Дәстүрлі түркілік дүниетанымның Қазақстан ғылымындағы және дәстүрлі қазақ қоғамындағы алатын орны мен ықпалын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Ресейдің
діни идеологиялық саясаты және оның түркі (қазақ) қоғамына әсері...8.24
1.1 XVIII ғасырда қазақ даласының саяси, рухани ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ресей империясының қазақ даласын бағындырудағы алғашқы әрекеттері ... ... .16
ІІ. Ресей империясының түркі халықтарына (қазақ даласына) қарсы жүргізген діни.идеологиялық саясатының екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... 25.45
2.1 Ресей империясының қазақ халқын православие дініне енгізу жолындағы әрекеттері ... ... ... ... 25
2.2 Діни.идеологиялық саясатын мұсылмандық білім беру жүйесі
арқылы іске асыру және оған қарсы қазақ зиялыларының әрекеттері ... ... ... ...33
IІІ. Түркі халықтар философиясының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46.73
3.1 Түркі халықтарының философиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Түркі.мұсылман ойшылдарының дүниетанымы мен философиясы ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 76
І. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Ресейдің
діни идеологиялық саясаты және оның түркі (қазақ) қоғамына әсері...8.24
1.1 XVIII ғасырда қазақ даласының саяси, рухани ахуалы ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Ресей империясының қазақ даласын бағындырудағы алғашқы әрекеттері ... ... .16
ІІ. Ресей империясының түркі халықтарына (қазақ даласына) қарсы жүргізген діни.идеологиялық саясатының екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... 25.45
2.1 Ресей империясының қазақ халқын православие дініне енгізу жолындағы әрекеттері ... ... ... ... 25
2.2 Діни.идеологиялық саясатын мұсылмандық білім беру жүйесі
арқылы іске асыру және оған қарсы қазақ зиялыларының әрекеттері ... ... ... ...33
IІІ. Түркі халықтар философиясының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46.73
3.1 Түркі халықтарының философиялық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Түркі.мұсылман ойшылдарының дүниетанымы мен философиясы ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 76
Ел тарихы дегеніміз – қаншама ғасырлар бойы саяси, экономикалық, сауда мен рухани байланыстардың нәтижелеріндегі өзара ықпалы десек, қазақ жұрты мен басқа ұлттардың қарым–қатынасын түбегейлі зерттеу тек ғылыми емес, сонымен қатар, қоғамдық – тәжірибелік маңызы бар күрделі мәселе. Қазақ ұлты – осы кең даланы ат тұяғымен дүбірлеткен көне түркілер мен одан да байырғы тайпалардың ұрпағы. Сондықтан да ежелгі түркілердің дүниетанымы мен тарихын зерттеу өзіміздің түп тамырымызды іздеу болып табылады.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан қазақ халқы бұрыннан өзіне тән бай рухани мұраға ие болатан. Осы рухани мұра жүйесі арқылы да қазақ халқы көне түркілердің дүниетанымы мен парасаттылығының мұрагері. Қазіргі қазақ даласында өмір сүрген түркілердің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына, дүниетанымы мен философиясына ғылыми сараптама жасау бүгінгі күннің өзектілігі. Өйткені сол замандардағы салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың қалдықтары біздің бүгінгі таңдағы тұрмысымызда да кездесіп жатады. Ал ол дүниетаным мен философияны қалыптастырушы негізгі факторлардың бірі. Қазақстан территориясына ислам діні келгеннен кейін де және одан бұрын да салт-дәстүр дінмен бірге қоғамды реттеуші фактор ретінде ықпалы жоғары болды.
Ислам дінінің Қазақстан территориясына келуімен түркілердің дүниетанымы мен ойлау жүйесі жаңаша жоғары дәрежеге көтерілді. Ислам философиясы мен ойлау жүйесіне дәстүрлі түркілік дүниетаным арқылы негіз қалап үлес қосқан атақты ойшыл-даналарымыз әл-Фараби, Баласағұни, Ахмет Иүгінеки, Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Дулати және осылардың шығармаларынан нәр алған Абай, Шәкәрім, Ы.Алтынсарин, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы және т.б. тұлғалар түркілердің және одан кейінгі қазақтардың дүниетанымының, философиясының негізін салушылар.
Қазақ елінің басынан өткерген тарихын қайта ой елегінен өткізу әрбір жұрт үшін терең мәнге, маңызға толы. Ол тек қаншама ғасырлар мен жылдардан өткен қатал да қарама-қайшылыққа толы дәуірлерді еске түсіру және оны қайта қалпына келтіру үшін ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік тұғыры орын алған қазіргі таңда қазіргі заман талаптарын, үдерістерін жетік ой елегізінен өткізуге мүмкіндік береді. Еліміздің төл тарихын зерттеу, ең бастысы елім, жерім деп жүрегі соққан қазақ жастарының жаңа саяси-тарихи ақуалды, саяси мәдениетін, дәстүрлі дінін, тәуелсіз ел мүддесіне сай көзқарастарды қалыптастыру үшін өте маңызды екендігін өмір шындығы дәлелдеп отыр.
Сонымен қатар, сонау шалғайдағы шетел ғалымдары біздің еліміздің тарихын білуге ерекше ден қойып отыр, алайда, еліміздің кейбір ғылымдары мен жазушылары, тіпті Ресей елінің кейбір ғалымдары мен жазушыларының біздің тарихымыздың келелі оқиғаларын әдейі бұрмалауы – енді ғана тәуелсіздігін алған жас мемлекетімізге кері әсерін тигізуде.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан қазақ халқы бұрыннан өзіне тән бай рухани мұраға ие болатан. Осы рухани мұра жүйесі арқылы да қазақ халқы көне түркілердің дүниетанымы мен парасаттылығының мұрагері. Қазіргі қазақ даласында өмір сүрген түркілердің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына, дүниетанымы мен философиясына ғылыми сараптама жасау бүгінгі күннің өзектілігі. Өйткені сол замандардағы салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың қалдықтары біздің бүгінгі таңдағы тұрмысымызда да кездесіп жатады. Ал ол дүниетаным мен философияны қалыптастырушы негізгі факторлардың бірі. Қазақстан территориясына ислам діні келгеннен кейін де және одан бұрын да салт-дәстүр дінмен бірге қоғамды реттеуші фактор ретінде ықпалы жоғары болды.
Ислам дінінің Қазақстан территориясына келуімен түркілердің дүниетанымы мен ойлау жүйесі жаңаша жоғары дәрежеге көтерілді. Ислам философиясы мен ойлау жүйесіне дәстүрлі түркілік дүниетаным арқылы негіз қалап үлес қосқан атақты ойшыл-даналарымыз әл-Фараби, Баласағұни, Ахмет Иүгінеки, Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Дулати және осылардың шығармаларынан нәр алған Абай, Шәкәрім, Ы.Алтынсарин, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы және т.б. тұлғалар түркілердің және одан кейінгі қазақтардың дүниетанымының, философиясының негізін салушылар.
Қазақ елінің басынан өткерген тарихын қайта ой елегінен өткізу әрбір жұрт үшін терең мәнге, маңызға толы. Ол тек қаншама ғасырлар мен жылдардан өткен қатал да қарама-қайшылыққа толы дәуірлерді еске түсіру және оны қайта қалпына келтіру үшін ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік тұғыры орын алған қазіргі таңда қазіргі заман талаптарын, үдерістерін жетік ой елегізінен өткізуге мүмкіндік береді. Еліміздің төл тарихын зерттеу, ең бастысы елім, жерім деп жүрегі соққан қазақ жастарының жаңа саяси-тарихи ақуалды, саяси мәдениетін, дәстүрлі дінін, тәуелсіз ел мүддесіне сай көзқарастарды қалыптастыру үшін өте маңызды екендігін өмір шындығы дәлелдеп отыр.
Сонымен қатар, сонау шалғайдағы шетел ғалымдары біздің еліміздің тарихын білуге ерекше ден қойып отыр, алайда, еліміздің кейбір ғылымдары мен жазушылары, тіпті Ресей елінің кейбір ғалымдары мен жазушыларының біздің тарихымыздың келелі оқиғаларын әдейі бұрмалауы – енді ғана тәуелсіздігін алған жас мемлекетімізге кері әсерін тигізуде.
1. Қозыбаев М.К. Аласұрған ХХ - ғасыр. // Қазақстан в начале ХХ века. -Алматы, 1993.16б.
2. Ш.Ш.Уалиханов, Шығармалар жинағы. 4-том. -Алматы, -585 б.111б.
3. С.Жолдасов, Б.Жолдасов, Қазақстан тарихы мен мәдениетінің очерктері(XVIII-XIX ғасырлар). – Алматы: КазАқпарат, 2007. 35-39бб.
4. С. Дәуіт. Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. 66б, 49б.
5. Құл-Мұхаммед Мұхтар, Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі. – Алматы: Атамұра, 1994. б.116б,117б,125б,133б.
6. А.И.Левшин. Описание киргиз-казачьих или кайсацких орд и степей. СПб.1832. 69б.
7. Тынышбаев М.Ақтабан шұбырынды.( Великие бедствия и великие победы казахов). История казахского народа. Алматы: Қазақстан университеті.1993.165б.
8. З.Жандарбек. Иасауи жолы және қазақ қоғамы. Алматы, «Ел-шежіре» 2006ж, 235-236бб, 36б.
9. А.С.Байболсынова. Патшалық Ресейдің ХҮІІІ – ХІХ ғасырлардағы Қазақстанды рухани-мәдени отарлау саясатының негізгі бағыттары мен көріністері (Кіші жүз мәліметтері бойынша) Орал, 2006.29,30,18, 8б.
10. Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1994. 76,96б.
11. А.Әбділдабекова. Қазақстанның Ресейге қосылуы хақында. Қазақ тарихы. №6. Алматы, 2004 30б.
12. Қ. Құсайынұлы. Қазақ шаруашылығы отаршылдық дәуірінде (ХІХ-ХХ ғ.ғ) Алматы, Дәнекер, 2001ж. 120б. 91б,105б,107б.
13. Сдыков М.Н. Население Западного Казакстана: история, формирования и развитие (1897-1989гг). – Алматы: Ғылым, 1995. 22б
14. Н.И.Никитин. Основание Сивири в XVIII веке. Москва, 1990. с 60.
15. С.Ибраев. Солтүстік Қазақстан кімнің жері? Ақиқат, 1994 №6. 47б.
16. З.Жандарбек. Тарихтан сабақ алмасақ.... yasavi.kz
17. Ақатаев. С. «Жаңа ережелер деген не?» Ақиқат, №12, 1997. 60б.
18. Д.Шауенов. Тәуелсіздікке дейінгі қазақ қоғамындағы діни жағдай. Иасауи жолы. №2 (1) Түркістан-2005ж 100,101,102.
19. М.Жолсейітова, С.Рүстемов «XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында татар дін басыларының қазақтар арасындағы қызметі хақында» Түркология, №3, Мамыр-маусым, Түркістан 2005ж 103б,104б.
20. Казахско-русские отношение в XVIII-XIX веках. Алма-ата: Наука,1964. Т.1. с 36
21. Қалас Жамалов. Рухани болмыстағы қайшылықтар немесе Патша үкіметінің отарлаудағы әр қилы амал әрекеттері. Республикалық ғылыми-көпшілік журнал ЗЕРДЕ. №8 (509) 2004ж 22-25бб.
22. Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: «Фолиант», 2006. Т:10. Түркі халықтарының тарихи ойы. 176-179бб
23. С.Мұқанов, Хан қазық, би тоқпақ. Қазақтың ата заңдары. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001. Т-1. 82б
24. Ш. Уалиханов. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985.200б: 148б, 197б
25. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи – мәдениеттенулық зерттеу) – Алматы, 2002. 169б.
26. Г.Р.Мұхтарова. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы ислам дінінің ықпалы (ХІХ ғасырдың екінші жартысы) Алматы, 1999. 17б.
27. Халид Құрбанғали, Тауарих Хамса: (Бес тарих). – Алматы: Қазақстан, 1992. 30б.
28. М.Бабажанов. Қазақтың қазақ туралы жазбалары. Ақиқат №2 мамыр. Алматы, 1994. 28б.
29. Ш. Уалиханов. Таңдамалы. – Санкт-Петербург, 1904. 194-195б,157б.
30. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993ж. 6-8б, 13б,14б
31. Батырханов Ғалымжан. Патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген миссионерлік саясаты (ХІХ – ғ екінші жартысы – ХХғ басы) Алматы, 1997. 18б, 24б, 65б, 64б
32. Манарбек Байеке. Орталық Азия мен Қазақстанның мәсіхшілік тарихы. Алматы: Литера-м 2006ж, 302-307бб
33. Ахмет Байтұрсынұлы, «Жаңа Низам» - Алматы: Жеті жарғы, 1996. 108б,54б 57-58б
34. Бегімқұлова.Ш. Мұхамеджан Тынышпаевтың хаты. Заң газеті, 6 қаңтар 1996ж 8б
35. Ергун Акгедик. Түркі халықтарының Патша өкіметіне саяси тұрғыдан қарсы шығу. Әл-Фараби атындағы ҚҰУ-нің хабаршысы. – 2007, №3 (46) 101б.
36. Нұртазина Н.Д. Исламға қарсы шабуыл. Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізген дінге қарсы саясаты (ХХ ғасырдың 20-40-шы жылдары). – Алматы: Қазақ университеті, 2008. 3б.
37. Тажибаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. – Алма-ата: Казгосполитиздат, 1962. 17б
38. Қапаева А. Қазақстандағы мектептер мен медреселер //Қазақ тарихы, 2001, 53-55б.
39. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1994, 93-б.
40. Букейханов А. Киргизы // Казахи о русских до 1917 года. Оксффорд, 1985, 49б.
41. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 25-б.
42. Жолсейітова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 5-10-б.
43. Бартольд Б. Современный ислам и его задачи, Туркестанский сворник. – Спб., 1907. 164-165б
44. Б.Ғабдуллин. «Шоқан, Ыбырай және Абай дін туралы». Алматы, 1988. 26б.
45. Ш. Уалиханов, Алтыншаһарға сапар. – Алматы: Атамұра, 2006. 92б.
46. Бейсембиев Қасым. Из истории обшественной мысли Казахстана второй половины ХІХ века. Алма-Ата, 1957.161б Асфендияров С. «Қазақстан тарихы очерктері». Алматы: Санат, 1994. 90б.
47. Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казакстане в области образования и религии (ІІ половина ХІХ – начало ХХ веков). – Алматы: 2005. 213-219б
48. Миссионерский противомусульманский сворник. Труды студентов миссионерского противомусульманского отделения при Казанской Духовний Академии. – Казань, 1894. 100б.
49. Лопатин В.В., Лопатина Л.Е. Малый толковый словарь русского языка. – Москва: Русский язык, 1990. 217б
50. Ақат Алтай Ғазалы. Таң Шолпан. – 2003. №1.95-105б
51. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 2-том -Астана: Аударма, 2005ж. – 44б.
52. М.Орынбеков. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1994ж. – 82б.
53. М.Орынбеков. Проблема субстанции в философии и науке. Алматы, 1975ж. – 122б.
54. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 2-том – Астана: Аударма, 2005ж.
55. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 4-том – Астана: Аударма, 2005ж.
56. Қ.Бейсенов. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. – Алматы: Ғылым, 1994ж. 42б.
57. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы, 2002ж. 8б.
58. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 5-том – Астана: Аударма, 2005ж.
59. А.Машанов. Әл-Фараби және Абай. Алматы, 1994ж.
60. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 3- том – Астана: Аударма, 2005б.
61. Ғ.Есім. Қазақ философиясының тарихы. Алматы: «Қазақ университеті», 2006ж. 169б.
62. Н.Нұртазина. Далалық ислам. «Егемен Қазақстан». 2000ж. 28 қаңтар.
63. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 3-том – Астана: Аударма, 2005ж.
64. «Егемен Қазақстан», 2006ж. 11 мамыр.
65. Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 2003. 276б
2. Ш.Ш.Уалиханов, Шығармалар жинағы. 4-том. -Алматы, -585 б.111б.
3. С.Жолдасов, Б.Жолдасов, Қазақстан тарихы мен мәдениетінің очерктері(XVIII-XIX ғасырлар). – Алматы: КазАқпарат, 2007. 35-39бб.
4. С. Дәуіт. Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. 66б, 49б.
5. Құл-Мұхаммед Мұхтар, Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі. – Алматы: Атамұра, 1994. б.116б,117б,125б,133б.
6. А.И.Левшин. Описание киргиз-казачьих или кайсацких орд и степей. СПб.1832. 69б.
7. Тынышбаев М.Ақтабан шұбырынды.( Великие бедствия и великие победы казахов). История казахского народа. Алматы: Қазақстан университеті.1993.165б.
8. З.Жандарбек. Иасауи жолы және қазақ қоғамы. Алматы, «Ел-шежіре» 2006ж, 235-236бб, 36б.
9. А.С.Байболсынова. Патшалық Ресейдің ХҮІІІ – ХІХ ғасырлардағы Қазақстанды рухани-мәдени отарлау саясатының негізгі бағыттары мен көріністері (Кіші жүз мәліметтері бойынша) Орал, 2006.29,30,18, 8б.
10. Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. – Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1994. 76,96б.
11. А.Әбділдабекова. Қазақстанның Ресейге қосылуы хақында. Қазақ тарихы. №6. Алматы, 2004 30б.
12. Қ. Құсайынұлы. Қазақ шаруашылығы отаршылдық дәуірінде (ХІХ-ХХ ғ.ғ) Алматы, Дәнекер, 2001ж. 120б. 91б,105б,107б.
13. Сдыков М.Н. Население Западного Казакстана: история, формирования и развитие (1897-1989гг). – Алматы: Ғылым, 1995. 22б
14. Н.И.Никитин. Основание Сивири в XVIII веке. Москва, 1990. с 60.
15. С.Ибраев. Солтүстік Қазақстан кімнің жері? Ақиқат, 1994 №6. 47б.
16. З.Жандарбек. Тарихтан сабақ алмасақ.... yasavi.kz
17. Ақатаев. С. «Жаңа ережелер деген не?» Ақиқат, №12, 1997. 60б.
18. Д.Шауенов. Тәуелсіздікке дейінгі қазақ қоғамындағы діни жағдай. Иасауи жолы. №2 (1) Түркістан-2005ж 100,101,102.
19. М.Жолсейітова, С.Рүстемов «XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында татар дін басыларының қазақтар арасындағы қызметі хақында» Түркология, №3, Мамыр-маусым, Түркістан 2005ж 103б,104б.
20. Казахско-русские отношение в XVIII-XIX веках. Алма-ата: Наука,1964. Т.1. с 36
21. Қалас Жамалов. Рухани болмыстағы қайшылықтар немесе Патша үкіметінің отарлаудағы әр қилы амал әрекеттері. Республикалық ғылыми-көпшілік журнал ЗЕРДЕ. №8 (509) 2004ж 22-25бб.
22. Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: «Фолиант», 2006. Т:10. Түркі халықтарының тарихи ойы. 176-179бб
23. С.Мұқанов, Хан қазық, би тоқпақ. Қазақтың ата заңдары. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001. Т-1. 82б
24. Ш. Уалиханов. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985.200б: 148б, 197б
25. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи – мәдениеттенулық зерттеу) – Алматы, 2002. 169б.
26. Г.Р.Мұхтарова. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы ислам дінінің ықпалы (ХІХ ғасырдың екінші жартысы) Алматы, 1999. 17б.
27. Халид Құрбанғали, Тауарих Хамса: (Бес тарих). – Алматы: Қазақстан, 1992. 30б.
28. М.Бабажанов. Қазақтың қазақ туралы жазбалары. Ақиқат №2 мамыр. Алматы, 1994. 28б.
29. Ш. Уалиханов. Таңдамалы. – Санкт-Петербург, 1904. 194-195б,157б.
30. Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? Алматы: Атамұра – Қазақстан, 1993ж. 6-8б, 13б,14б
31. Батырханов Ғалымжан. Патшалық Ресейдің Қазақстанда жүргізген миссионерлік саясаты (ХІХ – ғ екінші жартысы – ХХғ басы) Алматы, 1997. 18б, 24б, 65б, 64б
32. Манарбек Байеке. Орталық Азия мен Қазақстанның мәсіхшілік тарихы. Алматы: Литера-м 2006ж, 302-307бб
33. Ахмет Байтұрсынұлы, «Жаңа Низам» - Алматы: Жеті жарғы, 1996. 108б,54б 57-58б
34. Бегімқұлова.Ш. Мұхамеджан Тынышпаевтың хаты. Заң газеті, 6 қаңтар 1996ж 8б
35. Ергун Акгедик. Түркі халықтарының Патша өкіметіне саяси тұрғыдан қарсы шығу. Әл-Фараби атындағы ҚҰУ-нің хабаршысы. – 2007, №3 (46) 101б.
36. Нұртазина Н.Д. Исламға қарсы шабуыл. Кеңес үкіметінің Қазақстанда жүргізген дінге қарсы саясаты (ХХ ғасырдың 20-40-шы жылдары). – Алматы: Қазақ университеті, 2008. 3б.
37. Тажибаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. – Алма-ата: Казгосполитиздат, 1962. 17б
38. Қапаева А. Қазақстандағы мектептер мен медреселер //Қазақ тарихы, 2001, 53-55б.
39. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1994, 93-б.
40. Букейханов А. Киргизы // Казахи о русских до 1917 года. Оксффорд, 1985, 49б.
41. Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және патша өкіметінің отарлық саясаты. Алматы, 1997; 25-б.
42. Жолсейітова М.А. Қазақстандағы мұсылмандық білім беру жүйесінің тарихынынан. Оқу құралы. Алматы, 2004, 5-10-б.
43. Бартольд Б. Современный ислам и его задачи, Туркестанский сворник. – Спб., 1907. 164-165б
44. Б.Ғабдуллин. «Шоқан, Ыбырай және Абай дін туралы». Алматы, 1988. 26б.
45. Ш. Уалиханов, Алтыншаһарға сапар. – Алматы: Атамұра, 2006. 92б.
46. Бейсембиев Қасым. Из истории обшественной мысли Казахстана второй половины ХІХ века. Алма-Ата, 1957.161б Асфендияров С. «Қазақстан тарихы очерктері». Алматы: Санат, 1994. 90б.
47. Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма в Казакстане в области образования и религии (ІІ половина ХІХ – начало ХХ веков). – Алматы: 2005. 213-219б
48. Миссионерский противомусульманский сворник. Труды студентов миссионерского противомусульманского отделения при Казанской Духовний Академии. – Казань, 1894. 100б.
49. Лопатин В.В., Лопатина Л.Е. Малый толковый словарь русского языка. – Москва: Русский язык, 1990. 217б
50. Ақат Алтай Ғазалы. Таң Шолпан. – 2003. №1.95-105б
51. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 2-том -Астана: Аударма, 2005ж. – 44б.
52. М.Орынбеков. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1994ж. – 82б.
53. М.Орынбеков. Проблема субстанции в философии и науке. Алматы, 1975ж. – 122б.
54. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 2-том – Астана: Аударма, 2005ж.
55. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 4-том – Астана: Аударма, 2005ж.
56. Қ.Бейсенов. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. – Алматы: Ғылым, 1994ж. 42б.
57. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы, 2002ж. 8б.
58. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 5-том – Астана: Аударма, 2005ж.
59. А.Машанов. Әл-Фараби және Абай. Алматы, 1994ж.
60. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 3- том – Астана: Аударма, 2005б.
61. Ғ.Есім. Қазақ философиясының тарихы. Алматы: «Қазақ университеті», 2006ж. 169б.
62. Н.Нұртазина. Далалық ислам. «Егемен Қазақстан». 2000ж. 28 қаңтар.
63. Қазақ халқының философиялық мұрасы, 3-том – Астана: Аударма, 2005ж.
64. «Егемен Қазақстан», 2006ж. 11 мамыр.
65. Н.Ә.Назарбаев Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 2003. 276б
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Ресейдің
діни идеологиялық саясаты және оның түркі (қазақ) қоғамына әсері...8-24
1.1 XVIII ғасырда қазақ даласының саяси, рухани
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..8
1.2 Ресей империясының қазақ даласын бағындырудағы алғашқы
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ. Ресей империясының түркі халықтарына (қазақ даласына) қарсы
жүргізген діни-идеологиялық саясатының екінші
кезеңі ... ... ... ... ... ... 25-45
2.1 Ресей империясының қазақ халқын православие дініне енгізу
жолындағы
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Діни-идеологиялық саясатын мұсылмандық білім беру жүйесі
арқылы іске асыру және оған қарсы қазақ зиялыларының
әрекеттері ... ... ... ...33
IІІ. Түркі халықтар философиясының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...46-73
1. Түркі халықтарының философиялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2. Түркі-мұсылман ойшылдарының дүниетанымы мен философиясы ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.76
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел тарихы дегеніміз – қаншама ғасырлар
бойы саяси, экономикалық, сауда мен рухани байланыстардың нәтижелеріндегі
өзара ықпалы десек, қазақ жұрты мен басқа ұлттардың қарым–қатынасын
түбегейлі зерттеу тек ғылыми емес, сонымен қатар, қоғамдық – тәжірибелік
маңызы бар күрделі мәселе. Қазақ ұлты – осы кең даланы ат тұяғымен
дүбірлеткен көне түркілер мен одан да байырғы тайпалардың ұрпағы. Сондықтан
да ежелгі түркілердің дүниетанымы мен тарихын зерттеу өзіміздің түп
тамырымызды іздеу болып табылады.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде
қалыптасқан қазақ халқы бұрыннан өзіне тән бай рухани мұраға ие болатан.
Осы рухани мұра жүйесі арқылы да қазақ халқы көне түркілердің дүниетанымы
мен парасаттылығының мұрагері. Қазіргі қазақ даласында өмір сүрген
түркілердің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына, дүниетанымы мен философиясына
ғылыми сараптама жасау бүгінгі күннің өзектілігі. Өйткені сол замандардағы
салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың қалдықтары біздің бүгінгі таңдағы
тұрмысымызда да кездесіп жатады. Ал ол дүниетаным мен философияны
қалыптастырушы негізгі факторлардың бірі. Қазақстан территориясына ислам
діні келгеннен кейін де және одан бұрын да салт-дәстүр дінмен бірге қоғамды
реттеуші фактор ретінде ықпалы жоғары болды.
Ислам дінінің Қазақстан территориясына келуімен түркілердің
дүниетанымы мен ойлау жүйесі жаңаша жоғары дәрежеге көтерілді. Ислам
философиясы мен ойлау жүйесіне дәстүрлі түркілік дүниетаным арқылы негіз
қалап үлес қосқан атақты ойшыл-даналарымыз әл-Фараби, Баласағұни, Ахмет
Иүгінеки, Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Дулати және осылардың
шығармаларынан нәр алған Абай, Шәкәрім, Ы.Алтынсарин, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы
және т.б. тұлғалар түркілердің және одан кейінгі қазақтардың
дүниетанымының, философиясының негізін салушылар.
Қазақ елінің басынан өткерген тарихын қайта ой елегінен өткізу әрбір
жұрт үшін терең мәнге, маңызға толы. Ол тек қаншама ғасырлар мен жылдардан
өткен қатал да қарама-қайшылыққа толы дәуірлерді еске түсіру және оны қайта
қалпына келтіру үшін ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік тұғыры орын алған
қазіргі таңда қазіргі заман талаптарын, үдерістерін жетік ой елегізінен
өткізуге мүмкіндік береді. Еліміздің төл тарихын зерттеу, ең бастысы елім,
жерім деп жүрегі соққан қазақ жастарының жаңа саяси-тарихи ақуалды, саяси
мәдениетін, дәстүрлі дінін, тәуелсіз ел мүддесіне сай көзқарастарды
қалыптастыру үшін өте маңызды екендігін өмір шындығы дәлелдеп отыр.
Сонымен қатар, сонау шалғайдағы шетел ғалымдары біздің еліміздің
тарихын білуге ерекше ден қойып отыр, алайда, еліміздің кейбір ғылымдары
мен жазушылары, тіпті Ресей елінің кейбір ғалымдары мен жазушыларының
біздің тарихымыздың келелі оқиғаларын әдейі бұрмалауы – енді ғана
тәуелсіздігін алған жас мемлекетімізге кері әсерін тигізуде.
Осындай бұрмаланып, шашыранды зерттелген салмақты мәселелердің бірі –
Ресей империясының қазақ даласына бағытталған діни–идеологиялық саясаты
мен оның салдары мәселесі болып отыр. Ғалым М.Қозыбаев бұл жайында: “Егер
біз ертеңімізді ойласақ... орыс империясы елімізді қалай жаулап алды,
орыстандырды, шоқындырды, әскери отарлады... деген сияқты өзекті
проблемаларды зерттеуіміз абзал” [1; 16 б.] - деп көрсетті.
XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақ даласындағы Патшалық Ресей империясының отарлау саясаты жөнінде
ғалымдар тарапынан біршама ғылыми тұрғыдан зерттеліп, яғни зерттеушілердің
зерттеу алаңына айналып жатқанын көріп жүрміз. Бұл жазылған еңбектердің
бәрі тек саяси, әлеуметтік-экономикалық, географиялық тұрғыдан ғана
зерттеліп жатыр. Ресей империясы қазақ даласын жаулауында тек саяси,
әлеуметтік-экономикалық бостандығынан айырумен ғана шектелген жоқ. Рухани
тәуелсіздігінен айыруға да күш салды. Қазақ халқы тарихындағы осы үдеріс
әлі толық зерттелмей келе жатыр. Осы кезеңдегі қазақ даласындағы рухани
үдерістерді зерттеу, ол үдеріске Ресей империясының ықпал еткен саясатын
әшкерелеу бүгінгі күннің өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Менің осы
зерттеу жұмысымда Ислам дініне байланысты патша өкіметінің Қазақстандағы
ресми саясатын екі кезеңге бөліп қарастырып отырмын. Біріншісі – XIX
ғасырдың бірінші жартысына дейін, яғни медреселердің, мешіттердің ашылып,
діни кітаптарды басып шығаруға арнайы қаржы жұмсалып, ислам дінінің
таралуының одан әрі күшейе түскен кезеңі. Бұл кезеңде патшалық режимнің осы
мәселеге ерекше ден қойғаны соншалықты, өкімет әр ашылған мектепке 500 сом
бөліп тұрған.
Екінші кезең – патша өкіметінің ислам дінін тарату саясатынан бас
тартып, 1862 жылдан бастап жергілікті халықты бірте-бірте христиандануға
тарту арқылы жаппай орыстандыру саясатына көшуін қамтиды.
XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Ресейдің діни
идеологиялық саясаты және оған қазақ қоғамының әсері жайлы ғылыми еңбектер
көп емес. Алғашқы кездері Қазақстанда, ХІХ ғасырдың орта шебіне дейін,
көбінесе географиялық және этнографиялық жағынан тереңінен зерттеліп келсе,
енді Ұлы жүз қазақтарыың Патшалық Ресей империясының қол астына толық
кіруімен қазақ халқының патша империясына қосылу процесінің түгелдей
аяқталуына байланысты, отаршылдықты көздеген патша өкіметі қазақ даласының
экономикалық, әлеуметтік өмірі мен мәдениетіне, психологиясына, дініне
тереңдеп зерттеуге ден қойды.
Бұл жұмыс, әсіресе, 1789 жылы Орынборда Мұсылман діни басқарма
құрылуы кезеңінен бастап кең жүргізіле бастады. Олар түрлі әдіс-тәсілдер
қолдана отырып, қазақтарды келешекте православие дініне ендірудің бар
мүмкіндіктерін қарастыру арқылы өздерінің орыстандыру саясатының түпкі
мақсатына меңзейді.
Қазақ жерін жаулап алуға бар күштерін салған қазақ жаулары жөніндегі
бағалы мағмұматтарды Қозыбаев М.К. еңбегінен кездестіреміз. Ш.Уалиханов өз
еңбегінде: ХVІІІ ғасырдың алғашқы он жылдығы қазақ халқының өмірінде жан
түршігерлік қасіретті кезең болды, жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық
қазақтары, башқұрттар кеп жан-жақтан қазақ ұлыстарын ойрандады.
Кіріптарлыққа салды - дей отырып, қазақ халқының сол кездегі ауыр халін
бейнелеп берген [2; 111б.]. Сәбит Жолдасов пен Бақытжан Жолдасовтың [3;
49б.] еңбектерінде Қазақ хандығының XVIII-XIX ғасырдардағы тарихын кеңінен
зерттеп, мәдениеті жөнінде біршама мағлұматтар берген. Зерттеуші М.Құл-
Мұхаммедтің Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі [5; 116-117б.б.]
атты еңбегі төңкеріске дейін жарық көрген орыс энциклопедияларындағы
Қазақстан тарихы проблемаларын бүгінгі тарих ғылымының биігі тұрғысынан
қарастырылған. Автор қазақ жерінің отарлануын, онда казак әскери
жасақтарының құрылуын, қазақ – орыс дипломатиялық байланыстарын деректер
негізінде саралаған. А.И.Левшиннің [6; 69б.] қазақ ордалары мен қазақ
даласы жөніндегі еңбегінің маңызы өте ерекше екендігін атап өткеніміз жөн.
Оның еңбегінде Қазақ хандығының әлеуметтік және саяси жағдайы,
этнографиялық, мәдени жағдайлары жөнінде жан-жақты мағлұмат береді.
Тынышпаевтың [7;165б.] зерттеу жұмыстары мемлекеттік қызметте жүріп жүзеге
асты. Қазақ шежіресіне, қазақ хандығының құрылуына, хандар шежіресіне,
XVІІІ ғасыр басында қалыптасқан жағдайға талдау жасаған. З.Жандарбектің
[8;36б.] еңбегінде кезінде бүкіл түркі жұртына рухани көшбасшы болған
иасауи тариқатының қазақ қоғамындағы рөлін, маңызын жан-жақты зерттеген.
А.Байболсынова [9;76б-96б.б.] еңбегінде Патшалық Ресейдің XVIII-ХІХ
ғасырлардағы Қазақстандағы рухани-мәдени отарлау саясатының негізгі
бағыттары мен көрінісі турасында кеңінен зерттеліп жазылған. К.Есмағамбетов
[10; 30б.] еңбегінде қазақтың рухани мәдениетінен өте құнды мағлұмат
келтіре отырып, келер ұрпаққа оны дамытуға ұлттық сананы тазартып ұлттық
мәдениетімізді қастерлеуге шақырады. М.Н.Садыков [13; 22б.] өз еңбегінде
Кіші жүздің құрылуы тарихынан бастап, қазақ елінің Ресейге қосылуы,
әлеуметтік-саяси тарихын баяндай келе, сол кезде өмір сүрген қазақ
зиялыларының өмірінен мол мағлұмат береді. Қазақ халқының рухани-мәдени
тарихынан кең деректер қорын пайдаланып, еліміздегі қазақ руларының рухани
құндылықтарын дәріптеуге шақырады.
Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы [22; 176-179б.б.] атты кітапта
түркі халықтарының тарихи ой тарихын бейнелеп, оның жетістіктері және
ерекшеліктерін пайымдайтын арнайы үзінділерден құрастырылған. Осы еңбекте
қазақ даласын шоқындыру үшін арнайы құрылған діни басқарма туралы кеңінен
мағлұмат береді. Зерттеу еңбегімізде Мекемтас Мырзахметовтың [30; 14б.].
Патшалық Ресей империясының отаршылдық саясатына арналған зерттеулері
негізгі арқау болады, патшалық өкіметтің қазақ жерін діни-идеологиялық
тұрғыдан отарлау саясаты жөнінде қазақ ғалымдарының арасында ең алғашқылары
боп тарихи шындықты бүкпесіз айтып, миссионер ғалымдардың ағартушылық
пиғылдарын айқындап берген. Б. Манарбектің [32; 302-307б.б.] еңбегінде
Орталық Азия мен Қазақстанның І ғасыр мен XV ғасыр аралығы және қазіргі
заманымызға дейінгі христиандардың қазақ жеріне қоныс тебуі, одан кейінгі
отарлау саясаты жөнінен қысқаша шолу жасалған.
Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде
мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И.Н.Ильминский, А.Е.Алекторов және
А.В.Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың
еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан
жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша
қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет
аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және
осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар
білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең
өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады.
Қапаева [38; 55б.], Қойгелдиева [39; 93б.], Бөкейханов [40; 49б.], Омаров
[41; 29б.], секілді зерттеушілердің еңбектерінде де көрініс тапты.
З.Т.Садвокасова [44; 213-219б.б.] еңбегінде патшалық Ресейдің қазақ халқын
шоқындыру саясаты арқылы қазақ жеріне православие дінін кіргізу туралы кең
мағлұмат беріледі.
Шоқан, Ыбырай, Абайлардың Ресей империясының отаршылық саясатына, олардың
ислам дініне деген көзқарастарын С.Асфендияровтың [45; 90б.],
Б.Ғабдуллиннің [46; 26б.] еңбектерінен кең мәліметтер аламыз. Алайда
Б.Ғабдуллиннің еңбегі қазақ зиялыларының жалпы дінге көзқарасын
білдіргенмен, негізінен еңбек кешегі кеңес үкіметінің сарынымен жазылған.
Сондықтан сол кездегі нағыз тарихи шындықты көрсете алмаған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейі оның
өзектілігімен тікелей байланысты. Сондықтан болар, тақырып төңірегіндегі
зерттеулер тым арыдан басталады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның
алғышарттары, пайда болу тарихы, дамуы мен түркілердің тарих сахнасындағы
орны мен олардың кету себептері. Адамзат қоғамдастығының жүйелену тарихын
зерттеген шетелдік зерттеушілер Мұрат Аджи, Лев Гумилевтер зерттеген
болатын.
Қазақстан аясында да бұл тақырып тәуелсіздік алған жылдардан бері
қарай үлкен қызығушылықпен зерттеліп келеді. Қазақстандағы ислам діні
келгенге дейін дәстүрлі түркілік дүниетаным мен ұстанымдарының қалыптасуы
мен дамуын және одан кейін ислам келуімен мұсылмандық пен түркілік
дүниетанымның бірігу процесіне зерттеу жасап жүрген ғалымдар А.Айталы,
Ж.Алтаев, А.Қасабек, М.Орынбеков, С.Қасқабасов, Д.Кенжетай, С.Нұрмұратов,
М.Жолдасбеков, Н.Нұртазина, Т.Ғабитов және т.б. болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеліп отырған
тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу
деңгейлерінен дипломдық жұмыстың мақсаты мен негізгі міндеттерін айқындау
мүмкіндіктері туады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның Қазақстан ғылымындағы
және дәстүрлі қазақ қоғамындағы алатын орны мен ықпалын анықтау. Осы
мақсаттарға жету үшін бірнеше міндеттер қойылып отыр. Ол міндеттер дәстүрлі
дүниетанымның көшпелілердің өркениетін түзіп, түркі тайпаларының халық
болып қалыптасуына ықпал еткенін, этникалық, ұлтаралық қақтығыстар мен
бірігулерді реттеуге қосатын үлесін атап өту. Экономикалық-әлеуметтік және
қоғамдық-саяси өзгерістерден кейін дәстүрлі түркілік дүниетанымның
қоғамдық сананың басқаша рең ала түсуіне ықпал жасайтындығын ашып жазу да
зерттеу жұмысының басты міндеттерінің бірі болып табылады. Және де көне
түркілердің тасқа қашап жазған жазбаларының кейінгі қазақ ауыз
әдебиетіндегі жырлар мен дастандар арасындағы сабақтастықты дәледеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ресей империясының қазақ даласына
діни – рухани тұрғыдан жасалынған саясаты мен оған қарсы қазақ зиялыларының
күресі туралы тың тарихи үрдістер қазақ халқының XVIII ғасыр мен ХІХ ғасыр
тарихын қолдану. Қазақ халқының Ресей империясы кезеңіндегі басынан
өткерген діни – рухани үдерістері мен оның қазақтың дәстүрлі қоғамына
ықпалы туралы тың тұжырымдар жасалынады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І. XVIII ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН XIX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙДІҢ ДІНИ
ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНА ӘСЕРІ
1.1 XVIII ғасырда қазақ даласының саяси, рухани ахуалы
Қазақ тарихында XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басы саяси,
рухани шиеленісті өте ауыр кезең болды. Қазақ халқы ішінде хандыққа өзара
текетірес, онымен қоса ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап қазақ елі Ресей
империясының идеологиясы арқасында отаршылдық саясаттың құрбанына айналды
десек, бұл жайында алғашқы қазақ ғалымы Ш.Уалиханов: ХVІІІ ғасырдың
алғашқы он жылдығы қазақ халқының өмірінде жан түршігерлік қасіретті кезең
болды, жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, башқұрттар кеп жан-
жақтан қазақ ұлыстарын ойрандады. Кіріптарлыққа салды [2; 111б.] - деп
қазақ халқының сол кездегі ауыр халін бейнелеп берді.
Қазақ хандығының сыртқы жағдайында қиындық туып, жан-жағынан жаудың
анталап тұруы қалайда ішкі жағдайды жақсарту, елдің экономикалық жағдайын
күшейту, жүздер арасындағы өзара байланысты қалыпты жағдайда ұстап тұруды
қажет етті. Аталған жағдайлардың бірінің болмай қалуы хандықтың күшін
сөзсіз әлсіретер еді.
Алайда Шыңғыс тұқымынан шыққан билеушілерінің арасындағы билік үшін
талас пен өзара текетірес пайда болып, ол қалың қазақ жұртына әсер етті.
Тіпті кейбір сұлтандар Үш жүздің төбе ханына бағынғысы келмей, дербестікке
ұмтылды. Осының салдарынан кең байтақ жерді қамтыған, Қасым хан, Есім хан
сияқты билеушілердің кезінде бір орталыққа біріккен хандықтың қаймақтай
ұйыған бірлігі мен ынтымағы біртіндеп ыдырай бастады.
Тіпті елдің ертеңін ойлаған білгірлігімен танылып, ел арасында "әз-
Тәуке" аталып кеткен билеушінің өмірінің соңғы кезінде "хан" атағына
ұмтылушы сұлтандар шыға бастады.
Ақырында, XVIII - ғасырдың алғашқы онжылдықтарында хандықтың ішкі
жағдайы мейлінше шиеленісіп, алауыздықтар барған сайын өсіп келе жатқан
кезде ол қайтыс болды. "Енді орнына кімді сайлау керек?" деген сұрақ
талайлардың басын қатырды. Ақырында, Түркістанда өткен хан сайлауында билер
оның баласы Болатты сайлады. Бірақ, ол "төбе хандық" билік жүргізе алмады.
Соның салдарынан ел ішінде береке кете бастады.
Болат ханды менсінбеген үш жүздің ірі сұлтандары өздерін "хан" деп
жариялай бастады. Алғашқыда 1718-1719 жылдары Ұлы жүздің ордасы болған
Ташкентте бұған дейін сұлтан делініп келген Жолбарыс Абдоллаұлы (1690-1740
жж.) өзін хан жариялады. Осыдан кейін-ақ, әз-Тәукенің екінші бір ұлы Орта
жүздің бірсыпыра руларының қолдауымен хан болды. Ол – Сәмеке (Шахмұхаммед)
(т.ж.б.-1738 жж.) еді. Орта жүздің ордасы, әрі қазак хандығының ордасы
Түркістанда тұрған ол өзін Орта жүздің ханымын деп есептеді. Бірақ ол
қаласын, қаламасын өзі ұната қоймаған бауыры Болат ханмен бір қалада
отырды. Кіші жүздің сұлтаны Әбілхайыр (Мұхаммед Ғази Бахадур Қажыұлы (1693-
1748 жж.) болса, алғашқыда Кіші жүздің ордасы болған Сауранда отырып, енді
Болаттың хан болып сайлануынан кейін ханды менсінбегендіктен, онымен
жақын жерде отырғысы келмей, Түркістаннан қырық бес шақырымдай жердегі
ордасын одан алысқа, Арал жаққа көшірді. Жазғы жайлауға көшкен ол қайтқан
кезде түрлі сылтаумен қайтадан Сауран қаласына келмей қойған. Бұл екінші
жағынан соңғы жылдары Кіші жүз ордасы ретінде гүлденіп тұрған Сауран
қаласының біртіндеп тозуына алып келді.
Жалпы, Сауран қаласын тастап кеткен Әбілхайыр туралы көп айтуға болар
еді. Өйткені біздіңше, әз-Тәуке өлгеннен кейін хандық билікті алу соның
жолы еді. Өйткені ол қолбасшы ретінде танылған жан болатын. Бірақ,
айтқанынан қайтпайтын, менмендігі күшті, мінезі қаталдығы қазақ билерін
қатты ойландырса, анығын айтқанда, тіпті қорқытса керек. Ал Болат болса,
шамасы, билердің айтқаннан шықпайтын, момын жан. Дегенмен оның ең басты
кемшілігі - қолынан ел басқару келмейтін екен.
Көптеген жазбагерлердің еңбегіне талдау жасай қарағанымызда, хан
сайлауы кезінде Әбілхайырдың жақсы жағы айтылмай, билер ханды тікелей
мирасқор арқылы сайлау жолын іздеген сыңай танытыпты. Билердің көпшілігі
дәл осындай, ішкі және сыртқы жағдай мейлінше шиеленісіп тұрғанда елге
мейлінше мықты, бүкіл хандықты уысында ұстап тұра алатын билеушінің керек
екендігін естен шығарьш, пендешілік жасап, ел тағдырын ойламай, өздеріне
жайлы Болатқа тоқтады. Әбілхайыр аты аталғанымен жол Болаттікі болып шықты.
Иә, реті солай келіп тұрған сияқты. Өйткені Әбілхайыр Керей ханмен
бірге Қазақ хандығының негізін салушы Жәнібектің тоқалынан туған Өсеке
деген ұлының жетінші ұрпағы еді. Ұлы жүздің ханы болған Жолбарыстың інісі.
XVIII ғасырдың басында негізінде көшпелі тұрмыс салты үстемдік еткен
қазақ қоғамының патриархаттық-қауымдық құрылысы қазақ қоғамының дамуына
елеулі ықпал жасап отырды. Бұл кезде біртіндеп ру топтары мен рулық
кұрылымдарға ыдырап, олардың билеушілері біртіндеп оқшаулануға ұмтылды.
Елде барған сайын алауыздық пен талас-тартыс кең етек ала бастады.
Сұлтандардың әртүрлі топтары ең жақсы жайылымдарға ие болу үшін
бақталастықта болды. Тіпті кейде осы артықшылыққа ие болу мақсатында дау-
жанжалдарға барды. XVIII ғасырдың басындағы бұрыннан келе жатқан жақсы
қоныс, шұрайлы жайылым үшін тартыстар, түрлі қарулы қақтығыстар мен ішкі
қырқыстарға, мекендейтін және мал бағатын орын іздеп, алыс жерлерге
үздіксіз көшіп-қонуға қатысты шиеленісті оқиғалардың ең басты себебі -
аумақтық иелікке таластан туды. Осы тартыстардың бәрінде қашанда шаруашылық
мәселелері тұрды. Өйткені, көшпелі шаруашьшық жайлары үнемі мал
жайылымдарын ауыстырып отыруды қажет етті. Мұның өзі жердің көлемінің
жеткілікті болып, оны пайдаланудың реттелген кезінде ғана мүмкін еді.
Сондықтан көшіп жүретін аймақтың кеңдігі мал шаруашылығының ең басты шарты
болып саналды. Олардың өзара талас-тартысы көрші жатқан елдер тарапынан
қолдау көріп, тіпті бір-біріне айдап салып, өршітіп отырды.
Осылардың барлығы қазақ рулары мен тайпалары арасындағы жікті барған
сайын аша түсті. Кей жазбагерлердің берген мәліметіне қараганда XVIII
ғасырдың басында қазақтың үш жүзінің құрамында шамамен 112 ру бөлімшелері
кірген екен. Осы руларға кірген халықтың саны 2-3 миллиондай болса керек.
Ғасырдың басында ханның билігі нығайып, үш жүз өкілдерінің жиналысы
тұрақты түрде өтіп тұрды. Бұл кезде қазақ хандары мен сұлтандарының саяси
ықпал жасау аймағы тек бұрынғысынша көшпелі аудандарға ғана емес, сонымен
қатар Сырдың төменгі және орта ағысының бойын мекен еткен көрші жатқан
отырықшы-егінші және сауда қолөнерші аймақтарға да тарады. Қалалар мен
егіншілік жазиралар хандықтың экономикалық жүйесінде XVIII ғасырдың басында
енді. Қалалар айырбас пен қолөнердің орталығы болды. Онда аталған ғасырдың
басына қарай Ташкент жазирасымен бірге 32 қала мен оларға жапсарлас жатқан
жатқан жер қазақтарға бағынды. Ташкент, Сығанақ, Созақ, Аққорған, Отырар,
Қарнақ, Иқан, Сауран сияқты қалалардың тұрғындары қазақ билеушілерінің
пайдасына жыл сайын ақшалай және тауарлармен алым төлеп тұрды. Ал ауылдық
егінші халықтан сиыр мен қойдың нақты санынан ясақ алымы және жиналған
өнімнің бестен бірі немесе оннан бір бөлігі мөлшерінде астық басы алынды.
Сонымен бірге Сырдария аймағының қала халқы ішкі саяси өмірінде және
көршілес халықтармен сыртқы тоқайласулар саласында белгілі бір автономиясын
сақтап қалды жэне оларды қалалар тұрғындарының сауда-қолөнер топтары мен
мұсылман дінбасылары арасынан сайланатын жергілікті өзін-өзі басқару
органдары басқарды.
XVІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ хандығының ішкі саяси өміріне
барлық үш жүз өкілдерінің жалпы шешімді талап ететін мәселелерді талқылау
үшін жүйелі түрде шақырылатын біріккен жиналыстары тән. Бұл негізінен жазғы
жайлауға көшер алдында көктемде өткен. Онда елді аман сақтау, басқыншыларға
тойтарыс беру, үнемі қырағы болу мәселесі әр жылы ерте көктемде, немесе
күзде жиналатын, қазақтың үш жүзінің ханы басқарып, әр жүздің сұлтандары,
билері, рубасылары бас қосатын Мәртөбе кездесуінде үнемі айтылып отырды.
Мәртөбе - Сайрам қаласының шығысындағы үш-төрт шақырым жердегі жиын өткізу
үшін жазық жерге арнайы қолдан үйілген үлкен төбе болатын. Үш бұрышты болып
қолдан үйілген бұл төбенің әр жағының ұзындығы елу қадымдай. Кей жағының
биіктігі алты-жеті құлаш болса, батыс жағындағы бұрышындағы үй орнындай жер
тағы кісі бойы биіктетілген. Ол жерде қазақтың ханы мен сұлтандары, ірі
билері отырған болса керек. Мәртөбе төбешігі жай кездің өзіне жиын
өткізетін жер екені көрініп тұр. Сондықтан ата-бабамыздан қалған, арысын
қайдам, берісі Салқам Жәңгір мен әз-Тәукенің басында қаншама рет жиын
өткізген бұл жәдігердің тарихымызда орны ерекше [3; 35-39б.б.].
Тәуке хан заманында қазақ елі тыныштықта өмір сүргенімен, қазақ
халқының қас жауы жоңғарлар жаулап алу ниеттерін тоқтатпай, қайтсе де қазақ
жерін жаулап аламыз деп, қайта-қайта шабуыл жасағандарын тоқтатпады. Қазақ
жұрты қалмақтарға қарсы қанша рет шабуыл жасағысы келгенімен, олардың
қолдары қысқа болды, олай дейтініміз қазақ халқының қарулы әскери күші тым
мардымсыз еді. Осындай қиын қыстаудан шығу үшін Тәуке хан көрші жатқан Ұлы
Ресеймен ара қатынас мәселесіне айрықша көңіл бөліп, жоңғарларға қарсы
күресте Ресей империясының жәрдеміне сүйенбекші болады. Сол мақсатпен ол
Ресей империясының өкіметіне бірнеше елшіліктер аттандырады, ал өзі
бірнеше елшіліктер қабылдайды. "Елшілерді Ресейге жібермесін, өзі
қабылдамасын" деген Тәуке ханның бұл іске артқан негізгі үміті – Ресеймен
саяси, экономика саласында тығыз байланыс орнату, әсіресе,
Ресейден әскери көмек, сол кездегі аталу бойынша "отпен атылатын қару "
немесе зеңбіректер алу болды. Тәуке ханның бұл үміті ақталмады. Өйткені,
Ресей патшалығының жоңғарлармен әуел бастан одағы мықты болғанын, көп
жағдайда қалмақтар жағын алып отырғанын еске түсірсек, бұл екі мемлекеттің
өзара қарым-қатынасының біз білмеген сырлары мол екеніне көз жетеді. Қалмақ
пен орыс байланыстарының тізбегін баяндаған архивтік құжаттарды қазақ
ғалымдары өз халқының мүддесі тұрғысынан ұқыпты тексеріп шықса, Ресей
билеушілерінің XVIII ғасырдағы қазақ тағдырына қаншалықты оң немесе теріс
ықпал жасағаны айқындала түсер еді.
Ресей отарлары қалмаққа іргелес жатқандықтан, патшалықтың жергілікті
әкімдері жоңғар әрекетінен көз жазбай, қырағы қадағалап, орталыққа хабарлап
отырған [4; 66.]. Осы әрекеттерінен кейінде Тәуке хан мойымай көзі
тірісінде мемлекеттің тұтастығын берік ұстады. Оның ұлы Полат хан әкесі
Тәукенің жүргізген саясатын ілгері жүргізе алмай, хандық ішінде қайтадан
алауыздық туды. Алауыздықты жою үшін 1716 жылы 13 қыркүйекте Қайып хан
қазақтардың Ресеймен тату көршілікте болғысы келетінін айтып Сібір
губернаторы Матвей Петрович Гагаринге Бекболат Екешов пен Байдәулет
Бөриевті жіберген.
Гагарин 1716 жылы қазанның он төртінші жұлдызында келіссөз жүргізу
үшін Қайыпқа бояр Никита Белоусовты аттандырады. Қайып хан мұнымен тоқтамай
1717 жылы 29 қарашада, 1718 жылы 28 қазанда М.П.Гагаринге, ал 1718 жылдың
10 қаңтарында Қазан губернаторы Петр Салтыковқа елшілік анттандырады. Қайып
пен Гагариннің арасында Борис Брянцев, Яков Тарыштин, Қабай Мамеев сияқты
елшілер жүрген. Ақыры 1718 жылы 10 желтоқсанда Қайып хан мен император
бірінші Петрге Арыстан батыр мен оның ұлы Тантай батырды бас қылып,
Тойқұмыр Құлтыбаев пен Федор Жилин арқылы жоңғарларға қарсы бірлесіп
күресуді өтінген хатын жібереді. Сол жылдың желтоқсанында Әбілқайыр да өз
елшісін орыс патшасына жөнелтеді. Міне, Тауке хан, Қайып хан, Әбілқайыр хан
тұсында қазақ-орыс саяси дипломатиялық қатынасы осылайша жандана түсті. Ал
осы кезде жоңғар Цеван Равтан қырғыз-қайсақтарды басып алу мақсатымен
шапқыншылық әрекеттерін күшейте түсті. Көп ұзамай қырғыз-қайсақтар
Ташкенттен және Түркістаннан айрылып, бір шабуылы кезінде Ұлы жүз
жоңғарларға тәуелді болып қалады [5; 116б.].
Оның ақыры 1723 жылы Жоңғарлар олардың келесі шапқыншылығына ұласқаны,
қазақ халқының басына ауыр қайғы-қасірет келгені тарихтан белгілі. Бұл
кезең тарихта Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен қалды. Қазақ
халқы ішінде рухани бірліктің жоқтығы сол бір ауыр жылдарда айрықша көрініс
бергені аян. Бұл жайында А.И.Левшин өз еңбегінде былай дейді: Жоңғарлар
Сайрам, Ташкент пен Түркістан қалаларын басып алды. Жоңғарлардың
шапқыншылығына байланысты халық ауа көшіп, оңтүстік өңіріндегі экономикалық
және сауда орталықтары болып келген қалалар, егіншілік алқаптар, қолөнер
өндірісі құлдырап, жаудың басып алған жеріндегі халық жаппай қайыршыланып,
аштыққа ұшырады. Жоңғарлардың жауынгерлерінің олжасына айналған олар
мүліктері мен малдарынан айрылып, олардың біршама бөлігі Сырдариядан асып,
Самархан жеріне дейін барды. Бірақ ол жерде де өздерінің қауіпсіз
тіршілігін қамтамасыз ете алмады.
Сөйтіп, ауып барған қазақтардың бір бөлігі тәжіктер мен өзбектердің
арасына сіңісіп, олардың ұрпақтары біртіндеп өздерінің қазақ екенін ұмытып
кетті. Кейбір ірі рулық топтар көшпелі өзбектер арасындағы дербес шағын
этникалық топтар ретінде Шығыс Бұхарада орнығып қалды, - деп сол кездегі
қазақтардың жағдайын көрсетіп берсе [6; 69б.], ал қазақ тарихын кеңінен
зерттеген ғалым Мұхаммеджан Тынышбаев өзінің зерттеу жұмысында Левшиннің
сөзін қуаттай келе: Қазіргі уақытта Кермене ауданында (Бұхараның маңы) он
екі мың шаңырақ сарттанып кеткен найман-садыр ауылдары тұрады, олар Лепсі
садырларымен сегіз-тоғыз атадан қосылатын туыс екен",-дейді [7; 165б.].
Сөйтіп, жоңғарлардың зәбірінен қашып барған қазақтардың едәуір көпшілігі
Ташкент пен Бұхара маңында орнығып қалды. Оларға "құрама" деген ат тағылды.
Бұл туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің ойын: "...Құрама деген ел бар, олар
ақтабан-шұбырындыда жүре алмай қалған кедейлер... бұлар сартқа қосылып егін
салған",- деп білдіреді.
Полат хан қайтыс болғаннан кейін Кіші жүз ханы Әбілқайыр мен Орта жүз
ханы Сәмеке ханның майдан даласын тастап, әскерлерін алып кетуі осы рухани
бірліктің жоқтығының айқын көрінісі [8; 235-236б.б.].1720 жылдың аяғында
Әбілқайыр мен Сәмеке арасында алауыздық туындайды. 1730 жылы Әбілқайыр хан
алғашында Уфаға, кейін Петербургке ерекше елшілік жіберіп, өзін Ресейдің
қол астына алуын өтінеді [5; 116б.]. Ол кезде кіші жүздің Ресей империясына
қосылуының басты уағызшысы елші А.Н.Тевкелевтің алға қойылған үлкен міндет
жүктелген болатын. Келген елшінің негізгі саяси мақсаттарын ұққан Кіші
жүздің өзге сұлтан топтары арасында ел ішінде оған қарсы дүрбелең басталды.
А.Н. Тевкелев сапарының негізгі мақсатын нақтылай түсу тұжырымын алғанда
елшіге берілген мемлекеттік нұсқаудың үшінші тармағы өте құнды мағлұмат
береді, онда Ресей бодандығын қабылдау мәселесінде хан төңірегіндегі
алауыздықтар анықталған жағдайда елшінің еркін таңдау жоспарының болуы
түсінігіне кілт беріледі; яғни ...хан мен ақсақалдардың және басқада
қырғыз-қайсақтардың бүкіл нанымы бойынша өз антына адалдығы Алқұранда
көрсетіліп, оған қол қойып, оны А.Н. Тевкелевке беретін болсын. Ал егер хан
және басқалар одан бас тарта бастаса оларды А.Н.Тевкелев көндірсін -
делінді. Ал өзіне берілген уақыт өтіп жатты. Сонымен бірге, уақыт жылжыған
сайын А.Н.Тевкелевтіңде үміті үзілгендей еді, орталықтан Уфада оны сатып
алуға дайындық жүріп жатты. Дегенмен, А.Н.Тевкелевтің жоспарының іске
асуына керемет жағдай туа қалды. Ол Әбілқайыр ханға қарақалпақ ханы Қайып-
қалидің қосылуы еді және бұл ішкі және сыртқы саясатты үлкен өзгеріс
жасады.
Оның мұндай қадамына наразы болған Кіші жүз ақсүйектері ақыры
А.Н.Тевкелевтің ырқына көнуге мәжбүр болды. Аса қиын әрі қауіпті
жағдайына қарамастан А.Н.Тевкелевтің айлагерлігіде жалындай түсті. Ең
алдыме; елші қазақ сұлтандарына олардың жайылымдарына таяу орыс қалаларын
тұрғызып, еркін сауда-саттық жасауға мүмкіндік туғызатынына үміттендірді.
Ал шын мәнінде орыс шенеунігінің арғы ойы қазақтардың империя алдында
адалдығын мойындатып әрі алдағы уақытта көз ұстау еді - деп жазады
В.Н.Витевский. Шынында, Кіші жүздің орыс бодандығын қабылдауының тағы бір
себебі: осы Еділ мен Жайық бойынан, Ор өзені бойынан қолайлы жерде қала
тұрғызу ниеті де болған [9; 29б.].
1.Сонымен қоймай, А.Н.Тевкелев қазақ сұлтандарына қазақ ісіне судьялық топ
жасақтап, оның құрамына әр рудан бір-бір адамнан сенімді өкілдер
жинастыруға уәде береді. Әрине, бұл кіші жүз қазақ сұлтандарын өзіне
иландыру, сенімдеріне кірудің жаңа амалы еді. Тевкелев елшілігінің мақсаты
Ресей империясы бодандығын қабылдау барысында қазақ елін барлау, елдің
рухани сапасын патшалық империяны құрметтеуге, оған құлаш ұруға, одан
қорқуға иландыру екендігі оған берілген нұсқауда айдай анық көрінеді.
А.Н.Тевкелевтің рухани шабуылының торына тек қазақ сұлтандары ғана емес,
аса айлакер саналған Кіші жүз ханы Әбілқайыр ханның өзі де түсіп қалады [9;
30б.]. Осылайша, Әбілқайыр мен орыс патшасы Анна Иоановна арасында 1731
жылы 19 ақпанда Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына Ресейдің қол
астына қабылданғандығы жөнінде грамотаға қол қояды [10; 76-96б.б.]. 1971
жылы Кіші жүз, 1734 жылы Орта жүз патша өкіметінің қол астына кіріп
үлгереді.
Орыс тарихнамасында Кіші жүзбен Орта жүздің Ресейге бодан болуының үш
негізгі себептері ерекшеленеді: сыртқы саясат себеп (қазақтардың
қауіпсіздігіне төнген қауіп-қатер), ішкі саясаттағы келіспеушілік (өзара
қақтығыстар), Әбілқайыр ханның жеке мүддесі [11; 30б.]. 1740 жылдары Абылай
ханның тарих сахнасына шығуы қазақ халқының басын біріктіруге, қайтадан
қуатты күшке айналуына мүмкіндік берді. Абылай ханды жалпы қазақ даласының
мойындауының басты себебі, оның қазақ халқының көне рухани жолы –
Иасауийаны мойындауында жатты. Үш жүздің басы бірігіп, қуатты күшке айналды
. Сол бір заманда халық есін жиып, өз басына күн туғанда ұлт намысын, ата
жұртын қорғауға тағдырын өз қолына алып, азаттық күреске шықты. Ел ер жүрек
батырлар тобы әр жерлерде бой көрсете бастады. Қабанбай, Бөгенбай,
Жәнібек, Саңырақ, Тайлақ, Қанай, Малайсары т.б сынды батырлардың отрядтары
қалмақтардың біршама топтарын талқандады. Алайда, ендігі бас мәселе сол
батырлардың басын құрап, елді жаудан қорғап қалып, азат ету болды. Абылай
жасақталған батырлармен бірнеше рет кішігірім шайқасқа шықты. Шайқастардың
бірінде Абылай көп адамы қырылып, Абылай ашыныпты. Ашынған Абылай қолдағы
қалған батырларына жар салыпты: Кімде-кім ерлік етіп айласын тауып, осы
қалмақты дәл осы үңгірден шығармай қырып беретін болса, бұдан былай
қолбасылық дәрежені үнемі сол кісіге бұйырамын! - депті. Сонда Абылайға
ерген батырлардың ішінен үздік шыққан Қаракерей Қабанбай болған еді.
Күндіз–түні талмай ұрыс салып, үңгірдің аузын оқпенен көміп, қалмақты
бұқтырып отырып, әлденеше күн аштықтан бұралтады. Сөйтіп ақыры қалмақты
жеңіп, Абылайды дегеніне жеткізеді. Соның артынан жеңістің тойын жасағанда,
Абылай Қабанбайбы қасына алып отырып:
- Бар батырдан сен оздың, жеке-дара шығып, озып тұрсың, айтқаным
айтқан, сертімнен шыққаным осы, қайратың үшін бұдан былайғы жорықта ұдайы
қолбасы сен боласың! Және бұдан кейін сенің атың Қабанбай емес, Дарабоз
болсын, - депті [4; 66б.].
ХVІІІ ғасырдың қазақ ұлыстары үшін, жан жадыратар қуанышты
оқиғалармен басталмағаны мәлім болғанымен, әйтсе де, халықтың елдік
тарихында бұл ғасырдың алар орны ерекше. Өйткені, қазақ қауымы
бұл дәуірде атышулы Ақтабан шұбырынды қайғылы оқиғаны бастан
кешірген. Алайда осы кезеңде қалмақты жеңдік деп қуанғанымен, қазақ елі
Ресей империясы қарамағына өтіп үлгерген еді.
Жалпы тіршілік атаулының тұратын жері болған жұмыр жердің төсіне
қайнаған тіршілік базары сан мыңдаған ғасырлар желісінде өсіп дамуымен,
өзгеріп толысуымен тарих кернеуі тоқтаусыз жылжып келеді. Адамзат баласы
шыр етіп жерге түсіп, кіндік қаны тамған қастерлі жері туған жерінде тілі
шығып, өмір сүру үшін күрес жолында санасы оянып, тәжірибе жинау үстінде
дүниетанымы кеңейе түсуімен қатар оның тарихи жады да биіктеп келеді.
Қазіргі кезеңде қоғамдық пікірге тарихи ес мәселесіне айрықша мән
беріліп, жеті зерттеліп келе жатыр. Тарихи зерденің елеулі саласы ретінде
танылған адамзат баласының тербеліп өскен төл бесігі – жер.
Жер – кез келген халықтың өмір сүру кеңістігі. Оны басып алу, келбетін
өзгерту, құрту, отарлау саясатын жүргізушілер тарапынан болатын зұлымдық
ісі. Қазақ елінің, жерінің, шаруашылығының, мәдениетінің, дінінің тарихы
тым ерте ғасырдан бастау алады. Қазақ халқын отарға айналдыруды патшалық
Ресей жерге зорлықпен иелік жүргізуден бастады. Жерді жаулап, тартып алу –
халықтың саяси – экономикалық еркіндігін жою болды. Халқымыз жерімен қоса,
саяси бостандығынан, әрі еркіндігінен айырылды. Патшалық биліктегі орыс
мемлекеті өзіне іргелес жатқан халықтар жерін әскери күшпен басып алу
әрекетіне XVI ғасырдан бастап кірісті. Басқыншылық саясат қарулы әскери
күш арқылы іске асты. Патшалықтың қазақ жерін басып алуында көздеген теріс
пиғылды әрекеттері XVIII ғасыр соңы мен XIX ғасыр басынан айқындала түсті
[12; 107б.].
Негізінен қазақ жерін отарлау қай ғасырда жүргізіле бастағаны туралы
да пікірлер алуан. Академик М.Қ.Қозыбаев пікірінше: Орыстар Қазақ елін
1731 жылдан емес, 1580 жылдардан бастап шапты,-дейді. Қазақ халқының Ресей
империясынан қысыл-таяңда көмек күтіп жүрсе, ал патша өкіметінің мақсаты
қазақ жерін отарлап, қазақ даласын түпкілікті билеп алу саясаты жатқан
екен. Қазақ жерін жаулап алу – саяси, экономикалық тұрғыдан отарлау
икемденуді қысқа мерзімде іске асыру, халықтың дәстүрлі мәдениетін
құлдырату патша үкіметі үшін оңайға түспеді. Олар ойлаған істерін жүзеге
асыру үшін елге бірнеше өзгертулер енгізіп, алдымен елдің тыныштығын
кетіріп, жеке-жеке губернияларға бөліп, жер тұтастығынан айырғандығы
тарихтан белгілі. Алайда олар бұл әрекеттерін әбден ойластырып, алдымен
жоспарларын асықпай құрып, одан кейін жүзеге асырды.
Ресей империясының осы жүргізіп отырған саясаты күшейген сайын патша
өкіметінен, яғни ішкі Ресейден қазақ жеріне ағылған басқыншылардың саны күн
өткен сайын арта берді. Соның себебінен Қазақстанның солтүстік және
солтүстік батыс аймағының халқының этникалық құрамы бүлініп, алуан түрі
бола бастағанын көреміз.
Сдыков өз зерттеулерінде Ресей империясының Қазақстан аймағын
отарлауын екі кезеңге бөліп қарастырды:
1. Өз беттерімен барған ерікті отаршылдардың пайда болуы;
2. Олардың ізімен патша өкіметінің әскери топтарының қазақ жеріне
ағыла келуі [13; 22б.].
Сөйтіп, онда XVIII ғасырларда көптеген қаңғыбас қашқындар мен сойқанды
содырлар жиналып үлгерді. Ресей отарлау аппараты жауланған жерлерді
біржолата иемденіп қалу үшін жаңадан салынған қамалдарды әскери плацдармға
айналдыра түсті. Бұл істі асыруда казак қауымдастығы отарлаудың
таптырмайтын құралы болып шықты. Осыған орай патша үкіметі казак
қауымдастығын мемлекеттік қызметке тарту ісін одан әрі жеңілдетіп, оған
әскери құрылымдар хұқығын бере бастады. Осы орайда 1719 жылы бірінші Петр
жарлығымен әуелі сыртқы істер коллегиясының, кейін 1721 жылы әскери
коллегияның қарамағына берілген Жайық казактары отарлау аппаратының алғы
шептегі басты құралы болған . Бұдан кейін, XVIII ғасырдың бірінші ширегінде
әскери күшін қолданып, жоспарлаған түрде ашықтан-ашық отарлай бастады [9;
18б.]. XVIII ғасырдың екінші жартысында патша үкіметі бұл желіні қазақ
даласының тереңіне, Ертіс пен Орал аралығына енгізе түсті.
1752 жылдан бастап әскер тұрақтары тіптен созыла түсті. Орал патшалық
Ресейдің бағалы балық және қара уылдырықпен қамтамасыз ететін орталық қана
емес, әскери мақсаттарды жүзеге асыратын қамал-қала болып қала берді.
Сондықтан патша үкіметі 1803 жылы қаланы басқару мен Орал казактары
әскеріне билік жүргізудің жаңа тәртібін енгізді. Гурьевті де әскери
мақсатқа пайдалану ісі жедел қолға алынды [5; 116б.]. Үш жыл өткен кейін
қазақ жерінде 11 қамал, 32 бекініс, 42 маяк салынды. Бұлардың ішінде алты
бұрышы бар Петропавл қамалы ең күшті, биік қамал саналды. Онда қару-
жарақтың негізгі қоймасы бар еді. Қамалдан созылған желілерде Дон, Жайық
казактарынан құралған 1 мың адам жіберілді. Солтүстік Қазақстан жеріне
Сібір казактығын қоныстандырып, орналастыру осылайша басталған-ды. Орыстар
Орта Азияның ежелгі қаласы Түркістанды жаулап алғанға дейін Петропавл
Ресейдің Орта Азиямен сауда-саттық жүргізетін басты қаласының рөлін атқарып
келді. Егер 1771 жылы Петропавл бекінісінде небәрі 914 тұрғын болса, 1835
жылы олардың саны 4750-ге дейін жетті. Сол кездің өзінде қала тұрғындарының
10 процентке жуығы қазақтар еді. Орыстардың Жетісу өлкесіне, Ферғана,
Ташкент, Бұқараға жол тартқан сауда керуендері осы қаладан аттанып, олардың
Нижегород, Ірбіт, Крестов жәрмеңкелеріне ағылған саудагерлері Петропавл
арқылы өтті [5; 125б.].
1.XVIII ғасырдың ортасында басталып, ХІХ ғасырдың соңғы ширегінедейін
созылған казактардың отарлау әрекетімен қазақтардың 10 млн.дисятинадан
астам жақсы жерлері тартып алынды [12; 105б.]. 1765 жылы Сібір әскерлерінің
командирі генерал Шпрингер малшы қазақтардың Горький шебіне 10 шақырымнан
артық жақындауына тыйым салды. Осылайша қазақтар 1,5 млн. десятинадай
жерінен айырылды [15; 47б.].
Олар осылай бір жағынан түрлі әдіспенен қазақ жерін жаулап, екінші
жағынан қазақ халқының санасын улап жатты.
1.2 Ресей империясының қазақ даласын бағындырудағы алғашқы әрекеттері
Жалпы қазақ халқын діни тіршілік тұрғысынан қарастырар болсақ, ислам
дініне дейінгі, ислам дінінен кейінгі, Қазақ хандығы, Ресей патшалығы
дәуірі және Кеңес өкіметі кезеңі деп бөлуге болады. Әрине, бұл қазақ елі
тәуелсіздігін алғанға дейін болған процесс. Қазақ, түрік, өзбек және басқа
да түрік тектес халықтарының атаулары тарих сахнасына шықпай тұрып, олар
түркі халықтары деген жалпы бір атаумен аталған. Әрбір тайпа, әрбір ұлыстың
өз сенімі, яғни өзіне тән өмір сүру формасы болған. Арабтардың жаулап алып,
ислам дінін тарату әрекеттері Орта Азияның дәстүрлі танымына, сеніміне әсер
еткенімен, жергілікті халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптарымен біте
қайнасып, олармен толық үндесе білді. Нәтижесінде Орта Азия халықтарының
этникалық ерекшеліктеріне қаныққан өзіндік діни түсінік қалыптасты. Оның
қалыптасуына А.Иасауи мен оның шәкірттерінің ролі үлкен болды. Ислам діні
мен түркілердің рухани мұрасын ұштастырып өре білген Қожа Ахмет Иасауи
салған жолы түркі мәдениетінің одан кейінгі ғасырлардағы басты сақтаушысына
айналды.
Ресей империясының қазақтарды отарлау саясатын жүзеге асыру үшін және
де осы халыққа өз үстемдіктерін жүргізу үшін көптеген амал- айлаларын
қарастырып, өз әрекеттерін басқа бір қырынан сынап көрмекке бел буды. Әрине
бұл рухани құндылықтар жүйесінен екендігі баршаға мәлім.
Дін – кез-келген халықтың рухани дүниесі мен мәдениетінің өзегі.
Халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрі сол діннің ыңғайына қарай жасалады. Дін
өзгерсе олар да өзгереді. Діннен тыс мәдениет те, салт-дәстүрде болмайды.
Керек десе бір діннің ішіндегі әр түрлі ағымдар арасындағы айырмашылық
халықтың этникалық бет-бейнесін өзгертуге күш жетеді. Оған дәлелді ұзақтан
іздеп қажеті жоқ. Түркі халықтарының соңғы мың жыл ішінде жүріп өткен жолы
оған дәлел бола алады [16;].
Ресей империясына тәуелді түркі тектес халықтардың ішінде қазақ халқы
халық саны жағынан да, жер көлемі жағынан да бірінші орында тұрған еді.
Мұны біліп, көріп отырған Ресей миссионерлері қалайда осы кең байтақ өлкені
идеологиялық жағынан да, басқа қырынан да толық жаулап, өздеріне
бағынышты етудің болашақта зор саяси
мәні бар екендігі мәлім болды.
Тарихи ақиқатқа сүйенетін болсақ, Ресейдің ішкі саясатынаҚазақ
даласында XYIII ғасырдың екінші жартысынан бастап, Ресей империясының
отаршылдық саясаты белең алып, ел өміріне айтарлықтай әсерін тигізе
бастайды. Енді Ресей отаршылдық саясатты жүзеге асыру мақсатында жергілікті
халыққа өз үстемдігін жүргізу үшін көптеген жолдарды қарастырып, өзін басқа
бір қырынан сынап көрмекке бел буды. Өмірдің материалдық және рухани
құндылықтар жүйесінен тұратындығы баршаға мәлім. Көшпелі қазақ халқына
отарлау саясатын жүргізген Патшалық Ресей, оларды белгілі бір орталыққа
қарай тарту мақсатында дінге де көп көңіл бөлді. Атап айтқанда олар осы
мәселелерге байланысты шешім қабылдап, садақа беру, ғибадатханалардың
құрылуы, олардың қамтамасыз етілуі, құрбан шалу, діни қызметкерлерге барлық
жағдайдың жасалынуы секілді жұмыстарды бұрыннан келе жатқан сұлтандарға
жүктеді [17; 60б.].
Ресейдің ішкі саясатында мұсылмандықтың Иван Грозныйдың тұсынан бастап
күрделі мәселеге айналуы – Ресейдің ислам діні кең тараған аймақтарды
жаулап алу шараларының нәтижелері. Ресейдің мұсылмандыққа байланысты
саясаты белгілі тарихи жағдайларға байланысты өзгеріп, сыннан өткен саяси
тәсілдер іс жүзінде жетілдіріле түсті.
Енді Ресей империясының ұйғарымымен Қазақстанның кең байтақ өлкесіне
арнайы жіберілген шоқындырушылар мен арнайы дайындықпен келе жатқан
миссионерлер де қазақ халқының экономикалық, идеологиялық жағын толық
бақылап, әлсіз тұстарын қалт жібермей тауып, өздерінің дәстүрлі діндерінің
мәртебесін барынша көкке көтеруге күш алып, діндерін жақсы жағынан
көрсетуге тырысып бағады.
Ресей империясының мұсылмандыққа байланысты идеологиялық саясаты
белгілі тарихи жағдайларға байланысты өзгеріп, сыннан өткен саяси әдістер
іс-жүзінде жетілдіре түсті.
Негізінен көшпелі өмір салтында өмір сүрген қазақтардың солтүстік
аймағында мешіттер мен діни білім беру орталықтары өте аз болғандықтан,
ислам діні XVI ғасырда ғана тарала бастады, ал кең қанат жаюы XVII және XIX
ғасырға дейін созылды. Жасыратыны жоқ солтүстік өңірлерде мешіттер мен діни
білім беретін орталықтар аз болды, бірақ қазақылықпен пен мұсылмандылықтың
мұрты бұзылған жоқ. Себебі халық арасында кезбе қожалар молдалар, ишандар
мен дәруіштер көп болатын. Мешіттер мен медреселердің солтүстік өңірлерде
аз болуының себебін халықтың аз немесе тығыз қоныстанғандығынан іздеуіміз
керек. Қыс айларында онша суық болмайтын оңтүстік өңірлер мен Қаратау
қойнауларындағы медреселерде жан-жақтан келген 300-500 шәкірт діни білім
алған. Жинаған мәліметтерге жүгінсек, бұл тек қана Шолаққорғандағы Баба ата
медресесіне қатысты мәлімет. Ал қазақ жерінде қанша медресе болғандығы
бізге беймәлім жайттардың бірі [18; 100-102б.].
XVIІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтар арасында ислам
дінінің кең таралуында орыс патшалығына қызмет ететін татар молдаларының
рөлі үлкен болатын. Себебі орыстар қазақтарды өздеріне бағындыруға
тырысқанымен оған қол жеткізе алмады. Шығысқа ашылған қақпа іспеттес қазақ
жерінде өз биліктерін орнатып жол қауіпсіздігін жоймайынша, орыстардың Ұлы
Түркістанға енуі мүмкін емес еді. Бұған тағы да бір себеп көшіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Ресейдің
діни идеологиялық саясаты және оның түркі (қазақ) қоғамына әсері...8-24
1.1 XVIII ғасырда қазақ даласының саяси, рухани
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..8
1.2 Ресей империясының қазақ даласын бағындырудағы алғашқы
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ. Ресей империясының түркі халықтарына (қазақ даласына) қарсы
жүргізген діни-идеологиялық саясатының екінші
кезеңі ... ... ... ... ... ... 25-45
2.1 Ресей империясының қазақ халқын православие дініне енгізу
жолындағы
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Діни-идеологиялық саясатын мұсылмандық білім беру жүйесі
арқылы іске асыру және оған қарсы қазақ зиялыларының
әрекеттері ... ... ... ...33
IІІ. Түркі халықтар философиясының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...46-73
1. Түркі халықтарының философиялық
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2. Түркі-мұсылман ойшылдарының дүниетанымы мен философиясы ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.76
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел тарихы дегеніміз – қаншама ғасырлар
бойы саяси, экономикалық, сауда мен рухани байланыстардың нәтижелеріндегі
өзара ықпалы десек, қазақ жұрты мен басқа ұлттардың қарым–қатынасын
түбегейлі зерттеу тек ғылыми емес, сонымен қатар, қоғамдық – тәжірибелік
маңызы бар күрделі мәселе. Қазақ ұлты – осы кең даланы ат тұяғымен
дүбірлеткен көне түркілер мен одан да байырғы тайпалардың ұрпағы. Сондықтан
да ежелгі түркілердің дүниетанымы мен тарихын зерттеу өзіміздің түп
тамырымызды іздеу болып табылады.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде
қалыптасқан қазақ халқы бұрыннан өзіне тән бай рухани мұраға ие болатан.
Осы рухани мұра жүйесі арқылы да қазақ халқы көне түркілердің дүниетанымы
мен парасаттылығының мұрагері. Қазіргі қазақ даласында өмір сүрген
түркілердің тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпына, дүниетанымы мен философиясына
ғылыми сараптама жасау бүгінгі күннің өзектілігі. Өйткені сол замандардағы
салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптың қалдықтары біздің бүгінгі таңдағы
тұрмысымызда да кездесіп жатады. Ал ол дүниетаным мен философияны
қалыптастырушы негізгі факторлардың бірі. Қазақстан территориясына ислам
діні келгеннен кейін де және одан бұрын да салт-дәстүр дінмен бірге қоғамды
реттеуші фактор ретінде ықпалы жоғары болды.
Ислам дінінің Қазақстан территориясына келуімен түркілердің
дүниетанымы мен ойлау жүйесі жаңаша жоғары дәрежеге көтерілді. Ислам
философиясы мен ойлау жүйесіне дәстүрлі түркілік дүниетаным арқылы негіз
қалап үлес қосқан атақты ойшыл-даналарымыз әл-Фараби, Баласағұни, Ахмет
Иүгінеки, Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани, Дулати және осылардың
шығармаларынан нәр алған Абай, Шәкәрім, Ы.Алтынсарин, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы
және т.б. тұлғалар түркілердің және одан кейінгі қазақтардың
дүниетанымының, философиясының негізін салушылар.
Қазақ елінің басынан өткерген тарихын қайта ой елегінен өткізу әрбір
жұрт үшін терең мәнге, маңызға толы. Ол тек қаншама ғасырлар мен жылдардан
өткен қатал да қарама-қайшылыққа толы дәуірлерді еске түсіру және оны қайта
қалпына келтіру үшін ғана емес, сонымен қатар тәуелсіздік тұғыры орын алған
қазіргі таңда қазіргі заман талаптарын, үдерістерін жетік ой елегізінен
өткізуге мүмкіндік береді. Еліміздің төл тарихын зерттеу, ең бастысы елім,
жерім деп жүрегі соққан қазақ жастарының жаңа саяси-тарихи ақуалды, саяси
мәдениетін, дәстүрлі дінін, тәуелсіз ел мүддесіне сай көзқарастарды
қалыптастыру үшін өте маңызды екендігін өмір шындығы дәлелдеп отыр.
Сонымен қатар, сонау шалғайдағы шетел ғалымдары біздің еліміздің
тарихын білуге ерекше ден қойып отыр, алайда, еліміздің кейбір ғылымдары
мен жазушылары, тіпті Ресей елінің кейбір ғалымдары мен жазушыларының
біздің тарихымыздың келелі оқиғаларын әдейі бұрмалауы – енді ғана
тәуелсіздігін алған жас мемлекетімізге кері әсерін тигізуде.
Осындай бұрмаланып, шашыранды зерттелген салмақты мәселелердің бірі –
Ресей империясының қазақ даласына бағытталған діни–идеологиялық саясаты
мен оның салдары мәселесі болып отыр. Ғалым М.Қозыбаев бұл жайында: “Егер
біз ертеңімізді ойласақ... орыс империясы елімізді қалай жаулап алды,
орыстандырды, шоқындырды, әскери отарлады... деген сияқты өзекті
проблемаларды зерттеуіміз абзал” [1; 16 б.] - деп көрсетті.
XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысындағы
қазақ даласындағы Патшалық Ресей империясының отарлау саясаты жөнінде
ғалымдар тарапынан біршама ғылыми тұрғыдан зерттеліп, яғни зерттеушілердің
зерттеу алаңына айналып жатқанын көріп жүрміз. Бұл жазылған еңбектердің
бәрі тек саяси, әлеуметтік-экономикалық, географиялық тұрғыдан ғана
зерттеліп жатыр. Ресей империясы қазақ даласын жаулауында тек саяси,
әлеуметтік-экономикалық бостандығынан айырумен ғана шектелген жоқ. Рухани
тәуелсіздігінен айыруға да күш салды. Қазақ халқы тарихындағы осы үдеріс
әлі толық зерттелмей келе жатыр. Осы кезеңдегі қазақ даласындағы рухани
үдерістерді зерттеу, ол үдеріске Ресей империясының ықпал еткен саясатын
әшкерелеу бүгінгі күннің өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Менің осы
зерттеу жұмысымда Ислам дініне байланысты патша өкіметінің Қазақстандағы
ресми саясатын екі кезеңге бөліп қарастырып отырмын. Біріншісі – XIX
ғасырдың бірінші жартысына дейін, яғни медреселердің, мешіттердің ашылып,
діни кітаптарды басып шығаруға арнайы қаржы жұмсалып, ислам дінінің
таралуының одан әрі күшейе түскен кезеңі. Бұл кезеңде патшалық режимнің осы
мәселеге ерекше ден қойғаны соншалықты, өкімет әр ашылған мектепке 500 сом
бөліп тұрған.
Екінші кезең – патша өкіметінің ислам дінін тарату саясатынан бас
тартып, 1862 жылдан бастап жергілікті халықты бірте-бірте христиандануға
тарту арқылы жаппай орыстандыру саясатына көшуін қамтиды.
XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы Ресейдің діни
идеологиялық саясаты және оған қазақ қоғамының әсері жайлы ғылыми еңбектер
көп емес. Алғашқы кездері Қазақстанда, ХІХ ғасырдың орта шебіне дейін,
көбінесе географиялық және этнографиялық жағынан тереңінен зерттеліп келсе,
енді Ұлы жүз қазақтарыың Патшалық Ресей империясының қол астына толық
кіруімен қазақ халқының патша империясына қосылу процесінің түгелдей
аяқталуына байланысты, отаршылдықты көздеген патша өкіметі қазақ даласының
экономикалық, әлеуметтік өмірі мен мәдениетіне, психологиясына, дініне
тереңдеп зерттеуге ден қойды.
Бұл жұмыс, әсіресе, 1789 жылы Орынборда Мұсылман діни басқарма
құрылуы кезеңінен бастап кең жүргізіле бастады. Олар түрлі әдіс-тәсілдер
қолдана отырып, қазақтарды келешекте православие дініне ендірудің бар
мүмкіндіктерін қарастыру арқылы өздерінің орыстандыру саясатының түпкі
мақсатына меңзейді.
Қазақ жерін жаулап алуға бар күштерін салған қазақ жаулары жөніндегі
бағалы мағмұматтарды Қозыбаев М.К. еңбегінен кездестіреміз. Ш.Уалиханов өз
еңбегінде: ХVІІІ ғасырдың алғашқы он жылдығы қазақ халқының өмірінде жан
түршігерлік қасіретті кезең болды, жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық
қазақтары, башқұрттар кеп жан-жақтан қазақ ұлыстарын ойрандады.
Кіріптарлыққа салды - дей отырып, қазақ халқының сол кездегі ауыр халін
бейнелеп берген [2; 111б.]. Сәбит Жолдасов пен Бақытжан Жолдасовтың [3;
49б.] еңбектерінде Қазақ хандығының XVIII-XIX ғасырдардағы тарихын кеңінен
зерттеп, мәдениеті жөнінде біршама мағлұматтар берген. Зерттеуші М.Құл-
Мұхаммедтің Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежіресі [5; 116-117б.б.]
атты еңбегі төңкеріске дейін жарық көрген орыс энциклопедияларындағы
Қазақстан тарихы проблемаларын бүгінгі тарих ғылымының биігі тұрғысынан
қарастырылған. Автор қазақ жерінің отарлануын, онда казак әскери
жасақтарының құрылуын, қазақ – орыс дипломатиялық байланыстарын деректер
негізінде саралаған. А.И.Левшиннің [6; 69б.] қазақ ордалары мен қазақ
даласы жөніндегі еңбегінің маңызы өте ерекше екендігін атап өткеніміз жөн.
Оның еңбегінде Қазақ хандығының әлеуметтік және саяси жағдайы,
этнографиялық, мәдени жағдайлары жөнінде жан-жақты мағлұмат береді.
Тынышпаевтың [7;165б.] зерттеу жұмыстары мемлекеттік қызметте жүріп жүзеге
асты. Қазақ шежіресіне, қазақ хандығының құрылуына, хандар шежіресіне,
XVІІІ ғасыр басында қалыптасқан жағдайға талдау жасаған. З.Жандарбектің
[8;36б.] еңбегінде кезінде бүкіл түркі жұртына рухани көшбасшы болған
иасауи тариқатының қазақ қоғамындағы рөлін, маңызын жан-жақты зерттеген.
А.Байболсынова [9;76б-96б.б.] еңбегінде Патшалық Ресейдің XVIII-ХІХ
ғасырлардағы Қазақстандағы рухани-мәдени отарлау саясатының негізгі
бағыттары мен көрінісі турасында кеңінен зерттеліп жазылған. К.Есмағамбетов
[10; 30б.] еңбегінде қазақтың рухани мәдениетінен өте құнды мағлұмат
келтіре отырып, келер ұрпаққа оны дамытуға ұлттық сананы тазартып ұлттық
мәдениетімізді қастерлеуге шақырады. М.Н.Садыков [13; 22б.] өз еңбегінде
Кіші жүздің құрылуы тарихынан бастап, қазақ елінің Ресейге қосылуы,
әлеуметтік-саяси тарихын баяндай келе, сол кезде өмір сүрген қазақ
зиялыларының өмірінен мол мағлұмат береді. Қазақ халқының рухани-мәдени
тарихынан кең деректер қорын пайдаланып, еліміздегі қазақ руларының рухани
құндылықтарын дәріптеуге шақырады.
Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы [22; 176-179б.б.] атты кітапта
түркі халықтарының тарихи ой тарихын бейнелеп, оның жетістіктері және
ерекшеліктерін пайымдайтын арнайы үзінділерден құрастырылған. Осы еңбекте
қазақ даласын шоқындыру үшін арнайы құрылған діни басқарма туралы кеңінен
мағлұмат береді. Зерттеу еңбегімізде Мекемтас Мырзахметовтың [30; 14б.].
Патшалық Ресей империясының отаршылдық саясатына арналған зерттеулері
негізгі арқау болады, патшалық өкіметтің қазақ жерін діни-идеологиялық
тұрғыдан отарлау саясаты жөнінде қазақ ғалымдарының арасында ең алғашқылары
боп тарихи шындықты бүкпесіз айтып, миссионер ғалымдардың ағартушылық
пиғылдарын айқындап берген. Б. Манарбектің [32; 302-307б.б.] еңбегінде
Орталық Азия мен Қазақстанның І ғасыр мен XV ғасыр аралығы және қазіргі
заманымызға дейінгі христиандардың қазақ жеріне қоныс тебуі, одан кейінгі
отарлау саясаты жөнінен қысқаша шолу жасалған.
Қазақ даласындағы халық-ағарту мәселесінің даму барысы, соның ішінде
мұсылмандық оқу орындарының жай-күйі И.Н.Ильминский, А.Е.Алекторов және
А.В.Васильев еңбектерінде көрініс тапқан еді. Аталған ғалымдардың
еңбектері патша өкіметінің “өркениетті миссиясы” мүддесі тұрғысынан
жазылып, орыс мемлекеті құрылысы мен мәдениетін асыра дәріптеп, оны барынша
қызғыштай қорғауды көздеген. Олардың еңбектерінде халық-ағарту ісін шет
аймақтардағы халықтарды орыстандырудың тиімді құралы ретінде пайдалану және
осы мақсат жолында мұсылмандық ағартушылыққа тосқауыл қою жөнінде ұсыныстар
білдірген. Сол тарихи кезеңде патша өкіметі мұсылман оқу орындары өскелең
өмір талабына жауап бере алмай өздігінен біртіндеп жойылды деп санады.
Қапаева [38; 55б.], Қойгелдиева [39; 93б.], Бөкейханов [40; 49б.], Омаров
[41; 29б.], секілді зерттеушілердің еңбектерінде де көрініс тапты.
З.Т.Садвокасова [44; 213-219б.б.] еңбегінде патшалық Ресейдің қазақ халқын
шоқындыру саясаты арқылы қазақ жеріне православие дінін кіргізу туралы кең
мағлұмат беріледі.
Шоқан, Ыбырай, Абайлардың Ресей империясының отаршылық саясатына, олардың
ислам дініне деген көзқарастарын С.Асфендияровтың [45; 90б.],
Б.Ғабдуллиннің [46; 26б.] еңбектерінен кең мәліметтер аламыз. Алайда
Б.Ғабдуллиннің еңбегі қазақ зиялыларының жалпы дінге көзқарасын
білдіргенмен, негізінен еңбек кешегі кеңес үкіметінің сарынымен жазылған.
Сондықтан сол кездегі нағыз тарихи шындықты көрсете алмаған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейі оның
өзектілігімен тікелей байланысты. Сондықтан болар, тақырып төңірегіндегі
зерттеулер тым арыдан басталады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның
алғышарттары, пайда болу тарихы, дамуы мен түркілердің тарих сахнасындағы
орны мен олардың кету себептері. Адамзат қоғамдастығының жүйелену тарихын
зерттеген шетелдік зерттеушілер Мұрат Аджи, Лев Гумилевтер зерттеген
болатын.
Қазақстан аясында да бұл тақырып тәуелсіздік алған жылдардан бері
қарай үлкен қызығушылықпен зерттеліп келеді. Қазақстандағы ислам діні
келгенге дейін дәстүрлі түркілік дүниетаным мен ұстанымдарының қалыптасуы
мен дамуын және одан кейін ислам келуімен мұсылмандық пен түркілік
дүниетанымның бірігу процесіне зерттеу жасап жүрген ғалымдар А.Айталы,
Ж.Алтаев, А.Қасабек, М.Орынбеков, С.Қасқабасов, Д.Кенжетай, С.Нұрмұратов,
М.Жолдасбеков, Н.Нұртазина, Т.Ғабитов және т.б. болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеліп отырған
тақырыптың өзектілігінен және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу
деңгейлерінен дипломдық жұмыстың мақсаты мен негізгі міндеттерін айқындау
мүмкіндіктері туады. Дәстүрлі түркілік дүниетанымның Қазақстан ғылымындағы
және дәстүрлі қазақ қоғамындағы алатын орны мен ықпалын анықтау. Осы
мақсаттарға жету үшін бірнеше міндеттер қойылып отыр. Ол міндеттер дәстүрлі
дүниетанымның көшпелілердің өркениетін түзіп, түркі тайпаларының халық
болып қалыптасуына ықпал еткенін, этникалық, ұлтаралық қақтығыстар мен
бірігулерді реттеуге қосатын үлесін атап өту. Экономикалық-әлеуметтік және
қоғамдық-саяси өзгерістерден кейін дәстүрлі түркілік дүниетанымның
қоғамдық сананың басқаша рең ала түсуіне ықпал жасайтындығын ашып жазу да
зерттеу жұмысының басты міндеттерінің бірі болып табылады. Және де көне
түркілердің тасқа қашап жазған жазбаларының кейінгі қазақ ауыз
әдебиетіндегі жырлар мен дастандар арасындағы сабақтастықты дәледеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Ресей империясының қазақ даласына
діни – рухани тұрғыдан жасалынған саясаты мен оған қарсы қазақ зиялыларының
күресі туралы тың тарихи үрдістер қазақ халқының XVIII ғасыр мен ХІХ ғасыр
тарихын қолдану. Қазақ халқының Ресей империясы кезеңіндегі басынан
өткерген діни – рухани үдерістері мен оның қазақтың дәстүрлі қоғамына
ықпалы туралы тың тұжырымдар жасалынады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І. XVIII ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН XIX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙДІҢ ДІНИ
ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНА ӘСЕРІ
1.1 XVIII ғасырда қазақ даласының саяси, рухани ахуалы
Қазақ тарихында XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басы саяси,
рухани шиеленісті өте ауыр кезең болды. Қазақ халқы ішінде хандыққа өзара
текетірес, онымен қоса ХVІІІ ғасырдың ортасынан бастап қазақ елі Ресей
империясының идеологиясы арқасында отаршылдық саясаттың құрбанына айналды
десек, бұл жайында алғашқы қазақ ғалымы Ш.Уалиханов: ХVІІІ ғасырдың
алғашқы он жылдығы қазақ халқының өмірінде жан түршігерлік қасіретті кезең
болды, жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Жайық қазақтары, башқұрттар кеп жан-
жақтан қазақ ұлыстарын ойрандады. Кіріптарлыққа салды [2; 111б.] - деп
қазақ халқының сол кездегі ауыр халін бейнелеп берді.
Қазақ хандығының сыртқы жағдайында қиындық туып, жан-жағынан жаудың
анталап тұруы қалайда ішкі жағдайды жақсарту, елдің экономикалық жағдайын
күшейту, жүздер арасындағы өзара байланысты қалыпты жағдайда ұстап тұруды
қажет етті. Аталған жағдайлардың бірінің болмай қалуы хандықтың күшін
сөзсіз әлсіретер еді.
Алайда Шыңғыс тұқымынан шыққан билеушілерінің арасындағы билік үшін
талас пен өзара текетірес пайда болып, ол қалың қазақ жұртына әсер етті.
Тіпті кейбір сұлтандар Үш жүздің төбе ханына бағынғысы келмей, дербестікке
ұмтылды. Осының салдарынан кең байтақ жерді қамтыған, Қасым хан, Есім хан
сияқты билеушілердің кезінде бір орталыққа біріккен хандықтың қаймақтай
ұйыған бірлігі мен ынтымағы біртіндеп ыдырай бастады.
Тіпті елдің ертеңін ойлаған білгірлігімен танылып, ел арасында "әз-
Тәуке" аталып кеткен билеушінің өмірінің соңғы кезінде "хан" атағына
ұмтылушы сұлтандар шыға бастады.
Ақырында, XVIII - ғасырдың алғашқы онжылдықтарында хандықтың ішкі
жағдайы мейлінше шиеленісіп, алауыздықтар барған сайын өсіп келе жатқан
кезде ол қайтыс болды. "Енді орнына кімді сайлау керек?" деген сұрақ
талайлардың басын қатырды. Ақырында, Түркістанда өткен хан сайлауында билер
оның баласы Болатты сайлады. Бірақ, ол "төбе хандық" билік жүргізе алмады.
Соның салдарынан ел ішінде береке кете бастады.
Болат ханды менсінбеген үш жүздің ірі сұлтандары өздерін "хан" деп
жариялай бастады. Алғашқыда 1718-1719 жылдары Ұлы жүздің ордасы болған
Ташкентте бұған дейін сұлтан делініп келген Жолбарыс Абдоллаұлы (1690-1740
жж.) өзін хан жариялады. Осыдан кейін-ақ, әз-Тәукенің екінші бір ұлы Орта
жүздің бірсыпыра руларының қолдауымен хан болды. Ол – Сәмеке (Шахмұхаммед)
(т.ж.б.-1738 жж.) еді. Орта жүздің ордасы, әрі қазак хандығының ордасы
Түркістанда тұрған ол өзін Орта жүздің ханымын деп есептеді. Бірақ ол
қаласын, қаламасын өзі ұната қоймаған бауыры Болат ханмен бір қалада
отырды. Кіші жүздің сұлтаны Әбілхайыр (Мұхаммед Ғази Бахадур Қажыұлы (1693-
1748 жж.) болса, алғашқыда Кіші жүздің ордасы болған Сауранда отырып, енді
Болаттың хан болып сайлануынан кейін ханды менсінбегендіктен, онымен
жақын жерде отырғысы келмей, Түркістаннан қырық бес шақырымдай жердегі
ордасын одан алысқа, Арал жаққа көшірді. Жазғы жайлауға көшкен ол қайтқан
кезде түрлі сылтаумен қайтадан Сауран қаласына келмей қойған. Бұл екінші
жағынан соңғы жылдары Кіші жүз ордасы ретінде гүлденіп тұрған Сауран
қаласының біртіндеп тозуына алып келді.
Жалпы, Сауран қаласын тастап кеткен Әбілхайыр туралы көп айтуға болар
еді. Өйткені біздіңше, әз-Тәуке өлгеннен кейін хандық билікті алу соның
жолы еді. Өйткені ол қолбасшы ретінде танылған жан болатын. Бірақ,
айтқанынан қайтпайтын, менмендігі күшті, мінезі қаталдығы қазақ билерін
қатты ойландырса, анығын айтқанда, тіпті қорқытса керек. Ал Болат болса,
шамасы, билердің айтқаннан шықпайтын, момын жан. Дегенмен оның ең басты
кемшілігі - қолынан ел басқару келмейтін екен.
Көптеген жазбагерлердің еңбегіне талдау жасай қарағанымызда, хан
сайлауы кезінде Әбілхайырдың жақсы жағы айтылмай, билер ханды тікелей
мирасқор арқылы сайлау жолын іздеген сыңай танытыпты. Билердің көпшілігі
дәл осындай, ішкі және сыртқы жағдай мейлінше шиеленісіп тұрғанда елге
мейлінше мықты, бүкіл хандықты уысында ұстап тұра алатын билеушінің керек
екендігін естен шығарьш, пендешілік жасап, ел тағдырын ойламай, өздеріне
жайлы Болатқа тоқтады. Әбілхайыр аты аталғанымен жол Болаттікі болып шықты.
Иә, реті солай келіп тұрған сияқты. Өйткені Әбілхайыр Керей ханмен
бірге Қазақ хандығының негізін салушы Жәнібектің тоқалынан туған Өсеке
деген ұлының жетінші ұрпағы еді. Ұлы жүздің ханы болған Жолбарыстың інісі.
XVIII ғасырдың басында негізінде көшпелі тұрмыс салты үстемдік еткен
қазақ қоғамының патриархаттық-қауымдық құрылысы қазақ қоғамының дамуына
елеулі ықпал жасап отырды. Бұл кезде біртіндеп ру топтары мен рулық
кұрылымдарға ыдырап, олардың билеушілері біртіндеп оқшаулануға ұмтылды.
Елде барған сайын алауыздық пен талас-тартыс кең етек ала бастады.
Сұлтандардың әртүрлі топтары ең жақсы жайылымдарға ие болу үшін
бақталастықта болды. Тіпті кейде осы артықшылыққа ие болу мақсатында дау-
жанжалдарға барды. XVIII ғасырдың басындағы бұрыннан келе жатқан жақсы
қоныс, шұрайлы жайылым үшін тартыстар, түрлі қарулы қақтығыстар мен ішкі
қырқыстарға, мекендейтін және мал бағатын орын іздеп, алыс жерлерге
үздіксіз көшіп-қонуға қатысты шиеленісті оқиғалардың ең басты себебі -
аумақтық иелікке таластан туды. Осы тартыстардың бәрінде қашанда шаруашылық
мәселелері тұрды. Өйткені, көшпелі шаруашьшық жайлары үнемі мал
жайылымдарын ауыстырып отыруды қажет етті. Мұның өзі жердің көлемінің
жеткілікті болып, оны пайдаланудың реттелген кезінде ғана мүмкін еді.
Сондықтан көшіп жүретін аймақтың кеңдігі мал шаруашылығының ең басты шарты
болып саналды. Олардың өзара талас-тартысы көрші жатқан елдер тарапынан
қолдау көріп, тіпті бір-біріне айдап салып, өршітіп отырды.
Осылардың барлығы қазақ рулары мен тайпалары арасындағы жікті барған
сайын аша түсті. Кей жазбагерлердің берген мәліметіне қараганда XVIII
ғасырдың басында қазақтың үш жүзінің құрамында шамамен 112 ру бөлімшелері
кірген екен. Осы руларға кірген халықтың саны 2-3 миллиондай болса керек.
Ғасырдың басында ханның билігі нығайып, үш жүз өкілдерінің жиналысы
тұрақты түрде өтіп тұрды. Бұл кезде қазақ хандары мен сұлтандарының саяси
ықпал жасау аймағы тек бұрынғысынша көшпелі аудандарға ғана емес, сонымен
қатар Сырдың төменгі және орта ағысының бойын мекен еткен көрші жатқан
отырықшы-егінші және сауда қолөнерші аймақтарға да тарады. Қалалар мен
егіншілік жазиралар хандықтың экономикалық жүйесінде XVIII ғасырдың басында
енді. Қалалар айырбас пен қолөнердің орталығы болды. Онда аталған ғасырдың
басына қарай Ташкент жазирасымен бірге 32 қала мен оларға жапсарлас жатқан
жатқан жер қазақтарға бағынды. Ташкент, Сығанақ, Созақ, Аққорған, Отырар,
Қарнақ, Иқан, Сауран сияқты қалалардың тұрғындары қазақ билеушілерінің
пайдасына жыл сайын ақшалай және тауарлармен алым төлеп тұрды. Ал ауылдық
егінші халықтан сиыр мен қойдың нақты санынан ясақ алымы және жиналған
өнімнің бестен бірі немесе оннан бір бөлігі мөлшерінде астық басы алынды.
Сонымен бірге Сырдария аймағының қала халқы ішкі саяси өмірінде және
көршілес халықтармен сыртқы тоқайласулар саласында белгілі бір автономиясын
сақтап қалды жэне оларды қалалар тұрғындарының сауда-қолөнер топтары мен
мұсылман дінбасылары арасынан сайланатын жергілікті өзін-өзі басқару
органдары басқарды.
XVІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ хандығының ішкі саяси өміріне
барлық үш жүз өкілдерінің жалпы шешімді талап ететін мәселелерді талқылау
үшін жүйелі түрде шақырылатын біріккен жиналыстары тән. Бұл негізінен жазғы
жайлауға көшер алдында көктемде өткен. Онда елді аман сақтау, басқыншыларға
тойтарыс беру, үнемі қырағы болу мәселесі әр жылы ерте көктемде, немесе
күзде жиналатын, қазақтың үш жүзінің ханы басқарып, әр жүздің сұлтандары,
билері, рубасылары бас қосатын Мәртөбе кездесуінде үнемі айтылып отырды.
Мәртөбе - Сайрам қаласының шығысындағы үш-төрт шақырым жердегі жиын өткізу
үшін жазық жерге арнайы қолдан үйілген үлкен төбе болатын. Үш бұрышты болып
қолдан үйілген бұл төбенің әр жағының ұзындығы елу қадымдай. Кей жағының
биіктігі алты-жеті құлаш болса, батыс жағындағы бұрышындағы үй орнындай жер
тағы кісі бойы биіктетілген. Ол жерде қазақтың ханы мен сұлтандары, ірі
билері отырған болса керек. Мәртөбе төбешігі жай кездің өзіне жиын
өткізетін жер екені көрініп тұр. Сондықтан ата-бабамыздан қалған, арысын
қайдам, берісі Салқам Жәңгір мен әз-Тәукенің басында қаншама рет жиын
өткізген бұл жәдігердің тарихымызда орны ерекше [3; 35-39б.б.].
Тәуке хан заманында қазақ елі тыныштықта өмір сүргенімен, қазақ
халқының қас жауы жоңғарлар жаулап алу ниеттерін тоқтатпай, қайтсе де қазақ
жерін жаулап аламыз деп, қайта-қайта шабуыл жасағандарын тоқтатпады. Қазақ
жұрты қалмақтарға қарсы қанша рет шабуыл жасағысы келгенімен, олардың
қолдары қысқа болды, олай дейтініміз қазақ халқының қарулы әскери күші тым
мардымсыз еді. Осындай қиын қыстаудан шығу үшін Тәуке хан көрші жатқан Ұлы
Ресеймен ара қатынас мәселесіне айрықша көңіл бөліп, жоңғарларға қарсы
күресте Ресей империясының жәрдеміне сүйенбекші болады. Сол мақсатпен ол
Ресей империясының өкіметіне бірнеше елшіліктер аттандырады, ал өзі
бірнеше елшіліктер қабылдайды. "Елшілерді Ресейге жібермесін, өзі
қабылдамасын" деген Тәуке ханның бұл іске артқан негізгі үміті – Ресеймен
саяси, экономика саласында тығыз байланыс орнату, әсіресе,
Ресейден әскери көмек, сол кездегі аталу бойынша "отпен атылатын қару "
немесе зеңбіректер алу болды. Тәуке ханның бұл үміті ақталмады. Өйткені,
Ресей патшалығының жоңғарлармен әуел бастан одағы мықты болғанын, көп
жағдайда қалмақтар жағын алып отырғанын еске түсірсек, бұл екі мемлекеттің
өзара қарым-қатынасының біз білмеген сырлары мол екеніне көз жетеді. Қалмақ
пен орыс байланыстарының тізбегін баяндаған архивтік құжаттарды қазақ
ғалымдары өз халқының мүддесі тұрғысынан ұқыпты тексеріп шықса, Ресей
билеушілерінің XVIII ғасырдағы қазақ тағдырына қаншалықты оң немесе теріс
ықпал жасағаны айқындала түсер еді.
Ресей отарлары қалмаққа іргелес жатқандықтан, патшалықтың жергілікті
әкімдері жоңғар әрекетінен көз жазбай, қырағы қадағалап, орталыққа хабарлап
отырған [4; 66.]. Осы әрекеттерінен кейінде Тәуке хан мойымай көзі
тірісінде мемлекеттің тұтастығын берік ұстады. Оның ұлы Полат хан әкесі
Тәукенің жүргізген саясатын ілгері жүргізе алмай, хандық ішінде қайтадан
алауыздық туды. Алауыздықты жою үшін 1716 жылы 13 қыркүйекте Қайып хан
қазақтардың Ресеймен тату көршілікте болғысы келетінін айтып Сібір
губернаторы Матвей Петрович Гагаринге Бекболат Екешов пен Байдәулет
Бөриевті жіберген.
Гагарин 1716 жылы қазанның он төртінші жұлдызында келіссөз жүргізу
үшін Қайыпқа бояр Никита Белоусовты аттандырады. Қайып хан мұнымен тоқтамай
1717 жылы 29 қарашада, 1718 жылы 28 қазанда М.П.Гагаринге, ал 1718 жылдың
10 қаңтарында Қазан губернаторы Петр Салтыковқа елшілік анттандырады. Қайып
пен Гагариннің арасында Борис Брянцев, Яков Тарыштин, Қабай Мамеев сияқты
елшілер жүрген. Ақыры 1718 жылы 10 желтоқсанда Қайып хан мен император
бірінші Петрге Арыстан батыр мен оның ұлы Тантай батырды бас қылып,
Тойқұмыр Құлтыбаев пен Федор Жилин арқылы жоңғарларға қарсы бірлесіп
күресуді өтінген хатын жібереді. Сол жылдың желтоқсанында Әбілқайыр да өз
елшісін орыс патшасына жөнелтеді. Міне, Тауке хан, Қайып хан, Әбілқайыр хан
тұсында қазақ-орыс саяси дипломатиялық қатынасы осылайша жандана түсті. Ал
осы кезде жоңғар Цеван Равтан қырғыз-қайсақтарды басып алу мақсатымен
шапқыншылық әрекеттерін күшейте түсті. Көп ұзамай қырғыз-қайсақтар
Ташкенттен және Түркістаннан айрылып, бір шабуылы кезінде Ұлы жүз
жоңғарларға тәуелді болып қалады [5; 116б.].
Оның ақыры 1723 жылы Жоңғарлар олардың келесі шапқыншылығына ұласқаны,
қазақ халқының басына ауыр қайғы-қасірет келгені тарихтан белгілі. Бұл
кезең тарихта Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деген атпен қалды. Қазақ
халқы ішінде рухани бірліктің жоқтығы сол бір ауыр жылдарда айрықша көрініс
бергені аян. Бұл жайында А.И.Левшин өз еңбегінде былай дейді: Жоңғарлар
Сайрам, Ташкент пен Түркістан қалаларын басып алды. Жоңғарлардың
шапқыншылығына байланысты халық ауа көшіп, оңтүстік өңіріндегі экономикалық
және сауда орталықтары болып келген қалалар, егіншілік алқаптар, қолөнер
өндірісі құлдырап, жаудың басып алған жеріндегі халық жаппай қайыршыланып,
аштыққа ұшырады. Жоңғарлардың жауынгерлерінің олжасына айналған олар
мүліктері мен малдарынан айрылып, олардың біршама бөлігі Сырдариядан асып,
Самархан жеріне дейін барды. Бірақ ол жерде де өздерінің қауіпсіз
тіршілігін қамтамасыз ете алмады.
Сөйтіп, ауып барған қазақтардың бір бөлігі тәжіктер мен өзбектердің
арасына сіңісіп, олардың ұрпақтары біртіндеп өздерінің қазақ екенін ұмытып
кетті. Кейбір ірі рулық топтар көшпелі өзбектер арасындағы дербес шағын
этникалық топтар ретінде Шығыс Бұхарада орнығып қалды, - деп сол кездегі
қазақтардың жағдайын көрсетіп берсе [6; 69б.], ал қазақ тарихын кеңінен
зерттеген ғалым Мұхаммеджан Тынышбаев өзінің зерттеу жұмысында Левшиннің
сөзін қуаттай келе: Қазіргі уақытта Кермене ауданында (Бұхараның маңы) он
екі мың шаңырақ сарттанып кеткен найман-садыр ауылдары тұрады, олар Лепсі
садырларымен сегіз-тоғыз атадан қосылатын туыс екен",-дейді [7; 165б.].
Сөйтіп, жоңғарлардың зәбірінен қашып барған қазақтардың едәуір көпшілігі
Ташкент пен Бұхара маңында орнығып қалды. Оларға "құрама" деген ат тағылды.
Бұл туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы өзінің ойын: "...Құрама деген ел бар, олар
ақтабан-шұбырындыда жүре алмай қалған кедейлер... бұлар сартқа қосылып егін
салған",- деп білдіреді.
Полат хан қайтыс болғаннан кейін Кіші жүз ханы Әбілқайыр мен Орта жүз
ханы Сәмеке ханның майдан даласын тастап, әскерлерін алып кетуі осы рухани
бірліктің жоқтығының айқын көрінісі [8; 235-236б.б.].1720 жылдың аяғында
Әбілқайыр мен Сәмеке арасында алауыздық туындайды. 1730 жылы Әбілқайыр хан
алғашында Уфаға, кейін Петербургке ерекше елшілік жіберіп, өзін Ресейдің
қол астына алуын өтінеді [5; 116б.]. Ол кезде кіші жүздің Ресей империясына
қосылуының басты уағызшысы елші А.Н.Тевкелевтің алға қойылған үлкен міндет
жүктелген болатын. Келген елшінің негізгі саяси мақсаттарын ұққан Кіші
жүздің өзге сұлтан топтары арасында ел ішінде оған қарсы дүрбелең басталды.
А.Н. Тевкелев сапарының негізгі мақсатын нақтылай түсу тұжырымын алғанда
елшіге берілген мемлекеттік нұсқаудың үшінші тармағы өте құнды мағлұмат
береді, онда Ресей бодандығын қабылдау мәселесінде хан төңірегіндегі
алауыздықтар анықталған жағдайда елшінің еркін таңдау жоспарының болуы
түсінігіне кілт беріледі; яғни ...хан мен ақсақалдардың және басқада
қырғыз-қайсақтардың бүкіл нанымы бойынша өз антына адалдығы Алқұранда
көрсетіліп, оған қол қойып, оны А.Н. Тевкелевке беретін болсын. Ал егер хан
және басқалар одан бас тарта бастаса оларды А.Н.Тевкелев көндірсін -
делінді. Ал өзіне берілген уақыт өтіп жатты. Сонымен бірге, уақыт жылжыған
сайын А.Н.Тевкелевтіңде үміті үзілгендей еді, орталықтан Уфада оны сатып
алуға дайындық жүріп жатты. Дегенмен, А.Н.Тевкелевтің жоспарының іске
асуына керемет жағдай туа қалды. Ол Әбілқайыр ханға қарақалпақ ханы Қайып-
қалидің қосылуы еді және бұл ішкі және сыртқы саясатты үлкен өзгеріс
жасады.
Оның мұндай қадамына наразы болған Кіші жүз ақсүйектері ақыры
А.Н.Тевкелевтің ырқына көнуге мәжбүр болды. Аса қиын әрі қауіпті
жағдайына қарамастан А.Н.Тевкелевтің айлагерлігіде жалындай түсті. Ең
алдыме; елші қазақ сұлтандарына олардың жайылымдарына таяу орыс қалаларын
тұрғызып, еркін сауда-саттық жасауға мүмкіндік туғызатынына үміттендірді.
Ал шын мәнінде орыс шенеунігінің арғы ойы қазақтардың империя алдында
адалдығын мойындатып әрі алдағы уақытта көз ұстау еді - деп жазады
В.Н.Витевский. Шынында, Кіші жүздің орыс бодандығын қабылдауының тағы бір
себебі: осы Еділ мен Жайық бойынан, Ор өзені бойынан қолайлы жерде қала
тұрғызу ниеті де болған [9; 29б.].
1.Сонымен қоймай, А.Н.Тевкелев қазақ сұлтандарына қазақ ісіне судьялық топ
жасақтап, оның құрамына әр рудан бір-бір адамнан сенімді өкілдер
жинастыруға уәде береді. Әрине, бұл кіші жүз қазақ сұлтандарын өзіне
иландыру, сенімдеріне кірудің жаңа амалы еді. Тевкелев елшілігінің мақсаты
Ресей империясы бодандығын қабылдау барысында қазақ елін барлау, елдің
рухани сапасын патшалық империяны құрметтеуге, оған құлаш ұруға, одан
қорқуға иландыру екендігі оған берілген нұсқауда айдай анық көрінеді.
А.Н.Тевкелевтің рухани шабуылының торына тек қазақ сұлтандары ғана емес,
аса айлакер саналған Кіші жүз ханы Әбілқайыр ханның өзі де түсіп қалады [9;
30б.]. Осылайша, Әбілқайыр мен орыс патшасы Анна Иоановна арасында 1731
жылы 19 ақпанда Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына Ресейдің қол
астына қабылданғандығы жөнінде грамотаға қол қояды [10; 76-96б.б.]. 1971
жылы Кіші жүз, 1734 жылы Орта жүз патша өкіметінің қол астына кіріп
үлгереді.
Орыс тарихнамасында Кіші жүзбен Орта жүздің Ресейге бодан болуының үш
негізгі себептері ерекшеленеді: сыртқы саясат себеп (қазақтардың
қауіпсіздігіне төнген қауіп-қатер), ішкі саясаттағы келіспеушілік (өзара
қақтығыстар), Әбілқайыр ханның жеке мүддесі [11; 30б.]. 1740 жылдары Абылай
ханның тарих сахнасына шығуы қазақ халқының басын біріктіруге, қайтадан
қуатты күшке айналуына мүмкіндік берді. Абылай ханды жалпы қазақ даласының
мойындауының басты себебі, оның қазақ халқының көне рухани жолы –
Иасауийаны мойындауында жатты. Үш жүздің басы бірігіп, қуатты күшке айналды
. Сол бір заманда халық есін жиып, өз басына күн туғанда ұлт намысын, ата
жұртын қорғауға тағдырын өз қолына алып, азаттық күреске шықты. Ел ер жүрек
батырлар тобы әр жерлерде бой көрсете бастады. Қабанбай, Бөгенбай,
Жәнібек, Саңырақ, Тайлақ, Қанай, Малайсары т.б сынды батырлардың отрядтары
қалмақтардың біршама топтарын талқандады. Алайда, ендігі бас мәселе сол
батырлардың басын құрап, елді жаудан қорғап қалып, азат ету болды. Абылай
жасақталған батырлармен бірнеше рет кішігірім шайқасқа шықты. Шайқастардың
бірінде Абылай көп адамы қырылып, Абылай ашыныпты. Ашынған Абылай қолдағы
қалған батырларына жар салыпты: Кімде-кім ерлік етіп айласын тауып, осы
қалмақты дәл осы үңгірден шығармай қырып беретін болса, бұдан былай
қолбасылық дәрежені үнемі сол кісіге бұйырамын! - депті. Сонда Абылайға
ерген батырлардың ішінен үздік шыққан Қаракерей Қабанбай болған еді.
Күндіз–түні талмай ұрыс салып, үңгірдің аузын оқпенен көміп, қалмақты
бұқтырып отырып, әлденеше күн аштықтан бұралтады. Сөйтіп ақыры қалмақты
жеңіп, Абылайды дегеніне жеткізеді. Соның артынан жеңістің тойын жасағанда,
Абылай Қабанбайбы қасына алып отырып:
- Бар батырдан сен оздың, жеке-дара шығып, озып тұрсың, айтқаным
айтқан, сертімнен шыққаным осы, қайратың үшін бұдан былайғы жорықта ұдайы
қолбасы сен боласың! Және бұдан кейін сенің атың Қабанбай емес, Дарабоз
болсын, - депті [4; 66б.].
ХVІІІ ғасырдың қазақ ұлыстары үшін, жан жадыратар қуанышты
оқиғалармен басталмағаны мәлім болғанымен, әйтсе де, халықтың елдік
тарихында бұл ғасырдың алар орны ерекше. Өйткені, қазақ қауымы
бұл дәуірде атышулы Ақтабан шұбырынды қайғылы оқиғаны бастан
кешірген. Алайда осы кезеңде қалмақты жеңдік деп қуанғанымен, қазақ елі
Ресей империясы қарамағына өтіп үлгерген еді.
Жалпы тіршілік атаулының тұратын жері болған жұмыр жердің төсіне
қайнаған тіршілік базары сан мыңдаған ғасырлар желісінде өсіп дамуымен,
өзгеріп толысуымен тарих кернеуі тоқтаусыз жылжып келеді. Адамзат баласы
шыр етіп жерге түсіп, кіндік қаны тамған қастерлі жері туған жерінде тілі
шығып, өмір сүру үшін күрес жолында санасы оянып, тәжірибе жинау үстінде
дүниетанымы кеңейе түсуімен қатар оның тарихи жады да биіктеп келеді.
Қазіргі кезеңде қоғамдық пікірге тарихи ес мәселесіне айрықша мән
беріліп, жеті зерттеліп келе жатыр. Тарихи зерденің елеулі саласы ретінде
танылған адамзат баласының тербеліп өскен төл бесігі – жер.
Жер – кез келген халықтың өмір сүру кеңістігі. Оны басып алу, келбетін
өзгерту, құрту, отарлау саясатын жүргізушілер тарапынан болатын зұлымдық
ісі. Қазақ елінің, жерінің, шаруашылығының, мәдениетінің, дінінің тарихы
тым ерте ғасырдан бастау алады. Қазақ халқын отарға айналдыруды патшалық
Ресей жерге зорлықпен иелік жүргізуден бастады. Жерді жаулап, тартып алу –
халықтың саяси – экономикалық еркіндігін жою болды. Халқымыз жерімен қоса,
саяси бостандығынан, әрі еркіндігінен айырылды. Патшалық биліктегі орыс
мемлекеті өзіне іргелес жатқан халықтар жерін әскери күшпен басып алу
әрекетіне XVI ғасырдан бастап кірісті. Басқыншылық саясат қарулы әскери
күш арқылы іске асты. Патшалықтың қазақ жерін басып алуында көздеген теріс
пиғылды әрекеттері XVIII ғасыр соңы мен XIX ғасыр басынан айқындала түсті
[12; 107б.].
Негізінен қазақ жерін отарлау қай ғасырда жүргізіле бастағаны туралы
да пікірлер алуан. Академик М.Қ.Қозыбаев пікірінше: Орыстар Қазақ елін
1731 жылдан емес, 1580 жылдардан бастап шапты,-дейді. Қазақ халқының Ресей
империясынан қысыл-таяңда көмек күтіп жүрсе, ал патша өкіметінің мақсаты
қазақ жерін отарлап, қазақ даласын түпкілікті билеп алу саясаты жатқан
екен. Қазақ жерін жаулап алу – саяси, экономикалық тұрғыдан отарлау
икемденуді қысқа мерзімде іске асыру, халықтың дәстүрлі мәдениетін
құлдырату патша үкіметі үшін оңайға түспеді. Олар ойлаған істерін жүзеге
асыру үшін елге бірнеше өзгертулер енгізіп, алдымен елдің тыныштығын
кетіріп, жеке-жеке губернияларға бөліп, жер тұтастығынан айырғандығы
тарихтан белгілі. Алайда олар бұл әрекеттерін әбден ойластырып, алдымен
жоспарларын асықпай құрып, одан кейін жүзеге асырды.
Ресей империясының осы жүргізіп отырған саясаты күшейген сайын патша
өкіметінен, яғни ішкі Ресейден қазақ жеріне ағылған басқыншылардың саны күн
өткен сайын арта берді. Соның себебінен Қазақстанның солтүстік және
солтүстік батыс аймағының халқының этникалық құрамы бүлініп, алуан түрі
бола бастағанын көреміз.
Сдыков өз зерттеулерінде Ресей империясының Қазақстан аймағын
отарлауын екі кезеңге бөліп қарастырды:
1. Өз беттерімен барған ерікті отаршылдардың пайда болуы;
2. Олардың ізімен патша өкіметінің әскери топтарының қазақ жеріне
ағыла келуі [13; 22б.].
Сөйтіп, онда XVIII ғасырларда көптеген қаңғыбас қашқындар мен сойқанды
содырлар жиналып үлгерді. Ресей отарлау аппараты жауланған жерлерді
біржолата иемденіп қалу үшін жаңадан салынған қамалдарды әскери плацдармға
айналдыра түсті. Бұл істі асыруда казак қауымдастығы отарлаудың
таптырмайтын құралы болып шықты. Осыған орай патша үкіметі казак
қауымдастығын мемлекеттік қызметке тарту ісін одан әрі жеңілдетіп, оған
әскери құрылымдар хұқығын бере бастады. Осы орайда 1719 жылы бірінші Петр
жарлығымен әуелі сыртқы істер коллегиясының, кейін 1721 жылы әскери
коллегияның қарамағына берілген Жайық казактары отарлау аппаратының алғы
шептегі басты құралы болған . Бұдан кейін, XVIII ғасырдың бірінші ширегінде
әскери күшін қолданып, жоспарлаған түрде ашықтан-ашық отарлай бастады [9;
18б.]. XVIII ғасырдың екінші жартысында патша үкіметі бұл желіні қазақ
даласының тереңіне, Ертіс пен Орал аралығына енгізе түсті.
1752 жылдан бастап әскер тұрақтары тіптен созыла түсті. Орал патшалық
Ресейдің бағалы балық және қара уылдырықпен қамтамасыз ететін орталық қана
емес, әскери мақсаттарды жүзеге асыратын қамал-қала болып қала берді.
Сондықтан патша үкіметі 1803 жылы қаланы басқару мен Орал казактары
әскеріне билік жүргізудің жаңа тәртібін енгізді. Гурьевті де әскери
мақсатқа пайдалану ісі жедел қолға алынды [5; 116б.]. Үш жыл өткен кейін
қазақ жерінде 11 қамал, 32 бекініс, 42 маяк салынды. Бұлардың ішінде алты
бұрышы бар Петропавл қамалы ең күшті, биік қамал саналды. Онда қару-
жарақтың негізгі қоймасы бар еді. Қамалдан созылған желілерде Дон, Жайық
казактарынан құралған 1 мың адам жіберілді. Солтүстік Қазақстан жеріне
Сібір казактығын қоныстандырып, орналастыру осылайша басталған-ды. Орыстар
Орта Азияның ежелгі қаласы Түркістанды жаулап алғанға дейін Петропавл
Ресейдің Орта Азиямен сауда-саттық жүргізетін басты қаласының рөлін атқарып
келді. Егер 1771 жылы Петропавл бекінісінде небәрі 914 тұрғын болса, 1835
жылы олардың саны 4750-ге дейін жетті. Сол кездің өзінде қала тұрғындарының
10 процентке жуығы қазақтар еді. Орыстардың Жетісу өлкесіне, Ферғана,
Ташкент, Бұқараға жол тартқан сауда керуендері осы қаладан аттанып, олардың
Нижегород, Ірбіт, Крестов жәрмеңкелеріне ағылған саудагерлері Петропавл
арқылы өтті [5; 125б.].
1.XVIII ғасырдың ортасында басталып, ХІХ ғасырдың соңғы ширегінедейін
созылған казактардың отарлау әрекетімен қазақтардың 10 млн.дисятинадан
астам жақсы жерлері тартып алынды [12; 105б.]. 1765 жылы Сібір әскерлерінің
командирі генерал Шпрингер малшы қазақтардың Горький шебіне 10 шақырымнан
артық жақындауына тыйым салды. Осылайша қазақтар 1,5 млн. десятинадай
жерінен айырылды [15; 47б.].
Олар осылай бір жағынан түрлі әдіспенен қазақ жерін жаулап, екінші
жағынан қазақ халқының санасын улап жатты.
1.2 Ресей империясының қазақ даласын бағындырудағы алғашқы әрекеттері
Жалпы қазақ халқын діни тіршілік тұрғысынан қарастырар болсақ, ислам
дініне дейінгі, ислам дінінен кейінгі, Қазақ хандығы, Ресей патшалығы
дәуірі және Кеңес өкіметі кезеңі деп бөлуге болады. Әрине, бұл қазақ елі
тәуелсіздігін алғанға дейін болған процесс. Қазақ, түрік, өзбек және басқа
да түрік тектес халықтарының атаулары тарих сахнасына шықпай тұрып, олар
түркі халықтары деген жалпы бір атаумен аталған. Әрбір тайпа, әрбір ұлыстың
өз сенімі, яғни өзіне тән өмір сүру формасы болған. Арабтардың жаулап алып,
ислам дінін тарату әрекеттері Орта Азияның дәстүрлі танымына, сеніміне әсер
еткенімен, жергілікті халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптарымен біте
қайнасып, олармен толық үндесе білді. Нәтижесінде Орта Азия халықтарының
этникалық ерекшеліктеріне қаныққан өзіндік діни түсінік қалыптасты. Оның
қалыптасуына А.Иасауи мен оның шәкірттерінің ролі үлкен болды. Ислам діні
мен түркілердің рухани мұрасын ұштастырып өре білген Қожа Ахмет Иасауи
салған жолы түркі мәдениетінің одан кейінгі ғасырлардағы басты сақтаушысына
айналды.
Ресей империясының қазақтарды отарлау саясатын жүзеге асыру үшін және
де осы халыққа өз үстемдіктерін жүргізу үшін көптеген амал- айлаларын
қарастырып, өз әрекеттерін басқа бір қырынан сынап көрмекке бел буды. Әрине
бұл рухани құндылықтар жүйесінен екендігі баршаға мәлім.
Дін – кез-келген халықтың рухани дүниесі мен мәдениетінің өзегі.
Халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрі сол діннің ыңғайына қарай жасалады. Дін
өзгерсе олар да өзгереді. Діннен тыс мәдениет те, салт-дәстүрде болмайды.
Керек десе бір діннің ішіндегі әр түрлі ағымдар арасындағы айырмашылық
халықтың этникалық бет-бейнесін өзгертуге күш жетеді. Оған дәлелді ұзақтан
іздеп қажеті жоқ. Түркі халықтарының соңғы мың жыл ішінде жүріп өткен жолы
оған дәлел бола алады [16;].
Ресей империясына тәуелді түркі тектес халықтардың ішінде қазақ халқы
халық саны жағынан да, жер көлемі жағынан да бірінші орында тұрған еді.
Мұны біліп, көріп отырған Ресей миссионерлері қалайда осы кең байтақ өлкені
идеологиялық жағынан да, басқа қырынан да толық жаулап, өздеріне
бағынышты етудің болашақта зор саяси
мәні бар екендігі мәлім болды.
Тарихи ақиқатқа сүйенетін болсақ, Ресейдің ішкі саясатынаҚазақ
даласында XYIII ғасырдың екінші жартысынан бастап, Ресей империясының
отаршылдық саясаты белең алып, ел өміріне айтарлықтай әсерін тигізе
бастайды. Енді Ресей отаршылдық саясатты жүзеге асыру мақсатында жергілікті
халыққа өз үстемдігін жүргізу үшін көптеген жолдарды қарастырып, өзін басқа
бір қырынан сынап көрмекке бел буды. Өмірдің материалдық және рухани
құндылықтар жүйесінен тұратындығы баршаға мәлім. Көшпелі қазақ халқына
отарлау саясатын жүргізген Патшалық Ресей, оларды белгілі бір орталыққа
қарай тарту мақсатында дінге де көп көңіл бөлді. Атап айтқанда олар осы
мәселелерге байланысты шешім қабылдап, садақа беру, ғибадатханалардың
құрылуы, олардың қамтамасыз етілуі, құрбан шалу, діни қызметкерлерге барлық
жағдайдың жасалынуы секілді жұмыстарды бұрыннан келе жатқан сұлтандарға
жүктеді [17; 60б.].
Ресейдің ішкі саясатында мұсылмандықтың Иван Грозныйдың тұсынан бастап
күрделі мәселеге айналуы – Ресейдің ислам діні кең тараған аймақтарды
жаулап алу шараларының нәтижелері. Ресейдің мұсылмандыққа байланысты
саясаты белгілі тарихи жағдайларға байланысты өзгеріп, сыннан өткен саяси
тәсілдер іс жүзінде жетілдіріле түсті.
Енді Ресей империясының ұйғарымымен Қазақстанның кең байтақ өлкесіне
арнайы жіберілген шоқындырушылар мен арнайы дайындықпен келе жатқан
миссионерлер де қазақ халқының экономикалық, идеологиялық жағын толық
бақылап, әлсіз тұстарын қалт жібермей тауып, өздерінің дәстүрлі діндерінің
мәртебесін барынша көкке көтеруге күш алып, діндерін жақсы жағынан
көрсетуге тырысып бағады.
Ресей империясының мұсылмандыққа байланысты идеологиялық саясаты
белгілі тарихи жағдайларға байланысты өзгеріп, сыннан өткен саяси әдістер
іс-жүзінде жетілдіре түсті.
Негізінен көшпелі өмір салтында өмір сүрген қазақтардың солтүстік
аймағында мешіттер мен діни білім беру орталықтары өте аз болғандықтан,
ислам діні XVI ғасырда ғана тарала бастады, ал кең қанат жаюы XVII және XIX
ғасырға дейін созылды. Жасыратыны жоқ солтүстік өңірлерде мешіттер мен діни
білім беретін орталықтар аз болды, бірақ қазақылықпен пен мұсылмандылықтың
мұрты бұзылған жоқ. Себебі халық арасында кезбе қожалар молдалар, ишандар
мен дәруіштер көп болатын. Мешіттер мен медреселердің солтүстік өңірлерде
аз болуының себебін халықтың аз немесе тығыз қоныстанғандығынан іздеуіміз
керек. Қыс айларында онша суық болмайтын оңтүстік өңірлер мен Қаратау
қойнауларындағы медреселерде жан-жақтан келген 300-500 шәкірт діни білім
алған. Жинаған мәліметтерге жүгінсек, бұл тек қана Шолаққорғандағы Баба ата
медресесіне қатысты мәлімет. Ал қазақ жерінде қанша медресе болғандығы
бізге беймәлім жайттардың бірі [18; 100-102б.].
XVIІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақтар арасында ислам
дінінің кең таралуында орыс патшалығына қызмет ететін татар молдаларының
рөлі үлкен болатын. Себебі орыстар қазақтарды өздеріне бағындыруға
тырысқанымен оған қол жеткізе алмады. Шығысқа ашылған қақпа іспеттес қазақ
жерінде өз биліктерін орнатып жол қауіпсіздігін жоймайынша, орыстардың Ұлы
Түркістанға енуі мүмкін емес еді. Бұған тағы да бір себеп көшіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz