнелеп отыр. Құқықтық сана-сезімнің жоғарғы деңгейіне өмірдің игілікті
жағдайларында ғана жетуге мүмкін.
Яғни, әрбір адам ерікті және бастамалы түрде заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайту бойынша, әрекеттерді атқара алатындай жағдай жасалуы
керек. Мұндай жағымды әлеуметтік-құқықтық белсенділік орын алуы үшін,
адамда құқыққа қызығушылық пен құрметтің болуы, құқықтық мемекемелердің
беделін мойындауы болуы тиіс. Ал, қазіргі кезде әлі де адамдардың жекеше
құқықтық сана-сезімінде тұлғаның бұрынғы құқықтық деформациясынан қалған,
әлеуметтік әдеттердің, ережелердің консерватизмі сақталып отыр.
Осылайша, біздің құқықтық сана-сезімімізде біздің құқықтар
қорғалмайтыны туралы түсініктер бар болуда. Тұлға – басқаларң қатынасында
сен - маған, мен – саған формуласы бойынша психологиялық алмасу
механизмі жұмыс істейді, яғни, мұнда мінез-құлықтың құқықтық емес, моральды-
этикалық ретеуіштері басым түседі.
Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын
болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол
туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас
деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-
біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы
соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі
құқықтық сана санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды.
Осыған байланысты көптеген зерттеулер жүргізіліп мынадай нәтижелерді
көрсетті. Біріншіден, тұрмыстық құқықтық сананың мағынасын заңмен тікелей
теңестіруге болмайды, яғни оның білімін немесе заң нормасының құқықтық
құбылыстарға қатынасын қарастырады, себебі олардың әрқайсысында әртүрлі
өзіндік құрылымы бар.
Екіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас құрылымын гүл тәрізді
формада елестетуге болады, яғни оның ортасында белгі бар, бұл белгіден
барлық жағдайлар бірігіп белгілі бір қылмысқа жатқызады. Мысалы, өлім
қылмысын біріктіретін жағдайлар. Бұл орталықтан – нағыз ортасынан,
негізінен - тараулары жапырақтары таралады – яғни әртүрлі жағдайларға
байланысты қарастыратын қылмысты сипаттайды. Әрбір бұл жапырақтар, өзіне
сай орталығы бар (олар жиі қайталанушы) және перифериялық элементтерден
тұрады. Осыдан орай, осындай құрылымдар арнайы элементтерді мазмұндайды,
олар осы қылмыс туралы көзқарастарды басқа көзқарастар мазмұнымен
байланысты мәліметтерге жауап беруші. Мысалы, құқықтық институттар іс-
әрекеті.
Үшіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас өзіне ір жағдайды шешу
тәсілдерін, яғни бір жағдайда адамның реалды мінез-құлқын жасырып қалу
жағдайларының тәсілдерін ескеруін суреттейді. Төртіншіден, әлеуметтік
көзқарастың мағынасы бұл көпшілік ақпарат әдісі арқылы өтетінін білдіреді.
Осы мәліметтерге байланысты адамдар қандай қылықтар қылмысты тудыратын
деп есептейді және қандай қылықтар қылмыс болып саналады екенін көрсетелік:
- Өлтіру, бұл ең ауыр және әр уақытта бірінші тұрады деп есептеген.
- Зорлау (көбінесе ер адамның әйел адамды немесе керісінше) бұл қылықта
бірінші қатарға жатқызылады.
- Адамды тонау, бұл жерде қоғамды тонау мәселесі айтылмайды.
- Есірткені сату, қару – жарақтарды тарату.
- Лауазымды қылмыс (пара алу, коррупция т.б.).
- Экономикалық қылмыс мемлекеттік деңгейдегі ұрлық
- Тентектік, қоғамдық тәртіпті бұзуы.
- Тұтас халыққа не нәсілдерге қарсы агрессия білдіру (геноцид, расизм) [6].
Құқық туралы немесе қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас жалғыз жеке адам
аралық емес сонымен бірге телеарна арқылы тарайды. Бұнда әртүрлі қылмыс
туралы ақпарат беретін бағдарлама адам бойында құқықтық сананың
қалыптасуына әсері зор. Құқықтық сананы зерттеу адамдар арасындағы қарым-
қатынас продуктісі ретінде және жеке адамдар арасында, сонымен бірге
көпшілік қарым-қатынас тәсілі деңгейінде шыңайлықтың бейнеленуінің нәтижесі
ретінде қарастырады. Сонымен қатар құқықтық сана қандай да бір сыртын
белгілі бір күш игерушінің қатынасына манипуляция нәтижесі ретінде
қарастырмай, қаншалық адамның өз тәрбиесіжәне өз әрекетінің мінезі оның
құқықтық көзқарастар мағынасына із қалдырады [2].
Қоғамда құқықтық мәдениетінің пайда болуының алғашқы танысымы
балалық шақта басталады: ол ертегілерде заңдық көзқарастар; олардың балалық
рольдік ойында құқық функциялар және олардың қызметкерлері туралы түсінік
алады; көпшілік ақпарат тәсілдерінен, ересек адамдармен әңгімелесуде және
құқық құндылықтар туралы білімдер кітаптарды оқудан пайда болады. Балалық
шақта пайда болған жеке даралық құқықтық әлем суреті жас жоғарлаған сайын
жалпыланады және тұрақталады. Жеке адамның құқықтық әлеуметтену қорытындысы
жеке даралық құқықтық сананың пайда болуына байланысты. Жеке даралық
құқықтық сана – қоғамдағы ережелеу туралы білімі, бағасы және көзқарастар,
сонымен бірге құқық қызметкерлерінің мінез-құлық нұсқауы.
Бір адамның құқықтық сана мазмұны (оның құқықтық ақпараттануы,
құқықтық іс-әрекет бағасы, құқықтық өлшеміндегі мінез-құлқының мотивациясы)
ол оның жеке адамдық – азаматтың есею деңгейіне бағынышты. Есею кезінде
құқықтық сананың қалыптасуына әсер етуші ең негізгі агент: бұл жанұя,
мектеп, құрбы-жолдастар референтті тобы, еңбек ұжымы, көпшілік ақпарат
әдісі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі механизмі: идентификация,
илану, жұғу, еліктеу, сендіру.
Әлеуметтену процесінде құқықтық құндылықтар және нормалар (немесе
басқаша айтқанда, интерноризация ішке енгізу) игеру санасыз деңгейде
өтіледі. әсіресе жасөспірім кезінде маңызды бейнелер, олардың ата-аналары
және ұстаздары. Балалар алғашқы білімдерді осы адамдардан біледі, яғни
әртүрлі жағдайларда өздерін қалай ұстау керек және олардың әлеуметтік мінез-
құлқын қайталайды. Құқықтық әлеуметтенудің жағымды шарттарында құқықтық
сананың барлық құрылым компоненті (жақтары) жүзеге асады: интеллектуалды
(танымдық), бағалау (эмоционалды) және мінез – қылықтылық (ерікті-
мотивациялық). Танымдық компоненті құқықтық көзқарастар, білімдер мен
дағдыларын мінездемелейді. Эмоционалды компонент – бағалау құқықтық
нормалар туралы пікір мен қатынас (жағымды, немқұрайлық, жағымсыз). Мінез-
құлықтық компонент – құқықтық өлшемдердің мінез-қылыққа нұсқауы, яғни
құқықтық нормалардың әртүрлі түрлерін орындау және құқықты бұзушыға
жағымсыз қатынас жағдайларды қарастырады [7].
Құқықтық сана – қоғамдық сананың формасының бірі, оның мазмұны мен
дамуы қоғамның тіршілік ету материалды шартымен детерминеленге. Олар
қоғамдық қатынасты бейнелейді, олар реттеледі немесе құқықтық нормалармен
реттелуі тиіс. Экономикалық және басқа қоғамның қажеттіліктер санадан өтіп,
заңдық мотив формасын игеріп және құқықтық норманы білдіреді. Міне, осылай
қызығушылық пен қажеттілік арасыындағы қатынас, бір жағынан, және құқықтық
– екінші жағынан, құқықтық сананы жанамалайды.
Құқытық сананың негізгі компоненттері – бұл танымдық, бағалау және
реттеуші. Танымдық функция заңдық білімдердің белгілі бағысының
сәйкестенуі (бұған идеялар, категориялар, көзқарастар, елестету және т.б.
жатқызамыз), бұл интеллектуалдық (ойшыл) нәтижесі және құқықтық дайындықң
түсінігін түсіндіреді. Білім әр кезде адамда белгілі қатынасты, бағалауды
тудырады. Жеке даралық құқықтық сананың дамуына сыртқы әлеуметтік орта
басымдылық көрсетеді. Оның қалыптасуына көптеген факторлар қоғамдық-
әлеуметтік ережелер сияқты, сонымен бірге микро ортада, яғни бұл орта жеке
адамды жанамалайды, қоршайды. Жеке даралық құқықтық сананың қалыптасу
процессінде бұл факторлар нақты өмір шарттарына байланысты және адамның
психологиялық ерекшеліктерін, оның іс-әрекетінде жүзеге асырады.
Жоғарыда көрсетілгендей құқықтық сананың негізгі механизмдері сөйлеу-
ойлау іс-әрекеті. Бірақ, бұл құқықтық сананың қалыптасуының қорытындысында
эмоционалды сфера жүзеге асырылмайды дегенді білдірмейді. Нағыз оның
қатысуымен құқық норма және субъектідегі қайғы сезімі тереңдетілген
құқықтық сендіруге өтеді, яғни оларды орындауға ұмтылушылығын арттырады.
Құқықтық сананың адамгершілік қасиеттерінің бір-біріне байланыстылығы
олардың құқық және моралді бағасының бірлігінде көрсетеді [1].
Құқықтық сана жеке адамның әлеуметтік білім деңгейін кеңейтеді,
әлеуметтік-экономикалық реттерді түсінуге, ұғынуға әсер тигізеді.
Қорытындылай келе құқықтық жоғары құрылымын анықтайды. Нормадан тыс
сананың және жеке адам мінез-қылқының ауытқуы бірнеше жайттарға байланысты,
яғни олардың ішінде үлкен әсер тигізуші жағымсыз факторлардың жеке адамның
санасының қалыптасуында.
Қылмыс жасаған адамдарды зерттей отыра мынадай нәтижелер дәлелдеп
алынған, ол мына төменде жазылатын заңдылықтарды туғызады:
• Қылмыс жасаған адамдардың құқықтық сана аспектілер, ережелері бойынша
жүзеге асырылатын қоғамдық санамен сәйкес келмейді және құқықтық нормаға
қарсы болады.
• Қылмыскерлер нақты құқықтық норманы немесе топтық норманы жоққа шығарады.
• Қылмыскерлер дұрыс және әділді ретінде әрекеттеуші құқықтық нормасын
қабылдайды. Оның абстрактылық түсінуінде берілген жазаны өзіне қатысты
әділетсіз деп санайды [8].
Біздің ойымызша құқықтық сана индивидтің өмір бойында қалыптасады.
Нәресте туғаннан құқықтық сананы игермейді, ол әлеуметтену барысында жүзеге
асырылады.
1.2 ЖАСӨСПІРІМДЕР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНАНЫҢ БҰЗЫЛУЫНЫҢ
КӨРІНІСТЕРІ
Жеке адам аралық қарым-қатынас – азаматтық қоғамның өмірлік
қажеттіліктерімен бір уақытта жүзеге асырылатын шарт. Адамның әлеуми-
таримхының тәжірибесін игеру барысындағы баланың тұлғалығының
қалыптасуындағы көп мақсатты және оңайтылығының механизмі.
Жора жолдасымен қарым-қатынас, жеке біріккен іс-әрекет ретінде –
баланың тұлғалық қалыптасуының алғы-шарты. Қарым-қатынас процессінде ол
коммуникативті дағды және икем жаттықтырады, және өз Менң және қоршаған
орта туралы білімін жора жолдастарымен салыстыра отырып қалыптастырады.
Оның қалыптасуы индивидтердің дамуымен шарталған, яғни ол олармен жанама
немесе тікелей қарым-қатынаста боладың20
Жалпы жеке адам аралық қарым-қатынас үш жақтан тұрады:
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы ақпаратты алмасуымен байланысты,
жора-жолдасының жинақтаған білімдерін бір-бірімен толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық интерактивті жағы біріккен іс-әрекет процессінде құрбы-
құрдастарының өзара практикалық, өзара әсерін қарастырады. Бұнда олардың
бір-біріне көмектесу, бір-бірімен бірігіп әрекеттесу, бір-бірімен келісу
және т.б. қасиеттер, яғни жасөспірімдер өз құрбы-жолдастарымен бірігіп
жұмыс атқару қабілеті пайда болады.
Қарым –қатынас икемділігі мен дағдысының жоқ болуы немесе олардың
құрастыру, тұжырымдауының жеткіліксіз болуы жасөспірімнің тұлғалық
қалыптасуына әсерін тигізеді, және оны тәрбиелеуде қиындықтарды әкеледі.
Перцептивті жағы жасөспірімнің өзінің жолдастарын, құрдастарын қабылдау
және олардың индивидуалды қасиеттерін және ерекшеліктерін тану процессін
мінездемелейді. Бірін-бірі тану және қабылдау процессінің негізгі механизмі
болып идентификация, рефлекция және стереотипизация табылады.
Қарым – қатынастың коммуникативті, интерактивті және перцептивті
жақтарының бірлігі балалардың өмірлік іс-әрекетінің ролі және формасы,
сонымен бірге оның мағынасын анықтайды. Жасөспірімдердің өз құрбы-
жолдастарымен қарым-қатынасы, сонымен бірге олардың ересек адамдармен қарым-
қатынасы өмірлік қажетті және адамның нормалды дамуының шарты болып
табылады. Әлеуми-психологияның тәжірибені бала бойында әдеттенуі үшін қарым-
қатынас ортасын толықтырып, көбейтіп, кеңейтіп отыру керек.
Қарым-қатынастың интенсивтілігі, формасы мағынасы жасқа байланысты
өзгеріп отырады. Осыған орай жасөспірім балалардың құрбы-құрдастарымен
қарым-қатынасы бір үлкен құндылықты білдіреді. Яғни, ол олардың бір-біріне
қызығушылығының өсуі және өзін құрбы-құрдастарымен салыстыруы, сонымен
қатар олар интимдік достықты игеруге, орнатуға ұмтылады [10].
Ересек жасөспірім үшін – мінез-қылық эталоны, еліктеудің үлгісі. Құрбы-
жолдас – бұл біріккен іс-әрекеттегі партнеры. Жасөспірімдерде ересектерден
және құрбы-жолдастарынан жаңа талаптар қойып өзара қатынастың
көптүрлілігін тудырады. Егер төменгі сыныптағы баланың жағдайы үлгерімінің
негізіне байланысты болса және ересек адамдардың талаптарын орындаудағы
мінез-қылығына тәуелді, ал жасөспірімдер көбісі құрбы-жолдасының топтық
күтуіне сәйкестенуін маңызды қояды.
Осыдан мынадай қасиеттердің, яғни батылдық, аңғарымпаздық, зеректік,
өз досын түсіну және оған көмек көрсету икемділігі құндылықтың негізі болып
табылады. Жасөспірім өзінің құрбы-жолдасына өзі көмек көрсетуге, тірегі
болуына дайындығын білдіреді, бірақ та жолдасынан сондай көмекті күтеді,
яғни әділеттілікке ұмтылу жасөспірімдер арасындағы қатынастарды
кұрделендіреді. Өзінің құрбы –жолдастарымен қарым-қатынасынан жасөспірім
әлеуметтік және моралді есеюінің жаңа деңгейінің көтерілуіне мүмкіншілігін
алады, ол үшін бұл дербестілік, өмір сферасының құндылығы және маңыздысы.
Жасөспірім кезінде құрбы-жолдастарымен қарым-қатынас 2 тенденцияны
құрайды: қарым-қатынасқа ұмтылу және берілген топқа қабылдануға ұмтылу.
Жеке даралықты игеру қажеттілігі және оларды сыртқы ортаның қабылдауына
жету, ересек болуға немесе сол сияқты болуға ұмтылу бұл кезеңнің негізгі
қажеттілігі.
Құрбы-жолдасының ұйымдасқан құрылымды топ (әртүрлі қоғамдық ұйым) және
официоналды емес топ, бұлар жасөспірімді өзіне тартады және бұлда олардың
қызығушылығы, симпатиялары бірігіп жалпыланады. Жасөспірімнің жеке
қасиеттерінің бір топқа құнды болып саналып, ал екінші топты басқа
ажыратылып одан бас тартады және оны құнды деп санамайды. Мынадай
жағдайлар кездесіп отырады. Өзіне деген көзқарастар арасында қайшылық және
өзіне деген қатынас, немесе қарым-қатынаста сәтсіздік кездессе жасөспірімді
топты іздестіруге итермелеуі мүмкін сол жерде ол өзін басқа жағынан бекіте
алады және белгілі бір жағдайлардың ықпалына түсуі мүмкін. Бұл формалды
емес топ болуы мүмкін, кейбір кезде жағымсыз әлеуметтік мінез-қылықтарымен
байланысты (соңғы жылдары бұған фанаттарды және т.б. тпотарды жатқызамыз)
болуы да мүмкін. Жасөспірімдерде қарым-қатынас процессі бірінші жоспарға
адамгершілік қасиеттердің комплексін қояды. Бірақ бір немесе екі жағымсыз
қасиеттер бар жолдасы жеткілікті, яғни оның барлық адамгершілік қасиеттерін
жоққа шығаруға.
Құрбы-жолдастар тобы мектеп жасындағы адамгершілік қасиеттердің
қалыптасуына әсерін тигізеді, яғни олар әлеуметтік өзара әрекет формасы
және эмоцияның көрінуі сферасы, бұлардың қажеттілігі, жасөспірімдерді осы
топқа деген жан мен тәнімен берілуін білдіреді, яғни осы топқа деген
әділетті қатынас, өзара бір-біріне достық көмек көрсету. Ал, егер процестің
біреуінің бұзылуы шиеленіске әкеп соғады [10].
Жасөспірім кезінде шиелініс топтарды әртүрлі құнды көзқарастары және
әртүрлі адамгершілік қасиеттерінің болуынан шығады. Жасөспірімдер арасында
конфликттер көп болады, ол қандай жағдайда туындайды, яғни ересек
адамдармен қарым-қатынасынан қанағатсызданбауы, өз құрбы-жолдастарының
ортасына қабылданбауы, жеке даралануға ұмтылудың күшеюінен туындайды.
Жасөспірімнің әлеуметтік ортасының күшеюі, оған оқушылармен өзара
әрекеттеседі, яғни олар осы дүниеде өзінің орнын анықтауға ұмтылуы
шартталады. Қарым-қатынас құрбы-жолдастармен – олардың ересектіліктің
жүзеге асырудың алдындағы күнделікті қорытынды дайындық. Жасөспірімдер бұл
кезде әртүрлі жасқа және әртүрлі статусқа рольдік жинағын кеңейтіп өзара
қатынас құруға тырысады. Есеюдің бір деңгейі, бұл жеке адамның басқа адамды
түсіну, яғни ол іскерлік және жеке өзара әрекет құруға әсер етеді. Жоғары
сынып оқушылары құрбы-жолдастарының қайсысымен емтиханға дайындалуға
болады, ал қайсысымен бос уақытын өткізуге болатыны туралы жақсы біледі.
Жасөспірім балалардың құрбы-жолдастарымен қарым-қатынастағы
психологиялық функцияларын үшке бөліп көрсеткен. Біріншіден, қарым-қатынас
– ақпаратты маңызды каналы, бұнда жасөспірімдер ересектерден алмаған
мәліметтерді өзара талқылау. Екіншіден, бұл арнайы іс-әрекеттің түрі жеке
адамаралық қатынас, бұнда құндылық-бағдардың қалыптасуының шарттарымен
қамтамасыз етеді. Үшіншіден, бұл арнайы эмоционалды контакт. Топқа енудің
ересектерден эмансипациясынан туындайды және өз құрбы-жолдастары жағынан
психологиялық қорғанысты сезінуден пайда болады. Егер жеткіншек кезінде
құрбы-жолдастарының құндылығын игеру бағдар болса, ал жасөспірім негізінде
бір-бірімен түсіну. Жасөспірім кезең – ең қиын және қауіпті кезең. Осы
кезеңде жасөспірім ата-аналарына, мұғалімдеріне және құқық сақтау
органдарына бас ауруын тудырады [11].
Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени-психологиялық концепциясын
қарастырған және жасөспірімдердің жеке адам болып дамуының 3 мүмкіндігі
типіне бөлген. Бірінші, бұл кезеңге жеткенше өзінің екінші рет өмірге
келген сияқты сезінеді, яғни оның нәтижесінде жаңа Мен болып қалыптасуы
жатыр. Екінші тип, бұл типтегі жеткіншек ол өте жай, толқынды өзгерістер
арқылы ешқандай ауытқусыз, ешқандай терең өзгеріссіз жеке адам болып
қалыптасады. Үшінші типіне, ішкі қорқынышты және кризистерді жеңу үшін
жеткіншек белсенді түрде өзін тәрбиелеуге көшеді.
Л.С. Выготский көптеген зерттеулердің нәтижесін жалпылай отыра, былай
жазған: Сыртқы ортаның әсері ойлаудың дамуын өтпелі кезең сияқты үлкен
мәнді игере алмады. Яғни бұнда өтпелі кезеңге сыртқы ортаның әсері үлкен
зор роль атқаратынын көруге болады. Ст. Холл бұл кезеңді балалық шақтан
ересекке өтпелі кезең ретінде қарастырған. Жасөспірімдердің ең негізгі
міндеті – бұл өзіндік сананың қалыптасуы, яғни осы жаста психологиялық
негіздерін меңгеруін қарастыруға болады [12].
Э. Штерн жасөспірімдердің психикалық дамуын 2 жағынан қарастырған.
Бірінші жағынан, ойы мен сезімінің бағыты, идеалдарымен оның ұмтылуы;
екінші жағынан, оның әрекетінің негізгі бейнесі. Жасөспірім жеке адамы
біріншіденең жоғарғы қандай құндылықң күйзеліске түсіп, оның өмірін
анықтаушы жағдайда дамиды.
Жасөспірімдік шақтағы конфликт ерекшеліктері. Көптеген ата-аналар өз
баласынан өзінің жалғасын немесе кейінге қалдырған армандар мен жоспарын
орындайтын адам ретінде көргісі келеді. Бірақ, өсіп келе жатқан
жасөспірімде өзінің өмір позициясы қалыптасады және ол осы позицияны
қалыптастыру үшін автономияға ұмтылады.Осындай түрлі позициялар
жасөспірімнің үлкендермен конфликтіге түсуіне ықпал жасайды.
Жасөспірімдерге қарағанда үлкендердің позициялары тұрақты болғандықтан,олар
өз түсінігіне қарай балаларды итермелейді. Осындай конфликтті шешу үшін
жасөспірім мен үлкен кісінің өз-өзін ашу, өз-өзін тану, өз-өзін қабылдау,
өз-өзін дамыту жұмыстарымен айналысу керек, яғни осыған байланысты
тренингтік жұмыс жүргізу керек.
Сонымен бірге, жасөспірімдік кезеңнің тұлғааралық конфликтілері қарым-
қатынастың мотивационды негіздерімен детерминантталған. Көптеген зерттеулер
көрсеткендей, құрбы балалармен жекелеген қарым-қатынаста мынадай
сипаттамалар әсер етеді: конфликттілік, масаттанушылық, қырсықтық,
пессимизм, күдіктенушілік, эгоцентризм, эмоционалды ригидтілік, конформизм,
қатыгездік. Осындай сипаттамалары бар жасөспірімдер қоршаған адамдармен
билік, көш басшы ретінде өзара қарым-қатынасқа түседі, олар көбіне белгілі
бір әлеуметтік статусқа ұмтылады. Мотивационды- қажеттілік сферасында
жекеленуге ұмтылатын жасөспірімдер “КАТАБОЛИЗМ” (А.Валлон) фазасында тұрып
қалады, сонымен бірге субъект-объект- яғни, социумда объектті қарым-қатынас
құруға ұмтылады [13].
Қарым-қатынастағы аффилиацияға жасөспірімдердің әлдеқайда жағымды
тұлғалық дамығандар ұмтылады. Олардың сипаттамалары мынадай: сенушілік,
жұмыскер, жігерлілік, эмпатия, мейірімділік, ұстамдылық, жұмсақтық,
интеллектуалды қызығушылық, энтузиазм, конфликт шешудегі ұстамдылық,
осындай жасөспірімдер әлеуметтік статусқа ұмтылмайды. Жасөспірімдер субъект-
субъектті қарым-қатынасты ұстанады.
Әлеуметтену процесінің ең маңызды мектебі отбасы, құрдастарымен
қатынастағы референтті топ екені белгілі. Жасөспірімдік шақтың
қиыншылықтары неизбежны. Бірақ барлығы үшін ауыр және жарақатты болмайды.
Осы кезеңнің жағымды өтуіне баланың ортасы үлкен әсер етеді, яғни достары,
жанұясы және т.б.
Құрдастармен қатынастағы эмоционалды қозулардың туындауы жүріс-
тұрыстағы ауытқушылық және тағы басқа да психологиялық проблемалар
жасөспірімнің балалық шағындағы келеңсіз құбылыстармен тікелей байланысты.
Баланың өз жақындарымен өзара әрекеттестік ерекшелігі оның қатынас
қажеттіліктерінің толық қанағаттануы мен өміріндегі бастапқы жылдарында
қалыптасқан басқа адамдармен қатынасының сипаттамасы анықтайды. Отбасы-
бірнеше адамның бірігуін, кейде отбасылық топтың толық қарама-қайшылықты не
өзара бірліктегі міндеттерді көрсетеді [14].
Отбасын қалыптастыра отырып, болашақта қарым-қатынас қалай орнығатынын
айту мүмкін емес. Жақын туыстық, интимді қалыптасқан жағдайда да махаббат
сезімімен қатар отбасындағы қарама-қайшылықтың да пайда болуы нәтижесінде
қақтығысу мен жан-жаққа ыдырау да басталады. Қарама-қайшылықты сезіммен
күресу жаңа буын ұрпаққа тән тенденциялар мен заман талабына сай
приоритетті ересектердің түсінбеуі ата-ана мен жеткіншек арасындағы дау
жанжалды тудырады. Жасөспірімдердің конфликтті мінез-құлқын зерттеудің
жүйелік негіздері жағымсыз мінез-құлықтың негізгі үш бастауын көрсетеді:
1) Отбасы- жасөспірімнің конфликтті жүріс-тұрыстың моделін
демонстрациялайды. Сонымен бірге оның нығаюын қамтамасыз етеді.
2) Конфликтті жүріс-тұрыстың жасөспірімнің өз құрдастарымен өзара
қарым-қатынасында игеріледі.
3) Жасөспірімдер конфликттегі реакцияларды шынайы мысалдармен үйреніп
қана қоймай, сондай-ақ символикалық жағдайлардан да игеретіні белгілі болып
отыр. Жасөспірімдердегі конфликтілі жүріс-тұрыстың қалыптасуы көптеген
факторлардың әсер етуіне байланысты күрделі және көп қырлы процесс екені
айдан анық. Жалпы агрессиялы жүріс-тұрыс отбасының, құрдастарының, сонымен
бірге көптеген информация құралдарының әсерімен анықталады. Отбасындағы
күшті араздық, ата-ананың суық қарым-қатынасы баланың конфликтті жүріс-
тұрысқа бейімділігін көрсетеді. Ата-аналар өздерінің жасөспірім ұл-
қыздарының жазалау мен сабақ үлгерімін қатаң тексеретін жағдайда өз
балаларын тыңдамаушылық және агрессиялы жүріс-тұрысты болуына итермелейді.
Кейде жазалау дұрыс қолданылған жағдайда да бұл өз кезегінде жүріс-тұрысқа
күшті позитивті ықпал етуі мүмкін. Сонымен қатар жасөспірімнің конфликтілі
жүріс-тұрысына құрдастармен қарым-қатынасы әсер етеді. Жасөспірім өз
құрдастарымен қарым-қатынасқа түскен кезде басқа балалардың жүріс-тұрысын
бақылай отырып үйренеді. Конфликтті балалар оның жүріс-тұрысының өзгеруіне
ықпал етеді. Конфликтке бейім жасөспірімдер агрессиялы балалардың ортасынан
өзіне жақын достарды іздейді [13].
Жасөспірімдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Техникалық және гуманитарлық факультеті
ДИПЛОМ Ж Ұ М Ы С Ы
Тақырыбы: ЖАСӨСПІРІМДЕР БОЙЫНДА ҚҰҚЫҚТЫҚ САНАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЗЕРТТЕУ
Орындаған
4-курс студенті __________________________________ Умирзақова И
Ғылыми жетекші
п.ғ.к __________________________________ Болтаева
Ә.М.
Рецензент __________________________________
Норма бақылаушы _______________________________
Қорғауға жіберілді:
Техникалық және гуманитарлық
факультетінің деканы ________________________________
Қорғауға жіберілді 2010ж
Хаттама №
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
Заң психологиясындағы құқықтық сана және оның теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Жасөспірімдер қарым қатынасы және құқықтық сананың 32
бұзылуының көріністері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Жасөспірімдер тобындағы қылмыстық мінез-құлықтың сипаттамасы 46
ІІ ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Эксперименттік зерттеу мақсаты, міндеттері, 47
болжамы ... ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы 51
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық 56
талдауы ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қолданылған әдебиеттер 60
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
К І Р І С П Е
Өзектілігі. Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы
туралы айтатын болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген
қатынасы және ол туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық
нормасына деген қатынас деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң
және құқықтық сананы бір-біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ
туындайды. Олардың құрылымы соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын
теңестіргенде бірі, екіншісі құқықтық сана санасы туралы шешім оның
толықтығы және зиянын қарайды.
Жеке адам бойында құқықтық сананың қалыптасуы және оған әлеуметтік
ортаның әсерін зерттеудің өзектілігі оларды қылмыс, құқық нормалары
туралы әлеуметтік көзқарастарының жүйесі ретінде жаңаша қарастыру,
қылмыстың алғы түрткісін танып, оның алдын-алу жұмыстарының мемлекеттік
дәрежедегі маңыздылығымен сипатталады.
Құқық бұл- мемлекет орнататын қажетті нормалармен ережелер. Егер
мұндай ережелер болмағанда, қоғам өте көп бір-бірімен кектесіп жүретін
топтарға бөлініп, өмірге деген қауіпсіздік қамтамасыз болмайтын еді. Бұл
ережелер бүгін жасалынған жоқ, олар әр тарихи уақытта әртүрлі болған.
Құқықтық сана - өз құқықтарын білу ғана емес, өзін-өзі бақылау,
жауапкершілік. Кімнің алдындағы жауапкершілік? Жауапкершіліктің ең жоғарғы
деңгейі - өзіңнің алдыңдағы жауапкершілік. Бұл ұжданның дауысы.
Құқықтық пайымдаулар – күрделі психоәлеуметтік құбылыстар. Олар –
көптеген детерминанттардың нәтижесі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі
3 жағдайын бөліп көрсетуге болады:
• Макроәлеуметтік жағдайлар – қоғамның шынайы әлеуметтік-экономикалық
мүмкіндіктері, құқықтық жүйе, құқықтың беделі және т.б.
• Микроәлеуметтік жағдайлар – нақты формалды және формалды емес топтардағы:
отбасы, мектеп, жасөспірімдік бірлестіктер, референтті топтардағы
субмәдениеттік құқықтық бағдарлар.
• Тұлғалық жағдайлар – субъективті құқықтық белсенділік. Егер бұл тұлға
болса, қоршаған ортасына қарамастан, адам қалай да өзі шешім қабылдайды;
және де нашар отбасында тәртіпті адам өсіп шығады. Оларға тоқтала
кетейік.
Соңғы жылдары кеңестік кезеңде қалыптасқан ерекше ментальділіктің
әсері туралы жиі айтылуда. Ол құқықтың құндылықтарын дұрыс бағаламауға
(құқықтық негативизм), немесе заң талаптарына жеңіл, жауапкершіліксіз
қарауға (құқықтық инфантилизм), құқық нормаларын белсенді түрде
қабылдамауға (құқықтық нигилизм) әкелді.
Қазіргі қоғамда әсіресе жасөспірімдер арасында қылмыстың көбеюі,
құқықтық сананың тұлға бойында қалыптасуына белгілі бір сыртқы орта
жағдайларының әсерінен бұзылуы, яғни бұл жағдайлар адамды қылмысқа
итермелейді.
Жасөспірімдік кезең жеткіншектік кезеңнен бір саты жоғары, яғни бұл
олардың жеткіншектерге қарағанда құқық туралы білімі жинақталған, құқық
туралы көзқарасы қалыптаса бастаған кезі деп есептеледі. Бұл кездегі барлық
жасөспірімдер – оқушылар, яғни олар ата-аналар (мемлекет) асырауында,
қамқорлығында және олардың жетекші іс-әрекет оқу болады. Құқықтық
санадағы әлеуметтік көзқарас бұл күнделікті адамдар арасындағы қарым-
қатынас барысында құқық туралы, қылмыс туралы мәліметтерді өзара
бөлісіп, пікір алысып отырады.
Әлеуметтік көзқарас өзара тұлғалық қатынасы арқылы және
көпшіліктер арасындағы қатынастар арқылы пайда болады және таралады.
Нәтижесінде, күнделікті қоғамның, әлеуметтік ережелердің, ата-ананың, құрбы-
жолдастарының жасөспірімге әсері құқықтық сананың қалыптасуына әкеп соғады.
Мысалы, жанұяда жиі-жиі ұрыстардың болуы, ата-аналардың өзара
келіспеушіліктері, жеткіншектерді ұрып соғу түрінде жазалау, баланың
бойында қызбалық, жоғары қозғыштық ұстамсыз қасиеттеріне тудырады. Көбінесе
жасөспірімдердің бойында жағымсыз психикалық күйлер, қалыптар көрінеді:
қанағаттанбаушылық, қорқыныш, сенімсіздік, жалғыздық, селсоқтық және т.б.
әрбір психикалық күй ішкі жағымсыздың алғы шарттарымен байланысты. Бұның
бәрі сыртқы ортаның жағымсыз әсерінен туындайды.
Кейбір жағдайда әлеуметтік жағдайы жақсы жанұядан да қазіргі заманда
жасөспірімдердің құқықтық санасының қалыптасуына әлеуметтік мінез-құлқының
жағымсыздануы, бұзылуы кездесіп отырады. Бұнда ата-ананың баласына деген
үлкен сүйіспеншілігі, яғни баланың айтқанын тым орындау, еркелету, орынсыз
ақша беру т.б. қарым-қатынастардан жасөспірімнің қажеттілігі арта түседі.
Бұл жағдайда бала эгоист, еріншек, қиындықты шеше алмай, өзіне сүйене
алмайды.
Жасөспірімдердің өзін-өзі бекіту қажеттілігінің қанағатсызданбауы жеке
қылмысқа әкеп соғады. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың қалыптасуы
өзара қарым-қатынас процесіне тәуелді. Себебі құқық туралы мағлұмат,
ақпарат күнделікті қарым-қатынас процессінде жүзеге асады.
Зерттеудің мақсаты. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың
қалыптасуына әсер ететін факторлар (жанұялық қарым-қатынас, қоршаған орта,
өзін-өзі бақылау т.б.) мен олардың қылмыс туралы көзқарасын зерттеу.
Зерттеу болжамы. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың қалыптасуы
қоршаған орта мен жеке адам аралық қарым-қатынас ерекшеліктеріне
байланысты.
Зерттеу пәні. Жасөспірімдердің бойында құқықтық сананың қалыптасуы
Зерттеу объектісі. Жасөспірімдер тобы.
Зерттелушілер сипаты. Зерттеу тобына балалар коллониясындағы
жасөспірімдер, ал, бақылау тобына әдеттегі жасөспірімдер қатыстырылды.
Біздің ойымызша жасөспірімдердің тұлғалық құқықтық санасының
қалыптасуы біріншіден, жанұялық тәрбиелеу барысында, оқу барысында, жанұя
дәстүрінде сол ортаның адамгершілік ахуалына байланысты.
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 ЗАҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Заң психологиясының аясында құқықтық сананы таным процессінің
қорытындысы, шешімі ретінде (көпшілік және қоғамдық сана ретіндегі
жағдайда) және оған сай құрылым ретінде (бұл әлеуметтік көзқарасы кезінде)
қарастырады.
Құқық психологиясы – адамның құқықтың мағынаға ие құбылыстарды өз
психикасында қалай бейнелендіретінін және психологиялық механизмдер мен
құқықтық сананың қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін заң психологиясының
бөлімі.
Құқықтық сананы түсіндіруде күнделікті құқықтық санаға қосатын бірнеше
қасиеттермен байланыстырады: мысалы – қоғамдық сана, көпшілік сана,
әлеуметтік көзқарас. Бірақ бұлардың бәрімен тек бір ғана құқықтық сананы
түсіндіреді. Құқықтық сана - қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас, басқа
сөзбен айтқанда қоғамдық немесе жеке даралық сана сферасы, яғни
ол өзіне құқық туралы білім, құқыққа деген қатынас және құқықыты
қолданатын іс-әрекеттерді кіргізеді. Құқықтық сана – құқты нормалары жоқ
және әрекеттеуші құқ туралы көзқарастар жиынтығы ретінде қарастырады.
Қазіргі кезде құқықтық сананы зерттеу құқтық сана қалмыс деңгейін
бағалау, қылмыс алдына қорқыныш, қылмысқа, қылмыскерге байланысты
әлеуметтік нұсқау, жазалау ретінде жүзеге асырылуда. Жеке даралық құқықтық
сана тәрбие, білім, әдет, сол ортаның адамгершілік климаты, яғни адамның
қоршаған ортасының әсерімен қалыптасады. Заң мен құқықтық сананың мазмұнын
салыстыру үшін және олардың сәйкес деңгейін анықтау үшін олардың
құрылымдарының сәйкестілігін білуі керек, бұған қарсы жағдайда олар бір-
біріне байланыспайды. Зерттеу мақсатына байланысты бұл мақала күнделікті
құқықтық сана құрылымын талдайды.Зерттеу мақсатына байланысты негізі
ретінде құқықтық сананың әртүрлі компоненті және әртүрлі ол туралы
көзқарастар ретінде қарастырады.
Құқықтық сананың компонентттері туралы айтатын болсақ, құқықтық сана
үш немесе төрт компоненттерді өзінен бөліп шығарады. Біріншіден, оның
құрылымы аттитюд құрылымына ұқсас, ол өзіне когнитивті (білім, елестету),
бағалау ( баға және эмоционалды қатар жүру), және еріктік (түрткі және
мақсат, бір жағынан дағды, басқа мен әрекет тәсілдері) компоненттерін
өзіне қосады. Төрт компоненті құрылымды қолданатын жағдайда бағалау
компоненті екіге бөлінеді: жеке бағалаулығы (бұл құқықтық нормаларға және
құбылыстарға адамдардың баға беруі) және энергетикалық ( бұлда құқықтық
мінез-қылықта эмоцияның қатар жүруі) жатады [1].
Құқықтық сананың мағынасын білу жағдайда, мынадай терминдер қоғамдық
сана және көпшілік сана қолданылудан шыққан. Бұнда кейбір объективті
шыңайлықты адамның бейнелеуінің маңыздығын, соның ішінде әлеуметтік
экономика, саяси, құқықтық және т.б. акцент өте жиі жасалады. Әлеуметтік
көзқарас жағдайында адамның білімін және көзқарасының келісім мінезін атап
көрсетіп, яғни бұнда адамдар арасындағы коммуникативті процесс, жеке
тұлғалық ретінде. Сонымен топтық деңгейде зейін орталығында болады, назарға
алынады.
Құқықтық сана субъектісі қасиетінде бөлек адам ретінде, сонымен
әлеуметтік топ ретінде қарастырылады. Қоғамдық сана ретінде құқықтық сананы
зерттеу, бұнда екі мүмкіншіліктер назарға алынады, яғни мұнда мынадай
жағдайларды атап өтіледі. Құқықтық сананы бөлек адамдардың жетістігі болып
саналады. Ол әлеуметтік топқа қосылуы, яғни бұнда кіші немесе үлкен топтың
оған мазмұнды әсер етуі. Осыған мысал ретінде заңгерлердің, мұғалімдердің,
дәрігерлердің кәсіби құқықтық санасы болып табылады.
Құқықтық сананың субъектісі – көпшілік сананың аспектісі ретінде
немесе әлеуметтік көзқарасының жиынтығы ретінде, бұнда үлкен әлеуметтік
топ, ұлт немесе нәсіл ерекшеліктерінің негізінде бөлініп шығуы, бұл жасы,
жынысы, азаматтылығы, іс-әрекеті, тегі және т.б. қарастырылады.
Құқықтық сананың тұтастылығы және қайшылықсыздығын қарасақ. Қоғамдық
сананы қарағанда көпбейнелі, яғни оның кейбіреулері бір-бірінен формалары,
түрі, элементінің алшықтау процессі жиі айтылады. Бұнда мынадай формаларды
атап өтуге болады: ол, құқықтық сана, саяси сана, моральді сана және т.б.
түрлер болса: ол, таным немесе қатынас, күнделікті немесе теориялық; және
элементі, ал құқықтық сана өз-өзімен жеткілікті қайшылықсыз құрылымы
ретінде бағаланады.
Көпшілік сана терминін пайдалансақ, оның әртүрлі компоненттерге,
формаға бөлінбеген, сонымен бірге оның қайшылығы және әртүрлі элементтердің
өзара келіспеушіліктері жиі еске алынып отырады. Және, қорытындылай келе,
әлеуметтік көзқарастар байланысында құрылымы ядролық және перифериялық
элементтері бар және оны жүйеге қосу туралы сөз айтылуда [2].
Құқықтық сананың тұрақтылығы: құқықтық сана өзінің өзгеруінің
қозғалысының деңгейімен ажыратыла алады. Жеке түрде қарағанда қоғамдық
сана терминінің көбінесе тұрақты және жай өзгеруші білім ретінде
қолданады, ал көпшілік сана түрінде – мобилді эәне тез, оңай құқықтық
сананың компоненті деп түсінеді. Ал әлеуметтік көзқарас олардың ортасында
орналасқан сияқты. Таным процессіне қатынасы: құқықытық сананы таным
процессінің қорытынды, нәтижесі ретінде қарастырылады, яғни сонымен бірге
көпшілік, қоғамдық сананың жағдайы ретінде және әлеуметтік көзқарастағы
оған тән құрылым ретінде.
Құқықтық сана бізге өзінді бағалы ретінде қызықтырады (ол біріншіден
қоғамдық санада байқалады) немесе мінез-қылықпен байланысы (ол көпшілік
сана және әлеуметтік көзқарас жағдайы ретінде). Құқықтық сананың субъектісі
– бұл үлкен топ, негізінде азаматтылығы бар және жасына байланысты.
Құқықтық сананың пайда болуына үлкен үлес қосқан – қарым-қатынас. Ол қандай
да болмасын, яғни өзара жеке қарым-қатынас, сонымен бірге көпшілік ақпарат
құралы деңгейінде жүзеге асады. Құқықтық сананы бөлек-бөлек элементтердің
қосылысы деп түсінуге болмайды, оны тұтас бір жүйе ретінде қарастырып, одан
орталық және перифериялық элементтерді бөліп шығаруға болады.
Осыған орай оның бір компоненті белгілі-бір мінез-құлықтың моделі
болып саналады. Содан кейін бір процесс арқылы адамдардың қимыл-қозғалысын,
істеген ісін реттейді, сонымен қатар бөлшекті түрде қолданылған тәсілдері
негізінде қалыптастыруы мүмкін. Құқықтық сананың құрамында вербалды
компоненет қана емес, сонымен бірге образды бейнелі компонент бар. Құқықтық
сананың мінездемесі қалған екі критерияда маңыздылығы жоқ. Осыған
байланысты, құқықтық сананы түсіндіру, анықтау үшін құқық туралы
әлеуметтік көзқарас деген терминді қолданамыз [3].
Құқықтық сана – қоғамның құқықтық тәртіп жайлы білімі. Бірақ бұл жайлы
хабардар болу жеткілікті емес, себебі қылмыскер не істеуге болатынын
болатынын, я болмайтынын біледі емес пе?. Білімдер интериоризацияланбай
жүріс-тұрысты анықтамайды және өмірдің тұлғалық регуляторларына айналмайды.
Осының нәтижесінде адам еш қиындықсыз заңмен сәйкес өзін ұстайды, бұл оның
бәрін жатқа білуімен байланысты емес, ал шын мәнісінде оның басқаша істей
алмайтынында. Құқық және мораль адамға ұялап, жазылып, және онда өмір
сүреді. Бұл этапта бұл процесс тереңге – қажеттілік-мотивациялық сфераға
кеткен, ал адам ортаның мәдениеті мен эталонын өзіне қалыптастырған.
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын өте көп уақыт
деформацияланған, ал заңдардың өзі тұлғаның мемлекет міндет ретінде
қабылданған. Тұлға негізгі құқықтық бірлік ретінде есепке алынбаған. Нақты
адам құқықтарына қарағанда, мемлекетке және билікке қарым-қатынас
маңыздырақ болды. халықтың құлдары әрқашан бақалардан жақсы өмір сүрді.
Адам ешқашан өз қызығушылығымен бірнәрсе істей алмайтын, міндетті түрде
жоғарыдан рұқсат келуі керек. Егер бір нәрсе болса Кім рұқсат берді?
Ал шын мәнісінде біреуден рұқсат алу қажет емес. Құқықтың кең ауқымды
шекаралары бойынша, адам өзін қауіпсіз, еркін сезінуі, және көп нәрсе
азаматтың ынтасынан пайда болуы керек.
Құқықтарды адамдар қалыптастырады. Eгер бұл жерде адам емес компьютер
болғанда, ол әрдайым дұрыс шешім шығаратын еді. Бірақ құқықтық белсенділік
құжаттарға тәуелді емес, ал қалыптасқан құқықтық ментальділікке тәуелді.
Бұл менталбділік құқықтық нормалар әр адамда өзіндік мәнге ие болуында
көрінеді. Осылайша, жеке азамат өзіне маңызды өз үшін маңызды нормаларды
орындайды. Мәселен, ұрламау, өлтірмеу керек және т.б. басқаларды да
маңызды деп ойлайды, бірақ оларды орындау ол үшін қиын деп айтады. Және ол
әйелге, балаға қол көтереді. Және қоғамның құқықтық институттар жағынан
әлсіз бақылауынан ол олардыелемеуі мүмкін [3].
Сонымен, әр адамның өз ынтасынан құқықтылық пен құқықтық тәртіпті
күшейтуге әрекет жасайтындай шарттар туындату керек. Мұндай позитивті
әлеуми-құқықты белсенділік орын алуы үшін, адамда құқыққа деген қызығушылық
және құрметтің болуы, құқықтық мекемелердің престижін мойындауы керек. Ал
қазіргі жағдайда индивидуалды құқықтық санада алдыңғы тұлғалық құқықтық
деформациясынан қалған, әлеуметтік әдеттер консерватизмі, бағдарлар
сақталған. Сонымен, біздің құқықтық санада,біздің құқықтарымыз сақталмfйды
деген түсініктер бар.
Құқықтық қоғамды құрудың бірден-бір жолы төменнен деген жол,
адамның өз құқықтарын қорғауға қабілеттілік, басқалармен қарым-қатынасты
басқару, және сол уақытта басқаларға көңіл аудару, және өз
қызығушылықтарына нұқсан келтірмеу. Микроәлеуми шарт – адамның қоршаған
ортасы.құқықтық сананың ақаулары айна секілді реалды өмір шарттарын
бейнелендіреді. Құқықтық сананың жоғарғы деңгейі жағымды өмір жағдайында
қол жеткізіледі (заңды сақтаушы азаматтар жанұясы, мектепте және жоғарғы
оқу орында оқуға мүмкіншілік, жасөспірімдік кезңде жақсы қарым-қатынас
жасау). Бұл өмірлік перспективаны сезінуге жол жасайды. Құқықтық сананың
барлық жақтары дамиды: интеллектуалды, эмоционалды,мотивациялық-еріктік
[2].
Танымдық- құқықтық түсініктердің, білімдердің соммасы.құқықтық
нормаларға эмоционалды баға мен қарым-қатынастың жағымды, жағымсыз,
бейтарап болуы мүмкін. Мұның барлығы құқықтық жүріс-тұрыстың бағдарын
туындатады, заңды орындауға әдеттену, заң бұзушыларға жағымсыз қарым-
қатынасты туындатады. Ғылыми зерттеулер бойынша құқықтық әлеуметтенудің
ақаулары келесі жағдайларға байланысты болады: ата-анамен конфликт, әлеуми
нашар жанұяда тәрбиелену (криминогенді, аморальды, проблемалы, толық емес,
өтірік сәтті), мектепте өз-өзін реттеудегі қиыншылықтар, неформалды
аморальді топтармен жақындасу.
Сонымен, құқықтық сана – бұл мендегі жеке нәрсе емес. Ол Индивидуалды
құқықтық сананың құрылымы ең азы дегенде 3 элементтен тұрады:
-құқықтық хабардар болу (компетентттілік)
-құқыққа позитивті психологиялық қарым-қатынас, оған келісу
-құқықтық тәжірибенің интериоризациясы.
Бұл процесстің қалай жүретінін толықтырақ қарастырсақ. Құқықтық
мәдениетпен танысу балалық шақтан басталады. Ештеңе білмейтін бала мен
өрениет арасында оның тасымалдаушы, яғни ересек болады, ол барлық құқықтық
құдылықтарды тұрмыстық ережелер ретінде, үлкендердің қағида есебінде
береді. Ертегілерден жақсылық пен жамандық жайлы алғашқы түсініктер
қалыптасады, рольдік ойындардан құқықтың функциялар, өмірден,
әңгімелесуден, фильидерден, кітаптардан пайда болады. Сонымен қатар
құқықтық сананың қалыптастыруда негізгі механизмдер – еліктеу, жұғу,
идентификация, сендіру.
Еліктеу – адамдардың біріне-бірі әсер ету, мұның нәтижесінде
бейсаналық түрде тұлғалық жақтар көшіріледі. Еліктеу ерте балалық шақта,
яғни баланың тұллғалық жақтары қалыптаспаған кезде жүреді, ал конформды
адамдарда бұл өмір бойы жүреді.
Жұғу бұл – бейсаналық түрде басқа адамның психологиялық күйін
қабылдау, нәтижесінде басқа адамның ойлары, сезімдері өндіріледі. Мұндай
психологиялық тоғысу өте көп жылдар бойы қарым-қатынас нәтижесінде пайда
болады. Балалар үшін идентификацияның фигуралары болып ата-аналары болып
табылады. Егер қарым-қатынас жақсы болған жағдайда тек жүріс-тұрыстың
сыртқы көріністері ғана емес,өмірге деген құқықтық түсініктері де
қалыптастырылады. Ал егер ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас жаман
болған жағдайда, тек адамдардың өздері ғана емес олардың құқықтық
құндылықтары да кері қайтарылады. Жаман қарым-қатынас нәтижесінде бала ата-
анасына былай айтуы мүмкін: Осы шыншылдықтарымен, тәртіптілігілеріңмен
сендер неге жеттіңдер?ң. Сонан соң бала баасқа адамдарға, және басқа
құқықтық құндылықтарға ене бастайды.
Егер адамды мұнда жақсы көріп, мақұлдаса, тәрбиесіне жақсы деген баға
қойылады. Адам өзі өмір сүретін және ләзаттанатын ортаның номалар мен
құндылықтарды қабылдайды. Ал қабылдаған нәрселерін қорғауға және сақтауға
тырысады. Ал құндылық деген не? Бұл барлық нәрсеге берілтін мән-мағына.
Құндылықтың ориетациясы тұлғаның бағдарын анықтайды. Бұл бағдарлануды
гедонизм көзқарасынан анықтаса болады. Өмірге ләзатанудың әр адам қалай
жоғарылатады? өмірде ләзат алудың жолдары өте көп, және әркімде ол
әртүрлі: тамақ гедонизмі, еңбек, спорттық, қарым-қатынасқа байланысты,
наркоманның гедонизмі, садисттің т.б. Әр акттан кейін оны нығайту негізінде
эмоция жатыр. Егер жағымды эмоция пайда болса, онда оны тағы сезінгің
келеді.
Адамда эмоционалды нығайтуды тану керек, яғни неден кейін ол адамда
пайда болды. Мәселен бала әкесінің қуанып отырғанын көрді делік. Бұл бала
үшін күшті эмоционалды нығайту болып табылады. Бұл неден кейін пайда болды?
Сонда, бала басқа біреудің ойыншығын алып қойып, оны ұрып жіберіп, өзінде
агрессивті жүріс-тұрыс қалыптстырды. Мұндай нығайтудың тұлғада
агрессивтіліктің нығаюы үшін қагшасы қажет? Гедонизмнің механизмі өте көп
патологиялық және сексуалды бұзылыстар негізінде жатыр.
Сонымен, құқықтық сана – бұл сананың ғана емес, психикадағы
бейсаналықтың да жұмысы. Құқықтық құндылықтардың саналанбаған еліктеуден
негіз алып, түсіну және саналау деңгейіне дейін жетеді. Әлемнің
индивидуалды бейнесі балалық шақта пайда болып, уақыт өте келе байып,
нақтыланып, интериоризацияланып, реттелінеді, және мұның бәрі автоматты
түрде бейсаналық деңгейде өтеді [1-3].
Құқық – бұл мемлекет бекітетін көптеген міндетті нормалар мен
ережелердің жиынтығы. Егер осындай ережелер болмаса, қоғам көптеген
жауласушы топтарға бөлініп, өмірдің қауіпсіздігі қамтамасыз етілген болмас
еді. Бұл ережелер бүгін ғана жасалып отырған жоқ, олар қоғамның өмір сүруі
барысында өңделіп, адамның психологиясы мен қоғамның өмір әрекетінде өз
бейнесін тапты, тарихтың түрлі кезендерінде әртүрлі болды. Жалпы
адамзаттық адамгершілік пен өнегелілікті бейнелей отырып, құқықтың
ережелері заңдарда ғана емес, салттарда, дінде, өнерде, әдебиетте, халық
даналығында бекіді.
Құқықтық психология – адам өз психикасы арқылы құқықтық мәндегі
құбылыстарды қалайша бейнелейтінін зерттейтін заң психологиясының бөлімі,
яғни құқықтық сананың қалыптасуының заңдылықтары мен психологиялық
механизмдерін зерттейді.
Құқытық сана – бұл қоғамның құқықтық тәртібі туралы пайымдаулар мен
білімдер. Бірақ, хабардар болудың тек өзі ғана жеткіліксіз. Қылмыскер де
ненің рұқсат, ненің рұқсат етілмеген екенін біледі емес пе. Білімдер олар
интериорияланбай (интериориялану – сыртқының ішкі тұрпатқа өтуі), өмірдің
жекелік реттеуіштеріне айланбай және өздігінен өзектіленбейінше мінез-
құлықты анықтай алмайды.
Нәтижесінде, адам еш күштенбей-ақ, өзін мораль мен заңға сәйкес
ұстайды және бәрін жаттап алғандығынан емес, басқаша жасай алмайтындығынан,
елестете алмайтындығынан, бейім еместігінен осылай болады. Құқық пен мораль
бойына толықтай сіңіп, оның болмысында өмір сүреді. Бұл сатыда үрдіс алысқа
– қажеттіліктік-ынталылық (мотивациялық) салаға жетті, ал адам ортаның
эталондары мен мәдениетін игеріп алды [4].
Тоталитарлы режим адамдардың құқықтық санасын ұзақ уақыт бойы
деформациялады, ал заңдардың өзі құқықтар секілді емес, тұлғаның мемлекет
алдындағы міндеті ретінде қабылданды. Нақты бір адамның құқықтарымен
салыстырғанда, мемлекет пен билікке қатынас басым болды (шенді дәріптеу).
Сонымен бірге, құқықтан алшақтап, оны елемегені үшін жаупкершілікке
тартылмайтын қызметтегі адамдардың құқықтық мәдениеті төмен дәрежеде болды.
Халықтың құлдары әрқашанда басқалардан жақсырақ тұрды. Кеңестік дәуірдің
идеологияландырылғандығы жеке бастаманы басып, шығармашылық дамудың жетекші
механизмі - өзіндік ар-намыс сезімін шектеп тастады. Адам өз бастамасымен
еш нәрсе де жасай алмады, жоғары жақтан қандай да бір игілікті күту қажет
болды. Бір нәрсе болса: Сізге кім рұқсат етті?. Бәріне де әлде-біреудің
рұқсат етуі қажет емес қой.
Заңның ауқымды шеңберінде адам өзін ерікті және қорғалған іспетті
сезінуі керек, көптеген нәрселер азаматтың бастамасы бойынша туындауы тиіс.
Рұқсат бойынша өмір – бұл құлдар мен мырзалардан тұратын қоғамда болған
сана-сезімнің қалдығы. Бұндай ойлар қоғам үшін зиянды, себебі адамдардың
бастамашылдығын, жаңаны іздеуді, алға жылжуды басып, тұншықтырып тастайды.
Бұл тоқырауға әкеледі. Бірақ өмір диалектикасы сондай – бәрі де дами
береді. Дамудың қозғаушы күші кейбір билікті иемденушілерден туындайтын,
тұрақтылық бағытындағы үрдіс пен көшбасшылардың, жаңашылдардың өзгешелігі,
жекешелігі арасындағы қарама-қайшылық болып табылады [5].
Жалпы, кеңестік адамдардың көбісінің құқықтық мінез-құлығы дамыған
ішкі құқықтық ұстанымдардың әсерінен емес, конформды-атқарушылық (тұлғаның
социотиптік сипатының бар болуы себебінен) немесе мәжбүрлі-заңға
бағынушылық (жазадан қорыққандықтан заңға бағыну) деңгейде құрылды. Және
де, заңдарды оларды қалай да түсінуге қабілеті бар белгілі бір адамдар
жүзеге асырады. Егер бұл адам емес, компьютер болса, онда ол әрқашанда
дұрыс шешім қабылдар еді. Бірақ құқықтық белсенділік құжаттарға емес,
қалыптасқан құқықтың ділге (ментальность) байланысты болады. Бұл
ментальділік, құқықтық нормалардың әрбір адам үшін жекелік мәнге ие
болуынан көрінеді.
Осылайша, жеке азамат қандай да бір құқықтық нормаларды жеке тұрғыда
маңызды деп есептейді де, оларды әрқашанда орындауға тырысады. Мысалы,
ұрлауға, өлтіруге болмайды және т.б. Басқа нормаларды да ол маңызды деп
есептейді, бірақ оларды үнемі орындап отыруды қиын санайды. Яғни, ол әйел
адамға, балаға қол көтеруі мүмкін.
Нормалардың үшінші тобын мүлдем де маңызды деп есептемейді, мысалы,
көше ережесін бұзуы мүмкін. Қоғамның құқықтық институттар тарапынан
бақылаудың әлсіз болғандығынан, оларды елемеуі де мүмкін. Міне, осындай
жеке және зоналық-мәндік құқықтық позиция тән [5,6].
Бізде құқықтық қоғамды қалыптастырудың жалғыз ғана жолы төменненң
басталатын жол, адамның өз құқығын сезініп, қорғай алуынан, басқалардың
мүдделерін ескере отырып және өздерінікін құрбандыққа келтірмей,
басқалармен қарым-қатынасты реттестіруден басталатын жол болып табылады.
Микроәлеуметтік жағдайлар – адамның тікелей қоршаған ортасы. Құқықтық
сана-сезімнің дефектілерін, айнадағы секілді, өмірдің қазіргі көріністері
бейнелеп отыр. Құқықтық сана-сезімнің жоғарғы деңгейіне өмірдің игілікті
жағдайларында ғана жетуге мүмкін.
Яғни, әрбір адам ерікті және бастамалы түрде заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайту бойынша, әрекеттерді атқара алатындай жағдай жасалуы
керек. Мұндай жағымды әлеуметтік-құқықтық белсенділік орын алуы үшін,
адамда құқыққа қызығушылық пен құрметтің болуы, құқықтық мемекемелердің
беделін мойындауы болуы тиіс. Ал, қазіргі кезде әлі де адамдардың жекеше
құқықтық сана-сезімінде тұлғаның бұрынғы құқықтық деформациясынан қалған,
әлеуметтік әдеттердің, ережелердің консерватизмі сақталып отыр.
Осылайша, біздің құқықтық сана-сезімімізде біздің құқықтар
қорғалмайтыны туралы түсініктер бар болуда. Тұлға – басқаларң қатынасында
сен - маған, мен – саған формуласы бойынша психологиялық алмасу
механизмі жұмыс істейді, яғни, мұнда мінез-құлықтың құқықтық емес, моральды-
этикалық ретеуіштері басым түседі.
Құқық туралы көзқарастың әлеуметтік мәні мен құрылымы туралы айтатын
болсақ, құқықтық сананы көбінесе адамдардың құқыққа деген қатынасы және ол
туралы білім ретінде зерттейді. Осыған орай құқық нормасына деген қатынас
деп қарастырылуда. Бірақ осындай объектілерді заң және құқықтық сананы бір-
біріне теңестіруге болады ма деген сұрақ туындайды. Олардың құрылымы
соншама бірдей ме, яғни олардың мазмұнын теңестіргенде бірі, екіншісі
құқықтық сана санасы туралы шешім оның толықтығы және зиянын қарайды.
Осыған байланысты көптеген зерттеулер жүргізіліп мынадай нәтижелерді
көрсетті. Біріншіден, тұрмыстық құқықтық сананың мағынасын заңмен тікелей
теңестіруге болмайды, яғни оның білімін немесе заң нормасының құқықтық
құбылыстарға қатынасын қарастырады, себебі олардың әрқайсысында әртүрлі
өзіндік құрылымы бар.
Екіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас құрылымын гүл тәрізді
формада елестетуге болады, яғни оның ортасында белгі бар, бұл белгіден
барлық жағдайлар бірігіп белгілі бір қылмысқа жатқызады. Мысалы, өлім
қылмысын біріктіретін жағдайлар. Бұл орталықтан – нағыз ортасынан,
негізінен - тараулары жапырақтары таралады – яғни әртүрлі жағдайларға
байланысты қарастыратын қылмысты сипаттайды. Әрбір бұл жапырақтар, өзіне
сай орталығы бар (олар жиі қайталанушы) және перифериялық элементтерден
тұрады. Осыдан орай, осындай құрылымдар арнайы элементтерді мазмұндайды,
олар осы қылмыс туралы көзқарастарды басқа көзқарастар мазмұнымен
байланысты мәліметтерге жауап беруші. Мысалы, құқықтық институттар іс-
әрекеті.
Үшіншіден, қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас өзіне ір жағдайды шешу
тәсілдерін, яғни бір жағдайда адамның реалды мінез-құлқын жасырып қалу
жағдайларының тәсілдерін ескеруін суреттейді. Төртіншіден, әлеуметтік
көзқарастың мағынасы бұл көпшілік ақпарат әдісі арқылы өтетінін білдіреді.
Осы мәліметтерге байланысты адамдар қандай қылықтар қылмысты тудыратын
деп есептейді және қандай қылықтар қылмыс болып саналады екенін көрсетелік:
- Өлтіру, бұл ең ауыр және әр уақытта бірінші тұрады деп есептеген.
- Зорлау (көбінесе ер адамның әйел адамды немесе керісінше) бұл қылықта
бірінші қатарға жатқызылады.
- Адамды тонау, бұл жерде қоғамды тонау мәселесі айтылмайды.
- Есірткені сату, қару – жарақтарды тарату.
- Лауазымды қылмыс (пара алу, коррупция т.б.).
- Экономикалық қылмыс мемлекеттік деңгейдегі ұрлық
- Тентектік, қоғамдық тәртіпті бұзуы.
- Тұтас халыққа не нәсілдерге қарсы агрессия білдіру (геноцид, расизм) [6].
Құқық туралы немесе қылмыс туралы әлеуметтік көзқарас жалғыз жеке адам
аралық емес сонымен бірге телеарна арқылы тарайды. Бұнда әртүрлі қылмыс
туралы ақпарат беретін бағдарлама адам бойында құқықтық сананың
қалыптасуына әсері зор. Құқықтық сананы зерттеу адамдар арасындағы қарым-
қатынас продуктісі ретінде және жеке адамдар арасында, сонымен бірге
көпшілік қарым-қатынас тәсілі деңгейінде шыңайлықтың бейнеленуінің нәтижесі
ретінде қарастырады. Сонымен қатар құқықтық сана қандай да бір сыртын
белгілі бір күш игерушінің қатынасына манипуляция нәтижесі ретінде
қарастырмай, қаншалық адамның өз тәрбиесіжәне өз әрекетінің мінезі оның
құқықтық көзқарастар мағынасына із қалдырады [2].
Қоғамда құқықтық мәдениетінің пайда болуының алғашқы танысымы
балалық шақта басталады: ол ертегілерде заңдық көзқарастар; олардың балалық
рольдік ойында құқық функциялар және олардың қызметкерлері туралы түсінік
алады; көпшілік ақпарат тәсілдерінен, ересек адамдармен әңгімелесуде және
құқық құндылықтар туралы білімдер кітаптарды оқудан пайда болады. Балалық
шақта пайда болған жеке даралық құқықтық әлем суреті жас жоғарлаған сайын
жалпыланады және тұрақталады. Жеке адамның құқықтық әлеуметтену қорытындысы
жеке даралық құқықтық сананың пайда болуына байланысты. Жеке даралық
құқықтық сана – қоғамдағы ережелеу туралы білімі, бағасы және көзқарастар,
сонымен бірге құқық қызметкерлерінің мінез-құлық нұсқауы.
Бір адамның құқықтық сана мазмұны (оның құқықтық ақпараттануы,
құқықтық іс-әрекет бағасы, құқықтық өлшеміндегі мінез-құлқының мотивациясы)
ол оның жеке адамдық – азаматтың есею деңгейіне бағынышты. Есею кезінде
құқықтық сананың қалыптасуына әсер етуші ең негізгі агент: бұл жанұя,
мектеп, құрбы-жолдастар референтті тобы, еңбек ұжымы, көпшілік ақпарат
әдісі. Құқықтық сананың қалыптасуының негізгі механизмі: идентификация,
илану, жұғу, еліктеу, сендіру.
Әлеуметтену процесінде құқықтық құндылықтар және нормалар (немесе
басқаша айтқанда, интерноризация ішке енгізу) игеру санасыз деңгейде
өтіледі. әсіресе жасөспірім кезінде маңызды бейнелер, олардың ата-аналары
және ұстаздары. Балалар алғашқы білімдерді осы адамдардан біледі, яғни
әртүрлі жағдайларда өздерін қалай ұстау керек және олардың әлеуметтік мінез-
құлқын қайталайды. Құқықтық әлеуметтенудің жағымды шарттарында құқықтық
сананың барлық құрылым компоненті (жақтары) жүзеге асады: интеллектуалды
(танымдық), бағалау (эмоционалды) және мінез – қылықтылық (ерікті-
мотивациялық). Танымдық компоненті құқықтық көзқарастар, білімдер мен
дағдыларын мінездемелейді. Эмоционалды компонент – бағалау құқықтық
нормалар туралы пікір мен қатынас (жағымды, немқұрайлық, жағымсыз). Мінез-
құлықтық компонент – құқықтық өлшемдердің мінез-қылыққа нұсқауы, яғни
құқықтық нормалардың әртүрлі түрлерін орындау және құқықты бұзушыға
жағымсыз қатынас жағдайларды қарастырады [7].
Құқықтық сана – қоғамдық сананың формасының бірі, оның мазмұны мен
дамуы қоғамның тіршілік ету материалды шартымен детерминеленге. Олар
қоғамдық қатынасты бейнелейді, олар реттеледі немесе құқықтық нормалармен
реттелуі тиіс. Экономикалық және басқа қоғамның қажеттіліктер санадан өтіп,
заңдық мотив формасын игеріп және құқықтық норманы білдіреді. Міне, осылай
қызығушылық пен қажеттілік арасыындағы қатынас, бір жағынан, және құқықтық
– екінші жағынан, құқықтық сананы жанамалайды.
Құқытық сананың негізгі компоненттері – бұл танымдық, бағалау және
реттеуші. Танымдық функция заңдық білімдердің белгілі бағысының
сәйкестенуі (бұған идеялар, категориялар, көзқарастар, елестету және т.б.
жатқызамыз), бұл интеллектуалдық (ойшыл) нәтижесі және құқықтық дайындықң
түсінігін түсіндіреді. Білім әр кезде адамда белгілі қатынасты, бағалауды
тудырады. Жеке даралық құқықтық сананың дамуына сыртқы әлеуметтік орта
басымдылық көрсетеді. Оның қалыптасуына көптеген факторлар қоғамдық-
әлеуметтік ережелер сияқты, сонымен бірге микро ортада, яғни бұл орта жеке
адамды жанамалайды, қоршайды. Жеке даралық құқықтық сананың қалыптасу
процессінде бұл факторлар нақты өмір шарттарына байланысты және адамның
психологиялық ерекшеліктерін, оның іс-әрекетінде жүзеге асырады.
Жоғарыда көрсетілгендей құқықтық сананың негізгі механизмдері сөйлеу-
ойлау іс-әрекеті. Бірақ, бұл құқықтық сананың қалыптасуының қорытындысында
эмоционалды сфера жүзеге асырылмайды дегенді білдірмейді. Нағыз оның
қатысуымен құқық норма және субъектідегі қайғы сезімі тереңдетілген
құқықтық сендіруге өтеді, яғни оларды орындауға ұмтылушылығын арттырады.
Құқықтық сананың адамгершілік қасиеттерінің бір-біріне байланыстылығы
олардың құқық және моралді бағасының бірлігінде көрсетеді [1].
Құқықтық сана жеке адамның әлеуметтік білім деңгейін кеңейтеді,
әлеуметтік-экономикалық реттерді түсінуге, ұғынуға әсер тигізеді.
Қорытындылай келе құқықтық жоғары құрылымын анықтайды. Нормадан тыс
сананың және жеке адам мінез-қылқының ауытқуы бірнеше жайттарға байланысты,
яғни олардың ішінде үлкен әсер тигізуші жағымсыз факторлардың жеке адамның
санасының қалыптасуында.
Қылмыс жасаған адамдарды зерттей отыра мынадай нәтижелер дәлелдеп
алынған, ол мына төменде жазылатын заңдылықтарды туғызады:
• Қылмыс жасаған адамдардың құқықтық сана аспектілер, ережелері бойынша
жүзеге асырылатын қоғамдық санамен сәйкес келмейді және құқықтық нормаға
қарсы болады.
• Қылмыскерлер нақты құқықтық норманы немесе топтық норманы жоққа шығарады.
• Қылмыскерлер дұрыс және әділді ретінде әрекеттеуші құқықтық нормасын
қабылдайды. Оның абстрактылық түсінуінде берілген жазаны өзіне қатысты
әділетсіз деп санайды [8].
Біздің ойымызша құқықтық сана индивидтің өмір бойында қалыптасады.
Нәресте туғаннан құқықтық сананы игермейді, ол әлеуметтену барысында жүзеге
асырылады.
1.2 ЖАСӨСПІРІМДЕР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНАНЫҢ БҰЗЫЛУЫНЫҢ
КӨРІНІСТЕРІ
Жеке адам аралық қарым-қатынас – азаматтық қоғамның өмірлік
қажеттіліктерімен бір уақытта жүзеге асырылатын шарт. Адамның әлеуми-
таримхының тәжірибесін игеру барысындағы баланың тұлғалығының
қалыптасуындағы көп мақсатты және оңайтылығының механизмі.
Жора жолдасымен қарым-қатынас, жеке біріккен іс-әрекет ретінде –
баланың тұлғалық қалыптасуының алғы-шарты. Қарым-қатынас процессінде ол
коммуникативті дағды және икем жаттықтырады, және өз Менң және қоршаған
орта туралы білімін жора жолдастарымен салыстыра отырып қалыптастырады.
Оның қалыптасуы индивидтердің дамуымен шарталған, яғни ол олармен жанама
немесе тікелей қарым-қатынаста боладың20
Жалпы жеке адам аралық қарым-қатынас үш жақтан тұрады:
Қарым-қатынастың коммуникативті жағы ақпаратты алмасуымен байланысты,
жора-жолдасының жинақтаған білімдерін бір-бірімен толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық интерактивті жағы біріккен іс-әрекет процессінде құрбы-
құрдастарының өзара практикалық, өзара әсерін қарастырады. Бұнда олардың
бір-біріне көмектесу, бір-бірімен бірігіп әрекеттесу, бір-бірімен келісу
және т.б. қасиеттер, яғни жасөспірімдер өз құрбы-жолдастарымен бірігіп
жұмыс атқару қабілеті пайда болады.
Қарым –қатынас икемділігі мен дағдысының жоқ болуы немесе олардың
құрастыру, тұжырымдауының жеткіліксіз болуы жасөспірімнің тұлғалық
қалыптасуына әсерін тигізеді, және оны тәрбиелеуде қиындықтарды әкеледі.
Перцептивті жағы жасөспірімнің өзінің жолдастарын, құрдастарын қабылдау
және олардың индивидуалды қасиеттерін және ерекшеліктерін тану процессін
мінездемелейді. Бірін-бірі тану және қабылдау процессінің негізгі механизмі
болып идентификация, рефлекция және стереотипизация табылады.
Қарым – қатынастың коммуникативті, интерактивті және перцептивті
жақтарының бірлігі балалардың өмірлік іс-әрекетінің ролі және формасы,
сонымен бірге оның мағынасын анықтайды. Жасөспірімдердің өз құрбы-
жолдастарымен қарым-қатынасы, сонымен бірге олардың ересек адамдармен қарым-
қатынасы өмірлік қажетті және адамның нормалды дамуының шарты болып
табылады. Әлеуми-психологияның тәжірибені бала бойында әдеттенуі үшін қарым-
қатынас ортасын толықтырып, көбейтіп, кеңейтіп отыру керек.
Қарым-қатынастың интенсивтілігі, формасы мағынасы жасқа байланысты
өзгеріп отырады. Осыған орай жасөспірім балалардың құрбы-құрдастарымен
қарым-қатынасы бір үлкен құндылықты білдіреді. Яғни, ол олардың бір-біріне
қызығушылығының өсуі және өзін құрбы-құрдастарымен салыстыруы, сонымен
қатар олар интимдік достықты игеруге, орнатуға ұмтылады [10].
Ересек жасөспірім үшін – мінез-қылық эталоны, еліктеудің үлгісі. Құрбы-
жолдас – бұл біріккен іс-әрекеттегі партнеры. Жасөспірімдерде ересектерден
және құрбы-жолдастарынан жаңа талаптар қойып өзара қатынастың
көптүрлілігін тудырады. Егер төменгі сыныптағы баланың жағдайы үлгерімінің
негізіне байланысты болса және ересек адамдардың талаптарын орындаудағы
мінез-қылығына тәуелді, ал жасөспірімдер көбісі құрбы-жолдасының топтық
күтуіне сәйкестенуін маңызды қояды.
Осыдан мынадай қасиеттердің, яғни батылдық, аңғарымпаздық, зеректік,
өз досын түсіну және оған көмек көрсету икемділігі құндылықтың негізі болып
табылады. Жасөспірім өзінің құрбы-жолдасына өзі көмек көрсетуге, тірегі
болуына дайындығын білдіреді, бірақ та жолдасынан сондай көмекті күтеді,
яғни әділеттілікке ұмтылу жасөспірімдер арасындағы қатынастарды
кұрделендіреді. Өзінің құрбы –жолдастарымен қарым-қатынасынан жасөспірім
әлеуметтік және моралді есеюінің жаңа деңгейінің көтерілуіне мүмкіншілігін
алады, ол үшін бұл дербестілік, өмір сферасының құндылығы және маңыздысы.
Жасөспірім кезінде құрбы-жолдастарымен қарым-қатынас 2 тенденцияны
құрайды: қарым-қатынасқа ұмтылу және берілген топқа қабылдануға ұмтылу.
Жеке даралықты игеру қажеттілігі және оларды сыртқы ортаның қабылдауына
жету, ересек болуға немесе сол сияқты болуға ұмтылу бұл кезеңнің негізгі
қажеттілігі.
Құрбы-жолдасының ұйымдасқан құрылымды топ (әртүрлі қоғамдық ұйым) және
официоналды емес топ, бұлар жасөспірімді өзіне тартады және бұлда олардың
қызығушылығы, симпатиялары бірігіп жалпыланады. Жасөспірімнің жеке
қасиеттерінің бір топқа құнды болып саналып, ал екінші топты басқа
ажыратылып одан бас тартады және оны құнды деп санамайды. Мынадай
жағдайлар кездесіп отырады. Өзіне деген көзқарастар арасында қайшылық және
өзіне деген қатынас, немесе қарым-қатынаста сәтсіздік кездессе жасөспірімді
топты іздестіруге итермелеуі мүмкін сол жерде ол өзін басқа жағынан бекіте
алады және белгілі бір жағдайлардың ықпалына түсуі мүмкін. Бұл формалды
емес топ болуы мүмкін, кейбір кезде жағымсыз әлеуметтік мінез-қылықтарымен
байланысты (соңғы жылдары бұған фанаттарды және т.б. тпотарды жатқызамыз)
болуы да мүмкін. Жасөспірімдерде қарым-қатынас процессі бірінші жоспарға
адамгершілік қасиеттердің комплексін қояды. Бірақ бір немесе екі жағымсыз
қасиеттер бар жолдасы жеткілікті, яғни оның барлық адамгершілік қасиеттерін
жоққа шығаруға.
Құрбы-жолдастар тобы мектеп жасындағы адамгершілік қасиеттердің
қалыптасуына әсерін тигізеді, яғни олар әлеуметтік өзара әрекет формасы
және эмоцияның көрінуі сферасы, бұлардың қажеттілігі, жасөспірімдерді осы
топқа деген жан мен тәнімен берілуін білдіреді, яғни осы топқа деген
әділетті қатынас, өзара бір-біріне достық көмек көрсету. Ал, егер процестің
біреуінің бұзылуы шиеленіске әкеп соғады [10].
Жасөспірім кезінде шиелініс топтарды әртүрлі құнды көзқарастары және
әртүрлі адамгершілік қасиеттерінің болуынан шығады. Жасөспірімдер арасында
конфликттер көп болады, ол қандай жағдайда туындайды, яғни ересек
адамдармен қарым-қатынасынан қанағатсызданбауы, өз құрбы-жолдастарының
ортасына қабылданбауы, жеке даралануға ұмтылудың күшеюінен туындайды.
Жасөспірімнің әлеуметтік ортасының күшеюі, оған оқушылармен өзара
әрекеттеседі, яғни олар осы дүниеде өзінің орнын анықтауға ұмтылуы
шартталады. Қарым-қатынас құрбы-жолдастармен – олардың ересектіліктің
жүзеге асырудың алдындағы күнделікті қорытынды дайындық. Жасөспірімдер бұл
кезде әртүрлі жасқа және әртүрлі статусқа рольдік жинағын кеңейтіп өзара
қатынас құруға тырысады. Есеюдің бір деңгейі, бұл жеке адамның басқа адамды
түсіну, яғни ол іскерлік және жеке өзара әрекет құруға әсер етеді. Жоғары
сынып оқушылары құрбы-жолдастарының қайсысымен емтиханға дайындалуға
болады, ал қайсысымен бос уақытын өткізуге болатыны туралы жақсы біледі.
Жасөспірім балалардың құрбы-жолдастарымен қарым-қатынастағы
психологиялық функцияларын үшке бөліп көрсеткен. Біріншіден, қарым-қатынас
– ақпаратты маңызды каналы, бұнда жасөспірімдер ересектерден алмаған
мәліметтерді өзара талқылау. Екіншіден, бұл арнайы іс-әрекеттің түрі жеке
адамаралық қатынас, бұнда құндылық-бағдардың қалыптасуының шарттарымен
қамтамасыз етеді. Үшіншіден, бұл арнайы эмоционалды контакт. Топқа енудің
ересектерден эмансипациясынан туындайды және өз құрбы-жолдастары жағынан
психологиялық қорғанысты сезінуден пайда болады. Егер жеткіншек кезінде
құрбы-жолдастарының құндылығын игеру бағдар болса, ал жасөспірім негізінде
бір-бірімен түсіну. Жасөспірім кезең – ең қиын және қауіпті кезең. Осы
кезеңде жасөспірім ата-аналарына, мұғалімдеріне және құқық сақтау
органдарына бас ауруын тудырады [11].
Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени-психологиялық концепциясын
қарастырған және жасөспірімдердің жеке адам болып дамуының 3 мүмкіндігі
типіне бөлген. Бірінші, бұл кезеңге жеткенше өзінің екінші рет өмірге
келген сияқты сезінеді, яғни оның нәтижесінде жаңа Мен болып қалыптасуы
жатыр. Екінші тип, бұл типтегі жеткіншек ол өте жай, толқынды өзгерістер
арқылы ешқандай ауытқусыз, ешқандай терең өзгеріссіз жеке адам болып
қалыптасады. Үшінші типіне, ішкі қорқынышты және кризистерді жеңу үшін
жеткіншек белсенді түрде өзін тәрбиелеуге көшеді.
Л.С. Выготский көптеген зерттеулердің нәтижесін жалпылай отыра, былай
жазған: Сыртқы ортаның әсері ойлаудың дамуын өтпелі кезең сияқты үлкен
мәнді игере алмады. Яғни бұнда өтпелі кезеңге сыртқы ортаның әсері үлкен
зор роль атқаратынын көруге болады. Ст. Холл бұл кезеңді балалық шақтан
ересекке өтпелі кезең ретінде қарастырған. Жасөспірімдердің ең негізгі
міндеті – бұл өзіндік сананың қалыптасуы, яғни осы жаста психологиялық
негіздерін меңгеруін қарастыруға болады [12].
Э. Штерн жасөспірімдердің психикалық дамуын 2 жағынан қарастырған.
Бірінші жағынан, ойы мен сезімінің бағыты, идеалдарымен оның ұмтылуы;
екінші жағынан, оның әрекетінің негізгі бейнесі. Жасөспірім жеке адамы
біріншіденең жоғарғы қандай құндылықң күйзеліске түсіп, оның өмірін
анықтаушы жағдайда дамиды.
Жасөспірімдік шақтағы конфликт ерекшеліктері. Көптеген ата-аналар өз
баласынан өзінің жалғасын немесе кейінге қалдырған армандар мен жоспарын
орындайтын адам ретінде көргісі келеді. Бірақ, өсіп келе жатқан
жасөспірімде өзінің өмір позициясы қалыптасады және ол осы позицияны
қалыптастыру үшін автономияға ұмтылады.Осындай түрлі позициялар
жасөспірімнің үлкендермен конфликтіге түсуіне ықпал жасайды.
Жасөспірімдерге қарағанда үлкендердің позициялары тұрақты болғандықтан,олар
өз түсінігіне қарай балаларды итермелейді. Осындай конфликтті шешу үшін
жасөспірім мен үлкен кісінің өз-өзін ашу, өз-өзін тану, өз-өзін қабылдау,
өз-өзін дамыту жұмыстарымен айналысу керек, яғни осыған байланысты
тренингтік жұмыс жүргізу керек.
Сонымен бірге, жасөспірімдік кезеңнің тұлғааралық конфликтілері қарым-
қатынастың мотивационды негіздерімен детерминантталған. Көптеген зерттеулер
көрсеткендей, құрбы балалармен жекелеген қарым-қатынаста мынадай
сипаттамалар әсер етеді: конфликттілік, масаттанушылық, қырсықтық,
пессимизм, күдіктенушілік, эгоцентризм, эмоционалды ригидтілік, конформизм,
қатыгездік. Осындай сипаттамалары бар жасөспірімдер қоршаған адамдармен
билік, көш басшы ретінде өзара қарым-қатынасқа түседі, олар көбіне белгілі
бір әлеуметтік статусқа ұмтылады. Мотивационды- қажеттілік сферасында
жекеленуге ұмтылатын жасөспірімдер “КАТАБОЛИЗМ” (А.Валлон) фазасында тұрып
қалады, сонымен бірге субъект-объект- яғни, социумда объектті қарым-қатынас
құруға ұмтылады [13].
Қарым-қатынастағы аффилиацияға жасөспірімдердің әлдеқайда жағымды
тұлғалық дамығандар ұмтылады. Олардың сипаттамалары мынадай: сенушілік,
жұмыскер, жігерлілік, эмпатия, мейірімділік, ұстамдылық, жұмсақтық,
интеллектуалды қызығушылық, энтузиазм, конфликт шешудегі ұстамдылық,
осындай жасөспірімдер әлеуметтік статусқа ұмтылмайды. Жасөспірімдер субъект-
субъектті қарым-қатынасты ұстанады.
Әлеуметтену процесінің ең маңызды мектебі отбасы, құрдастарымен
қатынастағы референтті топ екені белгілі. Жасөспірімдік шақтың
қиыншылықтары неизбежны. Бірақ барлығы үшін ауыр және жарақатты болмайды.
Осы кезеңнің жағымды өтуіне баланың ортасы үлкен әсер етеді, яғни достары,
жанұясы және т.б.
Құрдастармен қатынастағы эмоционалды қозулардың туындауы жүріс-
тұрыстағы ауытқушылық және тағы басқа да психологиялық проблемалар
жасөспірімнің балалық шағындағы келеңсіз құбылыстармен тікелей байланысты.
Баланың өз жақындарымен өзара әрекеттестік ерекшелігі оның қатынас
қажеттіліктерінің толық қанағаттануы мен өміріндегі бастапқы жылдарында
қалыптасқан басқа адамдармен қатынасының сипаттамасы анықтайды. Отбасы-
бірнеше адамның бірігуін, кейде отбасылық топтың толық қарама-қайшылықты не
өзара бірліктегі міндеттерді көрсетеді [14].
Отбасын қалыптастыра отырып, болашақта қарым-қатынас қалай орнығатынын
айту мүмкін емес. Жақын туыстық, интимді қалыптасқан жағдайда да махаббат
сезімімен қатар отбасындағы қарама-қайшылықтың да пайда болуы нәтижесінде
қақтығысу мен жан-жаққа ыдырау да басталады. Қарама-қайшылықты сезіммен
күресу жаңа буын ұрпаққа тән тенденциялар мен заман талабына сай
приоритетті ересектердің түсінбеуі ата-ана мен жеткіншек арасындағы дау
жанжалды тудырады. Жасөспірімдердің конфликтті мінез-құлқын зерттеудің
жүйелік негіздері жағымсыз мінез-құлықтың негізгі үш бастауын көрсетеді:
1) Отбасы- жасөспірімнің конфликтті жүріс-тұрыстың моделін
демонстрациялайды. Сонымен бірге оның нығаюын қамтамасыз етеді.
2) Конфликтті жүріс-тұрыстың жасөспірімнің өз құрдастарымен өзара
қарым-қатынасында игеріледі.
3) Жасөспірімдер конфликттегі реакцияларды шынайы мысалдармен үйреніп
қана қоймай, сондай-ақ символикалық жағдайлардан да игеретіні белгілі болып
отыр. Жасөспірімдердегі конфликтілі жүріс-тұрыстың қалыптасуы көптеген
факторлардың әсер етуіне байланысты күрделі және көп қырлы процесс екені
айдан анық. Жалпы агрессиялы жүріс-тұрыс отбасының, құрдастарының, сонымен
бірге көптеген информация құралдарының әсерімен анықталады. Отбасындағы
күшті араздық, ата-ананың суық қарым-қатынасы баланың конфликтті жүріс-
тұрысқа бейімділігін көрсетеді. Ата-аналар өздерінің жасөспірім ұл-
қыздарының жазалау мен сабақ үлгерімін қатаң тексеретін жағдайда өз
балаларын тыңдамаушылық және агрессиялы жүріс-тұрысты болуына итермелейді.
Кейде жазалау дұрыс қолданылған жағдайда да бұл өз кезегінде жүріс-тұрысқа
күшті позитивті ықпал етуі мүмкін. Сонымен қатар жасөспірімнің конфликтілі
жүріс-тұрысына құрдастармен қарым-қатынасы әсер етеді. Жасөспірім өз
құрдастарымен қарым-қатынасқа түскен кезде басқа балалардың жүріс-тұрысын
бақылай отырып үйренеді. Конфликтті балалар оның жүріс-тұрысының өзгеруіне
ықпал етеді. Конфликтке бейім жасөспірімдер агрессиялы балалардың ортасынан
өзіне жақын достарды іздейді [13].
Жасөспірімдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz