Шыңғыс хан дәуірі
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Шыңғыс хан дәуірі (1206.1227)
Шығыс Түркістанның саяси жағдайы
Қытайдың саяси жағдайы
Балалық және жастық шағы
Отбасы мен балалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
ІІ. Негізгі бөлім
Шыңғыс хан дәуірі (1206.1227)
Шығыс Түркістанның саяси жағдайы
Қытайдың саяси жағдайы
Балалық және жастық шағы
Отбасы мен балалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бұл зерттеу жұмысы — ХІІІ ғасырдың басында пайда болған және сол кезеңге өз атын қалдыратындай маңызды оқиғалардың қайнар көзі болған монғол тарихының кіріспесі және оның Батыс Азия мен Анадолыға қатысты бөлімдерін қамтиды. Екі томнан тұратын бұл еңбектің бірінші томында Шыңғыс ханның тарих сахнасына шығуы, монғолдардың батыс саясаты, Илхан мемлекетінің құрылуы мен қалыптасу кезеңі және илхандық ұйымдар туралы қарастырылса, екініш томында мемлекеттің даму және ыдырау кезені. ұйымдарындағы өзгерістер, илхандықтардың Орта Азиядағы түріктік басқару және қаржы жүйесін Батыс Азияға енгізу мәселесі туралы айтылады.
Хулағу Бағдаттың алынуы, Аббаси халифатының ыдырауына байланысты қазіргі және кейінгі Ислам әдебиеттері мен осы тақырыпқа байланысты жазылған еңбектерде соғысқұмар, қаншер деп көрсетілген. Алайда, Хулағудың хандық дәуірінде Қарақұрымда қаржылық істермен айналыскандығы туралы айтылмаған. Сондай-ақ, оның өзі мен бауырларының өсіп-жетілуінде анасының қолдауымен Шыңғыс ханның қарамағындағы түрік кеңесшілерінін ханзадалардың жеке мұғалімі болып қызмет атқаруы да маңызды мәселе болса керек. Хулағудың батыста, ал бауыры Құбылайдың шығыста қызмет атқаруы тегін емес. Өйткені, екі жақта да бұрын монғол нояндары қызмет аткарған және ханзадалардың жіберілуі арқылы шығыс пен батыста жайа монғол мемлекеттері құрылған. Сол себептен Хулағу және оның дәуірін жеке қарастырмай, Шыңғыс хан құрған Монғол мемлекетінің, яғни ұйымының бір саласы ретінде қарастырдық. Десек те, бүгінге дейін жасалған зерттеу жұмыстарында Хулағу Шыңғыс хан дәстүрлерінен жеке қарастырылып келген. Хулағу бүкіл өмірінде Қарақұрымға және монғол дәстүрлеріне мойынсұнған. Тіпті, орнына келген ұлы Абаканың Илхан тағына отыру үшін Үлы ханның рұқсатын күтуі арадан біраз уақыт өткенше карамастан осы дәстүрдің жалғасын тапқандығы тұрғысынан маңызды болып саналады.
Шыңғыс империясының батысқа таралуымен бірге "Дивану лұғат-ит түркте" аттары аталған ұйғыр, қыпшақ қарлүқ, қырғыз, яғма, чигил т.б. тарихи түрік қауымдары өз салт-дәстүрлерін жоғалтып, жаңадан құрылған монғол мемлекетінің негізін күраған. Ал монғол шапқыншылығының нәтижесінде Батыс Азияға келген түріктер Анадолының түріктенуіне зор ықпал еткен.
Хулағумен бірге Батыс Азияга келген хатшылар мен нояндардың шығу тегін қолда бар әдебиетгерге сүйене отырып қарастырғанымызда, Илхан мемлекетіндегі ескери қолбасшылардың басым көпшілігінің монғол тегінен, ал халық басшыларының түрік тегінен шықкандыгы байқалады.
Хулағу Бағдаттың алынуы, Аббаси халифатының ыдырауына байланысты қазіргі және кейінгі Ислам әдебиеттері мен осы тақырыпқа байланысты жазылған еңбектерде соғысқұмар, қаншер деп көрсетілген. Алайда, Хулағудың хандық дәуірінде Қарақұрымда қаржылық істермен айналыскандығы туралы айтылмаған. Сондай-ақ, оның өзі мен бауырларының өсіп-жетілуінде анасының қолдауымен Шыңғыс ханның қарамағындағы түрік кеңесшілерінін ханзадалардың жеке мұғалімі болып қызмет атқаруы да маңызды мәселе болса керек. Хулағудың батыста, ал бауыры Құбылайдың шығыста қызмет атқаруы тегін емес. Өйткені, екі жақта да бұрын монғол нояндары қызмет аткарған және ханзадалардың жіберілуі арқылы шығыс пен батыста жайа монғол мемлекеттері құрылған. Сол себептен Хулағу және оның дәуірін жеке қарастырмай, Шыңғыс хан құрған Монғол мемлекетінің, яғни ұйымының бір саласы ретінде қарастырдық. Десек те, бүгінге дейін жасалған зерттеу жұмыстарында Хулағу Шыңғыс хан дәстүрлерінен жеке қарастырылып келген. Хулағу бүкіл өмірінде Қарақұрымға және монғол дәстүрлеріне мойынсұнған. Тіпті, орнына келген ұлы Абаканың Илхан тағына отыру үшін Үлы ханның рұқсатын күтуі арадан біраз уақыт өткенше карамастан осы дәстүрдің жалғасын тапқандығы тұрғысынан маңызды болып саналады.
Шыңғыс империясының батысқа таралуымен бірге "Дивану лұғат-ит түркте" аттары аталған ұйғыр, қыпшақ қарлүқ, қырғыз, яғма, чигил т.б. тарихи түрік қауымдары өз салт-дәстүрлерін жоғалтып, жаңадан құрылған монғол мемлекетінің негізін күраған. Ал монғол шапқыншылығының нәтижесінде Батыс Азияға келген түріктер Анадолының түріктенуіне зор ықпал еткен.
Хулағумен бірге Батыс Азияга келген хатшылар мен нояндардың шығу тегін қолда бар әдебиетгерге сүйене отырып қарастырғанымызда, Илхан мемлекетіндегі ескери қолбасшылардың басым көпшілігінің монғол тегінен, ал халық басшыларының түрік тегінен шықкандыгы байқалады.
1. « Шыңғысхан және оның ұлдары»
проф.доктор., Абулқадир Ювали., Түркістан, 2003ж, 9-85 беттер.
2. «Жалпы түрік тарихы »
проф.доктор., Абулқадир Ювали., Н.Имашова.,
Түркістан 2004ж. 117-127беттер.
3. «Ежелгі және орта ғасырлардағы қазақ халқының тарихы»
С. Жолдасбайұлы., Түркістан, 2006ж. 107-110 беттер
проф.доктор., Абулқадир Ювали., Түркістан, 2003ж, 9-85 беттер.
2. «Жалпы түрік тарихы »
проф.доктор., Абулқадир Ювали., Н.Имашова.,
Түркістан 2004ж. 117-127беттер.
3. «Ежелгі және орта ғасырлардағы қазақ халқының тарихы»
С. Жолдасбайұлы., Түркістан, 2006ж. 107-110 беттер
Жоспар
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Шыңғыс хан дәуірі (1206-1227)
Шығыс Түркістанның саяси жағдайы
Қытайдың саяси жағдайы
Балалық және жастық шағы
Отбасы мен балалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Шыңғысханның тарихтағы орнына кіріспе.
Бұл зерттеу жұмысы — ХІІІ ғасырдың басында пайда болған және сол
кезеңге өз атын қалдыратындай маңызды оқиғалардың қайнар көзі болған монғол
тарихының кіріспесі және оның Батыс Азия мен Анадолыға қатысты бөлімдерін
қамтиды. Екі томнан тұратын бұл еңбектің бірінші томында Шыңғыс ханның
тарих сахнасына шығуы, монғолдардың батыс саясаты, Илхан мемлекетінің
құрылуы мен қалыптасу кезеңі және илхандық ұйымдар туралы қарастырылса,
екініш томында мемлекеттің даму және ыдырау кезені. ұйымдарындағы
өзгерістер, илхандықтардың Орта Азиядағы түріктік басқару және қаржы
жүйесін Батыс Азияға енгізу мәселесі туралы айтылады.
Хулағу Бағдаттың алынуы, Аббаси халифатының ыдырауына байланысты
қазіргі және кейінгі Ислам әдебиеттері мен осы тақырыпқа байланысты
жазылған еңбектерде соғысқұмар, қаншер деп көрсетілген. Алайда, Хулағудың
хандық дәуірінде Қарақұрымда қаржылық істермен айналыскандығы туралы
айтылмаған. Сондай-ақ, оның өзі мен бауырларының өсіп-жетілуінде анасының
қолдауымен Шыңғыс ханның қарамағындағы түрік кеңесшілерінін ханзадалардың
жеке мұғалімі болып қызмет атқаруы да маңызды мәселе болса керек. Хулағудың
батыста, ал бауыры Құбылайдың шығыста қызмет атқаруы тегін емес. Өйткені,
екі жақта да бұрын монғол нояндары қызмет аткарған және ханзадалардың
жіберілуі арқылы шығыс пен батыста жайа монғол мемлекеттері құрылған. Сол
себептен Хулағу және оның дәуірін жеке қарастырмай, Шыңғыс хан құрған
Монғол мемлекетінің, яғни ұйымының бір саласы ретінде қарастырдық. Десек
те, бүгінге дейін жасалған зерттеу жұмыстарында Хулағу Шыңғыс хан
дәстүрлерінен жеке қарастырылып келген. Хулағу бүкіл өмірінде Қарақұрымға
және монғол дәстүрлеріне мойынсұнған. Тіпті, орнына келген ұлы Абаканың
Илхан тағына отыру үшін Үлы ханның рұқсатын күтуі арадан біраз уақыт
өткенше карамастан осы дәстүрдің жалғасын тапқандығы тұрғысынан маңызды
болып саналады.
Шыңғыс империясының батысқа таралуымен бірге "Дивану лұғат-ит түркте"
аттары аталған ұйғыр, қыпшақ қарлүқ, қырғыз, яғма, чигил т.б. тарихи түрік
қауымдары өз салт-дәстүрлерін жоғалтып, жаңадан құрылған монғол
мемлекетінің негізін күраған. Ал монғол шапқыншылығының нәтижесінде Батыс
Азияға келген түріктер Анадолының түріктенуіне зор ықпал еткен.
Хулағумен бірге Батыс Азияга келген хатшылар мен нояндардың шығу тегін
қолда бар әдебиетгерге сүйене отырып қарастырғанымызда, Илхан
мемлекетіндегі ескери қолбасшылардың басым көпшілігінің монғол тегінен, ал
халық басшыларының түрік тегінен шықкандыгы байқалады.
Қалыптасу кезеңінде Илхандық қаржы жүйесі де басқа ұйымдар сияқты
Монғол мемлекетіндегідей еді. Осы қаржы жүйесінің атақты маманы Аргун Ака
болатын. Ал монғол қаржы жүйесін құрушылар Шыңғыс ханның өз мемлекетінің
қаржы жүйесін құруға тағайындаған өкелі-балалы Ялвачтар еді. Сондықтан
Шыңғыс империясында құрылып, қалыптасқан және айнымас дәстүрге айналған
қаржы түсінігіне тоқталмастан бұрын Анадолыдағы қаржылық және экономикалық
дамуларды анықтаудың қиын екендігі белгілі.
Хулағудың Исмаили, Бағдат жене Сирия жорықтары өз қалауының нәтижесі
емес. Ол 1206 жылы өткізілген үлкен құрылтайда бекітілген жоспарға
негізделген еді. Осы мақсатта жасаған соғыстары мен сапарларын да
қарастырдык, Осы жорыққа дайындалған әскер мен соғыстардан түскен олжадан
алатын Ұлы Ханның үлесінің құжатпен бірге Құрақұрымға жіберілуі Илхан
мемлекетінің қалыптасу кезеңіндегі жағдайы тұрғысынан маңызы зор.
Хулағудың Батыс Азияга келуімен бірге пайда болган саяси дамулар және
қалыптаскан саяси одақтасу меселесіне тоқталдық. Илхан, Алтын орда, Мәмлүк,
Түркия селжүктері, Византия жөне Еуропа мемлекетгері мен Рим папасы
арасындағы саяси одақтасудың Батыс Азияның геосаяси және геостратегиялық
жағдайына қатысы бар.
Бүгінге дейін монғол тарихы Ислам тарихының әр түрлі кезендері,
әсіресе, Анадолы селжүктері туралы сөз болғанда Хулағу жөне одан кейінгі
кезендер қарастырылған. Жанама түрде жасалған мұндай еңбектерде Илхан
тарихының монғол тарихында алатын орны анықталмағаны сияқты Илхан тарихының
және ұйымдарының кейінгі кезендерге тигізетін өсерлер де қарастырылмаған.
Сондықтан Түрік және Шыңғыс хан мемлекеттерінің ұйымдары мен жұмыстарын
басынан бастап қолға алып, Илхан мемлекетіне дейін қарастыруды жөн көріп
отырмыз. Осылайша Илхандық ұйымдар туралы еңбектер пайда болған.
Шыңғыс хан дәуірі (1206-1227)
Шыңғыс хан XIII ғасырдың басында Түркістаннан шығып, бүкіл Азия мен
Шығыс Еуропаны қамтитын ұлы империя қүрған. Осы әлемдік қозғалыстың
нәтижесінде бірқатар саяси ұйымдар жойылып, калалар қиратылғанымен жаңа
потенциалды күш пайда болған. Монғол қозғалысы біркатар келеңсіздіктерімен
қатар берген нәтижелерімен де халық назарын өзіне аударған. Әсіресе, шағын
саяси ұйымдардың орнына Карақұрымға тәуелді мемлекеттер арасындағы саяси
және экономикалық қатынастар одан да арта түскен.
Монғол империясында үстем етуші монғолдар болғанына қарамастан
халқының, әскерлерінің, әсіресе, басқарушылардың басым көпшілігін түркі
тектес халықтар құрайтын монғол империясының тағы бір ерекшелігі —
мемлекеттің басқару құрылымы, яғни, ұйымдарының көпшілігі түрік мемлекеті
дәстүрімен түсіндіріледі. Түрік мөдениеті тарихының ұлы зерттеушісі проф.
док. Бахаеддин Өгелдің жазған "Сино-Туркика" атты еңбегінде Шыңғыс ханға
кеңесші, ал балалары мен туыстарына ұстаз болған ұйғыр түріктері туралы
құңды деректер беріледі.
Сондай-ақ, монғол оқиғасы нәтижесівде бүкіл түрік тайпаларының
барлығының дерлік бір саяси ұйым билігіне бірігуі мүмкіндігі туған. Осы
мемлекеггің батыстағы өкілі болған Жошы, Илхан және Шағатай ұлыстарының қол
астындағы халықтың көпшілігін түріктер құрайтындықган, аталмыш мемлекеттер
құрылғаннан біраз уақыттан кейін түрік-ислам мемлекеттері болып кездеседі.
Шыңғыс хан мен оның отбасы туралы сенімді шығармалардың көшбасында
"Монғолдардың құпия тарихы" келеді. Еңбекте Батачи ханның тегінен шыққандар
жеке-жеке айтылып, Тимучиннің өкесі Иесүгей Бахадырға дейін 20 адамның
есімі берілген. Осы тізімдегі соңғы үш есім Бартан — Бахадыр, оның ұлы
Иесүгей-Бахадыр және оның ұлы Тимучин. Шыңғыс ханның атасы Бартан-
Бахадырдың Менгетү-Кыян, Некун-Тайзы, Иесүгей Бахадыр және Даритай-Отчигын
деген төрт үлы болған. ІПынғыс ханньщ анасы Олкуноут тайпасьшан шыкқан
Оелун хатун еді. Шыңғыс ханның туылған жылы туралы пікірлер 1155 және 1167
жылдарында көптеп айтылды. Онон өзені алқабында Делиун Болдакта Шыңғыстың
оң қолында асықгай ұйыған қан болған. Иесүгедің Делиун Хатуннан Тимучиннен
басқа Касар, Качиун және Темуге деген үш үлы жене Темулун деген бір қызы
болатын. Тимучин монғол дәстүрімен бала кезінде Бөрте Хатунға үйленеді.
Әкесінен жас кезінде айрылғандықтан өзі мен бауырларын анасы Оелун Хатун
өсірген.
Шыңғыс ханның 1202 жылы Далан-Немургес соғысында жеңіліс таиқан
татарларға монғол дәстүрі бойынша басқа тайпалар арасынан бөліп тастау
жазасын қолданған. Алайда мұндай жазаға тартылғандарымен монғолдар ғасырлар
бойы Батыс Азия мен Еуропада татар деп аталған. Әдебиеттерде де татар
деген атаумен берілген.
Шығыс Түркістанның саяси жағдайы
Шыңғыс хан тарих сахнасына шыққан кезенде Шығыс Түркістанның этникалық
және саяси құрылымын қүрайтын тайпалар мен саяси ұйымдар арасында Қара
Ертіс және Зайсаннорадан Селанга өзеніне дейін таралған, батыста У.Бартольд
монғолданған түрік деп атаған наймандар бар еді. Шыңғыс хан мен Қарақытай
мемлекеттерімен соғысқан Күчлүг те осы тайпадан шыққан. Наймандардың
шығысында керейітгер өмір сүрген. Керейіттердің солтүстігінде Шыңғыс хан
мен оның отбасының дүшпаны меркиттер өмір сүрді. Сонымен қатар хитайлар,
үйғырлар, қырғыздар, танғүт және тибеттіктер, ал батыста қарлүқтар өмір
сүретін. Осыған қарап Шыңғыс ханның тарих сахнасына шыққан
кезінде Түркістанда саяси тұрақтылықтың болғандығын айта алмаймыз.
Шыңғыс алдымен осы бытыраңқы және бір-бірімен соғыскан қауымдастықтарды
өзіне бағындыру арқылы өз мемлекетін құрып, 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыс
хан атағын алған. Осылайша Тимучин Түркістанда ғүн, авар, көктүрік және
ұйғыр билеушілері қолданған атақты алған. Құрылтайда мемлекеттін басқару
және әскери құрылымын жаңадан ауыстырды. Мемлекеттің құрылуында
қызмет атқарғандар менушыңғыс әулетінен шыққандарға жаңа атақтар беріліп,
жауапкершіліктері күшейтілген және заң арқылы оларға жаңа жеңілдіктер
берілген.
Қытайдың саяси жағдайы
Шыңғыс ханның саяси одақ құру үшін бастаған жұмыстарының ақталуымен
бірге шығысы мен батысындағы кершілерімен үрысуға кешіккен жоқ. Бұл арада
өзіне босекелес бола алатын мемлекеттер арасында Қытай мен Хорезм назар
аудартады. Тағы бір назар аударарлық мәселе-Шыңғыс ханның өзінен жүздеген
жылдар бұрын Түркістанда өмір сүрген тарихи түрік мемлекеттерінің дәстүріне
бағынышты болуы. Түркістанда тарих сахнасына шыққан түрік мемлекеттерінің
бастапқы мақсаты Қытай болды. Өйткені, ортақ дүшпан - Қытайға жасалған
сапарлар бытыраңқы түрік тайпаларын бір мақсатқа біріктіруі мүмкін еді.
Шыңғыс хан Шығыс Түркістанда өз мемлекетін кұрған кезеңде Қытай саяси
тұрғыдан бөлшектенген және бір-бірімен соғысқан үш бөлек мемлекет еді.
Олар:
1) Орталығы Пекин қаласы болған Кин империясы;
2) Оңтүстік Қытайда ұлттық Қытай әулеті болған Сонг хандығы;
3) Батыс Қытайдағы тангут немесе Си-Хиа әулеті, Шыңғыс хан алғаш рет
шекаралас көршісі болған Тангуттарға шабуыл жасап, бүл мемлекетті құл-
талқан еткен.
Тангуттар Шыңғыс ханның бітпес шабуылдарынан өздерін аман сақтау
мақсатында 1209 Ж. салық төлеуді қабылдаған. Кейіннен орталығы Пекин болған
Кин империясына жиі-жиі шабуыл жасап, Пекин қаласын алған.
Балалық және жастық шағы
Хулағу - Шыңғыс ханның унғырат руынан шыққан Дей-Сеченің қызы Бөрте
Ужин хатуннан туған төрт баласының кенжесі Төленің баласы. Шыңғыс хан
қайтыс болмастан бұрын монғол дәстүрі бойьшша алыстағы жерлерінің бір
бөлігін Жошыға берсе, империя ордасын қорғау және басқару қызметін ең кенже
ұлы Төлеге берген. Монғол дәстүрі бойынша өке шаңырағы балалардың ең
кенжесіне тиесілі еді. Төле әкесінің тірі кезінде-ақ онымен бірге Батыс
жорығына қатысып, Самарқан, Бұқара калаларын қоршауда үлкен қызметтер
аткарған. Жүвейни Шыңғыс ханның Төлеге "ұлы ноян" атағын беріп, Хорасанға
жорыққа жіберуі туралы былай деп жазады: "Шыңғыс хан Хорезмге жорыққа
аттанбастан бұрын саясаты, күші мен батырлығы арқылы жүрген жерін таптаған
баласы үлы ноянның қол астына әскерінің оннан бір бөлігін беріп Хорасанға
жіберген.
Бұл кеңесшілердің көпшілігі Соргактани хатунның қалауымен өзіне тиісті
Чен-тинг аймағыңда қызметкер болған, осы арада ханзадаларды тәрбиелеумен де
айналысқан. Бұл кеңесшілердің ішінде әдебиеттер бойынша анықтай алғанымыз
мыналар:
• Сауинч Тогрил: Ұйғыр түрігінен шыққан бұрын ұйғыр мемлекетінде де
"ұлы айгучи", яғни, ұлы дәрежелі қызметкер немесе бақылаушы болып
жұмыс істеген. Монғолдардың қол астына кіргеннен кейін Шыңғыс ханмен
бірге батыс жорығына қатысқан. Кейіннен Соргактани Бекидің қол
астында балаларын тәрбиелеу ісімен айналысады. Төлеге тиісті Чентинг
аймағының даругашысы ретінде қызметін жалғастырған. Оның ұлы
Хулағудың шығарып салуымен Иранға барған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
Шыңғыс хан дәуірі (1206-1227)
Шығыс Түркістанның саяси жағдайы
Қытайдың саяси жағдайы
Балалық және жастық шағы
Отбасы мен балалары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Шыңғысханның тарихтағы орнына кіріспе.
Бұл зерттеу жұмысы — ХІІІ ғасырдың басында пайда болған және сол
кезеңге өз атын қалдыратындай маңызды оқиғалардың қайнар көзі болған монғол
тарихының кіріспесі және оның Батыс Азия мен Анадолыға қатысты бөлімдерін
қамтиды. Екі томнан тұратын бұл еңбектің бірінші томында Шыңғыс ханның
тарих сахнасына шығуы, монғолдардың батыс саясаты, Илхан мемлекетінің
құрылуы мен қалыптасу кезеңі және илхандық ұйымдар туралы қарастырылса,
екініш томында мемлекеттің даму және ыдырау кезені. ұйымдарындағы
өзгерістер, илхандықтардың Орта Азиядағы түріктік басқару және қаржы
жүйесін Батыс Азияға енгізу мәселесі туралы айтылады.
Хулағу Бағдаттың алынуы, Аббаси халифатының ыдырауына байланысты
қазіргі және кейінгі Ислам әдебиеттері мен осы тақырыпқа байланысты
жазылған еңбектерде соғысқұмар, қаншер деп көрсетілген. Алайда, Хулағудың
хандық дәуірінде Қарақұрымда қаржылық істермен айналыскандығы туралы
айтылмаған. Сондай-ақ, оның өзі мен бауырларының өсіп-жетілуінде анасының
қолдауымен Шыңғыс ханның қарамағындағы түрік кеңесшілерінін ханзадалардың
жеке мұғалімі болып қызмет атқаруы да маңызды мәселе болса керек. Хулағудың
батыста, ал бауыры Құбылайдың шығыста қызмет атқаруы тегін емес. Өйткені,
екі жақта да бұрын монғол нояндары қызмет аткарған және ханзадалардың
жіберілуі арқылы шығыс пен батыста жайа монғол мемлекеттері құрылған. Сол
себептен Хулағу және оның дәуірін жеке қарастырмай, Шыңғыс хан құрған
Монғол мемлекетінің, яғни ұйымының бір саласы ретінде қарастырдық. Десек
те, бүгінге дейін жасалған зерттеу жұмыстарында Хулағу Шыңғыс хан
дәстүрлерінен жеке қарастырылып келген. Хулағу бүкіл өмірінде Қарақұрымға
және монғол дәстүрлеріне мойынсұнған. Тіпті, орнына келген ұлы Абаканың
Илхан тағына отыру үшін Үлы ханның рұқсатын күтуі арадан біраз уақыт
өткенше карамастан осы дәстүрдің жалғасын тапқандығы тұрғысынан маңызды
болып саналады.
Шыңғыс империясының батысқа таралуымен бірге "Дивану лұғат-ит түркте"
аттары аталған ұйғыр, қыпшақ қарлүқ, қырғыз, яғма, чигил т.б. тарихи түрік
қауымдары өз салт-дәстүрлерін жоғалтып, жаңадан құрылған монғол
мемлекетінің негізін күраған. Ал монғол шапқыншылығының нәтижесінде Батыс
Азияға келген түріктер Анадолының түріктенуіне зор ықпал еткен.
Хулағумен бірге Батыс Азияга келген хатшылар мен нояндардың шығу тегін
қолда бар әдебиетгерге сүйене отырып қарастырғанымызда, Илхан
мемлекетіндегі ескери қолбасшылардың басым көпшілігінің монғол тегінен, ал
халық басшыларының түрік тегінен шықкандыгы байқалады.
Қалыптасу кезеңінде Илхандық қаржы жүйесі де басқа ұйымдар сияқты
Монғол мемлекетіндегідей еді. Осы қаржы жүйесінің атақты маманы Аргун Ака
болатын. Ал монғол қаржы жүйесін құрушылар Шыңғыс ханның өз мемлекетінің
қаржы жүйесін құруға тағайындаған өкелі-балалы Ялвачтар еді. Сондықтан
Шыңғыс империясында құрылып, қалыптасқан және айнымас дәстүрге айналған
қаржы түсінігіне тоқталмастан бұрын Анадолыдағы қаржылық және экономикалық
дамуларды анықтаудың қиын екендігі белгілі.
Хулағудың Исмаили, Бағдат жене Сирия жорықтары өз қалауының нәтижесі
емес. Ол 1206 жылы өткізілген үлкен құрылтайда бекітілген жоспарға
негізделген еді. Осы мақсатта жасаған соғыстары мен сапарларын да
қарастырдык, Осы жорыққа дайындалған әскер мен соғыстардан түскен олжадан
алатын Ұлы Ханның үлесінің құжатпен бірге Құрақұрымға жіберілуі Илхан
мемлекетінің қалыптасу кезеңіндегі жағдайы тұрғысынан маңызы зор.
Хулағудың Батыс Азияга келуімен бірге пайда болган саяси дамулар және
қалыптаскан саяси одақтасу меселесіне тоқталдық. Илхан, Алтын орда, Мәмлүк,
Түркия селжүктері, Византия жөне Еуропа мемлекетгері мен Рим папасы
арасындағы саяси одақтасудың Батыс Азияның геосаяси және геостратегиялық
жағдайына қатысы бар.
Бүгінге дейін монғол тарихы Ислам тарихының әр түрлі кезендері,
әсіресе, Анадолы селжүктері туралы сөз болғанда Хулағу жөне одан кейінгі
кезендер қарастырылған. Жанама түрде жасалған мұндай еңбектерде Илхан
тарихының монғол тарихында алатын орны анықталмағаны сияқты Илхан тарихының
және ұйымдарының кейінгі кезендерге тигізетін өсерлер де қарастырылмаған.
Сондықтан Түрік және Шыңғыс хан мемлекеттерінің ұйымдары мен жұмыстарын
басынан бастап қолға алып, Илхан мемлекетіне дейін қарастыруды жөн көріп
отырмыз. Осылайша Илхандық ұйымдар туралы еңбектер пайда болған.
Шыңғыс хан дәуірі (1206-1227)
Шыңғыс хан XIII ғасырдың басында Түркістаннан шығып, бүкіл Азия мен
Шығыс Еуропаны қамтитын ұлы империя қүрған. Осы әлемдік қозғалыстың
нәтижесінде бірқатар саяси ұйымдар жойылып, калалар қиратылғанымен жаңа
потенциалды күш пайда болған. Монғол қозғалысы біркатар келеңсіздіктерімен
қатар берген нәтижелерімен де халық назарын өзіне аударған. Әсіресе, шағын
саяси ұйымдардың орнына Карақұрымға тәуелді мемлекеттер арасындағы саяси
және экономикалық қатынастар одан да арта түскен.
Монғол империясында үстем етуші монғолдар болғанына қарамастан
халқының, әскерлерінің, әсіресе, басқарушылардың басым көпшілігін түркі
тектес халықтар құрайтын монғол империясының тағы бір ерекшелігі —
мемлекеттің басқару құрылымы, яғни, ұйымдарының көпшілігі түрік мемлекеті
дәстүрімен түсіндіріледі. Түрік мөдениеті тарихының ұлы зерттеушісі проф.
док. Бахаеддин Өгелдің жазған "Сино-Туркика" атты еңбегінде Шыңғыс ханға
кеңесші, ал балалары мен туыстарына ұстаз болған ұйғыр түріктері туралы
құңды деректер беріледі.
Сондай-ақ, монғол оқиғасы нәтижесівде бүкіл түрік тайпаларының
барлығының дерлік бір саяси ұйым билігіне бірігуі мүмкіндігі туған. Осы
мемлекеггің батыстағы өкілі болған Жошы, Илхан және Шағатай ұлыстарының қол
астындағы халықтың көпшілігін түріктер құрайтындықган, аталмыш мемлекеттер
құрылғаннан біраз уақыттан кейін түрік-ислам мемлекеттері болып кездеседі.
Шыңғыс хан мен оның отбасы туралы сенімді шығармалардың көшбасында
"Монғолдардың құпия тарихы" келеді. Еңбекте Батачи ханның тегінен шыққандар
жеке-жеке айтылып, Тимучиннің өкесі Иесүгей Бахадырға дейін 20 адамның
есімі берілген. Осы тізімдегі соңғы үш есім Бартан — Бахадыр, оның ұлы
Иесүгей-Бахадыр және оның ұлы Тимучин. Шыңғыс ханның атасы Бартан-
Бахадырдың Менгетү-Кыян, Некун-Тайзы, Иесүгей Бахадыр және Даритай-Отчигын
деген төрт үлы болған. ІПынғыс ханньщ анасы Олкуноут тайпасьшан шыкқан
Оелун хатун еді. Шыңғыс ханның туылған жылы туралы пікірлер 1155 және 1167
жылдарында көптеп айтылды. Онон өзені алқабында Делиун Болдакта Шыңғыстың
оң қолында асықгай ұйыған қан болған. Иесүгедің Делиун Хатуннан Тимучиннен
басқа Касар, Качиун және Темуге деген үш үлы жене Темулун деген бір қызы
болатын. Тимучин монғол дәстүрімен бала кезінде Бөрте Хатунға үйленеді.
Әкесінен жас кезінде айрылғандықтан өзі мен бауырларын анасы Оелун Хатун
өсірген.
Шыңғыс ханның 1202 жылы Далан-Немургес соғысында жеңіліс таиқан
татарларға монғол дәстүрі бойынша басқа тайпалар арасынан бөліп тастау
жазасын қолданған. Алайда мұндай жазаға тартылғандарымен монғолдар ғасырлар
бойы Батыс Азия мен Еуропада татар деп аталған. Әдебиеттерде де татар
деген атаумен берілген.
Шығыс Түркістанның саяси жағдайы
Шыңғыс хан тарих сахнасына шыққан кезенде Шығыс Түркістанның этникалық
және саяси құрылымын қүрайтын тайпалар мен саяси ұйымдар арасында Қара
Ертіс және Зайсаннорадан Селанга өзеніне дейін таралған, батыста У.Бартольд
монғолданған түрік деп атаған наймандар бар еді. Шыңғыс хан мен Қарақытай
мемлекеттерімен соғысқан Күчлүг те осы тайпадан шыққан. Наймандардың
шығысында керейітгер өмір сүрген. Керейіттердің солтүстігінде Шыңғыс хан
мен оның отбасының дүшпаны меркиттер өмір сүрді. Сонымен қатар хитайлар,
үйғырлар, қырғыздар, танғүт және тибеттіктер, ал батыста қарлүқтар өмір
сүретін. Осыған қарап Шыңғыс ханның тарих сахнасына шыққан
кезінде Түркістанда саяси тұрақтылықтың болғандығын айта алмаймыз.
Шыңғыс алдымен осы бытыраңқы және бір-бірімен соғыскан қауымдастықтарды
өзіне бағындыру арқылы өз мемлекетін құрып, 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыс
хан атағын алған. Осылайша Тимучин Түркістанда ғүн, авар, көктүрік және
ұйғыр билеушілері қолданған атақты алған. Құрылтайда мемлекеттін басқару
және әскери құрылымын жаңадан ауыстырды. Мемлекеттің құрылуында
қызмет атқарғандар менушыңғыс әулетінен шыққандарға жаңа атақтар беріліп,
жауапкершіліктері күшейтілген және заң арқылы оларға жаңа жеңілдіктер
берілген.
Қытайдың саяси жағдайы
Шыңғыс ханның саяси одақ құру үшін бастаған жұмыстарының ақталуымен
бірге шығысы мен батысындағы кершілерімен үрысуға кешіккен жоқ. Бұл арада
өзіне босекелес бола алатын мемлекеттер арасында Қытай мен Хорезм назар
аудартады. Тағы бір назар аударарлық мәселе-Шыңғыс ханның өзінен жүздеген
жылдар бұрын Түркістанда өмір сүрген тарихи түрік мемлекеттерінің дәстүріне
бағынышты болуы. Түркістанда тарих сахнасына шыққан түрік мемлекеттерінің
бастапқы мақсаты Қытай болды. Өйткені, ортақ дүшпан - Қытайға жасалған
сапарлар бытыраңқы түрік тайпаларын бір мақсатқа біріктіруі мүмкін еді.
Шыңғыс хан Шығыс Түркістанда өз мемлекетін кұрған кезеңде Қытай саяси
тұрғыдан бөлшектенген және бір-бірімен соғысқан үш бөлек мемлекет еді.
Олар:
1) Орталығы Пекин қаласы болған Кин империясы;
2) Оңтүстік Қытайда ұлттық Қытай әулеті болған Сонг хандығы;
3) Батыс Қытайдағы тангут немесе Си-Хиа әулеті, Шыңғыс хан алғаш рет
шекаралас көршісі болған Тангуттарға шабуыл жасап, бүл мемлекетті құл-
талқан еткен.
Тангуттар Шыңғыс ханның бітпес шабуылдарынан өздерін аман сақтау
мақсатында 1209 Ж. салық төлеуді қабылдаған. Кейіннен орталығы Пекин болған
Кин империясына жиі-жиі шабуыл жасап, Пекин қаласын алған.
Балалық және жастық шағы
Хулағу - Шыңғыс ханның унғырат руынан шыққан Дей-Сеченің қызы Бөрте
Ужин хатуннан туған төрт баласының кенжесі Төленің баласы. Шыңғыс хан
қайтыс болмастан бұрын монғол дәстүрі бойьшша алыстағы жерлерінің бір
бөлігін Жошыға берсе, империя ордасын қорғау және басқару қызметін ең кенже
ұлы Төлеге берген. Монғол дәстүрі бойынша өке шаңырағы балалардың ең
кенжесіне тиесілі еді. Төле әкесінің тірі кезінде-ақ онымен бірге Батыс
жорығына қатысып, Самарқан, Бұқара калаларын қоршауда үлкен қызметтер
аткарған. Жүвейни Шыңғыс ханның Төлеге "ұлы ноян" атағын беріп, Хорасанға
жорыққа жіберуі туралы былай деп жазады: "Шыңғыс хан Хорезмге жорыққа
аттанбастан бұрын саясаты, күші мен батырлығы арқылы жүрген жерін таптаған
баласы үлы ноянның қол астына әскерінің оннан бір бөлігін беріп Хорасанға
жіберген.
Бұл кеңесшілердің көпшілігі Соргактани хатунның қалауымен өзіне тиісті
Чен-тинг аймағыңда қызметкер болған, осы арада ханзадаларды тәрбиелеумен де
айналысқан. Бұл кеңесшілердің ішінде әдебиеттер бойынша анықтай алғанымыз
мыналар:
• Сауинч Тогрил: Ұйғыр түрігінен шыққан бұрын ұйғыр мемлекетінде де
"ұлы айгучи", яғни, ұлы дәрежелі қызметкер немесе бақылаушы болып
жұмыс істеген. Монғолдардың қол астына кіргеннен кейін Шыңғыс ханмен
бірге батыс жорығына қатысқан. Кейіннен Соргактани Бекидің қол
астында балаларын тәрбиелеу ісімен айналысады. Төлеге тиісті Чентинг
аймағының даругашысы ретінде қызметін жалғастырған. Оның ұлы
Хулағудың шығарып салуымен Иранға барған.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz