Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері және олардың алдын алудың тиімді жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.7
1 Қазақстандағы балалар құқығының қамтамасыз етілуі
1.1 Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
1.2 Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау стандарттарының аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.19
2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының түсінігі, жаза түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.28
2.2 Қазақстандағы ювеналды әділет жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.34
3 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері және олардың алдын алудың тиімді жолдары
3.1 Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептері және отбасының ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.42
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алдын алудың тимді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48.53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.55
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.
1 Қазақстандағы балалар құқығының қамтамасыз етілуі
1.1 Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.12
1.2 Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау стандарттарының аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.19
2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының түсінігі, жаза түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.28
2.2 Қазақстандағы ювеналды әділет жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.34
3 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері және олардың алдын алудың тиімді жолдары
3.1 Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептері және отбасының ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35.42
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алдын алудың тимді жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48.53
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.55
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.
Қазақстан Республикасының әрекет етіп отырған Қылмыстық кодексі бойынша қоғамға қауіп төндіретін әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікке қылмыс жасағанға дейін жасы он алтыға толған тұлға тартылады. Сонымен бірге кәмелетке толмаған жасөспірім қылмыстың қоғамдық қаупін түсінетін кезде, қылмыстық жауапкершілікке он төрт жастан тартылады. Осындай қылмыстардың тізімі ҚК 15 бабында анықталған.
Қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға ұмтылысын туғызған немесе оны қылмыстылық әрекетке іс жүзінде тарту әрекеттерінен көрінеді. Қылмыстылыққа тарту қылмыс жасауға арандату жолымен де, сондай-ақ кәмелетке толмаған өз тілегінен тыс қылмыстылық әрекетке тартылып, оның білместігі мен сенгіштігін пайдалану жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағанды психикалық немесе күш қолдану арқылы ықпал ету жолымен (өтініш ету, уәделесу, ұсыныс жасау, алдау, қорқыту, қауіптендіру, күш көрсету т.с.с. есірткі қолдану) қылмыс жасауға итермелеген әрекет нақты жасалған сәтте, қарастырылатын қылмыстың құрамы жоқ болған кезде аяқталды деп саналады.
Барлық жағдайларда да заң кәмелетке толмағандарды қоғамға қарсы және адамгершілікке жат кәсіпке тартуда үлкендердің белсенді ықпалы болғанын қарастырады.
Арамтамақтық тіршілік ету үшін кәмелетке толмағандарды пайдалану, қайыр сұраумен айналысқанда жас балаларды, жас нәрестелерді де пайдалану түрінде көрінеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы ғалымдар мен тәжірибелік қызметкерлердің көңілін бірнеше себептерге байланысты алады. Ең бастысы- жас уақытында қылмыс жасап отырған тұлғалар, кейіннен, әдетте, түзеуге келмейді және ересек, рецидивті қылмыстылықтың негізгі резервін құрады.
Кез келген қоғамның ерекше қамқорлығы пәні ретінде өсіп келе жатқан ұрпақтың денсаулығын қорғау және нығайту, олардың ортасында пайда болатын маскүнемдік, есірткіқұмарлық, жезөкшелік сияқты теріс әлеуметтік құбылыстармен күресу болып табылады. ҚР Конституциясының 27 бабына сәйкес мемлекетпен танылатын және қорғалатын маңызды құндылықтардың бірі болып табылып, балалық шақ мемлекет қорғауында болып табылады. Алайда соңғы жылдарда объективтік түрде келесіні мойындай қажет: Кәмелетке толмағандарды адамгершіліктік, құқықтық және физикалық тәрбиелеу жеткілікті көңіл бөлінбейді, оған кейде аса қатігездікпен олардың тарапынан жасалатын қылмыстық әрекеттердің санының өсуі куә болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі, кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресу көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің зерттеу пәні болып табылады. Бұл жұмыста М.Нарикбаев, К.Бегалиев, Е.Қайыржанов, Д.Чукмаитов, В.Кудрявцев, В.Эминов, В.Щепельков сияқты белді ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға ұмтылысын туғызған немесе оны қылмыстылық әрекетке іс жүзінде тарту әрекеттерінен көрінеді. Қылмыстылыққа тарту қылмыс жасауға арандату жолымен де, сондай-ақ кәмелетке толмаған өз тілегінен тыс қылмыстылық әрекетке тартылып, оның білместігі мен сенгіштігін пайдалану жолымен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағанды психикалық немесе күш қолдану арқылы ықпал ету жолымен (өтініш ету, уәделесу, ұсыныс жасау, алдау, қорқыту, қауіптендіру, күш көрсету т.с.с. есірткі қолдану) қылмыс жасауға итермелеген әрекет нақты жасалған сәтте, қарастырылатын қылмыстың құрамы жоқ болған кезде аяқталды деп саналады.
Барлық жағдайларда да заң кәмелетке толмағандарды қоғамға қарсы және адамгершілікке жат кәсіпке тартуда үлкендердің белсенді ықпалы болғанын қарастырады.
Арамтамақтық тіршілік ету үшін кәмелетке толмағандарды пайдалану, қайыр сұраумен айналысқанда жас балаларды, жас нәрестелерді де пайдалану түрінде көрінеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы ғалымдар мен тәжірибелік қызметкерлердің көңілін бірнеше себептерге байланысты алады. Ең бастысы- жас уақытында қылмыс жасап отырған тұлғалар, кейіннен, әдетте, түзеуге келмейді және ересек, рецидивті қылмыстылықтың негізгі резервін құрады.
Кез келген қоғамның ерекше қамқорлығы пәні ретінде өсіп келе жатқан ұрпақтың денсаулығын қорғау және нығайту, олардың ортасында пайда болатын маскүнемдік, есірткіқұмарлық, жезөкшелік сияқты теріс әлеуметтік құбылыстармен күресу болып табылады. ҚР Конституциясының 27 бабына сәйкес мемлекетпен танылатын және қорғалатын маңызды құндылықтардың бірі болып табылып, балалық шақ мемлекет қорғауында болып табылады. Алайда соңғы жылдарда объективтік түрде келесіні мойындай қажет: Кәмелетке толмағандарды адамгершіліктік, құқықтық және физикалық тәрбиелеу жеткілікті көңіл бөлінбейді, оған кейде аса қатігездікпен олардың тарапынан жасалатын қылмыстық әрекеттердің санының өсуі куә болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі, кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресу көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің зерттеу пәні болып табылады. Бұл жұмыста М.Нарикбаев, К.Бегалиев, Е.Қайыржанов, Д.Чукмаитов, В.Кудрявцев, В.Эминов, В.Щепельков сияқты белді ғалымдардың еңбектері қолданылды.
1. «Заң газеті» №2, 2010.
2. Құқықтану. Оқулық. Алматы – 2007. 177-180 бб.
3. БҰҰ Бала құқықтары туралы Конвенция.
4. ҚР-ғы балалар құқығын қорғау туралы заңы.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
6. «Заң газеті» №3, 2010. 30-35 бб.
7. Балаларды қорғау мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы.
8. «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» Заң
9. БҰҰ-ның кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін атқаруға байланысты Минимал стандартты ережелері (Пекин ережелері).
10. БҰҰ-ның кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықты ескертуге бағытталған Басшылық принциптері (Эр-Рияд Басшылық принциптері)
11. «Заң газеті» №3, 2012
12. Қазақстан Республикасы Отбасы және неке туралы кодексі.
13. «Заң газеті» №11, 2009
14. ҚР Қылмыстық Кодексі.
15. Қылмыстық құқық. (Жалпы бөлім) А.Н.Ағыбаев. Алматы, 1988. 248-255 бб.
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1995.
17. Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних от 29 ноября 1985 г.
18.Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 1 қаңтар 1998ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1 қаңтар 1998ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
20. Қазақ ССР Азаматтық кодексі 28 желтоқсан 1963.
21.1998-2000 жылдарға арналған ҚР-да кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алудың кешенді бағдарламасын бекіту туралы үкімет қаулысы 8 маусым 1998 ж.
Арнайы әдебиеттер
22. Астемиров З.А. Уголовная ответственность и наказание несовершеннолетних.- М., 1970.
23. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. -Алма-Ата: Казахстан, 1980.
24. Бегалиев К. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетних: правовые и организационные основы деятельности органов, принципы в борьбе с правонарушениями несовершеннолетних.-Алма-Ата: Казахстан, 1975.
25. Берсугурова Л. Основание пересмотра судебных решений по уголовным делам и эффективность судопроизводства.-пПравовая реформа в Казахстане", №1, 1999.
26. Божович Л.Л. Личность и ее формирование в детском возрасте.-М., 1968 г.
27. Голубева Л.М. Судебное рассмотрение дел о преступлениях несовершеннолетних.-Фрунзе: Илим, 1981.
28. Григорян Н. Защитник как участник уголовного процесса. Сборник статей слушателей Летнего Юридического Университета.-Алматы: Фонд Сорос-Казахстан, 1998.
29. Головко Л.В. Новые основания освобождения от уголовной ответственности и проблемы их процессуального применения.-!Тосударство и право" РАН, № 8, 1997.
30. Гуковская Н.И. Деятельность следователя и суда по предупреждению преступлений несовершеннолетних.-М.: Юридическая литература, 1967.
31.Гуковская Н.И., Миньковский Г.М., Долгова А.И. Расследование и судебные разбирательства дел о преступлениях несовершеннолетних.- М: Юридическая литература, 1974.-стр 5-6.
32. Дарбаев С. Преступления несовершеннолетних и их ответственность перед законом.- "Тураби", № 3, 1997.
33. Ерешев Е.Е, Патсаев У. Предварительная проверка заявлений и сообщений о преступлениях как уголовно-процессуальная деятельность и как необходимая часть стадии возбуждения уголовного дела. Тосударство и право", № 3, 1998, стр 43-44.
34. Каневский Л. Расследование и профилактика преступлений 1 несовершеннолетних.-М., 1982.
35. Келина С.Г. Освобождение от уголовной ответственности как правовое последствие совершения преступления. В книге "Уголовное право: новые идеим.-М., 1994.
36. Крутецкий В.А. Основы педагогической психологии.-М., 1972.
37. Кокурин И.П. Особенности судебного разбирательства по делам о преступлениях несовершеннолетних. -Вестник МГУ, № 5, 1996.
38. Леоненко В.В. Судебное производство по делам о преступлениях несовершеннолетних.- Киев: Наукова думка, 1987.
39. Лукашевич В.З. Гарантии прав обвиняемого в советском уголовном процесссе. - Ленинград: Изд-во ЛГУ, 1959.
40. Миньковский Г.М. Особенности расследования и судебного разбирательства дел о несовершеннолетних.-М. Госюриздат, 1959.
41. Михайлов В.А. Меры пресечения в российском уголовном производстве.-М: Право и Зақон, 1996.
21. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций.-М., 1996.
42. Перлов И.Д. Право на защиту.- М.: Знание, 1969. 23.Рыбальская В. Особенности производства по делам о преступлениях
2. Құқықтану. Оқулық. Алматы – 2007. 177-180 бб.
3. БҰҰ Бала құқықтары туралы Конвенция.
4. ҚР-ғы балалар құқығын қорғау туралы заңы.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
6. «Заң газеті» №3, 2010. 30-35 бб.
7. Балаларды қорғау мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы.
8. «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» Заң
9. БҰҰ-ның кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін атқаруға байланысты Минимал стандартты ережелері (Пекин ережелері).
10. БҰҰ-ның кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықты ескертуге бағытталған Басшылық принциптері (Эр-Рияд Басшылық принциптері)
11. «Заң газеті» №3, 2012
12. Қазақстан Республикасы Отбасы және неке туралы кодексі.
13. «Заң газеті» №11, 2009
14. ҚР Қылмыстық Кодексі.
15. Қылмыстық құқық. (Жалпы бөлім) А.Н.Ағыбаев. Алматы, 1988. 248-255 бб.
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1995.
17. Минимальные стандартные правила ООН, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних от 29 ноября 1985 г.
18.Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 1 қаңтар 1998ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
19. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1 қаңтар 1998ж.-Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
20. Қазақ ССР Азаматтық кодексі 28 желтоқсан 1963.
21.1998-2000 жылдарға арналған ҚР-да кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алудың кешенді бағдарламасын бекіту туралы үкімет қаулысы 8 маусым 1998 ж.
Арнайы әдебиеттер
22. Астемиров З.А. Уголовная ответственность и наказание несовершеннолетних.- М., 1970.
23. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних. -Алма-Ата: Казахстан, 1980.
24. Бегалиев К. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетних: правовые и организационные основы деятельности органов, принципы в борьбе с правонарушениями несовершеннолетних.-Алма-Ата: Казахстан, 1975.
25. Берсугурова Л. Основание пересмотра судебных решений по уголовным делам и эффективность судопроизводства.-пПравовая реформа в Казахстане", №1, 1999.
26. Божович Л.Л. Личность и ее формирование в детском возрасте.-М., 1968 г.
27. Голубева Л.М. Судебное рассмотрение дел о преступлениях несовершеннолетних.-Фрунзе: Илим, 1981.
28. Григорян Н. Защитник как участник уголовного процесса. Сборник статей слушателей Летнего Юридического Университета.-Алматы: Фонд Сорос-Казахстан, 1998.
29. Головко Л.В. Новые основания освобождения от уголовной ответственности и проблемы их процессуального применения.-!Тосударство и право" РАН, № 8, 1997.
30. Гуковская Н.И. Деятельность следователя и суда по предупреждению преступлений несовершеннолетних.-М.: Юридическая литература, 1967.
31.Гуковская Н.И., Миньковский Г.М., Долгова А.И. Расследование и судебные разбирательства дел о преступлениях несовершеннолетних.- М: Юридическая литература, 1974.-стр 5-6.
32. Дарбаев С. Преступления несовершеннолетних и их ответственность перед законом.- "Тураби", № 3, 1997.
33. Ерешев Е.Е, Патсаев У. Предварительная проверка заявлений и сообщений о преступлениях как уголовно-процессуальная деятельность и как необходимая часть стадии возбуждения уголовного дела. Тосударство и право", № 3, 1998, стр 43-44.
34. Каневский Л. Расследование и профилактика преступлений 1 несовершеннолетних.-М., 1982.
35. Келина С.Г. Освобождение от уголовной ответственности как правовое последствие совершения преступления. В книге "Уголовное право: новые идеим.-М., 1994.
36. Крутецкий В.А. Основы педагогической психологии.-М., 1972.
37. Кокурин И.П. Особенности судебного разбирательства по делам о преступлениях несовершеннолетних. -Вестник МГУ, № 5, 1996.
38. Леоненко В.В. Судебное производство по делам о преступлениях несовершеннолетних.- Киев: Наукова думка, 1987.
39. Лукашевич В.З. Гарантии прав обвиняемого в советском уголовном процесссе. - Ленинград: Изд-во ЛГУ, 1959.
40. Миньковский Г.М. Особенности расследования и судебного разбирательства дел о несовершеннолетних.-М. Госюриздат, 1959.
41. Михайлов В.А. Меры пресечения в российском уголовном производстве.-М: Право и Зақон, 1996.
21. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций.-М., 1996.
42. Перлов И.Д. Право на защиту.- М.: Знание, 1969. 23.Рыбальская В. Особенности производства по делам о преступлениях
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
1 Қазақстандағы балалар құқығының қамтамасыз етілуі
1.1 Қазақстан Республикасындағы балалар
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .8-12
1.2 Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау
стандарттарының
аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..13-19
2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының түсінігі, жаза
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-28
2.2 Қазақстандағы ювеналды әділет
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .29-34
3 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері және олардың алдын алудың
тиімді жолдары
3.1 Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептері және отбасының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-42
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алдын алудың тимді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42-48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-
55
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әрекет етіп отырған Қылмыстық кодексі бойынша
қоғамға қауіп төндіретін әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікке қылмыс
жасағанға дейін жасы он алтыға толған тұлға тартылады. Сонымен бірге
кәмелетке толмаған жасөспірім қылмыстың қоғамдық қаупін түсінетін кезде,
қылмыстық жауапкершілікке он төрт жастан тартылады. Осындай қылмыстардың
тізімі ҚК 15 бабында анықталған.
Қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға
ұмтылысын туғызған немесе оны қылмыстылық әрекетке іс жүзінде тарту
әрекеттерінен көрінеді. Қылмыстылыққа тарту қылмыс жасауға арандату жолымен
де, сондай-ақ кәмелетке толмаған өз тілегінен тыс қылмыстылық әрекетке
тартылып, оның білместігі мен сенгіштігін пайдалану жолымен де жүзеге
асырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке
толмағанды психикалық немесе күш қолдану арқылы ықпал ету жолымен (өтініш
ету, уәделесу, ұсыныс жасау, алдау, қорқыту, қауіптендіру, күш көрсету
т.с.с. есірткі қолдану) қылмыс жасауға итермелеген әрекет нақты жасалған
сәтте, қарастырылатын қылмыстың құрамы жоқ болған кезде аяқталды деп
саналады.
Барлық жағдайларда да заң кәмелетке толмағандарды қоғамға қарсы және
адамгершілікке жат кәсіпке тартуда үлкендердің белсенді ықпалы болғанын
қарастырады.
Арамтамақтық тіршілік ету үшін кәмелетке толмағандарды пайдалану,
қайыр сұраумен айналысқанда жас балаларды, жас нәрестелерді де пайдалану
түрінде көрінеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы ғалымдар мен
тәжірибелік қызметкерлердің көңілін бірнеше себептерге байланысты алады. Ең
бастысы- жас уақытында қылмыс жасап отырған тұлғалар, кейіннен, әдетте,
түзеуге келмейді және ересек, рецидивті қылмыстылықтың негізгі резервін
құрады.
Кез келген қоғамның ерекше қамқорлығы пәні ретінде өсіп келе жатқан
ұрпақтың денсаулығын қорғау және нығайту, олардың ортасында пайда болатын
маскүнемдік, есірткіқұмарлық, жезөкшелік сияқты теріс әлеуметтік
құбылыстармен күресу болып табылады. ҚР Конституциясының 27 бабына сәйкес
мемлекетпен танылатын және қорғалатын маңызды құндылықтардың бірі болып
табылып, балалық шақ мемлекет қорғауында болып табылады. Алайда соңғы
жылдарда объективтік түрде келесіні мойындай қажет: Кәмелетке
толмағандарды адамгершіліктік, құқықтық және физикалық тәрбиелеу жеткілікті
көңіл бөлінбейді, оған кейде аса қатігездікпен олардың тарапынан жасалатын
қылмыстық әрекеттердің санының өсуі куә болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі, кәмелетке
толмағандар қылмыстылығымен күресу көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің
зерттеу пәні болып табылады. Бұл жұмыста М.Нарикбаев, К.Бегалиев,
Е.Қайыржанов, Д.Чукмаитов, В.Кудрявцев, В.Эминов, В.Щепельков сияқты белді
ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Бұл жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық жағдайлары,
ерекшеліктері қарастырылып, олардың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
жасауға талпыныс бар. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресудің
тиімді шараларын іздеу, анықтау мақсатында оның тарихи аспектісіне көңіл
бөлінді, сонымен қатар шет елдік тәжірибеге де көңіл бөлінді.
Тақырыптың өзектілігі: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық немесе өзге де
қоғамға қарсы әрекетке тартудың субъективтік жағын зерттегенде қылмысқа
тартушының қылмысқа тартылушының кәмелетке толмағаны туралы білетіндігін не
білмейтіндігі дерегін анықтау қажет. Бұл жай ғана сәт емес, қылмысты дұрыс
жіктеудің міндетті шарты. Егерде қандай да бір тұлғаны қоғамға қарсы
әрекеттің қарастырып отырған түрінің біріне тартқанда, үлкен адам қылмысқа
тартылушының кәмелетке толмағанын білмесе аталған қылмыстың құрамы жоқ
болып саналады.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығының алдын алу жолында жаза тағайындау кезінде
маңызды болып табылатын мәселелерді саралап, тиімді іс-шаралар кешенін
өңдеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының криминологиялық
сипаттамасын беру;
- кәмелетке толмағандарға жаза қолданудың тарихи аспектісін
зерттеу;
- кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза түрлерін саралау;
- жаза тағайындау кезінде ескерілетін мән-жайларды зерттеу;
- қылмыстылықтың алдын алу шараларын өңдеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі ретінде кәмелетке
толмағандардың қылмыс жасауына және оларға жаза тағайындауға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар кешені. Зерттеу пәні ретінде кәмелетке
толмағандарға жаза қолдану ережелерін реттейтін қылмыстық-құқықтық заңнама.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы- құқықтық, логикалық,
материалистік, салыстырмалы, тарихи- құқықтық зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
мен міндеттеріне сәйкес келеді. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және оны
құрайтын жеті бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Жұмыстың ғылыми негіздемесі: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық
жауапкершілікке тартудың өзіндік тарихи ерекшелігі мен даму кезеңдері бар.
Мәселен, қазақтың дәстүрлі қылмыстық құқығы бойынша жас қылмыскерлер 15
жасқа толғанша сотқа тартылмаған.
Қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға
ұмтылысын туғызған немесе оны қылмыстылық әрекетке іс жүзінде тарту
әрекеттерінен көрінеді. Қылмыстылыққа тарту қылмыс жасауға арандату жолымен
де, сондай-ақ кәмелетке толмаған өз тілегінен тыс қылмыстылық әрекетке
тартылып, оның білместігі мен сенгіштігін пайдалану жолымен де жүзеге
асырылуы мүмкін.
Қылмыстылық әрекетке тарту әрқилы болуы мүмкін: кәмелетке толмағандар
арасында әңгімелер, қылмыскерлік әндер арқылы қылмыстық романтикаға
қызығушылығын тудыру, кештер ұйымдастыру, қорқыту, сатып алу, алдау,
орындалуы қылмыстылық әрекетке жататын әртүрлі тапсырмалар беру т.с.с.
Халықаралық – құқықтық нормаларда баланың денесі мен ақыл-ойының толық
жетілмегендігіне байланысты арнайы қорғау мен қамқорлыққа, соның ішінде
құқықтық қорғауға мұқтаж деп жарияланған. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Мәлімдемесінде балалар ерекше қамқорлық пен қорғау объектісі деп танылған.
Соған қарамастан мемлекеттер міндеттемелерді ескерместен балалардың
дамып – жетілуіне көмектеспей, бәз-баяғыша кедейшілікте, білім ала алмай,
отбасындағы қамқорлықпен тәрбиенің жетіспеушілігінен қорлық көріп келеді.
Балалар сауданың, ұрлық пен пайда табудың түрлі нысанына ұшырап жатыр.
Олар қарулы қақтығыс пен шоу-бизнес жүйесінің иіріміне де тартылып келеді
[1].
Қылмыстылық - белгілі уақыт кезеңі ішінде нақты аумақта жасалған,
сандық және сапалық көрсеткіштермен сипатталатын қылмыстар жататын
әлеуметтік-құқықтық құбылыс.
Тіркелген қылмыстың саны–ашылған және ресми түрде есепке алынған,
қылмыстық заңнамамен көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекеттің саны.
Кейінгі 20 жыл ішінде кедейшілікте өмір сүретін адамдар саны 1,2 млрд
– тан асып кеткен, басқаша айтқанда әлемдегі әрбір бесінші адам
кедейшілікте өмір сүреді, оның 600 млн-ын балалар құрайды.
Әлемнің түкпір – түкпірінде, оның ішінде ТМД аумағында да қарулы
қақтығыстар кезінде шамамен 31 млн адам қасірет шегеді, ал олар, негізінен,
балалар мен әйелдер. Олар баспан мен тамақ іздеп босқындарға айналуда және
зорлықпен басқа жерлерге көшуде. Қарулы қақтығыстар салдарынан 2 млн – нан
астам бала қайтыс болған. 6 млн-нан астамы ауру және мүгедек болып қалды.
Ондаған мың бала жаяу әскерге қарсы миналардың құрбанына айналды.
БҰҰ-ның Бас ассамблеясы 1989 жылғы 20 қарашада Бала құқықтары туралы
Конвенцияны қабылдады. Бала құқықтары туралы Конвенцияа бүгінгі таңда 191
мемлекет қосылған, оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар. Конвенция
декларативтік акті болып есептелмейді. Бұл әлемдік қауымдастыққа кіретін
мемлекеттер жасаған көп жақтылы заңды міндетті құжат. Осы Конвенцияны
бекіткен мемлекеттер өз елінің аумағында оның нормаларын сақтауға міндетті.
Өздеріне жүктелген міндеттемелерді сақтамау әлемдік қауымдастық алдындағы
жауапкершілікке алып келеді.
Конвенция болашаққа бағытталған, өйткені онда әлем халқының жартысына
жуығын құрайтын бүгінгі балаларға әділ де ізгілікті әлеуметтік тәртіпті
орнату ісі жүктепледі деп танылған жәгне оның әлемнің барлық аймағындағы
барлық халықтар үшін маңызы зор. Конвенцияның негізгі мақсаты бала
мүделерін барынша қорғау болып отыр және ол Конвенцфияны бекіткен
мемлекеттерді балалардың өз елдеріундегі әлеуметтік – саяси өмірге белсенді
және шығармашылық қатысуларына жағдай жасауға үндейді.
Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, 18 жасқа толмаған адам –
бала деп танылады. Құқыққа ие болу қабілеті адамның дүниеге келген сәтінен
бастап пайда болды [3].
Конвенция өмір сүру мен толыққанды даму құқығын қорғайды, онда
балалардың денсаулығын сақтау саласындағы ең жетілген қызметтерді
пайдалану, өзінің көзқарасын білдіру және ақпарат алу құқығын растайтын
ережелер бар. Балалар дүниге келгеннен кейін дереу тіркелуге, есімі мен
азаматтық алуға құқылы, демалуға және мәдени өмірге араласуға,
нәпсіқұмарлық пайдалану мен нәпсіқұмарлық азғырудың барлық нысандарын
қорғануға құқылы.
Бала құқықтары туралы конвенцияның 3 бабы оның қағидасы болып
табылады, оған сәйкес мемлекеттік, жеке мекемелердің, соттың, әкімшілік
және заң шығару органдарының кәмелетке толмағандарға қатысты қабылдайтын
барлық іс-қимылдарында олардың мүдделерін қорғауға бірінші кезекте көңіл
бөлінуге тиіс.
Конвенцияның негізінде 2002 жылы Қазақстанда Қазақстан
Республикасындағы балалардың құқығы туралы заң қабылданды.
Аталған заң Қазақстан Республикасы Конситутциясымен кепіл берілген
балалардың негізгі құқықтары мен мүдделерін жүзеге асырумен байланысты
пайда болатын қатынастарды реттейді. Ол қатынастар төмендегідей
қағидаларға сүйенеді: балаларды қоғамда толыққанды өмір сүруге дайындау;
олардың бойындағы қоғамдық және шығармашылық белсенділікті дамыту; жоғары
саналы, патриоттық және азаматтық қасиеттерді дамыту; әлемдік өркениеттің
жалпыадамзаттық құндылығына негізделген ұлттың сана – сезімін қалыптастыру
[4].
Конвенцияда, сондай – ақ балалардың білім алу құқығы қарастырылған
және қатысушы мемлекеттерден ақысыз және міндетті базалық білімді
қамтамасыз ету талап етілген. Білім баланың қабілетін толық көлемде
дамытуға және ата–аналарын, төл мәдениеті мен адам құқықтарын құрметтеуге,
тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.
Халықаралық – құқықтық нормаларда баланың денесі мен ақыл – ойының
толық жетілмегендігіне байланысты арнайы қорғау мен қамқорлыққа, соның
ішінде құқықтық қорғауға мұқтаж деп жарияланған. Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Мәлімдемесінде балалар ерекше қамқорлық пен қорғау объектісі деп
танылған.
Соған қарамастан мемлекеттер міндеттемелерді ескерместен балалардың
дамып – жетілуіне көмектеспей, бәз – баяғыша кедейшілікте, білім ала алмай,
отбасындағы қамқорлықпен тәрбиенің жетіспеушілігінен қорлық көріп келеді.
Балалар сауданың, ұрлық пен пайда табудың түрлі нысанына ұшырап жатыр.
Олар қарулы қақтығыс пен шоу-бизнес жүйесінің иіріміне де тартылып келеді.
ЮНИСЕФ – БҰҰ-ның Балалар қорының талдамалық деректері бойынша қауіп –
қатерге қаншама ұл – қыздардың ұшырап, олардың сатылып жатқандағы, заңсыз
алып – жүру, қарыздарын өтеу үшін құлдыққа берілетіндігі, ауыр еңбекке
немесе қарулы қақтығыстарға, жезөкшелікке немесе есірткі таратуға
тартылатындығын дөп басып есебін айту мүмкін емес екен.
Әлемдегі балалар жағдайының қасіретін көз алдыға елестету үшін
бірқатар сандық көрсеткіштерді айтып өтсек те жеткілікті. Халықаралық еңбек
ұйымының мәліметтеріне қарай, даму жолдарындағы елдерде 5 пен 14 жас
аралығында шамамен 250 млн бала жұмыс істейді екен. Оның 5 пен 11 жас
аралығындағы 5-тен 60 млн-ға жуығы өмірге қауіпті жұмыстарда істейтіндігіне
назар аудару керек.
Кейінгі 20 жыл ішінде кедейшілікте өмір сүретін адамдар саны 1,2 млрд
– тан асып кеткен, басқаша айтқанда әлемдегі әрбір бесінші адам
кедейшілікте өмір сүреді, оның 600 млн-ын балалар құрайды.
Әлемнің түкпір – түкпірінде, оның ішінде ТМД аумағында да қарулы
қақтығыстар кезінде шамамен 31 млн адам қасірет шегеді, ал олар, негізінен,
балалар мен әйелдер. Олар баспан мен тамақ іздеп босқындарға айналуда және
зорлықпен басқа жерлерге көшуде. Қарулы қақтығыстар салдарынан 2 млн – нан
астам бала қайтыс болған. 6 млн-нан астамы ауру және мүгедек болып қалды.
Ондаған мың бала жаяу әскерге қарсы миналардың құрбанына айналды.
БҰҰ – ның Бас ассамблеясы 1989 жылғы 20 қарашада Бала құқықтары
туралы Конвенцияны қабылдады. Бала құқықтары туралы Конвенцияда бүгінгі
таңда 191 мемлекет қосылған, оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар.
Конвенция декларативтік акті болып есептелмейді. Бұл әлемдік қауымдастыққа
кіретін мемлекеттер жасаған көп жақтылы заңды міндетті құжат. Осы
Конвенцияны бекіткен мемлекеттер өз елінің аумағында оның нормаларын
сақтауға міндетті. Өздеріне жүктелген міндеттемелерді сақтамау әлемдікс
қауымдастық алдындағы жауапкершілікке алып келеді.
Конвенция болашаққа бағытталған, өйткені онда әлем халқының жартысына
жуығын құрайтын бүгінгі балаларға әділ де ізгілікті әлеуметтік тәртіпті
орнату ісі жүктепледі деп танылған жәгне оның әлемнің барлық аймағындағы
барлық халықтар үшін маңызы зор. Конвенцияның негізгі мақсаты бала
мүддеплерін барынша қорғау болып отыр және ол Конвенцияны бекіткен
мемлекеттерді балалардың өз елдеріундегі әлеуметтік – саяси өмірге белсенді
және шығармашылық қатысуларына жағдай жасауға үндейді.
Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, 18 жасқа толмаған адам –
бала деп танылады. Құқыққа ие болу қабілеті адамның дүниеге келген сәтінен
бастап пайда болды Конвенция өмір сүру мен толыққанды даму құқығын
қорғайды, онда балалардың денсаулығын сақтау саласындағы ең жетілген
қызметтерді пайдалану, өзінің көзқарасын білдіру және ақпарат алу құқығын
растайтын ережелер бар. Балалар дүниге келгеннен кейін дереу тіркелуге,
есімі мен азаматтық алуға құқылы, демалуға және мәдени өмірге араласуға,
нәпсіқұмарлық пайдалану мен нәпсіқұмарлық азғырудың барлық нысандарын
қорғануға құқылы.
1 Қазақстандағы балалар құқығының қамтамасыз етілуі
1.1 Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы
Кез келген мемлекетте қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлықта
және қорғауда тиіс. Қолымызда барымыздың ең қымбаттысы балалар, сондықтанда
олардың өмірі қаншалықты дұрысқалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай
жағдайда жасағаны үшін сәйкес еліміздің келешегі айқындалады. Осыған
байланысты балаларды қорғау олардың негізгі құқықтарын қорғау кез келген
мемлекеттің басты көкейтесті мәселесі болу қажет. Бала және отбасы
құқықтары конституциялық деңгейде бекітілген. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 27-бабына сәйкес неке мен отбасы, ата-анамен әке және
бала мемлекет қорғауында болады [5].
2007 жылдың 23 тамызында кәмелетке толмағандардың істері бойынша
мамандандырылған ауданаралық сотар құру туралы Қазақстан Республикасының
Президентінің жарлыққа қол қойылғаны белгілі. Қазіргі кезде мұндай соттар
Астана мен Алматы қалаларында жұмыс істейді. 2008 жылы 5 шілдесінде
Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандар істері бойынша
мамандандырылған ауданаралық соттар мәселесі туралы Қазақстан
Республикасының Кәмелетке толмағандар істері бойынша мамандандырылған
ауданаралық соттар мәселелері туралы Қазақстан Республикасының бірқатар заң
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы қабылданды.
Жастар – инновациялық күш. Бүгінгі жастардың қасиеттерінің өлшемдері
ол ертеңгі еліміздің экономикалық, рухани, әлеуметтік тағы да сол сияқты
дамуының басты кепілі немесе негізгі факторы болып табылады. Олардың
деморгрфиялық мінездемесі, әлеуметтену деңгейі, білімділік деңгейі, кәсіби
дайындығы, саяси және азаматтық білімділігі әсер етуші фактор. Осыған
байланысты жастар мәселесін тиянақты түрде дұрыс шешу болашақтағы қоғамның
потенциялын дұрыс жолға қою болып табылады. Сондықтан болар, ювенология
жастар туралы ғылымды (juventilis – жастық, iogos-білім) күнделікті
үрдіске енгізу бүгінгі күннің тостырмас талабы болып тұр [6].
Соңғы кезде елімізде ювеналды әділетті қалыптастыру өзекті мәселенің
біріне айналды. Оған дәлел – мемлекет пен қоғам тарапынан да ерекше көңіл
бөлініп отыруында. Мысалға, Қазақстан Республикасының Бала құқықтарын
қорғау туралы заңының қабылдануы, соған қоса өзге де нормативті актілердің
дайындалуы, Қазақстандағы ювеналды әділет халықаралық жобасының жүзеге
асырыла бастауы болды. Қай қоғамда, қай мемлекетте болмасын мемлекет пен
қоғам алдында кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстықты жою және олардың
алдын алу мәселесі алдыңғы орында тұр. Қазақстан Республикасында ювеналды
әділет енді-енді қарқынды даму сатысына көтеріліп келе жатыр. Соған
байланысты ол бүгінгі таңда оның даму бағдарламасын жасау, жекелеген іс-
әрекеттерді сатылап жүзеге асыруды және тағы да сол сияқты шараларды
жүргізуді қатаң түрде талап етеді. Міне, осындай жаңа жүйені енді ғана
құқықтық жүйеге енгізіп келе жатқан біздің мемлекет үшін әлі күнге дейін
зерттеп, зерделейтін мәселе болып отыр. Қазіргі кезде кәмелеттік жасқа
толмаған жастар қылмысының өршуін мамандар психикадағы ауытқу деп
бағалайды. Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделері, бостандықтары
және оларды қорғау – мемлекеттің басты міндеті деп жоғарыда айтып өттік.
Соған қарамастан, әлемде қылмыс атаулының белгілі бір бөлігін жасөспірімдер
жасайды. Бірақ, көптеген елдерде олардың іс-әрекетіне қатысты заң механизмі
ересектермен бірдей қолданылады. Бұл, әрине, әділетсіз. Сондықтан, біз
қоғамымыздың алдына жасөспірім өзі жасаған қылмысы үшін жазықты ма, немесе
жазықсыз ба? деген сұрақтан гөрі, оны осындай халге түсірген қандай себеп
және мемлекет өзінің жас азаматын түрлі қылмыстардан сақтап қалу жолында
қандай игілікті қадамдар жасайды деген ауқымды мәселені батыл қоя білуіміз
керек. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының әлеуметтік-
психологиялық тұрғысы қалыптасып келе жатқан тұлға өздамуының қай кезеңінде
қылмыстық заң тұрғысынан алғанда жауаптылықтың осындай нысанын атқару
қабілетіне ие бола алатындығын анықтауды керек етеді. Психология тұрғысынан
алғанда, қылмыстық жауаптылық тұлға санасының белгілі бір деңгейін,
психологиялық пісіп жетілгенін көрсетеді және сондықтан тұлғаның
жауапкершілігін тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Кәмелетке
толмағандар қылмыстылығы қоғамның әлеуметтік топтарға бөлініп, тұрғындардың
көпшілігінің өмір сүру деңгейі бірден төмендеп, неке-отбасы қатынастарының
келеңсіз дамуы, әлеуметтік жетімдік проблемаларының өсуі,
жасөспірімдердің қылмыстық жүріс-тұрысына алып келетін балаларға
қатыгездіктің әр түрімен қатынасқа түсуі жағдайында, сонымен қатар, балалар
мен жасөспірімдерді қоғамға пайдалы іс-әрекеттерге тартпағандықтан
(жұмыссыздық, бұзақылық, дәлелсіз себеппен мектептен, және т.б) арта
түсетіні баршаға мәлім құбылыс. Кәмелетке толмағанның жас ерекшелігіне
байланысты өз құқықтарын қорғауға толық қабілеті болмағандықтан, Қазақстан
Республикасы арнайы құқықтық құралдардың көмегімен баланы қорғау бойынша
барлық мүмкіндіктерді барынша қолдауға тиіс. Кәмелетке толмағандарды
құқықтық қорғау кәмелетке толмағандардың қоғамдық қатнастардың қатысушысы
(құқықтық, міндеттер, құқықтары мен міндеттерін сақтау кепілдері) ретінде
құқықтық мәртебесін бекітетін кәмелетке толмағандардың істері бойынша
органдардың қызметін ұйымдастыру негіздерін бекітетін нормативтік құқықтық
актілер жүйесі болып табылады. Олардың әлеуметтік бейімделуі және оңалуы
бірінші кезекте қоғамда құрылған кәмелетке толмағандардын құқықтары мен
мүдделерін қорғау жүйесінің мынадай элементтеріне байланысты:
1) Балалардың құқықтарын қорғау функцияларын жүзеге асырушы субъектілер –
мемлекеттік және қоғамдық институттар, ата-аналар және басқа да заңды
өкілдер;
2) Осы қызмет жүйесі жүзеге асырылатын құқықтық кеңістік – Конституция,
Қазақстан Республикасында бала құқықтары туралы, Неке және отбасы
туралы, Кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтың алдын алу
және бала қадағалаусыздығы мен панасыздығын ескерту туралы заңдар,
кәмелетке толмағандар құқық бұзушылықтары мен қадағалаусыздығының
алдын алу аясында құқықтық қатынастарды реттейтін заңға тәуелді
нормативтік актілер;
3) Кәмелетке толмағандар және олардың тәрбиесі, қалыптасуы мен оқуына
теріс әсер беретін және міндетті түрде алдын алуға жататын отбасылық
сәтсіздіктер, үлкендер немесе қоғам мүддесіне жат қылықтары көп
жасөспірімдердің жағымсыз мінез-құлқы.
Әрине, тәрбиелеу колониясынан қайтып оралған немесе қоғамнан оқшаулаумен
байланысты емес жазаға сотталған кәмелетке толмаған адам, оны босату
аясындағы дайындық 6 ай бұрын жүргізілсе де, мемлекет тарапынан аса
көмекке зәру жасөспірімдер санатына жатады. Сондықтан ювеналды әділетте
құқық бұзушы құқық бұзушылықтан әлдеқайда үлкен маңызға ие болады.
Ювеналды соттарда жалпы юрисдикциядағы соттарға қарағанда құқық
бұзушылық басқаша көзқараспен қаралады. Судьяларды, ең алдымен,
жасөспірімді қылмыс жасауға итермелеген, ерік берген себептер мен
жағдайлар қызықтырады. Мұндай соттарды құру заңды кесіп өткен кәмелетке
толмағандар ортасын біршама сауықтыруға үлкен ықпалын тигізеді. Ювеналды
соттардың кәмелетке толмағандарға қатысты әлеуметтік саясаттың құқықтық
негізі ретінде дамуы үшін заң шығарушы, атқарушы органдар және сот
органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, Қазақстандағы басқа да
азаматтық қоғамның институттары барынша күш салуға тиіс. Өкінішке орай,
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және бала
бақылаусыздығы мен панасыздығын ескерту туралы заң кәмелетке
толмағандардың құқық бұзушылығын алдын алу бойынша тек мемлекеттік
органдар қызметінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін
белгілейді. Демек, осы алдын алу міндеті тек мемлекеттің өзіне ғана
жүктеліп отыр. Азаматтық қоғамның және оның институттарының
(коммерциялық емес ұйымдар, оның ішінде жастар, бұқаралық ақпарат
құралдары, басқа да мүдделі субъектілер) құқықтық жағдайы арнайы заңмен
ешқандай реттелмеген. Бұл жүйенің жұмыс нәтижесін арттыру үшін ғалымдар
мен мамандар мынадай іс-шаралар жүргізуге тиіс:
1) Кәмелетке толмағандарға қатысты қолданыстағы заңнаманы жетілдіру,
ювеналды әділетті заңды толық қамтамасыз ету мақсатда Қазақстан
Республикасындағы ювеналдық жүйе туралы заң жобасын әзірлеу;
2) Заң шығару деңгейінде кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын
алуға бәрін қамтып реттеу, яғни оған қатысты субъектілердің құқықтары
мен міндеттерін бекіту;
3) Жасөспірімдер ортасының қылмыстануына себеп болып отырған құмар ойын,
көңіл көтеру орындары мен компьютерлік клубтар қызметтерінің кәмелетке
толмағандардың кіріп-шығуына байланысты нақты ережелері және уақытын
заң жүзінде белгілеу;
4) Кәмелетке толмағандардың қатысуымен қаралатын істердің ерекшеліктерін
ескеріп, қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгертулер
мен толықтырулар енгізу;
5) Іс жүргізу заңына ювеналды прокурорлар, ювеналды адвокаттар,
психологтар және әлеуметтік қызметтің басқа қызметкерлерін нақты
енгізіп, олардың құқықтық мәртебелерін белгілеу;
6) Ювеналды соттарды құру және олардың жұмыс істеуі үшін мемлекетіміздегі
ювеналды жүйенің барлық субъектілерінің кешенді түрде ат салуынсыз
кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық проблемасын шешу жай
көзбояушылық болатындықтан, арнайы маман кадрлар дайындауды қолға алу;
7) Заңгерлерді, психологтарды, социолог, педагог және басқада әлеуметтік
бағдардағы мамандарды дайындауда жоғары оқу орындарының оқу
бағдарламасына Ювеналдық құқық пәнін енгізу қажет.
Кәмелетке толмағандарға қатысты арнайы заңнама әзірлеу қиын да ұзақ
процесс болғандықтан, бүгінгі күнге бізге ювеналды әділет жүйесін толық
құру және даму келешегін арттыру барысында кәмелетке толмағандарға қатысты
өзгертулер мен толықтырулар енгізу арқылы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру
керек. Соның ішінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіндегі тәрбиелік
әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдануды тәжірибеге көптеп енгізу керек.
Кәмелетке толмағанғ әрқашанда түзелуге мүмкіндік беріп, көпшілік жағдайда
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдануды қолға алу қажет. Жаза
өтеу мекемелеріне жіберілсе, олар түзелмейді, қайта, керісінше, олардың
бойында теріс пиғылды мінез-құлық қасиеттері арта түседі. Осыған байланысты
кәмелетке толмағандарға қатысты бас бостандығынан айырумен байланысты емес
жаза түрлерін қолдану қоғамдағы бала құқықтарын қорғауға және олардың
түзелуіне әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады. Бұл үшін
кейбір заң актілерін қарап, өзгертулер енгізу қажет, соның ішінде бұл
қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 81-бабының тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларын қолдануға қатысты. ҚК 81-бабының 1-бөлігіндегі бірінші
рет сөзі алынып, бап нормасы адам өміріне қол сұғумен немесе денсаулыққа
ауыр қылмыстар үшін де тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндігімен толықтырылса. Себебі, кәмелетке толмағандар арсында осындай
ауыр қылмыстар көп жасалып, олар барлық жағдайда тәрбиелеу мақсатына сай
келмейтін бас бостандығынан айыру жазасына кесіліп жатады. Сонымен бірге,
мұндай қылмыстар ауыр салдар туғызбағандықтан, көпшілік жағдайда іс бойынша
жәбірленушілер кәмелетке толмағандарды кешіріп те жатады. Қазақстан
Республикасы ҚК 81-бабына қазіргі кезде жоғарыда көрсетілген өзгертулерді
енгізетін болсақ, кәмелетке толмағандарға, шынында да, тәрбиелеуге жататын,
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігі артар еді.
Сонымен қатар, қолданыстағы ҚК 63-бабының мазмұнында кәмелетке
толмағандармен тәрбиелеу-оңалту шараларын жүргізу мүлдем қарастырылмаған.
Мұндай жаңалықты енгізу арнайы білім беру ұйымдары мен теріс мінез-құлықты
кәмелетке толмағандарға арналған айрықша режимде ұстау арқылы білім беретін
ұйымдар, сонымен бірге, бала құқықтарын қорғау қызметін жүзеге асыратын
ұйымдар, емдеу-қалпына келтіру мекемелерінің даму қажеттілігін тудырар еді.
Қазақстанда ювеналды әділет жүйесі бір рет қателік жіберген бала екінші рет
қылмыстық процеске қайта оралмайтындай болуға тиіс. Кәмелетке толмағандарға
қатысты іс жүргізетін тұлғалар балаға қатысты ерекше деректерден хабардар
болғаны жөн. Әрине, арнайы білімдері, жұмыс істеу мүмкіншіліктері мен
жағдайы болуы, еңбастысы, балаларды сүйе білуі керек.
Бүгінгі таңдағы басты мәселе – озық ювеналды құқық жүйесін жетілдіру.
Әсіресе, жасөспірімдерге қатысты істерді қарауда заңдық тұрғыдан қателіктер
жібермеу біздің басты парызымыз болып табылады. Өйткені, біз жастардың
болашағын, еліміздің ертеңін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етуге, оған
құқықтық жағынан ат салысуға бел байлаған елміз [7].
1989 жылғы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдап, Қазақстан
Республикасы Жоғары кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымындағы № 77-ІІІ
Баланың құқықтары туралы конвенцияны ратификациялау туралы қаулысымен
бекітілген Баланың құқықтары туралы конвенцияның 28-бабында белгіленгендей,
қатысушы-мемлекеттер баланың білім алуға құқығын мойындайды және бірдей
мүмкіндіктердің негізінде бұл құқықтың біртіндеп жүзеге асырылуына қол
жеткізу мақсатымен олар, атап айтқанда , тегін әрі міндетті бастауыш білім
беруді ендіреді, орта білім берудің әртүрлі нысандарының дамуын
ынталандырады, жоғары білімнің қолжетімді болун қамтамасыз етеді және т.с.
Қатысушы-мемлекеттер мектептегі тәртіптің баланың адамдық қадір – қасиетін
әдістердің көмегімен ұсталуы үшін барлық қажетті шараларды қабылдайды. Өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратын, өзінің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылатын Қазақстан Республикасында қоғамның
кішкентай мүшесі болып табылатын баланың аталған құқықтарын қамтамасыз ету
үшін барлық жағдай жасалуда. Ос орайда мектептің атқаратын рөлі ерекше.
Мектептерде оқу бағдарламасы аясында міндетті түрде берілетін сабақтармен
қатар, өзінің құқықтарын білуге үйретіп, оқушының құқықтық сауатын ашатын
құқықтану, жолда жүру ережесі, пәндік үйірмелер, компьютерлік сауат,
спорт, ән, музыка, би үйірмелері жұмыс істейді, сөйтіп оқушылар сабақтан
тыс уақытта өздерін қызықтыратын салалар бойынша мағлұмат алып, үйрене
алады. Оқу жылы аяқталып, жазғы демалыс уақытында да балалар мектеп
қабырғасында бос уақытын тиімді өткізе алады.
Иә, ел егемендік алған жиырма жыл ішынде тәуелсіз Қазақстан
прокуратурасы заңның үстемдігін, оның бірңғай және біркелкі қолданылуын,
еліміздегі заңдылық пен құқық тәртібінің бірлігі мен орнықтылығын
қамтамасыз етті. Бұл ретте өз қызметінде азаматтардың құқықтары мен
еркіндіктерін, республиканың егемендік құқығын, оның саяси және
экономикалық жүйесін кез – келген қолсұғушылықтан кірпік қақпай қорғады.
Қылмыс атаулының ауыздықталуына, елдің тұрақтылығы мен тыныштығына үлкен
үлес қосты [18].
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық
қорғау стандарттарының аясында
Халықаралық балалардың құқықтарын қорғау – тарихи тұрғыдан алғанда,
салыстырмалы түрде жас құбылыс. Бала құқықтарының конституциясы деп
аталатын Бала құқықтары туралы конвенцияның тек
1989 жылы қабылданғанын еске түсірсек те жеткілікті. Сонымен бірге заң
әдебиетінде жиі еске алынатын, бала құқықтарын қорғау жөніндегі қозғалыстың
басталуы туралы классикалық мысал – шешесі жиі ұрып-соққан және Жануарларға
қатігездікпен қарауға қарсы күрес жөніндегі қоғамның жергілікті
бөлімшесінің мүшелері қорғауға келген Балтимордағы сегіз жасар Мари Элен
Уильсонның жағдайы жануарларды қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктердің
балаларды қорғау жөніндегі үкіметтік емес ұйымдардан бұрын пайда болғанын
айғақтайды [19].
Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі алғашқы ұйым әлемде
1919 жылы пайда болды, 1924 жылы – Ұлттар лигасының Женева бала құқықтары
туралы декларациясы, 1959 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының Бала құқықтары
декларациясы қабылданды, 1979 жыл Халықаралық Бала жылы болып жарияланды
және тек он жыл өткеннен кейін ғана Бала құқықтары туралы конвенция
қабылданды.
Балалардың ең абзал мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасы бала құқықтарын қорғау мақсатын көздейтін неғұрлым маңызды
конвенцияларға қосылды: Бала құқықтары туралы конвенция
1994 жылы бекітілді, 1999 жылы Шетелдегі алименттерді өндіріп алу туралы
конвенция бекітілді, 2000 жылы - Жұмысқа қабылдау үшін ең төменгі жас
мөлшері туралы конвенция, 2001 жылы – балаларды сатуға, балалар жезөкшелігі
мен балалар порнографиясына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияға
Факультатив хаттама және әскери қақтығыстарға балалардың қатысуына қатысты
Бала құқықтары туралы конвенцияға Факультатив хаттама, 2002 жылы - Балалар
еңбегінің ең жаман түрлеріне тыйым салу және жою жөніндегі шұғыл шаралар
туралы Конвенциясы, 2004 жылғы қарашада Қазақстан Адамдарды сатуға және
үшінші тұлғалардың жезөкшелікке пайдалануына қарсы күрес туралы БҰҰ
Конвенциясына және оған Қорытынды хаттамаға қол қойды.
Алайда, Қазақстан бекітпеген, бала құқықтарын қорғауды қамтамасыз
етуге жәрдемдесетін қағидаларды қамтыған бірқатар маңызды Конвенциялар бар.
Осындай халықаралық құқықтық құжаттардың ішінде – Барлық көшіп-қонушы
еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы
конвенция (1990 жылғы 18 желтоқсан) және Балаларды қорғау және
мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы конвенция
(Гаага, 1993 жылғы 29 мамыр).
Барлық көшіп-қонушы еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің
құқықтарын қорғау туралы конвенция негізгі құқық қорғау шарттарының
санатына жатады, олар бойынша конвенциялық бақылау органдары құрылған.
Конвенция көшіп-қонушы еңбекшілер балаларының мүдделерін қамтамасыз етуге
қатысты нормаларды қамтыған, атап айтқанда көшіп-қонушы еңбекшілер отбасын
қауыштыру, көшіп-қонушы еңбекшілердің балаларын жергілікті білім беру
жүйесіне, әсіресе оларға жергілікті тілді үйрету тұрғысында тарту, көшіп-
қонушы еңбекшілердің балаларына олардың ана тілін үйрету мәселелерін
реттейді, сондай-ақ көшіп-қонушы еңбекші бас бостандығынан айрылған
жағдайда, балаларының құқықтарын қорғау тетіктерін көздейді.
Балаларды қорғау мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы
ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы шетелдіктердің баланың абзал
мүдделеріне орай оның құқықтарын сақтай отырып, бала асырап алуды жүзеге
асыруына кепілдіктерді көздейді, сондай-ақ мемлекеттердің уәкілетті
ұйымдарының арасындағы ынтымақтастық тетігін көздейді. 2004 жылғы
2 желтоқсанда өткен, Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары
жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның
отырысында Қазақстан Республикасының Гаага конвенциясына қосылуының
орындылығы және осы Конвенцияға қосылу жөніндегі жұмысты бастау қажеттігі
туралы шешім қабылданды [8].
Нормалары Қазақстан аумағында қолданылатын, балалар құқықтарын қорғау
саласындағы неғұрлым маңызды халықаралық құжат Бала құқықтары туралы
конвенция болып табылады. Бала құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан
Республикасының қандай да бір ескертулерсіз бекітуі шеңберінде мемлекеттің
балалардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету кепілдіктерін қоғамға беруге
тиіс шекараларын белгіледі.
Конвенция нормалары баяндаманы шартқа қосылғаннан кейінгі екі жылдан
соң ұсынуды көздейтін уақытта, Қазақстан Республикасы Конвенцияның
орындалуы туралы бастапқы баяндаманы 2001 жылғы наурызда дайындады.
Баяндама екі бөлімнен тұрды, Қазақстан Республикасының 1994 және 2000 жыл
аралығындағы кезеңде Конвенцияны жүзеге асыру жөнінде қабылдаған шаралары
туралы ақпаратты қамтыды. Баяндамамен танысқаннан кейін Қазақстан
Республикасының үкіметтік емес ұйымдары дереу шара қабылдады, олар 2002
жылы Қазақстанның Конвенцияны орындауы туралы, үкіметтік баяндамаға
түсініктемені қамтыған балама баяндама дайындады.
Бірінші үкіметтік есеп 2003 жылғы маусымда Женева қаласында
БҰҰ Балалар құқықтары жөніндегі комитетінің 33-сессиясында тыңдалды, оның
нәтижелері бойынша Комитет баяндамаға ескертулер мен ұсынымдардың
топтамасын дайындады. Осы сессияда БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің
сарапшылары Қазақстан Республикасы Үкіметінің балалар құқықтарын қорғау
саласында қабылдаған шараларына оң баға берген. Оң жетістіктердің бірі
ретінде жаңа заңнама базасының дамуы мен жетілдірілуін, сондай-ақ
мемлекеттік органдардың балалық мәселелері жөніндегі халықаралық ұйымдармен
және БҰҰ-ның әр түрлі органдарымен ынтымақтастығын мойындады [20].
Қазақстанға бірқатар ұсынымдар берілді, олардың ішінде негізгілері
ретінде еліміздегі балалардың жай-күйін жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың
ұлттық жоспарын әзірлеу қажеттігін және балалықты қорғау мәселелерін шешуде
ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ету үшін арнайы уәкілетті орган құру
қажеттігін атауға болады.
Балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық
жоспары, Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыру жөніндегі іс-
қимылдардың ұлттық жоспары сияқты Қазақстан Республикасында әлі әзірленген
жоқ. Баланың құқықтары туралы Заңда балалардың мүдделеріне орай
мемлекеттік саясат мақсаттары айқындалған, бірақ оны іске асыру тетіктері
жоқ.
Кәмелетке толмаған балалардың құқыққа қарсы қызметін ескерту
мақсатында Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу
туралы Заң кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу саласындағы мемлекеттік
саясатты іске асыруды жорамалдайды, бұл балалардың заңды құқықтары мен
мүдделерін сақтауға қатысты мемлекеттік саясат элементі болып табылады және
кәмелетке толмаған балалар үшін құқықтық және әлеуметтік кепілдіктерді
жасауды, кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу жүйесін құрайтын органдар
мен мекемелерді материалдық-техникалық, қаржылық, ғылыми-әдістемелік және
кадрлық қамтамасыз етуді қамтиды [9]. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы ақпандағы қаулысымен 2003-2004 жылдарға арналған
Жастар саясаты бағдарламасы бекітілді. Алайда жекелеген проблемаларды
шешуге бағытталған, мұндай салалық бағдарламалар Балалардың жағдайын
жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық жоспарының орнын алмастыра алмайды
және балалардың құқықтарын қамтамасыз етудің белгілі бір қырларымен
айналысатын мемлекеттік органдардың жұмысындағы келісушіліктің жоқтығын
ашық көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылы
11 наурыздағы қаулысымен Балалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау
жөніндегі ведомствоаралық комиссия құрылған болатын. Комиссия балаларды
және олардың құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске
асыруды қамтамасыз ету жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу мақсатында құрылған
болатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы консультативтік-
кеңесші орган болып табылатын. Комиссияның жұмысшы органының функциялары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне жүктелді. Комиссия
құрамына білім және ғылым, әділет, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау,
денсаулық сақтау, ішкі істер министрлері мен вице-министрлері, Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл, Отбасы және әйелдер істері жөніндегі комиссия
өкілі, саяси және қоғам қайраткерлері кірді. 2005 жылғы наурызда Комиссия
таратылды.
Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заң да бала
құқықтарының сақталуын бақылау жөніндегі мемлекеттік органды құру қажеттігі
туралы сұраққа біржақты жауап бермей отыр. Заңның Мемлекеттік органдар
және бала құқықтарын қорғау деген 44-бабы уәкілетті мемлекеттік органға
сілтеме жасамағанымен, 46-бап балалардың құқықтарын қорғау саласындағы
уәкілетті органның балалардың жағдайы туралы жыл сайынғы мемлекеттік
баяндаманы дайындап, ұсынуын көздейді.
БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі комитеті Ұсынымдарының бірі Конвенция
нормаларын іске асыруға бөлінетін қаражатты ұлғайту ұсынымы болып табылады.
Балалардың абзал мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында мемлекет балалардың
құқықтарына қатысты жекелеген бағдарламаларды іске асыруға жеткілікті ақша
қаражатын бөліп отыр. Алайда, тұтастай алғанда, Бала құқықтары туралы
конвенцияны іске асыруға қаражат бөлуді көздейтін жекелеген бап
республикалық бюджетте көзделмеген.
Жұртшылық пен балалар арасындағы Конвенция туралы хабардарлық деңгейі
бұрынғысынша төмен күйінде қалып отыр. Білім беру саласында балаларды
олардың құқықтарымен таныстыру факультатив сабақтар деңгейінде жүргізіледі,
алайда мұндай сабақтарды міндетті түрде оқу бағдарламаларында нормативтік
деңгейде бекіту тиімді болар еді.
Сонымен бірге Бала құқықтары туралы конвенцияда көзделген міндеттемелердің
орындалуы туралы елдік есептерді дайындау және мақұлдау рәсімінің жоқтығы
проблема болып отыр, атап айтқанда мәліметтерді жинау және Конвенция
нормаларының орындалуын мониторингілеу тетігі әзірленбеген. Алайда, мұндай
жағдай есептілік жүйесін көздейтін барлық құқық қорғау шарттарына қатысты
қалыптасып отыр. Қазақстандағы елдік есептерді дайындау практикасында осы
күнге дейін жүйелілік жоқ: есептердің бір бөлігін алқа органдары мақұлдап,
қалған бөлігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мақұлданады,
мәтінін ұлттық заң базасынан табу тіпті мүмкін емес есептер де кездеседі.
Тұтастай алғанда, баланың оның көзқарасын құрметтеуге, туылғанын
тіркеуге, тиісті ақпаратқа қол жеткізуге, отбасының болуына, денсаулығы мен
медициналық қызмет көрсетуге, білім алуға, бос уақыты мен мәдени қызметіне,
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің іске асырылуына, азаптаудан
және қатігездікпен қараудан қорғалуға, сондай-ақ панасыз балалар мен
мүгедек балалардың ерекше қорғалуына құқықтарымен байланысты қалған
мәселелер бойынша Қазақстан Комитеттің Ұсынымдарын орындау үшін ауқымды
шараларды қабылдады.
Қазақстанның Бала құқықтары туралы конвенцияны орындауы туралы келесі
есебін Комитет 2006 жылғы 10 қыркүйекке, яғни 3-ші кезеңді баяндаманы ұсыну
мерзіміне тапсыруды сұрады.
Бала құқықтары мен мүдделерін қорғау саласындағы халықаралық
нормаларды енгізу процесі Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын
дамытуда және жетілдіруде өз көрінісін тапты. Бала құқықтары туралы
конвенцияның жалпы принциптері мен нормалары (2, 3, 6 және 12-баптары)
Қазақстан Республикасының Коснтитуциясына, Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу
және Қылмыстық-атқару кодекстеріне енгізілді. Негізгі қолданылу аясы
балалардың құқықтары мен мүдделері болған заңдардың толық кешені қабылданды
(Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы, Неке және отбасы
туралы, Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері
туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу
арқылы қолдау туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалар қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы және басқа да Заңдар). Ұлттық және халықаралық
нормалардың неғұрлым егжей-тегжейлі және толық сәйкестендіру мақсатында
қолданыстағы заңнама актілеріне түзетулер, толықтырулар мен өзгерістер
енгізілді [21].
Алайда, Конвенцияның ұлттық заңнамаға енгізілмеген бірқатар нормалары
бар. Атап айтқанда, босқын балаларға ерекше қорғау жасау мәселесі шешілген
жоқ. 1954 жылғы Азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесі туралы Конвенцияға және
1961 жылғы Азаматтығы жоқ адамдарды азайту жөніндегі Конвенцияға Қазақстан
қазіргі сәтте қосылмаған. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары
туралы Заңның 47-бабы босқын балалар мен мәжбүр қоныс аударушылардың өз
мүдделерін қорғауға құқығы бар екенін көздейді. Бала орналасқан жердегі
Қорғаншылық және қамқоршылық органдары, аумақтық көші-қон қызметтері ата-
аналарының не өзге де заңды өкілдердің бар екені және тұратын жері туралы
мәліметтерді алуына жәрдемдеседі, қажет болған кезде баланы емдеу-алдын алу
немесе бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын өзге
ұйымдарға орналастырады. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын немесе уақытша келген шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға,
босқындарға медициналық-санитарлық көмек көрсету ережесіне сай босқындардың
тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне құқығы бар.
Дегенмен, босқын балаларға мемлекеттік көмек беру және оларды
әлеуметтік қорғау жүйеленбеген.
Өкінішке орай, білім беру саласын реттейтін кейбір нормативтік
құқықтық актілерде Конвенцияның нормаларын бұзатын бірқатар нормалар орын
алған. Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде берілетін әлеуметтік
көмектің мөлшерлері мен көздері туралы Үкімет қаулысымен мынадай тәртіп
айқындалған, оған сәйкес мемлекет білім алу кезеңінде азаматтардың мынадай
санаттарын: жетім-балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларды; кемтар балаларды, мүгедек және туғанынан мүгедек балаларды
интернаттық ұйымдарда тұратын мүгедек балаларды қамтуға арналған шығыстарды
көтереді. Осы қаулымен Білім туралы Заңның көп балалы отбасыларындағы
балалармен қоса, барлық мүгедек балаларға әлеуметтік көмек көрсетуді
көздейтін нормасының аясы тарылған, бұл олардың білім алу кезіндегі
мемлекет көмегіне құқығын бұзып отыр.
Дегенмен, халықаралық стандарттармен кепілдік берілген, мемлекет
тарапынан неғұрлым ауқымды көмекті және қолдауды қамтамасыз ететін бірқатар
ұлттық заңнама нормалары бар. Атап айтқанда, Конвенцияның
28-бабы мемлекеттің тегін және міндетті бастауыш білім берумен қамтамасыз
ету және тегін орта білім беру жөніндегі міндеттемесін көздейді, ал ҚР
Конституциясының 30-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында орта білім алу
міндетті. Азаматтың мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін
жоғары білім алуға құқығы бар. Осылайша, заңнама Конвенция нормаларын
кеңейте отырып, азаматтардың тек тегін бастауыш білім ғана емес, сонымен
бірге тегін орта білім алуына да кепілдік береді.
Балалардың құқықтарын іске асыруға балалардың әскери қақтығыстарға
қатысуына, балаларды сатуға, балалар жезөкшелігі мен балалар
порнографиясына қатысты Қазақстан бекіткен Бала құқықтары туралы
конвенцияға Факультатив хаттамалары да жәрдемдеседі [22].
Өткен жылғы мамырда Қазақстанның балаларды сатуға, балалар жезөкшелігі
мен балалар порнографиясына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияға
Факультатив хаттамасын іске асыру жөніндегі есебі дайындалып, БҰҰ-ға
жіберілді. 2004 жылғы қарашада Қазақстан БҰҰ-ның Адамдарды сатуға және
үшінші тұлғалардың жезөкшелікке пайдалануына қарсы күрес туралы
Конвенциясына қол қойды, бұл адамдарды сатудың басты құрбандары балалар
болып табылатындықтан, балалар құқықтарының қорғалуын жақсартуға тиіс.
Осыған байланысты Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның қатысуымен
Қазақстаннан, Қазақстанға, Қазақстан арқылы және Қазақстанның ішінде
адамдарды сатуға (трафигіне) қарсы күрес шарасын іске асыру жалғасын
табуда. Ол құқық қорғау органдары мен прокуратура органдарының
қызметкерлерін әлемдік тәжірибені ескере отырып, трафиктің алдын алу
әдістемесіне үйретуді, трафик мәселелері жөніндегі ұлттық заңнаманы
жетілдіруді, сондай-ақ трафик құрбандарына көмек көрсетуді көздейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің адамды сатуға қарсы күрес, қылмысты
болдырмау және оның алдын алу жөніндегі 2004-2005 жылдарға арналған іс-
шаралар жоспары туралы Үкіметтің 2004 жылғы 24 ақпандағы № 219 қаулысын
іске асыру жөнінде жұмыс жүргізілуде. Үкіметтің ағымдағы жылғы 3 маусымдағы
қаулысымен Парламентке Қазақстан Республикасының адамдарды сатуға қарсы
әрекет жасау мәселелері жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы жіберілді. Алайда, БҰҰ-ның
Ұлтаралық ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы Конвенциясы бекітілмеген күйде
қалып отыр.
Қазақстан Республикасы бекіткен, балалардың әскери қақтығыстарға
қатысуына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияға Факультатив хаттама 18
жасқа толмаған балалардың әскери қақтығыстарға тікелей қатысуына және
әскери күштер қатарына міндетті түрде шақырылуына жол берілмеуін
жариялаған. Осы хаттаманың нормалары Қазақстан Республикасындағы балалар
құқықтары туралы Заңның баланы әскери іс-қимылдарға, әскери қақтығыстарға
қатысуға тартуға, балалардың әскери құрылымдарын құруға тыйым салатын 41-
бабына енгізілген. Өзге тәсілдермен немесе жолдармен шабуылға қарсы тұру
мүмкіндігі болмаған кезде, әскери қызметшінің өміріне қауіп төндіретін
қарулы шабуыл жасау, қарулы қарсылық білдіру немесе топтық шабуыл жасау
жағдайларын қоспағанда, кәмелетке толмағандарға қатысты қару-жарақ
қолдануға тыйым салу Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің
мәртебесі және әлеуметтік қорғау туралы (20-бап) және Әскери полиция
органдары туралы (12-бап) Заңдарында бекітілген, онда сонымен бірге
адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін шабуыл жасау, топтық
шабуыл жасау не қарулы қарсылық білдіру жағдайларын қоспағанда, жас
балаларға қатысты арнаулы құралдар мен дене күшін қолдануға тыйым салынған.
Кәмелетке толмағандарды әскери қақтығыстар уақытында қорғауға қатысты
Әскери жағдай туралы, Қазақстан Республикасының Қорғанысы және Қарулы
Күштері туралы, Азаматтық қорғаныс туралы Заңдарында әскери жағдай
кезінде халыққа қатысты қолданылуы мүмкін жалпы шаралар ғана айтылған, ал
балаларға қатысты қандай да бір арнайы шаралар бекітілмеген.
Халықаралық құқық қорғау стандарттарын енгізу саласындағы негізгі проблема
олардың бар екендігі туралы хабардарлықтың төмендігі болып қалуда. Бөлімнің
басында айтылғандай, БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі Комитеті өзінің
Қазақстанға берген Ұсынымдарында осы жайлы Бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
1 Қазақстандағы балалар құқығының қамтамасыз етілуі
1.1 Қазақстан Республикасындағы балалар
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .8-12
1.2 Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық қорғау
стандарттарының
аясында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..13-19
2 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
2.1 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының түсінігі, жаза
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20-28
2.2 Қазақстандағы ювеналды әділет
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .29-34
3 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері және олардың алдын алудың
тиімді жолдары
3.1 Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептері және отбасының
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35-42
3.2 Кәмелетке толмағандар қылмысының алдын алдын алудың тимді
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42-48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48-53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54-
55
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56-
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әрекет етіп отырған Қылмыстық кодексі бойынша
қоғамға қауіп төндіретін әрекеті үшін қылмыстық жауапкершілікке қылмыс
жасағанға дейін жасы он алтыға толған тұлға тартылады. Сонымен бірге
кәмелетке толмаған жасөспірім қылмыстың қоғамдық қаупін түсінетін кезде,
қылмыстық жауапкершілікке он төрт жастан тартылады. Осындай қылмыстардың
тізімі ҚК 15 бабында анықталған.
Қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға
ұмтылысын туғызған немесе оны қылмыстылық әрекетке іс жүзінде тарту
әрекеттерінен көрінеді. Қылмыстылыққа тарту қылмыс жасауға арандату жолымен
де, сондай-ақ кәмелетке толмаған өз тілегінен тыс қылмыстылық әрекетке
тартылып, оның білместігі мен сенгіштігін пайдалану жолымен де жүзеге
асырылуы мүмкін.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке
толмағанды психикалық немесе күш қолдану арқылы ықпал ету жолымен (өтініш
ету, уәделесу, ұсыныс жасау, алдау, қорқыту, қауіптендіру, күш көрсету
т.с.с. есірткі қолдану) қылмыс жасауға итермелеген әрекет нақты жасалған
сәтте, қарастырылатын қылмыстың құрамы жоқ болған кезде аяқталды деп
саналады.
Барлық жағдайларда да заң кәмелетке толмағандарды қоғамға қарсы және
адамгершілікке жат кәсіпке тартуда үлкендердің белсенді ықпалы болғанын
қарастырады.
Арамтамақтық тіршілік ету үшін кәмелетке толмағандарды пайдалану,
қайыр сұраумен айналысқанда жас балаларды, жас нәрестелерді де пайдалану
түрінде көрінеді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы ғалымдар мен
тәжірибелік қызметкерлердің көңілін бірнеше себептерге байланысты алады. Ең
бастысы- жас уақытында қылмыс жасап отырған тұлғалар, кейіннен, әдетте,
түзеуге келмейді және ересек, рецидивті қылмыстылықтың негізгі резервін
құрады.
Кез келген қоғамның ерекше қамқорлығы пәні ретінде өсіп келе жатқан
ұрпақтың денсаулығын қорғау және нығайту, олардың ортасында пайда болатын
маскүнемдік, есірткіқұмарлық, жезөкшелік сияқты теріс әлеуметтік
құбылыстармен күресу болып табылады. ҚР Конституциясының 27 бабына сәйкес
мемлекетпен танылатын және қорғалатын маңызды құндылықтардың бірі болып
табылып, балалық шақ мемлекет қорғауында болып табылады. Алайда соңғы
жылдарда объективтік түрде келесіні мойындай қажет: Кәмелетке
толмағандарды адамгершіліктік, құқықтық және физикалық тәрбиелеу жеткілікті
көңіл бөлінбейді, оған кейде аса қатігездікпен олардың тарапынан жасалатын
қылмыстық әрекеттердің санының өсуі куә болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі, кәмелетке
толмағандар қылмыстылығымен күресу көптеген ғалымдардың, зерттеушілердің
зерттеу пәні болып табылады. Бұл жұмыста М.Нарикбаев, К.Бегалиев,
Е.Қайыржанов, Д.Чукмаитов, В.Кудрявцев, В.Эминов, В.Щепельков сияқты белді
ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Бұл жұмыста кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылық жағдайлары,
ерекшеліктері қарастырылып, олардың тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
жасауға талпыныс бар. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығымен күресудің
тиімді шараларын іздеу, анықтау мақсатында оның тарихи аспектісіне көңіл
бөлінді, сонымен қатар шет елдік тәжірибеге де көңіл бөлінді.
Тақырыптың өзектілігі: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық немесе өзге де
қоғамға қарсы әрекетке тартудың субъективтік жағын зерттегенде қылмысқа
тартушының қылмысқа тартылушының кәмелетке толмағаны туралы білетіндігін не
білмейтіндігі дерегін анықтау қажет. Бұл жай ғана сәт емес, қылмысты дұрыс
жіктеудің міндетті шарты. Егерде қандай да бір тұлғаны қоғамға қарсы
әрекеттің қарастырып отырған түрінің біріне тартқанда, үлкен адам қылмысқа
тартылушының кәмелетке толмағанын білмесе аталған қылмыстың құрамы жоқ
болып саналады.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ретінде кәмелетке
толмағандардың қылмыстылығының алдын алу жолында жаза тағайындау кезінде
маңызды болып табылатын мәселелерді саралап, тиімді іс-шаралар кешенін
өңдеу. Аталған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының криминологиялық
сипаттамасын беру;
- кәмелетке толмағандарға жаза қолданудың тарихи аспектісін
зерттеу;
- кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза түрлерін саралау;
- жаза тағайындау кезінде ескерілетін мән-жайларды зерттеу;
- қылмыстылықтың алдын алу шараларын өңдеу.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі ретінде кәмелетке
толмағандардың қылмыс жасауына және оларға жаза тағайындауға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар кешені. Зерттеу пәні ретінде кәмелетке
толмағандарға жаза қолдану ережелерін реттейтін қылмыстық-құқықтық заңнама.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында салыстырмалы- құқықтық, логикалық,
материалистік, салыстырмалы, тарихи- құқықтық зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
мен міндеттеріне сәйкес келеді. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және оны
құрайтын жеті бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Жұмыстың ғылыми негіздемесі: Кәмелетке толмағандарды қылмыстық
жауапкершілікке тартудың өзіндік тарихи ерекшелігі мен даму кезеңдері бар.
Мәселен, қазақтың дәстүрлі қылмыстық құқығы бойынша жас қылмыскерлер 15
жасқа толғанша сотқа тартылмаған.
Қылмыстылық әрекетке тарту, кәмелетке толмағандардың қылмыс жасауға
ұмтылысын туғызған немесе оны қылмыстылық әрекетке іс жүзінде тарту
әрекеттерінен көрінеді. Қылмыстылыққа тарту қылмыс жасауға арандату жолымен
де, сондай-ақ кәмелетке толмаған өз тілегінен тыс қылмыстылық әрекетке
тартылып, оның білместігі мен сенгіштігін пайдалану жолымен де жүзеге
асырылуы мүмкін.
Қылмыстылық әрекетке тарту әрқилы болуы мүмкін: кәмелетке толмағандар
арасында әңгімелер, қылмыскерлік әндер арқылы қылмыстық романтикаға
қызығушылығын тудыру, кештер ұйымдастыру, қорқыту, сатып алу, алдау,
орындалуы қылмыстылық әрекетке жататын әртүрлі тапсырмалар беру т.с.с.
Халықаралық – құқықтық нормаларда баланың денесі мен ақыл-ойының толық
жетілмегендігіне байланысты арнайы қорғау мен қамқорлыққа, соның ішінде
құқықтық қорғауға мұқтаж деп жарияланған. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
Мәлімдемесінде балалар ерекше қамқорлық пен қорғау объектісі деп танылған.
Соған қарамастан мемлекеттер міндеттемелерді ескерместен балалардың
дамып – жетілуіне көмектеспей, бәз-баяғыша кедейшілікте, білім ала алмай,
отбасындағы қамқорлықпен тәрбиенің жетіспеушілігінен қорлық көріп келеді.
Балалар сауданың, ұрлық пен пайда табудың түрлі нысанына ұшырап жатыр.
Олар қарулы қақтығыс пен шоу-бизнес жүйесінің иіріміне де тартылып келеді
[1].
Қылмыстылық - белгілі уақыт кезеңі ішінде нақты аумақта жасалған,
сандық және сапалық көрсеткіштермен сипатталатын қылмыстар жататын
әлеуметтік-құқықтық құбылыс.
Тіркелген қылмыстың саны–ашылған және ресми түрде есепке алынған,
қылмыстық заңнамамен көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекеттің саны.
Кейінгі 20 жыл ішінде кедейшілікте өмір сүретін адамдар саны 1,2 млрд
– тан асып кеткен, басқаша айтқанда әлемдегі әрбір бесінші адам
кедейшілікте өмір сүреді, оның 600 млн-ын балалар құрайды.
Әлемнің түкпір – түкпірінде, оның ішінде ТМД аумағында да қарулы
қақтығыстар кезінде шамамен 31 млн адам қасірет шегеді, ал олар, негізінен,
балалар мен әйелдер. Олар баспан мен тамақ іздеп босқындарға айналуда және
зорлықпен басқа жерлерге көшуде. Қарулы қақтығыстар салдарынан 2 млн – нан
астам бала қайтыс болған. 6 млн-нан астамы ауру және мүгедек болып қалды.
Ондаған мың бала жаяу әскерге қарсы миналардың құрбанына айналды.
БҰҰ-ның Бас ассамблеясы 1989 жылғы 20 қарашада Бала құқықтары туралы
Конвенцияны қабылдады. Бала құқықтары туралы Конвенцияа бүгінгі таңда 191
мемлекет қосылған, оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар. Конвенция
декларативтік акті болып есептелмейді. Бұл әлемдік қауымдастыққа кіретін
мемлекеттер жасаған көп жақтылы заңды міндетті құжат. Осы Конвенцияны
бекіткен мемлекеттер өз елінің аумағында оның нормаларын сақтауға міндетті.
Өздеріне жүктелген міндеттемелерді сақтамау әлемдік қауымдастық алдындағы
жауапкершілікке алып келеді.
Конвенция болашаққа бағытталған, өйткені онда әлем халқының жартысына
жуығын құрайтын бүгінгі балаларға әділ де ізгілікті әлеуметтік тәртіпті
орнату ісі жүктепледі деп танылған жәгне оның әлемнің барлық аймағындағы
барлық халықтар үшін маңызы зор. Конвенцияның негізгі мақсаты бала
мүделерін барынша қорғау болып отыр және ол Конвенцфияны бекіткен
мемлекеттерді балалардың өз елдеріундегі әлеуметтік – саяси өмірге белсенді
және шығармашылық қатысуларына жағдай жасауға үндейді.
Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, 18 жасқа толмаған адам –
бала деп танылады. Құқыққа ие болу қабілеті адамның дүниеге келген сәтінен
бастап пайда болды [3].
Конвенция өмір сүру мен толыққанды даму құқығын қорғайды, онда
балалардың денсаулығын сақтау саласындағы ең жетілген қызметтерді
пайдалану, өзінің көзқарасын білдіру және ақпарат алу құқығын растайтын
ережелер бар. Балалар дүниге келгеннен кейін дереу тіркелуге, есімі мен
азаматтық алуға құқылы, демалуға және мәдени өмірге араласуға,
нәпсіқұмарлық пайдалану мен нәпсіқұмарлық азғырудың барлық нысандарын
қорғануға құқылы.
Бала құқықтары туралы конвенцияның 3 бабы оның қағидасы болып
табылады, оған сәйкес мемлекеттік, жеке мекемелердің, соттың, әкімшілік
және заң шығару органдарының кәмелетке толмағандарға қатысты қабылдайтын
барлық іс-қимылдарында олардың мүдделерін қорғауға бірінші кезекте көңіл
бөлінуге тиіс.
Конвенцияның негізінде 2002 жылы Қазақстанда Қазақстан
Республикасындағы балалардың құқығы туралы заң қабылданды.
Аталған заң Қазақстан Республикасы Конситутциясымен кепіл берілген
балалардың негізгі құқықтары мен мүдделерін жүзеге асырумен байланысты
пайда болатын қатынастарды реттейді. Ол қатынастар төмендегідей
қағидаларға сүйенеді: балаларды қоғамда толыққанды өмір сүруге дайындау;
олардың бойындағы қоғамдық және шығармашылық белсенділікті дамыту; жоғары
саналы, патриоттық және азаматтық қасиеттерді дамыту; әлемдік өркениеттің
жалпыадамзаттық құндылығына негізделген ұлттың сана – сезімін қалыптастыру
[4].
Конвенцияда, сондай – ақ балалардың білім алу құқығы қарастырылған
және қатысушы мемлекеттерден ақысыз және міндетті базалық білімді
қамтамасыз ету талап етілген. Білім баланың қабілетін толық көлемде
дамытуға және ата–аналарын, төл мәдениеті мен адам құқықтарын құрметтеуге,
тәрбиелеуге бағытталуы тиіс.
Халықаралық – құқықтық нормаларда баланың денесі мен ақыл – ойының
толық жетілмегендігіне байланысты арнайы қорғау мен қамқорлыққа, соның
ішінде құқықтық қорғауға мұқтаж деп жарияланған. Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Мәлімдемесінде балалар ерекше қамқорлық пен қорғау объектісі деп
танылған.
Соған қарамастан мемлекеттер міндеттемелерді ескерместен балалардың
дамып – жетілуіне көмектеспей, бәз – баяғыша кедейшілікте, білім ала алмай,
отбасындағы қамқорлықпен тәрбиенің жетіспеушілігінен қорлық көріп келеді.
Балалар сауданың, ұрлық пен пайда табудың түрлі нысанына ұшырап жатыр.
Олар қарулы қақтығыс пен шоу-бизнес жүйесінің иіріміне де тартылып келеді.
ЮНИСЕФ – БҰҰ-ның Балалар қорының талдамалық деректері бойынша қауіп –
қатерге қаншама ұл – қыздардың ұшырап, олардың сатылып жатқандағы, заңсыз
алып – жүру, қарыздарын өтеу үшін құлдыққа берілетіндігі, ауыр еңбекке
немесе қарулы қақтығыстарға, жезөкшелікке немесе есірткі таратуға
тартылатындығын дөп басып есебін айту мүмкін емес екен.
Әлемдегі балалар жағдайының қасіретін көз алдыға елестету үшін
бірқатар сандық көрсеткіштерді айтып өтсек те жеткілікті. Халықаралық еңбек
ұйымының мәліметтеріне қарай, даму жолдарындағы елдерде 5 пен 14 жас
аралығында шамамен 250 млн бала жұмыс істейді екен. Оның 5 пен 11 жас
аралығындағы 5-тен 60 млн-ға жуығы өмірге қауіпті жұмыстарда істейтіндігіне
назар аудару керек.
Кейінгі 20 жыл ішінде кедейшілікте өмір сүретін адамдар саны 1,2 млрд
– тан асып кеткен, басқаша айтқанда әлемдегі әрбір бесінші адам
кедейшілікте өмір сүреді, оның 600 млн-ын балалар құрайды.
Әлемнің түкпір – түкпірінде, оның ішінде ТМД аумағында да қарулы
қақтығыстар кезінде шамамен 31 млн адам қасірет шегеді, ал олар, негізінен,
балалар мен әйелдер. Олар баспан мен тамақ іздеп босқындарға айналуда және
зорлықпен басқа жерлерге көшуде. Қарулы қақтығыстар салдарынан 2 млн – нан
астам бала қайтыс болған. 6 млн-нан астамы ауру және мүгедек болып қалды.
Ондаған мың бала жаяу әскерге қарсы миналардың құрбанына айналды.
БҰҰ – ның Бас ассамблеясы 1989 жылғы 20 қарашада Бала құқықтары
туралы Конвенцияны қабылдады. Бала құқықтары туралы Конвенцияда бүгінгі
таңда 191 мемлекет қосылған, оның ішінде Қазақстан Республикасы да бар.
Конвенция декларативтік акті болып есептелмейді. Бұл әлемдік қауымдастыққа
кіретін мемлекеттер жасаған көп жақтылы заңды міндетті құжат. Осы
Конвенцияны бекіткен мемлекеттер өз елінің аумағында оның нормаларын
сақтауға міндетті. Өздеріне жүктелген міндеттемелерді сақтамау әлемдікс
қауымдастық алдындағы жауапкершілікке алып келеді.
Конвенция болашаққа бағытталған, өйткені онда әлем халқының жартысына
жуығын құрайтын бүгінгі балаларға әділ де ізгілікті әлеуметтік тәртіпті
орнату ісі жүктепледі деп танылған жәгне оның әлемнің барлық аймағындағы
барлық халықтар үшін маңызы зор. Конвенцияның негізгі мақсаты бала
мүддеплерін барынша қорғау болып отыр және ол Конвенцияны бекіткен
мемлекеттерді балалардың өз елдеріундегі әлеуметтік – саяси өмірге белсенді
және шығармашылық қатысуларына жағдай жасауға үндейді.
Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, 18 жасқа толмаған адам –
бала деп танылады. Құқыққа ие болу қабілеті адамның дүниеге келген сәтінен
бастап пайда болды Конвенция өмір сүру мен толыққанды даму құқығын
қорғайды, онда балалардың денсаулығын сақтау саласындағы ең жетілген
қызметтерді пайдалану, өзінің көзқарасын білдіру және ақпарат алу құқығын
растайтын ережелер бар. Балалар дүниге келгеннен кейін дереу тіркелуге,
есімі мен азаматтық алуға құқылы, демалуға және мәдени өмірге араласуға,
нәпсіқұмарлық пайдалану мен нәпсіқұмарлық азғырудың барлық нысандарын
қорғануға құқылы.
1 Қазақстандағы балалар құқығының қамтамасыз етілуі
1.1 Қазақстан Республикасындағы балалар құқығы
Кез келген мемлекетте қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлықта
және қорғауда тиіс. Қолымызда барымыздың ең қымбаттысы балалар, сондықтанда
олардың өмірі қаншалықты дұрысқалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай
жағдайда жасағаны үшін сәйкес еліміздің келешегі айқындалады. Осыған
байланысты балаларды қорғау олардың негізгі құқықтарын қорғау кез келген
мемлекеттің басты көкейтесті мәселесі болу қажет. Бала және отбасы
құқықтары конституциялық деңгейде бекітілген. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 27-бабына сәйкес неке мен отбасы, ата-анамен әке және
бала мемлекет қорғауында болады [5].
2007 жылдың 23 тамызында кәмелетке толмағандардың істері бойынша
мамандандырылған ауданаралық сотар құру туралы Қазақстан Республикасының
Президентінің жарлыққа қол қойылғаны белгілі. Қазіргі кезде мұндай соттар
Астана мен Алматы қалаларында жұмыс істейді. 2008 жылы 5 шілдесінде
Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандар істері бойынша
мамандандырылған ауданаралық соттар мәселесі туралы Қазақстан
Республикасының Кәмелетке толмағандар істері бойынша мамандандырылған
ауданаралық соттар мәселелері туралы Қазақстан Республикасының бірқатар заң
актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы қабылданды.
Жастар – инновациялық күш. Бүгінгі жастардың қасиеттерінің өлшемдері
ол ертеңгі еліміздің экономикалық, рухани, әлеуметтік тағы да сол сияқты
дамуының басты кепілі немесе негізгі факторы болып табылады. Олардың
деморгрфиялық мінездемесі, әлеуметтену деңгейі, білімділік деңгейі, кәсіби
дайындығы, саяси және азаматтық білімділігі әсер етуші фактор. Осыған
байланысты жастар мәселесін тиянақты түрде дұрыс шешу болашақтағы қоғамның
потенциялын дұрыс жолға қою болып табылады. Сондықтан болар, ювенология
жастар туралы ғылымды (juventilis – жастық, iogos-білім) күнделікті
үрдіске енгізу бүгінгі күннің тостырмас талабы болып тұр [6].
Соңғы кезде елімізде ювеналды әділетті қалыптастыру өзекті мәселенің
біріне айналды. Оған дәлел – мемлекет пен қоғам тарапынан да ерекше көңіл
бөлініп отыруында. Мысалға, Қазақстан Республикасының Бала құқықтарын
қорғау туралы заңының қабылдануы, соған қоса өзге де нормативті актілердің
дайындалуы, Қазақстандағы ювеналды әділет халықаралық жобасының жүзеге
асырыла бастауы болды. Қай қоғамда, қай мемлекетте болмасын мемлекет пен
қоғам алдында кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстықты жою және олардың
алдын алу мәселесі алдыңғы орында тұр. Қазақстан Республикасында ювеналды
әділет енді-енді қарқынды даму сатысына көтеріліп келе жатыр. Соған
байланысты ол бүгінгі таңда оның даму бағдарламасын жасау, жекелеген іс-
әрекеттерді сатылап жүзеге асыруды және тағы да сол сияқты шараларды
жүргізуді қатаң түрде талап етеді. Міне, осындай жаңа жүйені енді ғана
құқықтық жүйеге енгізіп келе жатқан біздің мемлекет үшін әлі күнге дейін
зерттеп, зерделейтін мәселе болып отыр. Қазіргі кезде кәмелеттік жасқа
толмаған жастар қылмысының өршуін мамандар психикадағы ауытқу деп
бағалайды. Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделері, бостандықтары
және оларды қорғау – мемлекеттің басты міндеті деп жоғарыда айтып өттік.
Соған қарамастан, әлемде қылмыс атаулының белгілі бір бөлігін жасөспірімдер
жасайды. Бірақ, көптеген елдерде олардың іс-әрекетіне қатысты заң механизмі
ересектермен бірдей қолданылады. Бұл, әрине, әділетсіз. Сондықтан, біз
қоғамымыздың алдына жасөспірім өзі жасаған қылмысы үшін жазықты ма, немесе
жазықсыз ба? деген сұрақтан гөрі, оны осындай халге түсірген қандай себеп
және мемлекет өзінің жас азаматын түрлі қылмыстардан сақтап қалу жолында
қандай игілікті қадамдар жасайды деген ауқымды мәселені батыл қоя білуіміз
керек. Кәмелетке толмағандар қылмыстық жауаптылығының әлеуметтік-
психологиялық тұрғысы қалыптасып келе жатқан тұлға өздамуының қай кезеңінде
қылмыстық заң тұрғысынан алғанда жауаптылықтың осындай нысанын атқару
қабілетіне ие бола алатындығын анықтауды керек етеді. Психология тұрғысынан
алғанда, қылмыстық жауаптылық тұлға санасының белгілі бір деңгейін,
психологиялық пісіп жетілгенін көрсетеді және сондықтан тұлғаның
жауапкершілігін тәрбиелеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Кәмелетке
толмағандар қылмыстылығы қоғамның әлеуметтік топтарға бөлініп, тұрғындардың
көпшілігінің өмір сүру деңгейі бірден төмендеп, неке-отбасы қатынастарының
келеңсіз дамуы, әлеуметтік жетімдік проблемаларының өсуі,
жасөспірімдердің қылмыстық жүріс-тұрысына алып келетін балаларға
қатыгездіктің әр түрімен қатынасқа түсуі жағдайында, сонымен қатар, балалар
мен жасөспірімдерді қоғамға пайдалы іс-әрекеттерге тартпағандықтан
(жұмыссыздық, бұзақылық, дәлелсіз себеппен мектептен, және т.б) арта
түсетіні баршаға мәлім құбылыс. Кәмелетке толмағанның жас ерекшелігіне
байланысты өз құқықтарын қорғауға толық қабілеті болмағандықтан, Қазақстан
Республикасы арнайы құқықтық құралдардың көмегімен баланы қорғау бойынша
барлық мүмкіндіктерді барынша қолдауға тиіс. Кәмелетке толмағандарды
құқықтық қорғау кәмелетке толмағандардың қоғамдық қатнастардың қатысушысы
(құқықтық, міндеттер, құқықтары мен міндеттерін сақтау кепілдері) ретінде
құқықтық мәртебесін бекітетін кәмелетке толмағандардың істері бойынша
органдардың қызметін ұйымдастыру негіздерін бекітетін нормативтік құқықтық
актілер жүйесі болып табылады. Олардың әлеуметтік бейімделуі және оңалуы
бірінші кезекте қоғамда құрылған кәмелетке толмағандардын құқықтары мен
мүдделерін қорғау жүйесінің мынадай элементтеріне байланысты:
1) Балалардың құқықтарын қорғау функцияларын жүзеге асырушы субъектілер –
мемлекеттік және қоғамдық институттар, ата-аналар және басқа да заңды
өкілдер;
2) Осы қызмет жүйесі жүзеге асырылатын құқықтық кеңістік – Конституция,
Қазақстан Республикасында бала құқықтары туралы, Неке және отбасы
туралы, Кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтың алдын алу
және бала қадағалаусыздығы мен панасыздығын ескерту туралы заңдар,
кәмелетке толмағандар құқық бұзушылықтары мен қадағалаусыздығының
алдын алу аясында құқықтық қатынастарды реттейтін заңға тәуелді
нормативтік актілер;
3) Кәмелетке толмағандар және олардың тәрбиесі, қалыптасуы мен оқуына
теріс әсер беретін және міндетті түрде алдын алуға жататын отбасылық
сәтсіздіктер, үлкендер немесе қоғам мүддесіне жат қылықтары көп
жасөспірімдердің жағымсыз мінез-құлқы.
Әрине, тәрбиелеу колониясынан қайтып оралған немесе қоғамнан оқшаулаумен
байланысты емес жазаға сотталған кәмелетке толмаған адам, оны босату
аясындағы дайындық 6 ай бұрын жүргізілсе де, мемлекет тарапынан аса
көмекке зәру жасөспірімдер санатына жатады. Сондықтан ювеналды әділетте
құқық бұзушы құқық бұзушылықтан әлдеқайда үлкен маңызға ие болады.
Ювеналды соттарда жалпы юрисдикциядағы соттарға қарағанда құқық
бұзушылық басқаша көзқараспен қаралады. Судьяларды, ең алдымен,
жасөспірімді қылмыс жасауға итермелеген, ерік берген себептер мен
жағдайлар қызықтырады. Мұндай соттарды құру заңды кесіп өткен кәмелетке
толмағандар ортасын біршама сауықтыруға үлкен ықпалын тигізеді. Ювеналды
соттардың кәмелетке толмағандарға қатысты әлеуметтік саясаттың құқықтық
негізі ретінде дамуы үшін заң шығарушы, атқарушы органдар және сот
органдары, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, Қазақстандағы басқа да
азаматтық қоғамның институттары барынша күш салуға тиіс. Өкінішке орай,
Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және бала
бақылаусыздығы мен панасыздығын ескерту туралы заң кәмелетке
толмағандардың құқық бұзушылығын алдын алу бойынша тек мемлекеттік
органдар қызметінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін
белгілейді. Демек, осы алдын алу міндеті тек мемлекеттің өзіне ғана
жүктеліп отыр. Азаматтық қоғамның және оның институттарының
(коммерциялық емес ұйымдар, оның ішінде жастар, бұқаралық ақпарат
құралдары, басқа да мүдделі субъектілер) құқықтық жағдайы арнайы заңмен
ешқандай реттелмеген. Бұл жүйенің жұмыс нәтижесін арттыру үшін ғалымдар
мен мамандар мынадай іс-шаралар жүргізуге тиіс:
1) Кәмелетке толмағандарға қатысты қолданыстағы заңнаманы жетілдіру,
ювеналды әділетті заңды толық қамтамасыз ету мақсатда Қазақстан
Республикасындағы ювеналдық жүйе туралы заң жобасын әзірлеу;
2) Заң шығару деңгейінде кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын
алуға бәрін қамтып реттеу, яғни оған қатысты субъектілердің құқықтары
мен міндеттерін бекіту;
3) Жасөспірімдер ортасының қылмыстануына себеп болып отырған құмар ойын,
көңіл көтеру орындары мен компьютерлік клубтар қызметтерінің кәмелетке
толмағандардың кіріп-шығуына байланысты нақты ережелері және уақытын
заң жүзінде белгілеу;
4) Кәмелетке толмағандардың қатысуымен қаралатын істердің ерекшеліктерін
ескеріп, қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасына өзгертулер
мен толықтырулар енгізу;
5) Іс жүргізу заңына ювеналды прокурорлар, ювеналды адвокаттар,
психологтар және әлеуметтік қызметтің басқа қызметкерлерін нақты
енгізіп, олардың құқықтық мәртебелерін белгілеу;
6) Ювеналды соттарды құру және олардың жұмыс істеуі үшін мемлекетіміздегі
ювеналды жүйенің барлық субъектілерінің кешенді түрде ат салуынсыз
кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылық проблемасын шешу жай
көзбояушылық болатындықтан, арнайы маман кадрлар дайындауды қолға алу;
7) Заңгерлерді, психологтарды, социолог, педагог және басқада әлеуметтік
бағдардағы мамандарды дайындауда жоғары оқу орындарының оқу
бағдарламасына Ювеналдық құқық пәнін енгізу қажет.
Кәмелетке толмағандарға қатысты арнайы заңнама әзірлеу қиын да ұзақ
процесс болғандықтан, бүгінгі күнге бізге ювеналды әділет жүйесін толық
құру және даму келешегін арттыру барысында кәмелетке толмағандарға қатысты
өзгертулер мен толықтырулар енгізу арқылы қолданыстағы заңнаманы жетілдіру
керек. Соның ішінде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексіндегі тәрбиелік
әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдануды тәжірибеге көптеп енгізу керек.
Кәмелетке толмағанғ әрқашанда түзелуге мүмкіндік беріп, көпшілік жағдайда
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдануды қолға алу қажет. Жаза
өтеу мекемелеріне жіберілсе, олар түзелмейді, қайта, керісінше, олардың
бойында теріс пиғылды мінез-құлық қасиеттері арта түседі. Осыған байланысты
кәмелетке толмағандарға қатысты бас бостандығынан айырумен байланысты емес
жаза түрлерін қолдану қоғамдағы бала құқықтарын қорғауға және олардың
түзелуіне әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады. Бұл үшін
кейбір заң актілерін қарап, өзгертулер енгізу қажет, соның ішінде бұл
қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 81-бабының тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шараларын қолдануға қатысты. ҚК 81-бабының 1-бөлігіндегі бірінші
рет сөзі алынып, бап нормасы адам өміріне қол сұғумен немесе денсаулыққа
ауыр қылмыстар үшін де тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
мүмкіндігімен толықтырылса. Себебі, кәмелетке толмағандар арсында осындай
ауыр қылмыстар көп жасалып, олар барлық жағдайда тәрбиелеу мақсатына сай
келмейтін бас бостандығынан айыру жазасына кесіліп жатады. Сонымен бірге,
мұндай қылмыстар ауыр салдар туғызбағандықтан, көпшілік жағдайда іс бойынша
жәбірленушілер кәмелетке толмағандарды кешіріп те жатады. Қазақстан
Республикасы ҚК 81-бабына қазіргі кезде жоғарыда көрсетілген өзгертулерді
енгізетін болсақ, кәмелетке толмағандарға, шынында да, тәрбиелеуге жататын,
тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігі артар еді.
Сонымен қатар, қолданыстағы ҚК 63-бабының мазмұнында кәмелетке
толмағандармен тәрбиелеу-оңалту шараларын жүргізу мүлдем қарастырылмаған.
Мұндай жаңалықты енгізу арнайы білім беру ұйымдары мен теріс мінез-құлықты
кәмелетке толмағандарға арналған айрықша режимде ұстау арқылы білім беретін
ұйымдар, сонымен бірге, бала құқықтарын қорғау қызметін жүзеге асыратын
ұйымдар, емдеу-қалпына келтіру мекемелерінің даму қажеттілігін тудырар еді.
Қазақстанда ювеналды әділет жүйесі бір рет қателік жіберген бала екінші рет
қылмыстық процеске қайта оралмайтындай болуға тиіс. Кәмелетке толмағандарға
қатысты іс жүргізетін тұлғалар балаға қатысты ерекше деректерден хабардар
болғаны жөн. Әрине, арнайы білімдері, жұмыс істеу мүмкіншіліктері мен
жағдайы болуы, еңбастысы, балаларды сүйе білуі керек.
Бүгінгі таңдағы басты мәселе – озық ювеналды құқық жүйесін жетілдіру.
Әсіресе, жасөспірімдерге қатысты істерді қарауда заңдық тұрғыдан қателіктер
жібермеу біздің басты парызымыз болып табылады. Өйткені, біз жастардың
болашағын, еліміздің ертеңін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етуге, оған
құқықтық жағынан ат салысуға бел байлаған елміз [7].
1989 жылғы 20 қарашада БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдап, Қазақстан
Республикасы Жоғары кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымындағы № 77-ІІІ
Баланың құқықтары туралы конвенцияны ратификациялау туралы қаулысымен
бекітілген Баланың құқықтары туралы конвенцияның 28-бабында белгіленгендей,
қатысушы-мемлекеттер баланың білім алуға құқығын мойындайды және бірдей
мүмкіндіктердің негізінде бұл құқықтың біртіндеп жүзеге асырылуына қол
жеткізу мақсатымен олар, атап айтқанда , тегін әрі міндетті бастауыш білім
беруді ендіреді, орта білім берудің әртүрлі нысандарының дамуын
ынталандырады, жоғары білімнің қолжетімді болун қамтамасыз етеді және т.с.
Қатысушы-мемлекеттер мектептегі тәртіптің баланың адамдық қадір – қасиетін
әдістердің көмегімен ұсталуы үшін барлық қажетті шараларды қабылдайды. Өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратын, өзінің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары болып табылатын Қазақстан Республикасында қоғамның
кішкентай мүшесі болып табылатын баланың аталған құқықтарын қамтамасыз ету
үшін барлық жағдай жасалуда. Ос орайда мектептің атқаратын рөлі ерекше.
Мектептерде оқу бағдарламасы аясында міндетті түрде берілетін сабақтармен
қатар, өзінің құқықтарын білуге үйретіп, оқушының құқықтық сауатын ашатын
құқықтану, жолда жүру ережесі, пәндік үйірмелер, компьютерлік сауат,
спорт, ән, музыка, би үйірмелері жұмыс істейді, сөйтіп оқушылар сабақтан
тыс уақытта өздерін қызықтыратын салалар бойынша мағлұмат алып, үйрене
алады. Оқу жылы аяқталып, жазғы демалыс уақытында да балалар мектеп
қабырғасында бос уақытын тиімді өткізе алады.
Иә, ел егемендік алған жиырма жыл ішынде тәуелсіз Қазақстан
прокуратурасы заңның үстемдігін, оның бірңғай және біркелкі қолданылуын,
еліміздегі заңдылық пен құқық тәртібінің бірлігі мен орнықтылығын
қамтамасыз етті. Бұл ретте өз қызметінде азаматтардың құқықтары мен
еркіндіктерін, республиканың егемендік құқығын, оның саяси және
экономикалық жүйесін кез – келген қолсұғушылықтан кірпік қақпай қорғады.
Қылмыс атаулының ауыздықталуына, елдің тұрақтылығы мен тыныштығына үлкен
үлес қосты [18].
1.2. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары халықаралық құқық
қорғау стандарттарының аясында
Халықаралық балалардың құқықтарын қорғау – тарихи тұрғыдан алғанда,
салыстырмалы түрде жас құбылыс. Бала құқықтарының конституциясы деп
аталатын Бала құқықтары туралы конвенцияның тек
1989 жылы қабылданғанын еске түсірсек те жеткілікті. Сонымен бірге заң
әдебиетінде жиі еске алынатын, бала құқықтарын қорғау жөніндегі қозғалыстың
басталуы туралы классикалық мысал – шешесі жиі ұрып-соққан және Жануарларға
қатігездікпен қарауға қарсы күрес жөніндегі қоғамның жергілікті
бөлімшесінің мүшелері қорғауға келген Балтимордағы сегіз жасар Мари Элен
Уильсонның жағдайы жануарларды қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктердің
балаларды қорғау жөніндегі үкіметтік емес ұйымдардан бұрын пайда болғанын
айғақтайды [19].
Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі алғашқы ұйым әлемде
1919 жылы пайда болды, 1924 жылы – Ұлттар лигасының Женева бала құқықтары
туралы декларациясы, 1959 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының Бала құқықтары
декларациясы қабылданды, 1979 жыл Халықаралық Бала жылы болып жарияланды
және тек он жыл өткеннен кейін ғана Бала құқықтары туралы конвенция
қабылданды.
Балалардың ең абзал мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан
Республикасы бала құқықтарын қорғау мақсатын көздейтін неғұрлым маңызды
конвенцияларға қосылды: Бала құқықтары туралы конвенция
1994 жылы бекітілді, 1999 жылы Шетелдегі алименттерді өндіріп алу туралы
конвенция бекітілді, 2000 жылы - Жұмысқа қабылдау үшін ең төменгі жас
мөлшері туралы конвенция, 2001 жылы – балаларды сатуға, балалар жезөкшелігі
мен балалар порнографиясына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияға
Факультатив хаттама және әскери қақтығыстарға балалардың қатысуына қатысты
Бала құқықтары туралы конвенцияға Факультатив хаттама, 2002 жылы - Балалар
еңбегінің ең жаман түрлеріне тыйым салу және жою жөніндегі шұғыл шаралар
туралы Конвенциясы, 2004 жылғы қарашада Қазақстан Адамдарды сатуға және
үшінші тұлғалардың жезөкшелікке пайдалануына қарсы күрес туралы БҰҰ
Конвенциясына және оған Қорытынды хаттамаға қол қойды.
Алайда, Қазақстан бекітпеген, бала құқықтарын қорғауды қамтамасыз
етуге жәрдемдесетін қағидаларды қамтыған бірқатар маңызды Конвенциялар бар.
Осындай халықаралық құқықтық құжаттардың ішінде – Барлық көшіп-қонушы
еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы
конвенция (1990 жылғы 18 желтоқсан) және Балаларды қорғау және
мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы ынтымақтастық туралы конвенция
(Гаага, 1993 жылғы 29 мамыр).
Барлық көшіп-қонушы еңбекшілердің және олардың отбасы мүшелерінің
құқықтарын қорғау туралы конвенция негізгі құқық қорғау шарттарының
санатына жатады, олар бойынша конвенциялық бақылау органдары құрылған.
Конвенция көшіп-қонушы еңбекшілер балаларының мүдделерін қамтамасыз етуге
қатысты нормаларды қамтыған, атап айтқанда көшіп-қонушы еңбекшілер отбасын
қауыштыру, көшіп-қонушы еңбекшілердің балаларын жергілікті білім беру
жүйесіне, әсіресе оларға жергілікті тілді үйрету тұрғысында тарту, көшіп-
қонушы еңбекшілердің балаларына олардың ана тілін үйрету мәселелерін
реттейді, сондай-ақ көшіп-қонушы еңбекші бас бостандығынан айрылған
жағдайда, балаларының құқықтарын қорғау тетіктерін көздейді.
Балаларды қорғау мемлекетаралық бала асырап алу саласындағы
ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы шетелдіктердің баланың абзал
мүдделеріне орай оның құқықтарын сақтай отырып, бала асырап алуды жүзеге
асыруына кепілдіктерді көздейді, сондай-ақ мемлекеттердің уәкілетті
ұйымдарының арасындағы ынтымақтастық тетігін көздейді. 2004 жылғы
2 желтоқсанда өткен, Халықаралық гуманитарлық құқық және адам құқықтары
жөніндегі халықаралық шарттар жөніндегі ведомствоаралық комиссияның
отырысында Қазақстан Республикасының Гаага конвенциясына қосылуының
орындылығы және осы Конвенцияға қосылу жөніндегі жұмысты бастау қажеттігі
туралы шешім қабылданды [8].
Нормалары Қазақстан аумағында қолданылатын, балалар құқықтарын қорғау
саласындағы неғұрлым маңызды халықаралық құжат Бала құқықтары туралы
конвенция болып табылады. Бала құқықтары туралы конвенцияны Қазақстан
Республикасының қандай да бір ескертулерсіз бекітуі шеңберінде мемлекеттің
балалардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету кепілдіктерін қоғамға беруге
тиіс шекараларын белгіледі.
Конвенция нормалары баяндаманы шартқа қосылғаннан кейінгі екі жылдан
соң ұсынуды көздейтін уақытта, Қазақстан Республикасы Конвенцияның
орындалуы туралы бастапқы баяндаманы 2001 жылғы наурызда дайындады.
Баяндама екі бөлімнен тұрды, Қазақстан Республикасының 1994 және 2000 жыл
аралығындағы кезеңде Конвенцияны жүзеге асыру жөнінде қабылдаған шаралары
туралы ақпаратты қамтыды. Баяндамамен танысқаннан кейін Қазақстан
Республикасының үкіметтік емес ұйымдары дереу шара қабылдады, олар 2002
жылы Қазақстанның Конвенцияны орындауы туралы, үкіметтік баяндамаға
түсініктемені қамтыған балама баяндама дайындады.
Бірінші үкіметтік есеп 2003 жылғы маусымда Женева қаласында
БҰҰ Балалар құқықтары жөніндегі комитетінің 33-сессиясында тыңдалды, оның
нәтижелері бойынша Комитет баяндамаға ескертулер мен ұсынымдардың
топтамасын дайындады. Осы сессияда БҰҰ Бала құқықтары жөніндегі комитетінің
сарапшылары Қазақстан Республикасы Үкіметінің балалар құқықтарын қорғау
саласында қабылдаған шараларына оң баға берген. Оң жетістіктердің бірі
ретінде жаңа заңнама базасының дамуы мен жетілдірілуін, сондай-ақ
мемлекеттік органдардың балалық мәселелері жөніндегі халықаралық ұйымдармен
және БҰҰ-ның әр түрлі органдарымен ынтымақтастығын мойындады [20].
Қазақстанға бірқатар ұсынымдар берілді, олардың ішінде негізгілері
ретінде еліміздегі балалардың жай-күйін жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың
ұлттық жоспарын әзірлеу қажеттігін және балалықты қорғау мәселелерін шешуде
ведомствоаралық үйлестіруді қамтамасыз ету үшін арнайы уәкілетті орган құру
қажеттігін атауға болады.
Балалардың жағдайын жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық
жоспары, Бала құқықтары туралы конвенцияны іске асыру жөніндегі іс-
қимылдардың ұлттық жоспары сияқты Қазақстан Республикасында әлі әзірленген
жоқ. Баланың құқықтары туралы Заңда балалардың мүдделеріне орай
мемлекеттік саясат мақсаттары айқындалған, бірақ оны іске асыру тетіктері
жоқ.
Кәмелетке толмаған балалардың құқыққа қарсы қызметін ескерту
мақсатында Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың
профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу
туралы Заң кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу саласындағы мемлекеттік
саясатты іске асыруды жорамалдайды, бұл балалардың заңды құқықтары мен
мүдделерін сақтауға қатысты мемлекеттік саясат элементі болып табылады және
кәмелетке толмаған балалар үшін құқықтық және әлеуметтік кепілдіктерді
жасауды, кәмелетке толмаған балалар арасындағы құқық бұзушылықтардың,
қадағалаусыздықтың және панасыздықтың алдын алу жүйесін құрайтын органдар
мен мекемелерді материалдық-техникалық, қаржылық, ғылыми-әдістемелік және
кадрлық қамтамасыз етуді қамтиды [9]. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы
Үкіметінің 2003 жылғы ақпандағы қаулысымен 2003-2004 жылдарға арналған
Жастар саясаты бағдарламасы бекітілді. Алайда жекелеген проблемаларды
шешуге бағытталған, мұндай салалық бағдарламалар Балалардың жағдайын
жақсарту жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық жоспарының орнын алмастыра алмайды
және балалардың құқықтарын қамтамасыз етудің белгілі бір қырларымен
айналысатын мемлекеттік органдардың жұмысындағы келісушіліктің жоқтығын
ашық көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылы
11 наурыздағы қаулысымен Балалардың құқықтары мен мүдделерін сақтау
жөніндегі ведомствоаралық комиссия құрылған болатын. Комиссия балаларды
және олардың құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске
асыруды қамтамасыз ету жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу мақсатында құрылған
болатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы консультативтік-
кеңесші орган болып табылатын. Комиссияның жұмысшы органының функциялары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне жүктелді. Комиссия
құрамына білім және ғылым, әділет, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау,
денсаулық сақтау, ішкі істер министрлері мен вице-министрлері, Адам
құқықтары жөніндегі уәкіл, Отбасы және әйелдер істері жөніндегі комиссия
өкілі, саяси және қоғам қайраткерлері кірді. 2005 жылғы наурызда Комиссия
таратылды.
Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заң да бала
құқықтарының сақталуын бақылау жөніндегі мемлекеттік органды құру қажеттігі
туралы сұраққа біржақты жауап бермей отыр. Заңның Мемлекеттік органдар
және бала құқықтарын қорғау деген 44-бабы уәкілетті мемлекеттік органға
сілтеме жасамағанымен, 46-бап балалардың құқықтарын қорғау саласындағы
уәкілетті органның балалардың жағдайы туралы жыл сайынғы мемлекеттік
баяндаманы дайындап, ұсынуын көздейді.
БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі комитеті Ұсынымдарының бірі Конвенция
нормаларын іске асыруға бөлінетін қаражатты ұлғайту ұсынымы болып табылады.
Балалардың абзал мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында мемлекет балалардың
құқықтарына қатысты жекелеген бағдарламаларды іске асыруға жеткілікті ақша
қаражатын бөліп отыр. Алайда, тұтастай алғанда, Бала құқықтары туралы
конвенцияны іске асыруға қаражат бөлуді көздейтін жекелеген бап
республикалық бюджетте көзделмеген.
Жұртшылық пен балалар арасындағы Конвенция туралы хабардарлық деңгейі
бұрынғысынша төмен күйінде қалып отыр. Білім беру саласында балаларды
олардың құқықтарымен таныстыру факультатив сабақтар деңгейінде жүргізіледі,
алайда мұндай сабақтарды міндетті түрде оқу бағдарламаларында нормативтік
деңгейде бекіту тиімді болар еді.
Сонымен бірге Бала құқықтары туралы конвенцияда көзделген міндеттемелердің
орындалуы туралы елдік есептерді дайындау және мақұлдау рәсімінің жоқтығы
проблема болып отыр, атап айтқанда мәліметтерді жинау және Конвенция
нормаларының орындалуын мониторингілеу тетігі әзірленбеген. Алайда, мұндай
жағдай есептілік жүйесін көздейтін барлық құқық қорғау шарттарына қатысты
қалыптасып отыр. Қазақстандағы елдік есептерді дайындау практикасында осы
күнге дейін жүйелілік жоқ: есептердің бір бөлігін алқа органдары мақұлдап,
қалған бөлігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен мақұлданады,
мәтінін ұлттық заң базасынан табу тіпті мүмкін емес есептер де кездеседі.
Тұтастай алғанда, баланың оның көзқарасын құрметтеуге, туылғанын
тіркеуге, тиісті ақпаратқа қол жеткізуге, отбасының болуына, денсаулығы мен
медициналық қызмет көрсетуге, білім алуға, бос уақыты мен мәдени қызметіне,
кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің іске асырылуына, азаптаудан
және қатігездікпен қараудан қорғалуға, сондай-ақ панасыз балалар мен
мүгедек балалардың ерекше қорғалуына құқықтарымен байланысты қалған
мәселелер бойынша Қазақстан Комитеттің Ұсынымдарын орындау үшін ауқымды
шараларды қабылдады.
Қазақстанның Бала құқықтары туралы конвенцияны орындауы туралы келесі
есебін Комитет 2006 жылғы 10 қыркүйекке, яғни 3-ші кезеңді баяндаманы ұсыну
мерзіміне тапсыруды сұрады.
Бала құқықтары мен мүдделерін қорғау саласындағы халықаралық
нормаларды енгізу процесі Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасын
дамытуда және жетілдіруде өз көрінісін тапты. Бала құқықтары туралы
конвенцияның жалпы принциптері мен нормалары (2, 3, 6 және 12-баптары)
Қазақстан Республикасының Коснтитуциясына, Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу
және Қылмыстық-атқару кодекстеріне енгізілді. Негізгі қолданылу аясы
балалардың құқықтары мен мүдделері болған заңдардың толық кешені қабылданды
(Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы, Неке және отбасы
туралы, Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері
туралы, Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу
арқылы қолдау туралы, Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық
бұзушылықтардың профилактикасы мен балалар қадағалаусыз және панасыз
қалуының алдын алу туралы және басқа да Заңдар). Ұлттық және халықаралық
нормалардың неғұрлым егжей-тегжейлі және толық сәйкестендіру мақсатында
қолданыстағы заңнама актілеріне түзетулер, толықтырулар мен өзгерістер
енгізілді [21].
Алайда, Конвенцияның ұлттық заңнамаға енгізілмеген бірқатар нормалары
бар. Атап айтқанда, босқын балаларға ерекше қорғау жасау мәселесі шешілген
жоқ. 1954 жылғы Азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесі туралы Конвенцияға және
1961 жылғы Азаматтығы жоқ адамдарды азайту жөніндегі Конвенцияға Қазақстан
қазіргі сәтте қосылмаған. Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары
туралы Заңның 47-бабы босқын балалар мен мәжбүр қоныс аударушылардың өз
мүдделерін қорғауға құқығы бар екенін көздейді. Бала орналасқан жердегі
Қорғаншылық және қамқоршылық органдары, аумақтық көші-қон қызметтері ата-
аналарының не өзге де заңды өкілдердің бар екені және тұратын жері туралы
мәліметтерді алуына жәрдемдеседі, қажет болған кезде баланы емдеу-алдын алу
немесе бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын өзге
ұйымдарға орналастырады. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын немесе уақытша келген шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдарға,
босқындарға медициналық-санитарлық көмек көрсету ережесіне сай босқындардың
тегін медициналық көмектің кепілді көлеміне құқығы бар.
Дегенмен, босқын балаларға мемлекеттік көмек беру және оларды
әлеуметтік қорғау жүйеленбеген.
Өкінішке орай, білім беру саласын реттейтін кейбір нормативтік
құқықтық актілерде Конвенцияның нормаларын бұзатын бірқатар нормалар орын
алған. Мұқтаж азаматтарға олардың білім алу кезеңінде берілетін әлеуметтік
көмектің мөлшерлері мен көздері туралы Үкімет қаулысымен мынадай тәртіп
айқындалған, оған сәйкес мемлекет білім алу кезеңінде азаматтардың мынадай
санаттарын: жетім-балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларды; кемтар балаларды, мүгедек және туғанынан мүгедек балаларды
интернаттық ұйымдарда тұратын мүгедек балаларды қамтуға арналған шығыстарды
көтереді. Осы қаулымен Білім туралы Заңның көп балалы отбасыларындағы
балалармен қоса, барлық мүгедек балаларға әлеуметтік көмек көрсетуді
көздейтін нормасының аясы тарылған, бұл олардың білім алу кезіндегі
мемлекет көмегіне құқығын бұзып отыр.
Дегенмен, халықаралық стандарттармен кепілдік берілген, мемлекет
тарапынан неғұрлым ауқымды көмекті және қолдауды қамтамасыз ететін бірқатар
ұлттық заңнама нормалары бар. Атап айтқанда, Конвенцияның
28-бабы мемлекеттің тегін және міндетті бастауыш білім берумен қамтамасыз
ету және тегін орта білім беру жөніндегі міндеттемесін көздейді, ал ҚР
Конституциясының 30-бабына сәйкес Қазақстан Республикасында орта білім алу
міндетті. Азаматтың мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін
жоғары білім алуға құқығы бар. Осылайша, заңнама Конвенция нормаларын
кеңейте отырып, азаматтардың тек тегін бастауыш білім ғана емес, сонымен
бірге тегін орта білім алуына да кепілдік береді.
Балалардың құқықтарын іске асыруға балалардың әскери қақтығыстарға
қатысуына, балаларды сатуға, балалар жезөкшелігі мен балалар
порнографиясына қатысты Қазақстан бекіткен Бала құқықтары туралы
конвенцияға Факультатив хаттамалары да жәрдемдеседі [22].
Өткен жылғы мамырда Қазақстанның балаларды сатуға, балалар жезөкшелігі
мен балалар порнографиясына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияға
Факультатив хаттамасын іске асыру жөніндегі есебі дайындалып, БҰҰ-ға
жіберілді. 2004 жылғы қарашада Қазақстан БҰҰ-ның Адамдарды сатуға және
үшінші тұлғалардың жезөкшелікке пайдалануына қарсы күрес туралы
Конвенциясына қол қойды, бұл адамдарды сатудың басты құрбандары балалар
болып табылатындықтан, балалар құқықтарының қорғалуын жақсартуға тиіс.
Осыған байланысты Көші-қон жөніндегі халықаралық ұйымның қатысуымен
Қазақстаннан, Қазақстанға, Қазақстан арқылы және Қазақстанның ішінде
адамдарды сатуға (трафигіне) қарсы күрес шарасын іске асыру жалғасын
табуда. Ол құқық қорғау органдары мен прокуратура органдарының
қызметкерлерін әлемдік тәжірибені ескере отырып, трафиктің алдын алу
әдістемесіне үйретуді, трафик мәселелері жөніндегі ұлттық заңнаманы
жетілдіруді, сондай-ақ трафик құрбандарына көмек көрсетуді көздейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің адамды сатуға қарсы күрес, қылмысты
болдырмау және оның алдын алу жөніндегі 2004-2005 жылдарға арналған іс-
шаралар жоспары туралы Үкіметтің 2004 жылғы 24 ақпандағы № 219 қаулысын
іске асыру жөнінде жұмыс жүргізілуде. Үкіметтің ағымдағы жылғы 3 маусымдағы
қаулысымен Парламентке Қазақстан Республикасының адамдарды сатуға қарсы
әрекет жасау мәселелері жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасы жіберілді. Алайда, БҰҰ-ның
Ұлтаралық ұйымдасқан қылмыстылыққа қарсы Конвенциясы бекітілмеген күйде
қалып отыр.
Қазақстан Республикасы бекіткен, балалардың әскери қақтығыстарға
қатысуына қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияға Факультатив хаттама 18
жасқа толмаған балалардың әскери қақтығыстарға тікелей қатысуына және
әскери күштер қатарына міндетті түрде шақырылуына жол берілмеуін
жариялаған. Осы хаттаманың нормалары Қазақстан Республикасындағы балалар
құқықтары туралы Заңның баланы әскери іс-қимылдарға, әскери қақтығыстарға
қатысуға тартуға, балалардың әскери құрылымдарын құруға тыйым салатын 41-
бабына енгізілген. Өзге тәсілдермен немесе жолдармен шабуылға қарсы тұру
мүмкіндігі болмаған кезде, әскери қызметшінің өміріне қауіп төндіретін
қарулы шабуыл жасау, қарулы қарсылық білдіру немесе топтық шабуыл жасау
жағдайларын қоспағанда, кәмелетке толмағандарға қатысты қару-жарақ
қолдануға тыйым салу Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің
мәртебесі және әлеуметтік қорғау туралы (20-бап) және Әскери полиция
органдары туралы (12-бап) Заңдарында бекітілген, онда сонымен бірге
адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін шабуыл жасау, топтық
шабуыл жасау не қарулы қарсылық білдіру жағдайларын қоспағанда, жас
балаларға қатысты арнаулы құралдар мен дене күшін қолдануға тыйым салынған.
Кәмелетке толмағандарды әскери қақтығыстар уақытында қорғауға қатысты
Әскери жағдай туралы, Қазақстан Республикасының Қорғанысы және Қарулы
Күштері туралы, Азаматтық қорғаныс туралы Заңдарында әскери жағдай
кезінде халыққа қатысты қолданылуы мүмкін жалпы шаралар ғана айтылған, ал
балаларға қатысты қандай да бір арнайы шаралар бекітілмеген.
Халықаралық құқық қорғау стандарттарын енгізу саласындағы негізгі проблема
олардың бар екендігі туралы хабардарлықтың төмендігі болып қалуда. Бөлімнің
басында айтылғандай, БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі Комитеті өзінің
Қазақстанға берген Ұсынымдарында осы жайлы Бала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz