Еңбек гигиенасы. Оқу құралы

Шартты қысқартулар тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . ... ... ... ... .4
1. Еңбек гигиенасы ғылым ретінде, даму тарихы. Еңбек гигиенасы
облысындағы мемлекеттік санитарлық қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Өндірістік токсикология негізі. Өндірістік улар
және уланулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3. Өндірістегі аурушандық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. 51
4. Өнеркәсіптегі ескертпелі санитарлық қадағалау... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
5. Тау.кен өндірісіндегі еңбек гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
6. Металлургия өндірісіндегі еңбек гигиенасы ... ... ... ... .. ... ... ... . ... ... ... ... ... . 91
7. Ауыл шаруашылығындағы еңбек гигиенасы ... ... ... ... . ... ... ... .. ... ... ... ... .. 105
8. Құрылыс және құрылыс материалдары өндірісіндегі
еңбек гигиенасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . ... ... ... ..115
9. Жасөспірімдер және әйелдер еңбегінің еңбек гигиенасы.. ... ... ... . ... ... ... ..132
10. Машина құрылысы өнеркәсібіндегі еңбек гигиенасы ... ... ... . ... ... ... ... .. ... 141
11. Тесттік тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 156
Негізгі әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...168

Кіріспе. Ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) қойылған проблемалардың ішін-де ең күрделі және жан-жақты проблемасы болып ҒТП адамның тағдырына әсері саналады.
ДДҰ (дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы) және халықаралық еңбек ұйымы мәлімдемелері бойынша дүние жүзінде жылына өндірістерде шамамен 120 млн. келеңсіз оқиғалар болады екен, оның ішінде 200 мыңнан көбі өліммен аяқталады. Әртүрлі кәсіптік әсерлермен байланысты 68 ден 157 млн. дейін кәсіптік аурулардың жаңа оқиғалары тіркеледі.
Планета халқының 40-50%-ы жұмыс жағдайында физикалық, химиялық, биологиялық, экономикалық, ал соңғы жылдарда психоэмоционалдық стресстік факторлардың әсеріне ұшырайды.
Шамамен 100 000 химиялық заттар (оның ішінде 3000 аллергендік және 300 канцерогендік факторлары), 50 шақты физикалық сипатты факторлары, 20 шақты қолайсыз эргономикалық жағдайлары және жұмыс орнындағы денелік салмақтар, көптеген психологиялық және әлеуметтік проблемалары еңбек жағдайы тұрғысынан қауіпті деп саналып, өзімен бірге кәсіптік аурулардың даму қауіпін, стресстік реакцияларды, мертігуді, жұмысына деген қанағаттанбаушылықты және соңында материалдық жағдайының нашарлауына әкеледі.
Осылардың барлығы экономикалық шығынды өсіреді, ол шамамен жалпы ұлттық өнімнің 10-15% алады екен.
Осыған қарамастан дамушы елдердің жұмысшыларының тек 5%-ы ғана, ал дамыған елдерде 50%-ға дейін жұмысшылары жақсы ұйымдастырылған еңбек гигиенасы мен медицинасының көмегін алу мүмкіншілігі бар.
ҒТП Республиканың алға қойып отырған жаңа технологияларының дамуын жүзеге асырушы басты құрал ретінде рөл атқарады. Республикамыздың алдында өте күрделі және жауапты міндеттер қойылып отыр – ол қысқа уақыт ішінде өнеркәсіптің магистралды бағыттағы салаларын жетілдіріп, ғылым мен техниканың жетістіктерін еліміздің халық шаруашылығына қолдану.
Халық шаруашылығын қарқынды түрде дамыту, жаңа энергия көздерін, өте жоғары және өте төмен қысымдарды және температураларды, улы және агрессивті агенттерді қолданумен, технологиялық процестердің орасан зор жылдамдықта өтуімен тығыз байланысты. Осылардың барлығы еңбек өнімділігін көп қайтара өсіріп, өзіне сақтықпен, жан-жақты тұжырымдалған ғылыми тұрғыдан қарауды талап етеді. Тек осындай жағдайда ғана қоғам алдына қойған нәтижелеріне анық жете алады, тек нәтижесі белгісіз немесе қауіпті болуы мүмкін шараларды қолданбауы керек.
Қазіргі таңда еңбек гигиенасы алдында жаңа міндеттер туды – ол жұмысшылардың организміне қарқындылығы төмен өндірістік факторлардың, еңбектің механикаландырылған,. автоматтандырылған түрлерінің және тіпті еңбек процесстерін роботтандырудың әсерлерін зерттеу болып келеді.
Өкінішке орай, жаңа нарықтық қатынастарына көшу жаңа мәселелерді тудырды.
Қазіргі таңда экономиканың мемлекеттік секторындағы күйзелістің өсу жағдайларында, халық шаруашылығының барлық салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына және жұмысшылар санының азаюына қарамастан (кейбір мәлімдемелер бойынша 2 есе), еңбек жағдайының нашарлануы тұрақты өсіп келеді, ал өнеркәсіптердегі еңбек жағдайының нашарлануы тұрақты өсіп келеді, ал өнеркәсіптердегі еңбек жағдайын қазіргі стандарттарға сәйкесті жақсарту бойынша шараларды жүргізу одан да зор проблемаға айналып отыр – бұл үшін қажетті қаражаттар жоқ. Өнеркәсіптердің басты салаларында жағымсыз еңбек жағдайларында жұмыс істеушілердің саны біртіндеп өсіп келуде. Мұндай зиянды жағдайларда жұмыс істеушілердің ең жоғары үлесі өнеркәсіптерге келіп отыр (66%). Әсіресе қиын жағдай көмір өнеркәсібінде құралған, мұнда санитарлық-гигиеналық нормалары орындалмайтын жағдайда жұмысшылардың 79%-ы еңбек етеді, осындай жағдайлар жалпы және кәсіптік патологиялардың және де өндірістік мертігудің маңызды өсуіне ықпал жасап отыр. Тек келеңсіз оқиғалардың 1994 жылғы материалдық шығыны 5 млн теңгеден асып кетті.

1. Абдрашитова Е.В. Обоснование предельно допустимой концентрации нового стимулятора роста растений Т-86 в воздухе рабочей зоны //Гигиена и санитария.-1999.-№5.-С.31-33.
2. Абдрашитова Е.В. Обоснование предельно допустимой концентрации ТЖ-85 в воздухе рабочей зоны при применении в сельском хозяйстве //Гигиена и санитария.-1999.-№4.-С.21-23.
3. Аденинская Е.Е. Заболеваемость профессиональной нейросенсорной тугоухостью у рабочих в Ростовской области //Мед.труда и промэкология. – 2003. - №1. - С.30-33.
4. Алексеев С.В., Усенко В.Р. Гигиена труда. – М.:Медицина,1988,-576 с.
5. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә., Есалиев А.А., Бектұрғанов Р.С. Өмір сүру ортасының жұмысшылар денсаулығына әсері //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. – 323-325 б.
6. Алтынбеков Б.Е., Бөлешов М.Ә., Есалиев А.А., Жақсыбаева Ж.Б. Қорғасын өндірісі жұмысшыларының еңбек ету жағдайы мен уақытша еңбекке жарамсыздық тудыратын аурушаңдығы //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми-тәжірибелік конференция. - Қарағанды. – 2001. - 6-8 б.
7. Аманбеков Ү.А. Кәсіби ауруларды зерттеудің өзекті мәселелері // Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. - 107-110 б.
8. Аманбеков Ү.А., Баттақова Ш.Б., Отарбаева М.Б. және т.б. Кеншілерде бел-сегізкөз радикулопатиясының пайда болу шарты, таралуы және клиникалық белгілерінің ерекшеліктері //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. - 111-114 б.
9. Ахмедова А.С., Панабергенова М.А. Оценка тяжести труда электролизников цинкового производства //Гигиена труда и профессиональная патология. – 1979. вып. З. –с. 15-17
10. Бекеева С.А. Эксперимент жүзінде көмірлі-кеніш шаңы мен дене бұлшық ет жүктемесі әсерінен бронх-альвеолярлы лаваждың функционалды-метаболизмдік өзгеруі //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. – 350-353 б.
11. Белоскурская Г.И.Влияние на организм основных вредных факторов титанового производства //Здравоохранение Казахстана. – 1976. № 4-с. 51-54
12. Биртанов Е.А. Избранные вопросы клинической токсикологии /Уч.пособие для врачей. – Алматы, 2001. -100 с.
13. Болотнова Т.В., Кирсанкина Е.В. Состояние сердечно-сосудистой системы у рабочих, подвергающихся промышленному воздействию свинца //Гигиена труда и профпатология.:мат.XXXVIII науч.-прак.конф. - Новокузнецк, 2003. - С.27-31.
14. Буданова Л.Ф., Макарова В.Н. Клинические и диагностические аспекты сенсибилизации к промышленному аллергену химической природы //Тер.архив.-1990.-№10.-С.50-53.
15. Бурлакова Е.Б. //Сб."Будущее нации", II ч. Экспертный совет по проблемам народонаселения и стратегии устойчивого развития. -М., 1995. - С.64-68.
16. Бутковская З.М., Смирнов В.В. Разработка рациональных режимов труда и отдыха для машинистов эксковаторов и буровых станков // Мед. труда и пром. экология. - 1996. - №4. - С.21-24.
17. Величковский Б.Т., Фишман Б.Б. Каталитические свойства пыли как критерии ее профессиональной опасности //Гигиена и санитария. - 2000. - №3.- С.25-28.
18. Видякина О.В., Зелди И.П., Киселева Л.Б. Состояние цикла трикарбоновых кислот в легких и печени крыс при ингаляционном воздействии пыли иттриевой ВТСП-керамики //Мед.труда и пром. экология. - 2000. - №7. - С.36-39.
19. Вознесенский Н.К., Чичерин Е.Н. Условия труда и профессиональные заболевания работников латунно-бронзового производства //Мед.труда и пром. экология. - 2000. - №1. - С.6-9.
20. Гигиенические критерии оценки и классификация условий труда по показателям вредности и опасности факторов производственной среды, тяжести и напряженности трудового процесса. АДЗ РК №1.04.001.2000 от 30.11.2000 г. - 96 с.
21. Гимранова Г.Г. Оценка состояния здоровья рабочих нефтедобывающей отрасли и вопросы первичной профилактики //Мед.труда и промэкология. – 2002. - №5. - С.13-16.
22. Гладкова Е.В., Попова Т.Б. Хронические фоновые и предопухолевые заболевания органов дыхания в производственных контингентах, контактирующих с промышленными канцерогенами // Тер.архив.-1990.-№10.-С.53-56.
23. Голиков С.Н., Саноцкий И.В., Тиунов Л.А. Общие механизмы токсического действия. -Л., Медицина, 1986.
24. Головкова Н.П., Михайлова Н.С., Бочкарева А.И. и др. Влияние условий труда и климатических факторов на распространенность болезней органов дыхания у работающих на севере //Мед.труда и пром. экология. – 2002. - №4. - С.8-13.
25. Гумарова Ж.Ж. Хром в крови и моче при остром пероральном отравлении его соединениями //Здравоохранение Казахстана.-1995.-№1.-С.41-43.
26. Декларация по охране здоровья всего работающего населения. Второе совещание сотрудничающих центров ВОЗ по охране здоровья работающего населения // Мед.труда и пром.экология. –1995.-№6. -С.1-4.
27. Джангозина Д,М., Кулкыбаев Г.А., Таткеев Т.А. Метаболические, нейрогуморальные аспекты и мутационный профиль при вибрационной болезни у шахтеров-угольщиков //Гигиена и санитария. – 2003. - №2. - С.22-26.
28. Джангозина Д.М. Цитогенетические и клеточно-молекулярные изменения при воздействии некоторых производственных факторов //Мед.труда и пром. экология. – 2002. - №11. - С.20-24.
29. Догле Н.В., Юркевич А.Я. Заболеваемость с временной утратой трудоспособности. М.: Медицина, 1984.
30. Домшлак М.Г., Чиркова Е.М., Стрекалова Э.Е. //Сб."Лабораторные животные в мед.исследованиях" -Тез.докл.конф. -М., 1974. -С.42-44.
31. Измеров Н.Ф, Ткачев В.В, Войминский А.С //Гигиена тру¬да.-1990.- N1.- С.1-7
32. Измеров Н.Ф. Актуальные проблемы медицины труда и промыш¬ленной экологии //Медицина труда и промышленная экология. - 1996. - N1. - 1-4.
33. Измеров Н.Ф., Суворов Г.А. Проблема общей вибрации в свете новых концепций медицины труда //Критерии оценки влияния общей вибрации на организм человека: 3-е Межд.раб.совещание.-М.- 1993.-С.2-12.
34. Изтлеуов М.К. Окислительный метаболизм при хромовой интоксикации на фоне разнохарактерного питания //Медицина и экология.-2003.-№2.-С.107-110.
35. Исмаилова А.А. Санитарно-гигиеническая характеристика запыленности рабочих мест угольных шахт //Современные проблемы профзаболеваний бронхолегочной системы.:мат.межд.науч.конф. -Караганда, 2001. -С.59-64.
36. Исмаилова А.А., Құлқыбаев Ғ.Ә., Гребенева О.В. және т.б. Шу факторының әсері кезіндегі кеншілердің психофизиологиялық статусы //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. – 46-50 б.
37. Исмаилова А.А., Құлқыбаев Ғ.Ә., Гребенева О.В. және т.б. Шу факторының әсері кезіндегі кеншілердің психофизиологиялық статусы //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. – 46-50 б.
38. Казначеев В.П., Баевский Р.М. Берсенова А.П. Донозологическая диагностика в практике массовых обследований населения. –Л.: Медицина, 1980. – 208с.
39. Капцов В.А. Медицина труда и экология: основные направления современной профилактики //Мед.труда и пром. экология. - 1995. - №2. -С.1-4.
40. Каспаров А.А. Гигиена труда. –М.:Медицина, 1988.-367 с.
41. Келина Н.Ю., Безручко Н.В. Токсикология в таблицах и схемах /Уч.пособие. –Ростов н/Д: Феникс, 2006. – 143 с.
42. Коневская Л.А., Семенникова Т.К. и др. Изучение процессов адаптации у рабочих металлургов. ///Медицина труда, 1988, № 4. –с. 34-38.
43. Красовский В.О. Некоторые обобщения опыта организации аттестации рабочих мест по условиям труда //Медицина труда, 1988. -№3. –с. 25-30.
44. Красовский В.О. Новое направление в концепции профессионального риска – диагностика трудового долголетия человека //Мат.ХХХVІІІ науч-прак.конф.-Новокузнецк, 2003. -С.68-72.
45. Ксилицына В.В. Оценка состояния здоровья рабочих энергетических и угледобывающих предприятий //Гигиена труда и профпатология.:мат.XXXVIII науч.-прак.конф. - Новокузнецк, 2003.- С.169-171.
46. Кудрин В.А., Прохоров А.А. Заболеваемость с временной нетрудоспособностью строителей железнодорожных тоннелей //Гигиена и санитария. – 2003. - №2. - С.27-29.
47. Куленова Г.Б. Особенности изменения реовазографических показателей у работающих цеха агломерации свинца //Здоровье и болезнь. - 2003. - №4. - С.19-23.
48. Кулкыбаев Г.А. Проблемы охраны здоровья работающего населения Республики Казахстан //Гигиена труда и мед.экология. –2003. -№1. -С.3-11.
49. Кулкыбаев Г.А., Абдикулов А. Гигиеническая характеристика условий труда на угольных разрезах. -Караганда. 1995. -55с.
50. Кулкыбаев Г.А., Байманова А.М., Ахметова А.Ж. Влияние угольно-породной и полиметаллической пыли на генеративную функцию горнорабочих //Астана медициналық журналы. – 2003. - №2. - С.46-48.
51. Кулкыбаев Г.А., Карабалин С.К. Распространенность пылевых заболеваний легких в Казахстане //Современные проблемы профзаболеваний бронхолегочной системы.:мат.межд.науч.конф. -Караганда, 2001. - С.86-91.
52. Кундиев Ю.И., Каракатян А.Н., Кржановская М.В. //Динамика здоровья женщин занятых в сельском хозяйстве Украины. Медицина труда-2000. -№4 –С.1-4
53. Кундиев Ю.И., Лубянова И.П. Современные методы диагностики и мониторинга перегрузки организма железом при его ингаляционном поступлении //Мед.труда и пром. экология. - 2000. - №6. - С.30-32.
54. Кундиев Ю.И., Фрумин Г.Т. Хронотоксикологическая классификация хими-ческих веществ по их действию через кожу //Вестник АМН СССР. -1991. -№1. –С.51-53.
55. Куценко Г.И., Здольник Т.Д. Заболеваемость рабочих болезнями органов пи-щеварения в условиях воздействия свинца //Гигиена и санитария. – 2003. - №2. - С.31-34.
56. Ларионов Ю.М., Бройтман В. Н., Курышкин В.И. Гигиенические особенности условий труда испытателей тяжелой сельхозтехники //Медицина труда, -199. -№10. –С.32-34
57. Ластков Д.О. Физиолого-гигиеническая оценка комбинированного воздействия на горнорабочих локальной вибрации, шума и нагревающего микроклимата //Мед.труда и пром.экология.-1998.-№4.-С.4-8.
58. Линева О. Н., Засыпкин М.Ю.Экономические аспекты репродуктивного здоровья женщин //Медицина труда -1994. №3 – С.43-48.
59. Литовская А.В., Егорова И.В. Состояние иммунной системы работающих в условиях влияния биологического, химического и физического фактора //Мед.труда и пром. экология. – 2000. - №2. - С.8-11.
60. Мамырбаев А.А. Проблемы и задачи профилактической токсикологии. //Здравоохранение Казахстана. -1994. -№4. –С.13-15.
61. Медицина труда. Под.ред. проф. Н.Ф.Измерова, А.А.Каспарова. М.Медицина, 2002г, 184-390с.
62. Меньшов А.А. Основные закономерности реакции организма на комбинированное воздействие физических факторов //Х. Украинский съезд гигиенистов. –К.:Б. И., 1981. –с. 257-259
63. Мойкин Ю.В., Киколов А.И., Тхоревский В.И. и др. Психофизиологические основы профилатики перенапряжения.-М.:Медицина,1987.-256 с.
64. Наумова А.П., Чеботарев А.Г., Лосик Т.К. Характеристика факторов производственной среды и состояния здоровья рабочих при открытой добыче вольфрамомолибденовых руд. //Мед.труда и пром. экология. – 2000. - №7. - С.8-14.
65. Омарова Д.К., Нищий Р.А. Динамика основных гемодинамических показателей у рабочих при рафинировании свинца //Здоровье и болезнь. - 2003. - №4. - С.14-19.
66. Онаев С.Т. Бейімделген кеншілер организмін гигиеналық-физиологиялық тұрғыдан бағалау //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. – 74-78 б.
67. Онаев С.Т., Әбдіқұлұлы Ә., Гребенева О.В. «Испат-Кармет» көмір шахтасындағы кеншілер организмдерінің функционалдық жағдайын эксперименттік жағдайда болжамдау //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. - 71-73 б.
68. Панкова В.Б., Степанов С.А., Белякова Н.А. и др. Клиническая апробация гигиенических критериев оценки условий труда //Гигиена и санитария. – 2000. - №2. - С.26-28.
69. Ремизов Ю.А., Тартаковская Л.Я., Самохвалова Г.Н. Гигиеническая оценка воздействия вибрации и мышьяка на горнорабочих, занятых добычей мышьяксодержащей руды //Мед.труда и пром. экология. - 1996, №12. - С.25-27.
70. Розенблат В.В. Утомление //Руководство по физиологии труда.-М.:Медицина,1983. - С.227-250.
71. Руководство к лабораторным занятиям по гигиене труда /Под ред. З.И. Израэльсона, Н.Ю. Тарасенко. –М.: Медицина, 1981. -482с.
72. Руководство к лабораторным занятиям по гигиене труда: Учебное пособие /Н.А. Жилова, В.Ф. Кирилов, В.Р. Кучма и др. /Под ред., В.Ф. Кирилова. –М.:Медицина, -1993. – 336с.
73. Руководство к практическим занятиям по гигиене труда: Учебное пособие /Под ред. В.Ф. Кирилова, 2-е изд., перераб. и дополн. –М.Медицина, -2001. – 400с.
74. Руководство по гигиене труда /Под общ.ред. академика АМН СССР Н.Ф.Измерова. в 2-х томах., М.:Медицина.-1987.
75. Руководство по профессиональным заболеваниям. Под ред. Н. Ф. Измерова М., Медицина, 1993., Т-1. – 320 с.
76. Саноцкий И.В., Гродецкая Н.С.//Токсикол.вестник. -1997.- N6. -С.8-12.
77. Саноцкий И.В.//Токсикол.вестник. -1997. -N6. -С.2-8.
78. Солонин Ю.Т., Козловский В.А., кузнецов З.И. Типовые режимы труда и отдыха анодчиков и электролизников в производстве цинка //Вопрсоы гигиены и профессиональный патологий в цветной и черной металлургии.–1981. Вып.З. –С.7-11.
79. Справочник по гигиене труда. /Под ред. Б.Д. Карпова, В.Е. Ковшило. -2-е изд. доп. и перераб . –Л.:Медицина -1979. -448с.
80. Суворов Г.А., Афанасьева Р.Ф., Пальцев Ю.П., Прокопенко Л.В. Регламентация физических факторов. Итоги и перспективы // Мед.труда и пром.экология.-1998.-№6.-С.26-35.
81. Суворов Г.А., Афанасьева Р.Ф., Пальцев Ю.П., Прокопенко Л.В. Регламентация физических факторов. Итоги и перспективы //Мед.труда.-1998. -№6. -С.26-35.
82. Суворов Г.А., Старожук И.А., Тарасова Л.А. Общая вибрация и вибрационная болезнь. –2000. -151 с.
83. Суворов Г.А., Чеботарев А.Г. Задачи по оздоровлению условий труда и профилактике заболеваний рабочих подземных рудников на современном этапе// Мед.труда и пром.экология.- 1998. - №2.- С.-1-5.
84. Суворов Г.А.,Рукавишников В.С., Панков В.А. Оценка условий труда и характеристика распространенности вибрационной болезни среди горнорабочих Крайнего Севера //Мед.труда и пром.экология.-1994.-№9.-С.1-4.
85. Суворов Г.А.., Прокопенко Л. Вибрация и защита от нее. -Москва, 2001.-230 с.
86. Тартаковская Л.Я., Самохвалова Г.Н., Антропов А.Г. и др. Гигиена и профпатология в горнометаллургическом производстве //М.: Медицина,1990. - С.57-60.
87. Тәткеев Т.Ә. Діріл қаупі бар мамандықтардың қауіпсіз өтіл концепциясы //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер. - Қарағанды, 2001. -94-98 б.
88. Тәткеев Т.Ә. Жер асты кен өндіру барысында жұмысшыларға әсер ететін жайсыз факторларды гигиеналық бағалау //Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы еңбек гигиенасының өзекті мәселелері.:ғылыми конф.матер.-Қарағанды, 2001.- 89-93 б.
89. Токсикологическая химия. Учебник для вузов. /Под ред.профессора Т.В.Плетеневой. -2-е изд.,испр. –М.:ГЭОТАР-Медиа, 2005.-512 с.
90. Токсикометрия химических веществ, загрязняющих окружающую среду./ Под ред. А.А.Каспарова, И.В.Саноцкого. -М., 1986.

91. Тотанов Ж.С., Голдобин В.Н., Кошимбаева С.А. Условия труда и заболеваемость с временной утратой трудоспособности работающих при современной технологии получения свинца //Здоровье и болезнь. – 2003. - №1. - С.20-26.
92. Устюшин Б.В., Борисенкова Р.В., Луценко Л.А. Гигиена и физиология труда горнорабочих при добыче полиметаллических руд на Крайнем Севере //Гигиена и санитария. – 1998. - №1. - С.7-9.
93. Чеботарев А.Г., Наумова А.П. Заболеваемость с временной утратой трудоспособности рабочих при подземной и открытой добыче руд //Мед.труда и пром. экология. – 1998. - №2. - С.21-26.
94. Шевцова В.М. Физиологические механизмы формирования адаптационно-компенсаторного процесса при воздействии локальной вибрации в сочетании с шумом и пылью //Мед.труда и пром. экология. - 2000. - №2. - С.18-23.
95. Allen DG., Zu I.A., Westerbblad H. The effects of fatigul on infracellular calcium measured with fura-2 in isolatid single musde fibru from Xenopus // J.Appl. Phusiol. - 1989. - V.414. - P.49.
96. Bangsbo J., et al. Elevated musle acidity and energy prodaction during exhaustive exercise in humans //Amer.J.Physiol.-1992.-V.263.-N4.-P.891-899.
97. Bosnev V., Stoyneva Z. Parkinsonism and occupational risk factors //Acta med.bulg. – 1998. -Vol.25. - P.48-51.
98. Buianov E. Novikova T. Noise and vibration on agriculture mashines and prophilaxis their infiuense on mehanizers // Int.symp.- Transport noise and vibration- St.Peterburg, Russia.-1992.-52-53.
99. David Geoff. Preventing work-related musculoskeletal disorders //Safety and Health Pract. – 1999. -Vol.17, №7. - P.4-6.
100. Devis J.M. et al.//Occupational Health in the chemical industry. XXI Medichem Congress 18-21 October 1994. - Melbourne, Australia. - P. 106-125.
101. Dupius H., Zerlett G. Forschungsbericht Ganzkorper Schwingungen. Beanspruchung des Menchen durch mechanische Schwingungen.- Berlin, 1984.-147 p.
102. Hollander J.,Fiebig R.,Gore M.,Bejma J et all. Superoxide dismutase gene expression in skeletae muskle: Fiber specifie adaptation to endurance training // Amer.J.Physiol. – 1999. – 277, №3. - Pt2. – С.856-862.
103. Knapik J., et.al. Metabolic end cadiorespiratory parameters during three consecutive doys of ex hausive runinng // J.Sport.Med. - 1990. -30. -N2. - P.132-137.
104. Kowalska, Sulkowski W. Uzkodzenia uchawewnetrznego w respole webrocyjnum wywolanym dzialaniem widrocji miejsscowil.- Med.pracy.-1989.- 40, N3.- S.4-6.
105. Polenda J. Reallocation of calcoum during activation of skiletal mascl cell contpaction // Physiol. Res. - 1991.-V.40. - Р.183.-193
106. Seidel N. et all. On human response to prolonged repeated whole-body vibrations //Ergonomics.-1980.-Uol.23, № 3. - P.191-211.
107. Svitek, D.: Hodnotenie hluku v pracovnom prostveri a ich pesudenie. // B: “Realizacia ochrany opatreni v oblasti hluku a vibracii”. - Bratislava, Dom techniky CSVTS. – 1987. - 136-154.
108. Turcotte R.a., Guelslati H., Gardiner P.F. Calcium activation propertties of myofibrillar Atp-asa from from fatigued ratplantaris //Comp.Biochem. and Physiol. - 1991. -V.100, № 4. - P.187-192.

Пән: ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности), Защита труда
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 155 бет
Таңдаулыға:

еңбек гигиенасы ғылым ретінде, даму тарихы. еңбек гигиенасы
облысындағы мемлекеттік санитарлық қадағалау

Кіріспе. Ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) қойылған проблемалардың
ішін-де ең күрделі және жан-жақты проблемасы болып ҒТП адамның тағдырына
әсері саналады.
ДДҰ (дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы) және халықаралық еңбек ұйымы
мәлімдемелері бойынша дүние жүзінде жылына өндірістерде шамамен 120 млн.
келеңсіз оқиғалар болады екен, оның ішінде 200 мыңнан көбі өліммен
аяқталады. Әртүрлі кәсіптік әсерлермен байланысты 68 ден 157 млн. дейін
кәсіптік аурулардың жаңа оқиғалары тіркеледі.
Планета халқының 40-50%-ы жұмыс жағдайында физикалық, химиялық,
биологиялық, экономикалық, ал соңғы жылдарда психоэмоционалдық стресстік
факторлардың әсеріне ұшырайды.
Шамамен 100 000 химиялық заттар (оның ішінде 3000 аллергендік және 300
канцерогендік факторлары), 50 шақты физикалық сипатты факторлары, 20 шақты
қолайсыз эргономикалық жағдайлары және жұмыс орнындағы денелік салмақтар,
көптеген психологиялық және әлеуметтік проблемалары еңбек жағдайы
тұрғысынан қауіпті деп саналып, өзімен бірге кәсіптік аурулардың даму
қауіпін, стресстік реакцияларды, мертігуді, жұмысына деген
қанағаттанбаушылықты және соңында материалдық жағдайының нашарлауына
әкеледі.
Осылардың барлығы экономикалық шығынды өсіреді, ол шамамен жалпы ұлттық
өнімнің 10-15% алады екен.
Осыған қарамастан дамушы елдердің жұмысшыларының тек 5%-ы ғана, ал
дамыған елдерде 50%-ға дейін жұмысшылары жақсы ұйымдастырылған еңбек
гигиенасы мен медицинасының көмегін алу мүмкіншілігі бар.
ҒТП Республиканың алға қойып отырған жаңа технологияларының дамуын
жүзеге асырушы басты құрал ретінде рөл атқарады. Республикамыздың алдында
өте күрделі және жауапты міндеттер қойылып отыр – ол қысқа уақыт ішінде
өнеркәсіптің магистралды бағыттағы салаларын жетілдіріп, ғылым мен
техниканың жетістіктерін еліміздің халық шаруашылығына қолдану.
Халық шаруашылығын қарқынды түрде дамыту, жаңа энергия көздерін, өте
жоғары және өте төмен қысымдарды және температураларды, улы және агрессивті
агенттерді қолданумен, технологиялық процестердің орасан зор жылдамдықта
өтуімен тығыз байланысты. Осылардың барлығы еңбек өнімділігін көп қайтара
өсіріп, өзіне сақтықпен, жан-жақты тұжырымдалған ғылыми тұрғыдан қарауды
талап етеді. Тек осындай жағдайда ғана қоғам алдына қойған нәтижелеріне
анық жете алады, тек нәтижесі белгісіз немесе қауіпті болуы мүмкін
шараларды қолданбауы керек.
Қазіргі таңда еңбек гигиенасы алдында жаңа міндеттер туды – ол
жұмысшылардың организміне қарқындылығы төмен өндірістік факторлардың,
еңбектің механикаландырылған,. автоматтандырылған түрлерінің және тіпті
еңбек процесстерін роботтандырудың әсерлерін зерттеу болып келеді.
Өкінішке орай, жаңа нарықтық қатынастарына көшу жаңа мәселелерді
тудырды.
Қазіргі таңда экономиканың мемлекеттік секторындағы күйзелістің өсу
жағдайларында, халық шаруашылығының барлық салаларында өндіріс көлемінің
қысқаруына және жұмысшылар санының азаюына қарамастан (кейбір мәлімдемелер
бойынша 2 есе), еңбек жағдайының нашарлануы тұрақты өсіп келеді, ал
өнеркәсіптердегі еңбек жағдайының нашарлануы тұрақты өсіп келеді, ал
өнеркәсіптердегі еңбек жағдайын қазіргі стандарттарға сәйкесті жақсарту
бойынша шараларды жүргізу одан да зор проблемаға айналып отыр – бұл үшін
қажетті қаражаттар жоқ. Өнеркәсіптердің басты салаларында жағымсыз еңбек
жағдайларында жұмыс істеушілердің саны біртіндеп өсіп келуде. Мұндай зиянды
жағдайларда жұмыс істеушілердің ең жоғары үлесі өнеркәсіптерге келіп отыр
(66%). Әсіресе қиын жағдай көмір өнеркәсібінде құралған, мұнда санитарлық-
гигиеналық нормалары орындалмайтын жағдайда жұмысшылардың 79%-ы еңбек
етеді, осындай жағдайлар жалпы және кәсіптік патологиялардың және де
өндірістік мертігудің маңызды өсуіне ықпал жасап отыр. Тек келеңсіз
оқиғалардың 1994 жылғы материалдық шығыны 5 млн теңгеден асып кетті.
1996 жылғы кәсіптік патологияның 433 оқиғасы тіркелген, мұнда ең
жоғарғы үлесі көмір саласы кәсіпорындарына келеді (90%).
Қарағанды облысы бойынша жалпы кәсіптік сырқаттанушылықтың құрылымында
алдыңғы орындарды жоғарғы концентрациядағы шаңның және зиянды заттардың
әсерінен туған тыныс органдарының аурулары (39,5%), перифериялық нерв
жүйесінің аурулары (25%) және діріл ауруы (16,4%) алып отыр.
Жалпы кәсіптік сырқаттанушылықтың өсуі, негізінен еңбектің
қанағаттанарлықсыз жағдайларымен байланысты. Мысалы, Қарағанды облысы
бойынша санитарлық-гигиеналық нормаларына сай келмейтін еңбек жағдайларында
шамамен 90 мың. адам жұмыс істейді, олардың ішінде 16 мыңы әйел адамдар
(олар жалпы жұмысшылар санының 40%-ын алады).
Көмір және металлургия өнеркәсібінің ең көп тараған және негізгі
кәсіптерінің еңбек жағдайына талдау жүргізу нәтижелері шаңдану бойынша
көрсеткішінің өте қанағаттанарлықсыздығын айқындап отыр. Кеншілер мен
металлургтар ШРЕК-тен 40-50 есе асып кететін шаңның әсеріне ұшырайды екен,
көптеген жұмысшылар химиялық заттардың ШРЕК-дан әлде қайда асып кететін
жағдайында еңбек етеді: көміртегі тотығы бойынша 3 есе, күкіртті ангидрид –
4 есе, темір тотығы 7 есе, хром ангидриді – 30 есе, марганец – 5 есе.
Маңызды алаңдатушылықты өндірістік ортаның шу және діріл сияқты
физикалық факторларының әсері тудырып отыр. Облыстың кәсіпорындарында шу
және діріл жағдайларында 26 мыңнан көп адамдар еңбек етуде.
Республикамызда қанағаттанарлықсыз еңбек жағдайы себебінен кәсіптік
аурулар мен кәсіптік уланулардың өсу тенденциясы байқалып отыр:
қорғасынмен, фосформен, хроммен, сынаппен және басқа өнеркәсіптік улармен
улануы өсуде, әсіресе көмір, қара және түсті металлургия кәсіпорындарында.
Қазақстанда қазіргі таңда әртүрлі этиологиясы созылмалы сырқаттарымен
3,5 млн адам есепке алынған.
Осы күнге дейін көп факторлық әсер сұрағы шешілмеген, оның ішінде
кәсіптік қауіпті бағалау сұрағы.
Сонымен, еңбек сипаты немесе өндірістік жағдайы адамның іскерлігіне
немесе денсаулығына жағымсыз әсер етуі мүмкін, ол өндірістерде кәсіптік
зияндылықтың барын куәлеп отыр.
Еңбек гигиенасында қолданылатын негізгі түсініктер
Еңбек гигиенасы – ол құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастыру-
техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-профилактикалық және басқа да
шараларды қамтитын, еңбек ету процесінде жұмыскерлердің денсаулығын
қамтамасыз ету жүйесі.
Еңбек жағдайы – ол еңбек процесіне адамның денсаулығы мен жұмысқа
қабілеттілігіне әсер етуші өндірістік орта мен еңбек процесінің факторлары
жиынтығы.
Қауіпті өндірістік фактор - әсері белгілі жағдайда жұмыс істеушінің
мертігуіне немесе денсаулығының күрт нашарлауына әкелетін фактор.
Зиянды өндірістік фактор – ол кәсіптік патологияның пайда болуын,
жұмысқа қабілеттіліктің уақытша немесе тұрақты төмендеуін, соматикалық және
инфекциялық аурулардың жиілігінің өсуін, ұрпақтардың денсаулығының
нашарлауын туындата алатын өндірістік орта мен еңбек процесінің факторы.
Зиянды өндірістік факторларға мыналарды жатқызады:
- физикалық факторлар: ауа температурасы, ауа ылғалдылығы және
қозғалысы, иондамаушы электромагниттік сәулелер (ультракүлгін, көзге
көрінетін, инфрақызыл, лазерлік, микротолқынды, радиотолқынды, жіңішке
толқынды) статикалық, электрлік, электромагниттік өрістер, иондаушы
сәулелер, шу, діріл, ультрадыбыс, инфрадыбыс, жарықтану т.б.
Кәсіптік аурулар - өндірістік ортаның жағымсыз факторларының әсерінен
туған аурулар. Екі топтағы ауруларды ажыратады:
1) Аурудың жалғыз ғана этиологиялық факторы - қандай да бір
өндірістік зияндылық болып табылады (мысалы: улы зат, шу,
діріл).
2) Аурулардың себебі болып өндірістік факторлармен қатар,
тұқым қуалаушылық, тұрмыстық және басқа факторлары да
болуы мүмкін, және де олар кәсіптік ауруларға жатады,
егер олардың дамуында үлкен рөлді еңбектің жағымсыз
жағдайлары атқаратын болса (мысалы: қатерлі ісіктер,
өршіген эндокардит, геморрой т.б.)
Басқаша айтқанда, еңбек гигиенасы адамның еңбекке қабілеттілігінің
жоғары деңгейін қамтамасыз ету бойынша, жалпы және кәсіптік
сырқаттанушылықтың және еңбектің басқа да жағымсыз жағдайларын азайту
бойынша ғылыми негіздер мен тәжірибелік шараларды әзірлейтін
профилактикалық медицинаның бір саласы.

Еңбек гигиенасының дамуы тарихы
Көне замандағы ғалымдар мен дәрігерлер әртүрлі кәсіппен шұғылданушы
адам-дарда пайда болатын ауруларды байқаған. Мысалы; Гиппократ (біздің
дәуірге дейінгі 460-377 жж) кен қазушылардың ауруларын бейнелеген. Гален
(б.д.д. 130-200 жж.) қорғасын шаңының адам организміне зиянды әсеріне көңіл
аударған. XVI ғасырда дәрігер-химик Парацельс кеншілердің, құюшылардың
чахоткасы атты ауруды бейнелеген. 1700 жылы италяндық дәрігер, профессор
Рамаццини қол өнер кәсіпшілерінің аурулары туралы кітап шығарып, 50 артық
кәсіпке сипаттама берген (кеншілердің, химиктердің, ұсталардың т.б.)
Бұл еңбекті жазуына ол 50 жыл жұмсап, соңынан осы еңбек көптеген
тілдерде 25 рет қайта басылып шығарылған. Революцияға дейінгі Ресейде
жұмысшылардың денсаулығын қорғау сұрақтары М.В. Ломаносовтың, А.Н.
Никитиннің Ф.Ф. Эрисманның т.б. еңбектерінде орын тапқан.
1763 ж. шыққан Металлургияның немесе тау-кен жұмыстарының алғашқы
құралуы атты еңбегінде М.В. Ломаносов Тау-кен адамдарының еңбегі мен
демалысын қалай ұйымдастыру керектігін, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуін, рудниктерді желдетуін жазған. Дәрігер Никитин А.Н. Жұмысшылар
аурулары және құқық қорғау шаралары атты кітабында 120-дан артық кәсіптің
еңбек жағдайын жазып, сырқаттарды алдын алуына көңіл аударған. Гигиенаның
бірінші профессоры Ф.Ф. Эрисман еңбек гигиенасының дамуына үлкен үлес
қосты. Оның қатысуымен еңбек жағдайлары тексерілген. 1877 жылы Кәсіптік
гигиена немесе ой және дене еңбегінің гигиенасы атты кітабы шығып, еңбек
гигиенасына ғылыми негіздері берілген. Еңбек гигиенасының басты салаларының
бірі – еңбек физиологиясының дамуында басты рольді физиологтар И.М.
Сеченов, И.П. Павлов, Н.Е. Введенский А.А. Ухтомский орындады.
Еңбек гигиенасының бір саласының - өнеркәсіптік токсикологияның
дамуында оның іргетасын қалаушылар Н.С. Правдиннің, Н.В. Лазаревтің,
профессор И.В. Саноцкийдің т.б. еңбектері өте зор.
Санитарлық заңдылықты дайындауда, профилактикалық мекемелерінің, ғылыми
институттарының жүйелерін жасауда, еңбек гигиенасының өзекті мәселелерін
құрастыруда советтік кезеңдегі ірі гигиенистердің қосқан үлестері өте
үлкен. Олар –В.А. Левицкий. С.и. Каплун, З.Б.Смелянский, Н.А. Вичдорчик,
Е.Н. Андреева-Галанина, З.И. Израэльсон, Н.Ю. Тарасенко, Л.К. Хоцянов, А.А.
Летавет т.б.
Қазіргі таңда ТМД мемлекеттерінің жетекші ғалымдары болып еңбек
медицинасы институтының директоры, академик Н.Ф. Измеров, РФ РМҒА мүше-
корр, проф. Саноцкий, В.А. Суворов, профессорлар А.А.Каспаров, А.В. Рощин,
В.Ю. Кириллов, Ф.Ф. Эрисман (1842-1915), А.В. Рощин, В.Ф. Кириллов, В.А.
капцов, В.Г. Артаманова, С.В. Алексеева т.б. саналады.

Қазақстан Республикасында санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің даму
тарихы
Республикамызда санитарлық-эпидемиологиялық қызметінің пайда болу
тарихы Қазақстан аймағында денсаулық сақтау жүйесінің өзінің өсуімен және
жетілуімен тығыз байланысты.
Алғашқы медициналық ғылыми мекемелерінің бірі болып, қиын жылдарда,
1925ж. Қызыл-Орда қаласында ашылған өлкелік санитарлық-бактериологиялық
институты саналады. 1927 жылы РКФСР ХКК Қаулысы шықты Республиканың
санитарлық органдары жөніндегі ережені бекіту туралы. Шынымен бұл күн
денсаулық сақтау құрылымында СЭС-тің дербес орган ретінде туу уақыты болып
келеді.
1930 жылы Республиканың денсаулық сақтау Министрлігінде
санэпидбасқармасы құралды.
1931 жылы Алматы қаласында медицина институты мен денсаулық сақтау және
гигиена ҒЗИ ашылды, соңғысына еңбек гигиенасы мен өнеркәсіптік санитария
сұрақтарын зерттеу жүктелді.
1934 жылы республикада алғашқы рет 2 аудандық СЭС құралды (Алматылық
және Шығыс Қазақстандық).
Революцияға дейінгі Қазақстанда бірде-бір санитарлық дәрігер болмаған.
Республикада өнеркәсіптік санитариясы бойынша бірінші санитарлық дәрігер
болып В.З. Хамитова қызмет істеді, ол Қарағанды қаласында 1935 жылдан
бастап кеншілердің еңбек жағдайын жақсарту сұрақтарымен шұғылданды. Қазіргі
таңда республикада 216 өнеркәсіптік-санитарлық дәрігерлер қызмет атқаруда.
Тоғызыншы бесжылдықтың соңында кәсіпорындарда 431 дәрігерлік-цехтік
учаскілері, 1153 дәрігерлік денсаулық сақтау бөлімшелері, 5760 төсегі бар
45 медико-санитарлық бөлімдері болды.
1939ж. Республикалық бруцеллездің және Алматылық обаға қарсы станциясы
құ-ралды, ал 1940 ж. санитарлық бактериологиялық институт санитарлық-
гигиеналық бөлімі бар эпидемиология және микробиология институтына
айналдырылды. 1940 ж. соңында республикада 232 санитарлық дәрігерлері және
128 эпидемиологтар жұмыс істеді.
1942 ж. Қазақ (қазіргі Алматылық) медицина институтында профильді
гигиеналық кафедралары бар санитарлық-гигиеналық факультет ашылды, ол
гигиеналық кадрларды дайындау проблемасын шешуде маңызды ықпал жасады.
Қазақстанда Алматы қаласында 1944 жылы өлкелік патология ҒЗИ ашылды,
қазіргі ол Гигиена мен эпидемиологияның ғылыми орталығына айналды.
(директоры – м.ғ.д., профессор Б.Н. Айтымбетов).
Республикада еңбек гигиенасының сұрақтарын жүйелі зерттеу 1946 жылдан
бас-талды, мұнда қазақ КСР ҒА жанында, тау-кен кәсіпорындары жұмысшыларның
силикоз сырқатымен күрес жүргізу мақсатымен, кәсіптік гигиенасы және
кәсіптік ауру секторы ашылған, ол соңынан 1950 жылы Өлкелік патология
Институтының құрамына берілді.
1956 ж. бұл сектор еңбек гигиенасы бөліміне және кәсіптік аурулар
бөліміне бөлінеді. Осы маңызды проблемалар бойынша зерттеулердің алғашқы
ұйымдастырушылары болып В.З. Хамитова, Г.И. Тарабаева, А.Г. Алданазаров
саналады.
Зерттеулердің басты тақырыптары силикозбен күрес жүргізу болды. 1952ж.
бастап институт қорғасын зауыттарындағы жұмысшылардың қорғасынмен улануын
зерттеуді бастады. Институтта ғылыми зерттеулерді ұйымдастырудағы басты рөл
Қазақ КСР ҒА академигі, проф. Н.Д. Беклемишевке беріледі, ол көптеген
жылдар бойы институт директорының ғылыми ісі бойынша орынбасары болып
қызмет атқарады.
1958ж. Өскемен қаласында Өлкелік патология институтының еңбек гигиенасы
және кәсіптік аурулар бөлімшесі ұйымдастырылып, ол ғылыми медициналық
базаны Шығыс Қазақстанның түсті металлургия кәсіпорындарына жақындату
мақсатымен жүргізілген.
Осы уақыттан бастап өлкелік патология институтында қорғасынды, соңынан
мырышты, мысты, титанды, магнийді өндіруші кәсіпорындарда зерттеу жұмыстары
маңызды кеңейді. 60-шы жылдың ортасынан бастап, Қазақстанда фосфорлық
минералды тыңайтқыштарды өндіру кәсіпорындарының дамуымен байланысты
(соңынан – сары фосфорды) Өлкелік патология институтының жұмысының
тақырыбында фосфорлық кәсіпорындарын зерттеу кең орын ала бастады.
1958ж. Орталық Қазақстанның көмір және тау-кен өнеркәсіптерінің
кәсіпорындарындағы жұмысшыларына қызмет көрсету мақсатымен Қарағандыда
Қазақ ССР денсаулық сақтау министрілігінің Еңбек гигиенасы мен кәсіптік
аурулардың Қазақ институты ашылды. Институтты ұйымдастырушы және 12 жыл
бойы алғашқы директоры болып З.К. Төлегенов, соңынан доцент А.П. Филин, ал
1974 бастап 1991 жылға дейін директоры болып ҚР ҒА мүше-корр, профессор
Б.Е. Алтынбеков қызмет атқарды. Оның жетекшілігімен 1986 жылы институт ҚР
ҒА құрамына еңбек физиологиясы мен гигиенасы институты ретінде енгізілді.
1991 – 2006 жж институттың директоры болып ҚР ҒА академигі, м.ғ.д.,
профессор Ғ.А. Құлқыбаев қызмет атқарды. Бұл институтқа академик
Ғ.Ә.Құлқыбаевтың бастауымен 2001 жылдың қазан айында ҚР ДСМ еңбек гигиенасы
және кәсіби аурулар Ұлттық орталығы статусы берілді. Осы орталықты 2006-
2007 жылдары м.ғ.д., профессор С.А. Ибраев, ал қазіргі таңда Қазақстандағы
гигиена саласындағы ірі ғалымдардың бірі - м.ғ.д., профессор Е.Н.Сраубаев
басшылық етеді. Бірінші күнінен бастап институттың негізгі зерттеу тақырыбы
көмір және тау-кен өнеркәсібі кәсіпорындарындағы еңбек гигиенасы мен
кәсіптік патологиясы саналады. Пневмокониоздар және шу-діріл патологиялары
кеншілердің негізгі кәсіптік сырқаттары болу себебінен, оларды зерттеу
сұрақтары орталықтың басты міндеті саналады. Осы сұрақтармен қатар ерекше
көңіл өнеркәсіптік токсикологиясына да аударылады (профессорлар А.З.
Бузина, А.Н. Буханов, В.А.Узбеков).
1959 жылы Қарағанды мемлекеттік медицина институтының базасында
санитарлық-гигиеналық факультеті ашылып, ал 1963 ж. Алматыдан санитарлық-
гигиеналық факультетінің 4 курс студенттері осында ауыстырылады.
Гигиенистерді даярлау сұрақтарымен медицина институтының гигиеналық
кафедралары мен тәжірибелік денсаулық сақтаудың еңбек гигиенасы бөлімдері
белсенді шұғылдануда.
Еңбек гигиенасы кафедрасының алғашқы меңгерушісі және оны ұйымдастырушы
болып доцент В.П. Ророкин істеді, соңынан кафедраны 1995 жылға дейін ҚР ҒА
мүше-корр., профессор Б.Е. Алтынбеков, ал 1996 жылдан – профессор Е.Н.
Сраубаев басқарады.
1966 жылдан 1975 жылға дейін Қазақстанда еңбек гигиенасы мен кәсіптік
патология бойынша ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру одан әрі жетілдіріледі.
1966 ж. Өлкелік патология институты Қазақ ССР денсаулық сақтау
министрлігіне беріліп, бұған эпидемиология, микробиология және гигиена
бойынша Қазақ институтынан гигиена бөлімі аударылады. Осы бөлімнің
аударылуынан кейін Өлкелік патология институтында еңбек гигиенасы бойынша
зерттеудің тағы бір бағыты жарық көреді. Ауыл шаруашылық жұмысшыларының
еңбек гигиенасы 70-ші жылдардың басында Маңғышлақты игерумен және мұнайды
өндірудің өсуімен байланысты Өлкелік патология институты мұнайшылардың
еңбек гигиенасы бойынша зерттеулерді бастаған. 60-шы жылдардың соңында
еңбек физиологиясы бойынша зерттеулер көбейе түсті. Еңбек физилогиясы
бөлімін профессор К.К. Макашев басқарған.
Қазақ ССР денсаулық сақтау министрлігінің ғылыми медициналық кеңесінің
жанында Өлкелік патология институтының базасында Еңбек гигиенасы мен
кәсіптік патологияның ғылыми негіздері бойынша республикалық проблемалық
комиссия құрылған (төрағасы –Қазақ ССР ҒА мүше-корр. Б.А. Атчабаров).
Қазақстандық ғалымдармен алғашқы болып, титанның қоспаларымен жұмыс
істеуінде пайда болатын пенвмокониоздар зерттелген (Г.И. Белорусская),
молибденмен уланудағы бірқатар биохимиялық механизмдері анықталған.
(А.А.Лукашев).
Фосфорлық минералдық тыңайтқыштардың өндірісінде еңбек гигиенасы мен
кәсіптік сырқаттанушылықты зерттеу негізінде фтордың қоспаларымен уланудың
жіктелуі жазылған (Е.К. Нұрмағанбетов).
80-ші жылдың соңында Қазақстанда 23 мыңнан аса өнеркәсіптік
кәсіпорындары мен өндірістері істеген, оның ішінде 2 мыңы ірі өнеркәсіптер.
Республикада әсіресе түсті металдарды өндіру, көмірді шығару, фосфорды
өндіру, болатты және прокатты шығару, жеңіл және тағам өнеркәсібінің кейбір
салалары, ауыл шаруашылық өнімдерін шығару т.б. сияқты кәсіпорындардың
алатын үлесі өте жоғары.
Әрине, гигиенистер мен санитарлық дәрігерлерге, дәрігер-
профпатологтарға жұмысшылардың денсаулығын қорғау бойынша үлкен
жауапкершілік жүктеледі.
Республикада еңбек гигиенасының дамуы ҚР ҒА академиктері: Б.А.
Атчабаров, Б.Е. Алтынбеков, Ғ.А. Құлқыбаев., профессорлар: В.А. Козловский,
Ш.И. Иманғалиев, Ж.Т. Тұрлыбеков, Е.Н.Сраубаев, А.А. Мамырбаев, Т.А.
Таткеев, А.А. Абдикулов., В.Л. Резник., К.К. Тоғызбаева, Ү.А. Аманбеков
және т.б. ғалымдардың еңбектерінің жемісі, сондай-ақ, мемлекеттік
санитарлық эпидемиологиялық қадағалау қызметінің басшысы – Ф.Б. Бисмильдин,
Республикалық СЭС бас дәрігері м.ғ.д. – М.Б. Спатаев т.б. аттарымен тығыз
байланысты.
Қазіргі таңда республикада Қазақстан Республикасы Өкіметінің 21 ақпан
1997 ж. № 89 қаулысын 1997-2000 жылдары Қазақстан Республикасы экономикасы
салаларында еңбек жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыттарын жүзеге
асыру бойынша жұмыстар жүргізілуде (одан әрі-негізгі бағыттары). Барлық
облыстарда 1997-2000 жылдарына еңбек жағдайын жақсарту, оны қорғау және
санитарлық-сауықтыру шаралары бойынша аймақтық бағдарламалары жасалып, олар
жүзеге асырылуда.
Бірақ, қазір республиканың экономика салаларында зиянды, ауыр және
санитарлық-гигиеналық талаптарына сай келмейтін еңбек жағдайларында
оперативтік мәлімдемелер бойынша барлық жұмыс істеушілердің 10%-нан көбі
еңбек етуде, ал біздің мәлімдемелер бойынша 30-40%.
1998 жылы республика ұйымдарында 5341 келеңсіз оқиғалары орын алған,
осының нәтижесінде уақытша еңбекке жарамсыздығы 236 мың адам-күн шамасынан
асып түскен, 900-ден көп адамның бір уақытта жұмысқа шықпауына тең, 277
адам қаза болған.
Келеңсіз оқиғалардың 70% -нан артығы энергетика, құрылыс, көлік
салаларына және агроөнеркәсібі кешені үлесіне тиеді.
Өндірістердегі келеңсіз оқиғалардың, кәсіптік сырқаттанушылықтың
негізгі се-бептері технологиялық процестердің жетілмегендігі,
механизмдердің, жабдықтардың жұмысының сенімділігінң бұзылуы, еңбекті
қорғау мен жағдайын жақсартуына қаражат-тардың жоқтығы, профилактикалық
медициналық көмектің күрт қысқартылуы, шаруа-шылықтарда бруцелезге қарсы
режимдердің орындалмауы, жұмыс орындарында ұжым-дық қорғау жүйелерінің
болмауы, еңбек және демалыс режимдерінің бұзылуы болып саналады.

Өнеркәсіптегі келеңсіз оқиғалардың және кәсіптік сырқаттанудың
материалдық
шығыны 1988 жылы 1,36 млрд тенгеге жеткен, (бір зардап шеккен адамға
250 мың
теңгеден жоғары). Жыл сайын өндірістік мертігу мен кәсіпітк аурулар 600-
ден көп адамның мүгедек болуының себебі болып отыр. Еңбек жағдайларына және
осы қорғауына ұйымның қаражаттық-экономикалық жағдайы, өндірістің
материалдық-техникалық базасының жағдайы, қолданатын технологияның деңгейі,
жұмыскерлерді қорғау бойынша экономикалық – құқықтық институттарының
жетілгендігі маңызды әсер етеді.
Қазіргі заманда кәсіптік сырқаттанушылықтың төмендеу тенденциясы
байқалып отыр. Мысалы: 1997 жылы кәсіптік сырқаттанушылықтың 1025 оқиғасы
тіркелсе, 1998 жылы – 578 болған, бірақ бұл мағлұматтар кәсіпітк
сырқаттанушылықтың шындық жағдайын көрсететіндігіне сенім жоқ. Кәсіптік
сырқаттанушылықтың құрылымында созылмалы сырқаттар басымды бөлігін алып,
тұрақты кәсіптік жарамсыздығына өтуімен бірге жүреді. Кәсіптік
сырқаттанушылықтың ең жоғарғы деңгейі көмір өнеркәсібінде, мұнда 1998 ж.
кәсіптік сырқаттардың 399 оқиғасы тіркелген және де олар кен өндіруші,
химиялық және металлургиялық өнеркәсібінде кең тараған.
Қазақстанда, соңғы жылдар ішінде еңбекшілердің еңбекке және демалысына
құқықтары, медициналық сақтандыру, зейнетақылық қамтамасыз ету және еңбек
жағдайлары мен оны қорғау бойынша басты сұрақтарын қамтушы бірқатар
заңдылық құжаттар қабылданған, оларға біз кейіннен тоқтаймыз.

Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың жіктелуі

Зиянды өндірістік (кәсіптік) факторлары – адамның іскерлігінің
төмендеуіне, жедел және созылмалы уланулар мен сырқаттардың пайда болуына,
жалпы сырқаттанушылығының өсуіне және алшақтық мерзімдерде басқа жағымсыз
ауытқулардың тууына келтіретін еңбекті ұйымдастыру және оны орындау
факторлары. Адамның кәсіптік ісі еңбек пен жұмыс орнын дұрыс ұйымдастырмау,
мертігу қаупі, өндірістік ортаның физикалық, химиялық және биологиялық
факторларының әсерлік жағдайларына жүруі мүмкін (1 кесте).

1 кесте
Қауіпті және зиянды өндірістік факторларының жіктелуі

Өндірістік орта мен еңбек Олар кездесетін жұмыстар мен
факторлары өндірістердің түрлері
1 2
1. Психофизиологиялық факторлар
1. Қозғалыс аппараттарына дене Механикаландырылмаған еңбек:
жүктемесінің түсуі тиеу-түсіру, жөндеу жұмыстары,
(статикалық және кеншілердің жұмыстары, тігу
динамикалық): ауыр көтеру машиналарында жұмыс істеу т.б.
және тасымалдау, дененің
қолайсыз жағдайда болуы,
теріге, буындарға, бұлшық
етке және сүйектерге ұзақ
қысымның түсуі
2. Физиологиялық жеткіліксіз Ой еңбегінің көптеген түрлері:
қозғалыс белсендігі ғалымдардың, педагогтардың, бухгалтердің
(гиподинамия). т.б. еңбегі
3. Қан айналым, тыныс алу, дауысӨнеркәсіптің әр салаларындағы ауыр
байламына физиологиялық жұмыстар; үрлеу аспаптарында ойнаушы
жүктеменің түсуі. музыканттардың, әншілердің еңбегі, шыны
үрлеушілердің еңбегі.
4. Нервтік-психикалық жүктеменіңОператорлардың, диспетчерлердің,
түсуі: ой еңбегімен жүргізушілердің, хирургтардың еңбегі,
эмоциональдық жүктеменің конвейердегі жұмыстар т.б.
түсуі, анализаторларға
жүктеменің түсуі, еңбек
процесінің біркелкілігі.
2. Физикалық факторлар
1. Жұмыс аймағындағы ауаның Металлургия, машина жасау зауыттары,
төмен және жоғары бояу цехтары, ашық ауадағы құрылыс
температурасы, ылғалдылығы жұмыстары.
және қозғалысы.
2. Инфрақызыл сәулелерінің Металлургия зауыттары, шыны өндірісі
жоғары деңгейі. т.б.
3. Ультракүлгін сәулелерінің Дәнекерлеу жұмыстары, металды электрлік
жоғары деңгейі. балқыту т.б.
4. Лазер сәулелерінің жоғары Зерттеу жұмыстары, аспап жасау
деңгейі. зауыттарындағы жұмыстар, медицина
саласы.
5. Иондаушы сәулелердің жоғары Атом электростанциялары, гамма және
деңгейі. рентгенодеффектоскопия.
6. Электромагниттік сәулелердің,Генераторларды, радиолокацияны жасау
электрлік және магниттік және қолдану өндірістері.
өрістердің кернеулігінің
жоғары деңгейі.
7. Статикалық электрдің жоғары Жасанды теріні, маталарды жасау
деңгейі. өнеркәсіптері т.б.
8. Жұмыс аймағындағы ауаның Кеніштер, шахталар, машина жасау
жоғары шаңдануы (токсинді зауыттары т.б.
емес фиброгенді шаңдар).
9. Шудың, дірілдің, Машина жасау зауыттарында, шахталарда
ультрадыбыстың және қолдық механикаландырылған құралдарымен
инфрадыбыстың жоғары деңгейі.жұмыс істеу. Тракторшылар мен
комбайншылардың еңбектері.
10.Жұмыс аймағының жеткіліксіз Шахталар, аспап жасау, машина жасау,
жарықтандырылуы немесе ұтымдымата жасау т.б. цехтары
емес жарықтандырылуы: табиғи
жарықтың жоқтығы немесе
жетіспеушілігі, жоғары
жарқырауы, сәулелер ағымының
жоғары пульсациясы.
11.Жоғары немесе төмен атмосфераКөпірлерді, тоннелдерді салу, әуе көлігі
қысымы. т.б.
3. Химиялық факторлар
Жалпы токсиндік, Химиялық зауыттары, машина жасау
тітіркендіруші, зауыттарының балқытушы, гальваникалық,
сенсибилизациялаушы, малярлық цехтары; ауыл шаруашылығында
канцерогендік, мутагендік улы химикаттарды қолдану т.б.
әсер беруші, репродуктивтік
функцияға әсерін тигізуші
газдар, булар, сұйықтар,
аэрозольдер.
4. Биологиялық факторлары
1. Микро және Сырқат жануарларға күтім жасау,
макрорганизмдер-инфекциялық, терілерді өңдеу.
инвазиялық, саңырауқұлақ
ауруларының көздері.
2. Витаминдер, гормондар, Фармацевтік зауыттары, ет комбинаттары,
антибиотиктер, белок тектес жасанды мал азықтарын және құнды
заттар. азықтарды жасау өндірістері.
5. Өндірістік мертігу қаупі.
Жылжымалы машиналар мен Машина жасау, химия зауыттары, ағаш
механизмдердің, стационарлық өңдеу т.б. жұмыстары.
өндірістік жабдықтардың
жылжымалы элемент-терінің,
жабдықтардың, материалдардың
тағы басқа беттердің жоғары
немесе төмен
температураларының, қышқылдар
мен сілтілер ерітінділерінің,
электр тізбегінде кернеудің
қауіпті деңгейінің адамның
денесі арқылы өту т.б.
қауіптердің болуы

Өндірістік ортаның зиянды және қауіпті факторлары белгілі бір
жағдайларда адамның денсаулығында қандай бір ауытқуларды тудыруы, ал кейде
өндірістік қамтамасыз етілген және кәсіптік ауруларды тудыруы мүмкін.
Еңбек гигиенасының негізгі міндеттерінің бірі болып жалпы және кәсіптік
сырқаттанушылықтың алдын алу саналады. Кәсіптік аурулардың профилактикасы
бірінші кезекте этиологиялық факторды және одан туған сырқаттарды жан-жақты
зерттеуге негізделген.
Республиканың халық шаруашылығында жаңа технологиялық процестерді
енгізу, өнеркәсіптің басты салаларына шетелдік инвесторларды өздерінің жаңа
технологияларымен қызықтырып тарту еңбек гигиенасының алдына көптеген жаңа
міндеттер қойып отыр.
Мұнда маңызы зор мәселе гигиеналық нормативтерді ғылыми тұжырымдау. Осы
мақсатпен Республикада денсаулық сақтау министрлігімен еңбек гигиенасы
бойынша санитарлық нормалар мен ережелердің жаңа 3 томдығы шығарылған,
сонымен қатар, оның құрамындағы санитарлық нормативтік құжатнамалар кезеңді
түрде жаңартылуда.
Еңбектің максималды өнімділігіне ықпал жасаушы жағдайларды қамтамасыз
ету үшін адамның іскерлігіне әсер етуші жабдықтарына, құралдарына, басшылық
жасаушы пульт қондырғыларына және жұмыс орнына, жұмыс және демалыс
кезеңдерінің ұзақтығына қойылатын талаптарды физиологиялық тұжырымдау
қажет. Мұнда еңбек гигиенасы еңбекті ғылыми ұйымдастырумен байланысты
кешенді мәселелерді шешуде белсенді қатысады.
Еңбек гигиенасындағы еңбекті ғылыми ұйымдастырудың басты бағыттарын
атап көрсету қажет:
I. Гигиеналық
1. Адамның денсаулығы мен еңбекке қабілеттілігіне әсер етуші өндірістік
ортаның факторларын нормалау.
2. Өндірістік ортаның зиянды факторларының деңгейін төмендету немесе жою
жолымен еңбек жағдайын жақсарту.
II. Физиологиялық
1. Жұмыс орнын, машиналарды, жабдықтарды, құралдарды физиологиялық
талаптарға сәйкес жасау.
2. Еңбек процесінде дене жүктемесін азайту.
3. Физиологиялық тұжырымдалған еңбек және демалыс тәртіптерін енгізу.
4. Нервтік-эмоциональдық жүктеменің түсуін азайту.
III. Токсикалогиялық
1. Жаңа химиялық заттарды нормалау.
2. Бұрын белгіленген ШРЕК-терге түзетулер енгізу немесе оларды қайта
қарау.
3. Химиялық және физикалық факторлардың қосарланған әсерлерін зерттеу.
4. Зиянды химиялық заттарды зияндығы төмен заттарға алмастыру.
IV. Медициналық
1. Өнеркәсіптік кәсіпорындардағы жұмысшыларға медициналық-
профилактикалық қызмет көрсетуді жақсарту.
2. Кәсіби сырқаттарды ерте анықтау және реабилитациялау әдістерін
әзірлеу.
V. Эстетикалық
1. Өндірістік эстетиканың талаптарын орындау.
2. Техникалық эстетиканың талаптарын орындау.

Еңбек гигиенасы дәрігері жұмысының мазмұны. Еңбек гигиенасы бойынша
дәрігердің кәсіптік қызметінің барлық формаларын 3 топқа бөлу қабылданған:
ескертпелі санитарлық қадағалау (ЕСҚ), ағымды санитарлық қадағалау (АСҚ)
және ұйымдастыру-әдістемелік жұмыстары.
1. Ескертпелі санитарлық қадағалау – медициналық
профилактиканың ең маңызды элементі.
Ескертпелі санитарлық қадағалаудың негізгі мазмұны болып өнеркәсіптік
объектілерді жобалауда, жер учаскелерін таңдауда, құрылыстарын салуда, жаңа
технологиялық процестердің, химиялық қоспалардың жабдықтарының,
аспаптарының т.б. стандарттарын жасауда санитарлық нормалар мен ережелердің
орындалуына бақылау жүргізу саналады.
2. Ағымды санитарлық қадағалау – жұмысшылардың
денсаулығын қорғау және жоғары іскерлік деңгейін
сақтау мақсатымен, бақылауға жататын объектілердегі
жұмысшылардың гигиеналық еңбек жағдайына және
денсаулығына жан-жақты зерттеулерді жүргізу жатады.
Бұл міндеттер кәсіпорынды санитарлық сипаттау,
жалпы және кәсіптік сырқаттанушылықты зерттеу,
кәсіптік сырқаттардың және кәсіптік уланулардың
болған оқиғаларын тексеру, өндірістік мертігу
жағдайларын талдау жолдарымен жетіледі.
3. Ұйымдастыру - әдістемелік жұмыс санитарлық
дәрігердің қызметінде маңызды орын алады. Бұл жұмыс
дәрігердің өзінің ісін жоспарлау және оған талдау
жүргізу, зертханалық жұмысын басқару және бақылау,
санитарлық белсенді оқыту, жұмысшыларды гигигеналық
оқыту, емдеу-профилактикалық мекемелерінің
қызметкерлерінің және инженерлік-техникалық
қызметкердің т.б. еңбек гигиенасы бойынша
мамандығын жоғарылату сияқты жұмыстарды қамтиды.
Еңбек гигиенасы бойынша дәрігер кәсіпорынның
әкімшілігімен, еңбек департаментімен, мемлекеттік
техникалық қадағалау органдарымен және салалық
кәсіподақ комитеттерімен іске байланысты қарым-
қатынаста болу керек.
Дәрігер гигиенистік қызметінің маңызды жағы болып салауатты өмір
қалыпын қалыптастыру мақсатымен өндірістерде санитарлық ағарту жұмыстарын
жүргізу саналады.
Ұйымдастыру-әдістемелік жұмыс айлық, тоқсандық және жылдық жоспарлар
негізінде жүргізіледі.
СЭС-тің еңбек гигиенасы бөлімінің ағымды санитарлық қадағалауы (АСҚ)
бойынша жұмыс жоспарының нұсқасын мына түрде беруге болады:
1. Ұйымдастыру-әдістемелік жұмыс
2. Кәсіпорындарды жоспарлық санитарлық тексеру
3. Тақырыптық санитарлық тексеру (әйел адамдардың, жасөспірімдердің
еңбек жағдайын бақылау).
4. Кәсіптік ауруларды, улануларды алдын алу бойынша шаралар (жалпы
сырқаттанушылық пен кәсіптік сырқаттанушылыққа талдау жүргізу,
т.б.)
5. Ғылыми-тәжірибелік жұмыс
6. Санитарлық ағарту жұмысы
Мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыратын
лауазымды адамдардың құқықтары.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің лауазымды адамдары:
1) Қазақстан Республикасының халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы туралы заңнамасы нормаларының орындалуын тексеру мақсатында
кәсіпкерлік субъектілерін - тоқсанына бір рет, объектінің эпидемиологиялық
маңыздылығына қарай - айына бір рет, сондай-ақ кәсіпкерлік субъектілері
болып табылмайтын мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық бақылау
объектілерін халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы
мемлекеттік орган белгілеген бару жиілігіне сәйкес кедергісіз (қызмет
куәлігін көрсетіп) тексеруге;
2) халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан
Республикасының заңдарын бұзуды жою туралы жеке және заңды тұлғаларға
ұйғарымдар беруге;
3) Қазақстан Республикасының орталық және жергiлiктi атқарушы
органдарынан, жеке кәсiпкерлер мен заңды тұлғалардан халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық салауаттылығы мәселелерi бойынша ақпарат сұратуға және
алуға;
4) халықтың пайдалануы мен қолдануына арналған өнiмдi Қазақстан
Республикасының аумағында, сондай-ақ шаруашылық қызметте Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлейтiн тәртiппен әкелуге, сондай-ақ өндiруге,
қолдануға және сатуға тыйым салуға;
5) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген мерзiмдерде:
- елдi мекендер құрылысын, өнеркәсiптiк және азаматтық мақсаттағы
объектiлердi орналастыруды,салуды және қайта жаңғыртуды жоспарлауға;
- жер қойнауын пайдалануға, санитарлық-қорғау аймақтарының, суды
пайдалану мен сарқынды суларды бөлiп тастау жағдайларына, уытты,
радиоактивтiк және басқа да зиянды заттарды кәдеге асыру мен көмуге
жасалған келiсiм-шарттар;
- шикiзаттың, технологиялық жабдықтың, тамақ өнiмдерi өндiрiсi
процестерінің, азық-түлiк шикiзатының, өнеркәсiп бұйымдарының, құрылыс
материалдарының, иондандырушы сәулелену көздерінің, химиялық заттар мен
өнiмдердің, биологиялық, дәрi-дәрмектiк, дезинфекциялаушы, дезинсекциялаушы
және дератизациялаушы құралдардың және азық-түлiк шикiзаты, тамақ өнiмдерi
мен ауыз су құйылып, салынатын орауыш және полимерлiк материалдардың,
парфюмерлiк-косметикалық және басқа да кең тұтынылатын тауарлардың,
медициналық иммунобиологиялық препараттардың, жабдықтардың, аспаптар мен
жұмыс құралдарының жаңа түрлерiне арналған стандарттар мен техникалық
шарттардың жобалары бойынша санитарлық-эпидемиологиялық қорытындыны қарауға
және беруге;
6) Қазақстан Республикасының мемлекеттiк шекарасын жұқпалы және
паразиттiк аурулар әкелу мен таратудан, адамның денсаулығына қауіптілігi
ықтимал өнiмдi, химиялық, уытты, радиациялық және биологиялық заттарды
әкелуден санитарлық қорғау жөнiндегi бақылау функцияларын жүзеге асыруға;
7) балаларға арналған тауарларға, тамақ қоспаларына олардың халықтың
санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес келетiндiгiн қарауға және қорытындылар беруге;
8) бiлiм беру ұйымдарындағы оқу-еңбек жүктемелерi мен оқу режимдерiн
қарауға және ол жөнiнде қорытындылар беруге;
9) халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан
Республикасы заңдарын бұзу фактiлерiн қарау үшiн жеке адамдарды, лауазымды
адамдарды, заңды тұлғаларды санитарлық-эпидемиологиялық қызмет органдарына
шақыруға;
10) халықтың декреттелген топтарына жататын, жұқпалы, паразиттiк
аурулардың көздерi болып табылатын, сондай-ақ медициналық қараудан уақтылы
өтпеген адамдарды жұмыстан уақытша шеттету туралы ұйғарымдар шығаруға;
11) шектеу шараларын, оның iшiнде жекелеген объектiлерде карантин
белгiлеуге;
12) жұқпалы және паразиттiк аурулардың ықтимал таратушы көздерi болып
табылатын, сондай-ақ жұқпалы аурулармен ауыратын науқастармен араласып
жүрген адамдарды зертханалық тексеру нәтижелерi алынғанға дейiн оларды
жұмыстан шеттете отырып, медициналық тексеруге жiберуге;
13) жұқпалы және паразиттiк аурулардың көздерi болып табылатын
адамдарды мiндеттi түрде ауруханаға жатқызуға жiберуге;
14) халыққа мiндеттi түрде вакцина егудi, үй-жайларда және көлiк
құралдарында, аумақтарда, жұқпалы және паразиттiк аурулар ошақтарында
профилактикалық және ошақтық дезинфекция, дезинсекция мен дератизация
жүргiзудi талап етуге;
15) санитарлық ережелер мен гигиеналық нормативтердiң бұзылуы
жойылғанға дейiн Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен
жекелеген жұмыс түрлерiн, жұмыс iстеп тұрған, салынып жатқан немесе қайта
жаңартылып жатқан объектiлердi пайдалануды тоқтата тұруға;
16) адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiптi деп танылған жағдайда
Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен шикiзаттың,
өнiмнің, технологиялық жабдықтардың, процестердің, құрал-саймандардың жаңа
түрлерiн өндiруге, қолдануға және сатуға тыйым салуға;
17) Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы
iстердi қарауға;
18) халықтың декреттелген тобына санитарлық ережелер мен гигиеналық
нормативтердi бiлуiне аттестаттау жүргiзуге;
19) санитарлық-эпидемиологиялық сараптама жасау үшiн өнiмнің құнын
өтемей, сараптама жасауға жеткiлiктi және оған қажеттi көлемнен аспайтын
мөлшерде өнiмнiң үлгiлерiн көруге және iрiктеу жүргiзуге құқылы.
Мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыратын
лауазымды адамдардың мiндеттерi.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің лауазымды адамдары:
1) мемлекеттiк органдарды санитарлық-эпидемиологиялық жағдайдың
асқынуы, санитарлық ережелер мен гигиеналық нормативтердің бұзылуы туралы
хабардар етуге;
2) кәсiби уланулар мен науқастанулардың, жұқпалы және паразиттiк
аурулардың пайда болу себептерi мен жағдайларын анықтауға және оларға
талдау жасауға;
3) жеке және заңды тұлғаларды санитарлық ережелер мен гигиеналық
нормативтердiң бұзылу салдары туралы ескертуге;
4) халықтың иммунитетiн қамтамасыз етуге бағытталған iс-шаралардың
орындалуын бақылауды жүзеге асыруға;
5) жеке және заңды тұлғалардың халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы мәселелерi жөнiндегi өтiніштерiн қарауға және тиiстi шаралар
қабылдауға;
6) өзiнің қызметтiк мiндеттерiн орындаған кезде белгiлi болған
ақпаратқа қатысты дәрiгерлiк құпияны сақтауға мiндеттi.
Мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыратын
лауазымды адамдардың актiлерi.
1. Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан
Республикасы заңдары талаптарының анықталған бұзылуына қарай мемлекеттiк
санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау нәтижелерi бойынша құқықтық ықпал ету
шараларын қабылдау мақсатында лауазымды адамдар мынадай актiлер:
- санитарлық-эпидемиологиялық тексеру актiсiн;
- халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан
Республикасы заңдары талаптарының бұзылуы туралы хаттаманы;
- профилактикалық және iндетке қарсы iс-шараларды жүргiзу туралы бас
мемлекеттiк санитарлық дәрiгерлердiң қаулысын;
- халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан
Республикасы заңдарының талаптары бұзылған жағдайда Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес тәртiптiк жаза қолдану туралы, әкiмшiлiк
жауапқа тарту, адамдарды жұмыстан уақытша шеттету, шаруашылық қызметтi
тоқтата тұру , адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті деп танылған
жағдайда халықтың, сондай-ақ шаруашылық қызметінде пайдалану мен қолдануға
арналған өнімдерді әкелуге, өндіруге, қолдануға және сатуға тыйым салу,
шикізаттың жаңа түрлерін, өнімдерді, технологиялық жабдықты, процестерді,
аспаптарды өндіруге, қолдануға және сатуға тыйым салу туралы қаулысын;
- халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы және
санитарлық-iндетке қарсы iс-шаралар жүргiзу туралы Қазақстан Республикасы
заңдарының талаптарын бұзуды жою туралы ұйғарым шығарады.
2. Актiлердің, хаттамалардың, қаулылардың, ұйғарымдардың нысандарын,
оларды жасау және беру тәртiбiн денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті
орган бекiтедi.
3. Мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыратын
лауазымды адамдардың актiлерi жеке және заңды тұлғалардың орындауы үшiн
мiндеттi.
4. Мемлекеттiк санитарлық-эпидемиологиялық қадағалауды жүзеге асыратын
лауазымды адамдардың қаулылары мен ұйғарымдарының орындалмауына кiнәлi
тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен жауапты
болады.
Еңбек гигиенасы және оны қорғау саласындағы әлеуметтік-құқықтық
шаралары мен заңдылықтары еңбек гигиенасы бойынша дәрігердің қызметінің
негізін құраушы маңызы бар.
Сонымен, еңбек гигиенасы теориялық және клиникалық пәндерімен тығыз
байланысқан кешенді ғылым болып келеді.
Алдына қойған міндеттерді шешу үшін ол әртүрлі әдістерді қолданады:
1. Өндірістік ортаны зерттеуде еңбек гигиенасы санитарлық-
гигиеналық тексерулерді (микроклимат, шу, діріл, газдалуын,
шаңдануын т.б.) жүргізу мақсаттарына бейімделген физикалық
және химиялық әдістерді қолданады.
2. Еңбек процесін физиологиялық бағалау үшін психо-
физиологиялық, биохимиялық және басқа зерттеу әдістерінің
үлкен жиынтығын қолданады.
3. Нормативтерді тұжырымдауда жаңа химиялық заттардың, ортаның
физикалық факторларының организмге әсерін зерттеуде сынақ
жүргізу әдісте кеңінен қолданылады.
4. Жалпы және кәсіптік сырқаттанушылыққа талдау жүргізуде
электронды есептеу машиналарымен математикалық-
статистикалық әдістері қолданылады.

2 ӨНДІРІСТІК ТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗІ. ӨНДІРІСТІК УЛАР ЖӘНЕ УЛАНУЛАР
Кіріспе. Қазіргі кезде химиялық заттардың зиянды әсері адамның еңбек
жағдайына немесе олардың күнделікті тіршілік әрекетіне тікелей байланысты.
Тұрмыстық химия бұйымдары мен дәрі-дәрмектердің адам тұрмысында кең
пайдалануына байланысты кездейсоқ тұрмыстық уланулар маңызын әлі жоғалтқан
жоқ. Қазір өсімдіктер тектес табиғи улармен қатар, әртүрлі жаңа
синтетикалық химиялық заттардың үлес салмағының артуы да маңызды болып
отыр.
Химия мен энергетиканың, көптеген өнеркәсіп салаларының қарқынды дамуы
және барлық шаруашылық салалары ауқымының артуы, сонымен қатар тұрмыстық
химия мен автокөліктерді кеңінен пайдалана отырып, урбанизациялану
биосфераға табиғатқа жат 1 000 000-ға жуық химиялық заттардың бөлінуіне
соқтырып отыр.
1977 жылдың қарашасындағы мәліметтер бойынша 4039907 химиялық
қосылыстар белгілі болды. Бірақ, 1981 жылы 5 миллионыншы химиялық зат (ол
өсімдік тектес алколоид – грандирубин болды) тіркелді. Ал 1983 жылы осы
тізбеге 6 миллионыншы химиялық зат енді. Сонымен, әлемде күніне мыңдаған
жаңа химиялық зат пайда болады, яғни, әр 2 минут сайын бір зат. Тек ТМД
елдерінің өзінде жылына 40 000 зат түзіледі.
Ал, осы тізбедегі заттардың 63 000 ғана тәжірибе жүзінде
қолданылады екен (1,5%). Соның өзі ғылым мен техниканың жетістіктерін,
тіршілік деңгейімізді, еліміздегі экономиканың жағдайын көрсетеді. Бұлардың
қатарында пестицидтер, дәрі-дәрмектер, бояулар, тыңайтқыштар, полимерлер.
Химиялық заттар синтезінің кейбір салалары аса жоғары жылдамдықпен дамиды.
Мысалы, 1966 жылы шыққан Пестицидтер бойынша анықтамада 726 қосылыстар
болса, 10 жылдан соң, бұл анықтамаға тағы 540 жаңа пестицидтерді енгізуге
тура келді.
Қазақстанда соңғы 5 жылдың ішінде қолданылатын пестицидтердің
көлемі шамамен 4 есеге қысқарғанымен, олардың тізімі сол деңгейден өзгерген
жоқ (100 атауға жуық бар), олардың 30%-ға жуығы хлорорганикалық
пестицидтер. Ал, оның үстіне жұмыс аймағы ауасындағы пестицидтердің мөлшері
ШРЕК деңгейінен 2-10 есе жоғары. Ластану деңгейі неғұрлым жоғары аймақтар –
Алматы облысы (45%), Шығыс Қазақстан облысы (40%). Неғұрлым ертерек
жүргізілген токсикологиялық зерттеулер жоғары уытты, аса қауіпті заттарды,
тіпті бүкіл технологиялық процестерді уыттылығы, қауіптілігі неғұрлым төмен
заттармен, тиімділігі бірдей технологиялық желілермен алмастырумен
байланысты орынсыз шығындардың алдын алуға мүмкіндік береді.
Сондықтан, өнеркәсіптік токсикология бойынша болашақ дәрігерлердің
білімін және мамандардың біліктілігін арттырудың маңызы өте зор және осы
орайда бұл оқу-әдістемелік құралдың тигізер пайдасы ерекше болмақ.

Өнеркәсіптік токсикология пәні, дамуының негізгі кезеңдері
Токсикология – (грек тілінен алынған: toxikon - у және logos – оқыту
деген мағына береді) – сыртқы ортаның, химиялық факторларының ағзаға зиянды
әсерлерінің заңдылықтары жайындағы ғылым.

Сурет 1 - Қазіргі токсикологияның құрылымы

Өнеркәсіптік токсикология - өнеркәсіптік улардың ағзаға зиянды әсерлері
заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Заманымызға сай токсикологияны шартты түрде, бір-бірімен тікелей
байланысты екі үлкен тарауға бөлуге болады: 1) токсикометрия; 2)
интоксикация патогенезі.
Токсикометрия – яғни, уыттылық әсерді өлшеу алғаш рет 1930-шы жылдары
Н.С.Правдин ұсынды және ол уларға сандық сипаттама береді.
Токсикометрияның алдына қоятын тікелей мақсаттары: гигиеналық сараптау,
шикізаттар мен өнімдерді гигиеналық стандарттау, сыртқы ортадағы зиянды
заттар көлемін шектеу (ШРЕК және т.б.).
Интоксикация патогенезі – организмде удың сіңірілуін, таралуын,
метаболизмін, организмнен шығарылуын зерттейді. Сонымен қатар, уланудың
биохимиялық және биофизикалық механизмдерін, патологиясын,
патоморфологиясын, иммунологиясын зерттейді. Интоксикация патогенезі
бойынша зерттеулер денсаулық сақтау тәжірибесінде диагностика және терапия
әдістерін әзірлеуде қолданылады.
Өнеркәсіптік токсикологияның даму тамырын тереңнен Гиппократ (біздің
дәуірге дейін 460-377жыл), Гален (б.д.д. мөлшермен 130-200 жыл) одан кейін
Парацельс (1493-1541 жыл), Рамацини (1633-1714 жж) дәуірінен бастайды және
ол өндірістік маңызды зат-тардың адам организміне зиянды әсерлері жайындағы
ілімдердің дамуымен тікелей қатысты.
Өткен ғасырдың екінші жартысында және біздің ғасырдың басында
өнеркәсіптік зиянды заттардың әсерін эксперименттік жануарларды зерттеу
басталды. Россияда бұл істі бастаушы Е.В. Пеликан (1824-1884,1854) болды.
20-30-шы жылдарда бұрынғы Кеңес Одағы көлемінде: Гендерсон және Хаггард
(1930); Штаркенштейн, Поль (1929); Н.С. Правдин (1934) және Н.В.
Лазеревтердің өзде-рінің және аударма жұмыстары басылған монографиялар мен
оқулықтары шыға бас-тады.
Біздің елімізде өнеркәсіптік токсикологияның ірге тасын ғылым ретінде
қалаушылар болып Н.В. Лазарев (1895-1973) және Н.С. Правдин (1882-1954)
саналады. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында өнеркәсіп пен
ауылшаруашылығының жұмысшылар денсаулығына зиянсыз дамуына толықтай
мүмкіндіктер жасалынды. Бұл профилактикалық шаралардың орындалуын дамытып
қадағалаудың жетістіктері деп айта аламыз. Өнеркәсіптік токсикологияның
мақсаты мен міндеттері көрсетілген (1938) Н.В. Лазаревтің Өнеркәсіптік
токсикология оқулығы әлі күнге дейін қолданылуда. Ал Электролиттер
еместер кітабы (1944) органикалық заттарды биологиялық, химиялық,
физикалық жүйеге келтірген алғашқы ғылыми туынды. Н.С.Правдин гигиеналық
нормалаудың ғылыми негіздерін, химиялық заттарды токсикологиялық бағалау
әдістерін әзірлеп, одан әрі жетілдіруге ерекше көңіл бөлді.
Профилактикалық пәндер арасында өнеркәсіптік токсикология алғашқы
орындардың бірін алады, өйткені, химиялық заттың организмге әсерін алдын
ала зерттеп, болжап жұмысшыларға зиянсыз еңбек жағдайын ұйымдастыруға
мүмкіндік бере алады.
Қазіргі кездегі санитарлық заңнамалар талаптарына сәйкес бірде бір
химиялық зат немесе қоспа алдын ала токсикологиялық зерттеулерден өтіп,
бағасы берілмей өндіруге және өнеркәсіпте қолдануға рұқсат етілмейді.
Өнеркәсіптік токсикологияның міндеттері
1. Жаңа өнеркәсіптік заттарға токсикологиялық баға беру және
гигиеналық реттеу - ШРЕК-ны бекіту. Қазіргі уақытта жұмыс
аймағы ауасындағы 800-ден астам химиялық заттарға ШРЕК
бекітілді. Бұл нормалар өнеркәсіптік өндірістерді
жобалауда басты дерек болып саналса, өнеркәсіпте
санитарлық дәрігер үшін ағымды санитарлық қадағалауда
заңды негіз болып есептелінеді. Біздің елімізде гигиеналық
реттеу мақсатымен жүргізілетін эксперименттік зерттеулер
принципі бір жүйеге келтірілген, оған сәйкес эксперимент –
бұл тек бір ғана заттың әсерін зерттеуге мүмкіндік
тудыратын өндірістік жағдайдың үлгісі болып табылады.
2. Өндірістік жағдайларда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.