Қылмыстарды ашуда және тергеуде ішкі істер органдарын ақпараттық талдаумен қамтамасыз етудің өзекті мәселелері

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 343.98:002 Қолжазба құқығында

АМИТОВ ШАМШИДИН ЕГЕНБЕРДИЕВИЧ

Қылмыстарды ашуда және тергеуде Ішкі істер органдарын
ақпараттық талдаумен қамтамасыз етудің өзекті мәселелері

12.00.09 – қылмыстық процесс; криминалистика және сот сараптамасы;
жедел-іздестіру қызметі

заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының криминалистика кафедрасында
орындалды

Ғылыми жетекші заң ғылымдарының докторы, профессор
Еркінов Серік Есжанұлы

Ресми оппоненттері заң ғылымдарының докторы, профессор
Исаев Әжімұрат Алыбалаұлы

заң ғылымдарының кандидаты
Балашов Талғат Төлеуұлы

Жетекші ұйым Б.С. Бейсенов атындағы
Қазақстан Республикасы ІІМ
Қарағанды заң институты

Диссертация 2007 жылдың 26 мамыр күні сағат 11.00-де Қазақстан
Республикасы ІІМ Академиясы жанындағы К 14.20.10 заң ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі диссертациялық кеңесте қорғалады. Мекен-
жайы: 050060, Алматы қаласы, Өтепов көшесі, 29.
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі
Академиясының кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2007 жылдың 25 сәуірде таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
заң ғылымдарының кандидаты Құлмұханбетова Б.А.
КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ұсынылған диссертациялық зерттеу
қылмыстарды ашуда және тергеуде ішкі істер органдарын ақпараттық талдаумен
қамтамасыз етудің өзекті мәселелеріне арналған. Диссертациялық зерттеуде
криминалистикалық есептерді қалыптастырудың негіздері және шарттары, сондай-
ақ криминалистикалық тіркеудің теориялық дамуына құқықтық баға беріліп,
құқық қорғау органдарындағы криминалистикалық тіркеудің құқықтық реттелуін
жетілдіру шаралары бойынша ұсыныстар жасалынды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жиырмасыншы ғасыр тарихқа ғылыми –
техника және технологиялық дамумен байланысты үлкен өзгерістер кезеңі
ретінде кірді. Техниканың және технологияның дамуы қылмыстың жаңа түрлерін,
қылмыс жасаудың жаңа әдіс тәсілдерінің туындауына ықпал етеді. Тиісінше
аталған қылмысқа қарсы тұру үшін құқық қорғау органдарымен қылмыстарды ашу
және тергеу процесін ақпараттық талдаумен қамтамасыз ету дәрежесін
жетілдіру қажет.
Экономикалық, әлеуметтік, саяси және моральдік – психологиялық
сипаттағы криминогендік факторлар құқықтық тәртіп жағдайына, азаматтардың
жеке қауіпсіздігіне және мемлекеттік қауіпсіздікке келеңсіз әсер етуде.
Қылмыстың қанат жаюы мемлекетке және басқа да қоғамдық қатынастарға қауіп
төндіру сипатын иемденуде осыған байланысты, Ішкі істер органдарын
жетілдіру бойынша тиісті ұйымдастыру шаралары мен тәжірибек қызметінде орын
алған проблемаларды шешудің жаңа теориялық өңдемелерін жасау міндеттері
туындайды. Криминалистика және басқа да ғылымдардың соңғы жетістіктерін
Ішкі істер органдарының тәжірибе қызметіне енгізу мен оны тез игеру қауіп
төндіріп тұрған қылмысқа табанды түрде қарсы әрекеттер жасауға мүмкіндік
береді.
Қазақстан Республикасында қоғамды реформалаудың әлеуметтік маңызды
проблемалардың бірі қылмыспен күрес болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Қылмыстың ұстамсыз өсуі мемлекетке және
қоғамға, азаматтардың өмірі мен мүліктері үшін және Қазақстанның ұлттық
қауіпсіздігіне қауіп төндіруде деп атай келе, Заңның абсолютті жоғарлығын
белгілеу және заңды бұлжытпай орындайтын азаматтарды қылмыстан қорғау. ...
билікпен заңнамалардың барлық күшін өзіне заңсыз жолмен бақуатты өмір сүру
жағдайын жасағандарға қолдану керек екендігін көрсетті [1].
Ресми статистика соңғы жылдары жалпы қылмыстың тұрақсыздық
тенденциясын байқатады. Республика бойынша 2004 жылы жалпы 143550 қылмыс
тіркелсе, 2005 жылы олардың саны 146347 жетіп, 1,9 пайызға өскен ал, 2006
жылы 141271 қылмыс тіркеліп -3,5 пайызға төмендегендігін байқаймыз [2].
Дегенмен де, қылмыстық құбылыстардың латенттік дәрежесі жоғары екендігін
айта кеткен жөн.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді
басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкі саяси тұрақтылық және
қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда Ішкі істер органдарына
үлкен сенім білдірілген [3, 34 б]. Алайда, қылмыскерлердің жауаптылықтан
бұлтартпастығын қамтамасыз ету бойынша Ішкі істер органдарымен қолданылып
жатқан шаралар әзірше кәсіби деңгейде көңіл толарлықтай емес. Қылмыс
жасаған әрбір екінші қылмыскер анықталмаған немесе кінәлілер оқиға болған
жерден бой тасалап қашып кеткен. Қылмыскерлердің анықталуы және қылмыстың
төмен дәрежеде ашылу себебінің бірі, криминалистикалық тіркеу саласында
қалыптасқан кешенді проблемалар болып табылады. Себебі, қылмыстарды ашуды
және тергеуді ақпараттық талдаумен қамтамасыз етуде, криминалистикалық
есептерде жинақталған мәліметтерді дұрыс қолдану мен тиімді ұйымдастыру
маңызды рөл атқарады. Соған орай, Ішкі істер органдарының тергеу және жедел
қызметтерін ары қарай реформалау мақсатында, Қазақстан Республикасы Ішкі
істер министрлігінің алқа шешімімен ішкі істер органдарының жүйесінде
тергеу және жедел қызметті ақпараттық – талдаумен қамтамасыз етуді
жетілдіру негізгі бағыттардың бірі ретінде атап көрсетілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1 наурыз 2006
жылғы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстанның
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты
Қазақстан халқына Жолдауының Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық
өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру басымдығын
нақты іске асыру мақсатында, Үкіметке Электронды үкімет жобасын жеделдету
міндеттелді. Ол үшін биылғы жылы Біріздендірілген номерлердің ұлттық
тізімі туралы Заң қабылдауға және Ақпараттандыру туралы Заңға тиісті
өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі тиіс екендігі тапсырылды. Нақты іске
асырылған жағдайда мұның өзі әрбір азаматтың қазіргі кезде жиі талап етіліп
жүрген салық төлем нөмірі, әлеуметтік жеке коды, төлқұжат нөмірі және басқа
да құжаттардың орнына өзінің әмбебап дербес кодын иеленуіне мүмкіндік
беретіндігі атап көрсетілді [4, 5 б]. Ақпараттық технологияның дамуы кез-
келген салада басқару міндеттерін жүзеге асыруға ықпал етеді. Жекелегенде,
ақпаратсыз Ішкі істер органдарының барлық басқару міндеттерін жүзеге асыру
мүмкін еместігіне назар аудару қажет, жекелегенде: талдау жұмысын
жоспарлау, өзара әрекеттесу, бақылау, кадрлық қамтамасыз ету және т.б.
Демек, ақпараттық талдаумен қамтамасыз ету тергеу және жедел қызметті
ұйымдастыруда, қылмыстарды ашу мен тергеу барысында маңызды рөл атқарады.
Егерде Ішкі істер органдарының жедел аппараттарының тәжірибе қызметін
алатын болсақ, бұл қызметтің қылмыспен күрестегі әрекет тиімділігі олардың
сыртқы қызмет ету ортасын және ішкі шарттарын сипаттайтын әртүрлі
ақпараттарды дер кезінде іздестіруге, оларды тексеру сапасына, жинау және
өңдеу, қалыптастыру, сақтау, беру және қолданумен тікелей байланысты.
Көрсетілген қызметтің ақпараттарды қандай сапада, деңгейде ұсынуына сәйкес
алдын – ала тергеудің де, нәтижесі соған байланысты болады.
Зерттеу көрсеткендей, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі
жүйесінде жинақталған криминалистикалық есептер көмегі қылмыстарды ашу
барысында орташа есеппен 19-дан 30 пайызға дейін қолданылады. Алайда, бұл
көрсеткішті қанағаттанарлық деп қарауға болмайды. Сол себептен де,
криминалистикалық тіркеу туралы ілімді ары қарай дамытып-жетілдіру,
қылмыстарды ашу және тергеу процесі барысында криминалистикалық тіркеу
мәліметтерін қолдану тиімділігін көтеру ерекше маңыздылықты және
өзектілікті иемденеді.
Криминалистикалық әдебиеттерде, криминалистикалық тіркеу туралы ілім
жеке криминалистикалық теория ретінде танылған. Алайда, осы күнге дейін
оның ғылыми фундаменталды терминологиялық аппаратқа жатымды бірыңғай пікірі
болмай, тек қана ілімнің жіктеулік бөлімін өңдеу сатысында қалуда. Басты
назар аударатын мәселе тіркеу қызметінің құқықтық реттелуі. Атап айтқанда,
Ішкі істер органдарындағы тіркеу қызметі ведомствалық нормативтік
актілермен реттелген ал қолданымдағы заң актілері негізінен сілтемелі сипат
алады. Тіркеу қызметін жүзеге асыру барысында туындайтын азаматтардың
құқықтарын және заңды мүдделерін қозғайтын, қоғамдық қатынастарды тиісті
құқықтық реттеу болмай отыр.
Құқық қорғау органдары осы күнге дейін криминалистикалық тіркеу
процесін басқару бойынша ғылыми өңдемелермен қаруланбаған. Олардың қызметін
ақпараттық талдаумен қамтамасыз ету жеткіліксіз және қажетті деңгейде емес.
Тәжірибе қызметкерлері көп жағдайларда криминалистикалық есептердің
мүмкіндіктері туралы бейхабар.
Криминалистикалық есептерді тәжірибе қызметінде қолданудың
проблемалары болып, криминалистикалық тіркеудің ғылыми теориялық
ережелердің жеткіліксіз өңделгендігі табылады. Қарастырылып отырған
проблема жеке зерттеу шеңберінде кешенді сипат алған жоқ. Осыған байланысты
көптеген күрделі сұрақтар бүгінгі таңға дейін аз зерттеліп өз шешімін
таппай қалуда. Сол себептен, әрекет шараларын өңдеу, тәжірибеге жаңа
ұйымдастыру және Ішкі істер органдарымен қылмыстарды ашуда, тергеуде
ақпараттық талдаумен қамтамасыз ету қызметінің құқықтық негіздерін енгізу
теориялық және тәжірибе қатынасында өзекті проблеманы ұсынады. Жоғарыда
көрсетілгендер тақырыпты, сондай-ақ диссертациялық зерттеудің жалпы
бағытын, затын таңдауға себеп болды.
Проблеманың зерттелу деңгейі. Криминалистикалық әдебиеттерде,
қылмыстарды ашу, тергеу және алдын алуда криминалистикалық тіркеумен
байланысты сұрақтарды қарастырып зерттеуге, криминалистика саласында
бірқатар жұмыстар арналды. Атап айқанда, өткен жүзжылдықтың ғалымдары –
А.И. Винберг, С.М. Потапов, П.С. Семеновский, Н.В. Терзиев, Б.М. Шавер,
И.Н. Якимов – қылмыскерлерді тіркеудің жаңа тәсілдерін өңдеуге және
негіздеуге ерекше назар аударды. Соңғы жылдары криминалистикалық тіркеу
проблемаларын шешуге өздерінің ғылыми зерттеулерін ғалым – криминалистер
Т.В. Аверьянова, Ф.Г. Аминев, А.Ф. Аубакиров, Э. Анушат, Р.С. Белкин,
Б.М. Бишманов, А.В. Брылевский, А.Н. Васильев, Н.И. Вытовтова, Р.Е. Демина,
С.Е. Еркінов, Е.Ғ. Жәкішев, Г.А. Зорин, А.А. Исаев, М.К. Каминский,
В.Я. Колдин, В.В. Крылов, Қ.М. Кучуков, А.М. Ларин, И.М. Лузгин,
Н.Н. Лысов, В.М. Мешков, М.А. Миловидова, Н.Е. Мещеряков, Б.М. Нұрғалиев,
В.А. Образцов, Н.С. Полевой, А.В. Пахомов, Л.Д. Самыгин, М.В. Салтаевский,
В.И. Титов, Б.Х. Толеубекова, А.Д. Урсул, Ю.И. Черняк, В.Ю. Федорович,
А.М.Ишин, М.Н. Хлынцов, У.Р. Эшби, А.Ж. Шпекбаев, С.А. Ялышев, Н.П. Яблоков
және тағы басқа ғалымдар арнады. Аталған ғалымдар криминалистикалық есеп
түрлерін талдауға, криминалистика ғылымының жүйесінде криминалистикалық
тіркеу орнын белгілеуге, криминалистикалық тіркеуді ұйымдастыруды жетілдіру
және бүгінгі күнгі таңның талаптарына сәйкестендіру, есептерді
автоматизациялау проблемаларына басты назар бөлді.
Жедел-іздестіру теориясының іргетасын қалаушылар ретінде
Б.А. Абдрахманов, А.И. Алексеев, А.И. Богданов, Б.Е. Бобров,
Д.В. Гребельский, А.Г. Лекарь, В.А. Лукашов, С.С. Овчинский, Г.К. Синилов,
Қ.Ш. Уканов және басқа да ғалымдарды атап өтуге болады.
Қазақстан Республикасында қарастырылып отырған проблема бүгінгі күнге
дейін өздігінше монографиялық тұрғыда зерттеу заты ретінде болмады.
Жоғарыда аталып көрсетілген және басқа да авторлардың еңбектерінде құқық
қорғау органдарының қылмысқа қарсы қызметтерін ақпараттық талдаумен
қамтамасыз етудің жалпы ережелері немесе бұл проблеманың жекелеген
аспектілері мазмұндалған. Қылмыстарды ашу, тергеу және алдын алуды
ақпараттық талдаумен қамтамасыз ету проблемаларын кешенді жан-жақты
қамтылуын қарастырған еңбектерден толық байқалмай отыр. Осыған орай құқық
қорғау органдарының қылмысқа қарсы қызметін ақпараттық талдаумен қамтамасыз
ету барысын ары қарай ғылыми өңдеуді және теориялық негіздеуді талап ететін
көптеген даулы ережелер туындауда.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық зерттеу мақсаты криминалистикалық
тіркеу туралы ілімнің теориялық негізі мен ақпараттық тіркеуді құру және
жүзеге асыру, қылмыстық оқиғалар салдарынан ақпараттық құбылыстар
заңдылықтарын таным негізінде тіркеу қызметін жетілдіру бойынша тәжірибелік
ұсыныстар жинаумен және өңдеумен қортындыланады.
Зерттеудің міндеттері Диссертациялық зерттеу келесідей міндеттерді
алға қоюды және шешуді ұсынады:
– ақпарат туралы түсініктің генезисі және криминалистикада ақпараттық
өзара әрекеттестікті қарастыруды;
– криминалистикалық тіркеу түсінігін ашуды және талдауды, оның
методологиялық негіздерін өңдеуді;
– криминалистикалық есептерді жинақтау мен жүргізу қызметін және
ұйымдастырудың құқықтық негіздерін зерттеуді;
– ақпараттың және құқық қорғау органдарын ақпараттық қамтамасыз етудің
түсінігін және мазмұнын құруды;
– Қазақстан Республикасында және шет мемлекеттерде криминалистикалық
тіркеудің қазіргі жағдайын, тіркеу органдарына есеп мәліметтерін ұсыну және
оларды ары қарай қолданумен байланысты жедел-іздестіру және тергеу
тәжірибесін зерттеп ұсыныстар беруді;
– тіркеу ақпараттымен және оларды қылмыстарды ашу және тергеу
процесінде пайдаланудың қолданымдағы құралдарын және жұмыс әдістерін
жетілдіруді;
– тіркеу қызметін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстамалар және
оларға жаңа ақпараттық технологияларды енгізу үшін ұсыныстарды өңдеуді.
Зерттеудің объектісі болып екі өзара қарама-қарсы құбылыстардағы
адамдық әрекет: яғни, бұл бір жағынан ақпараттық аспектіде қарастырылатын
қылмыстық әрекет, ал екінші жағынан-қылмыспен күреске бағытталған құқық
қорғау органдарының тіркеу қызметі табылады.
Зерттеудің заты ретінде қылмыстық оқиғаға қатысы бар ақпараттарды
жинау, өңдеу (зерттеу, бағалау және жүйелеу), қолдану заңдылықтары және осы
заңдылықтарға негізделген қылмыстарды ашу және тергеу бойынша қызметті
ақпараттық талдаумен қамтамасыз етудің құралы, әдістері, тәсілдері
жатқызылады.
Зерттеудің методологиялық негіздері. Зерттеудің методологиялық негізін
әлеуметтік-құқықтық процестер мен құбылыстарды талдаудың жалпығылыми және
жеке диалектикалық таным әдісі құрайды. Сонымен қатар, логикалық, жүйелік-
құрылымдылық, әлеуметтік-құқықтық талдау, сондай-ақ криминалистиканың
арнайы әдістері, бақылау тәсілдері, сауалнама жүргізу, кеңейтілген және
статистикалық сипаттық әдістері қолданылады.
Диссертациялық зерттеу ғылыми материалдарды оқуға және қолдануға,
тиісті құқықтық қайнар көздерді талдауға негізделген. Олар: Қазақстан
Республикасының Конституциясы, нормативтік қайнар көздер (Заңдар, Президент
Жарлықтары), Қазақстан Республикасының Бас Прокуратурасы және Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрлігінің ведомствалық нормативтік актілері,
сондай-ақ шет елдер және халықаралық құқықтық құжаттары.
Зерттеудің теориялық негіздері ретінде Б.А. Абдрахманов,
Е.О. Алауханов, В.Г. Афанасьев, Т.Т. Балашов, Р.С. Белкин, А.И. Берг,
Б.М. Бишманов, А.Н. Васильев, А.И. Винберг, И.А. Возгрин, А.Я. Гинзбург,
В.М.Глушков, Л.Я. Драпкин, Н.П. Дубинин, И.Н. Евсюнина, С.Е. Еркінов,
Е.И. Зуев, Г.Г. Зуйков, А.А. Исаев, А.П.Ипакян, Е.П. Ищенко, Ю.Х. Калмыков,
Л.М. Карнеева, Ю.М. Козлов, Л.Д. Кокарев, Л.О. Красавчикова,
Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов, В.Т. Лабузной, М.Н. Малеина, Н.С. Малеин,
С.Э. Мерзляков, Б.М. Нұрғалиев, А.Ю. Пересункин, Н.С. Полевой,
Д.П. Рассейкин, Е.Р. Россинская, Г.Р. Рустемова, Б.А. Салаев,
П.С. Семеновский, А.П. Суханов, Н.В. Терзиев, Б.Х. Төлеубекова,
В.Н. Тростников, Б.М. Шавер, Б.И. Шевченко, К. Шеннон, Л.Г. Эджубов,
А.М. Яглом, И.Н. Якимов, С.А. Ялышев және т.б. жұмыстары қолданылды.
Зерттеудің эмпирикалық негіздері. Диссертацияны дайындау барысында
Қазақстан Республикасы ІІМ ведомствалық есептер, Қазақстан Республикасының
Бас Прокуратурасы жанындағы құқықтық статистика және арнайы есептер
Комитетінің ресми құжаттары қолданылды. Сондай-ақ, Алматы қаласы, Алматы,
Қызылорда облысы Ішкі істер департаменттерінің тергеу, жедел және сараптық
департаментінің 130 қызметкерлерінен жүргізілген сауалнамалар, Алматы
қаласы, Алматы, Қызылорда облысының соттарында 200 қылмыстық істерді оқып
танысу қортындысы, автормен қылмыстарды ашу және тергеумен байланысты
қызметті ақпараттық талдаумен қамтамасыз етудің әдістері және тәсілдері
туралы материалдары және ізденушінің тергеу және басқару лауазымда қызмет
атқарған жеке тәжірибесі құрайды.
Өзге де ғылыми зерттеу бағдарламаларымен байланысы. Диссертациялық
зерттеу тақырыбы Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының Ғылыми Кеңесі
мәжілісінде бекітілген (28 қазан 2004 жыл № 58 хаттама). Зерттеу Қазақстан
Республикасы ІІМ Академиясының ғылыми зерттеу жоспарына сәйкес жүргізілді
(Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының 2005 жылға ғылыми зерттеу жоспары
1 бөлім; 1.3. бөлімше. Диссертациялық зерттеулер. 150 позиция. Жоспар
Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының Ғылыми кеңес мәжілісінде
талқыланып бекітілген № 59 хаттама. 25.11.2004 ж).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы қарастырылған мәселелердің кешенді және
криминалистикалық әдебиеттерде аз өңделгендігімен қортындыланады. Ақпарат
туралы ғылыми түсініктерді және оның түбірінде жатқан криминалистикалық
жалпы теорияны талдау негізінде, алдын ала тергеу процесін ақпараттық
талдаумен қамтамасыз ету түсінігін, құрылымын, мазмұнын және негізгі
бағыттарын анықтауға мүмкіндік беретін қылмыстарды ашу және тергеу бойынша
қызметті жүзеге асырудың негізгі қадамдары өңделді.
Ғылыми зерттеу тақырыбы өзінің мазмұны бойынша, Қазақстан
Республикасының қолданымдағы Заң негізінде құқық қорғау органдарының
қылмыспен күресте тергеу және жедел қызметті ұйымдастыру сұрақтарына
қатысты кешенді түрдегі алғашқы монографиялық зерттеудің бірі болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы қорғауға ұсынылған
криминалистикалық тіркеу теориясы негізін кеңейтумен және тереңдетумен
қортындыланады. Автордың пікірі бойынша, диссертациялық зерттеуде
жинақталған теориялық тұжырымдар жеке криминалистикалық теорияның жаңа
түсінігін құрастырады.
Жүргізілген зерттеудің тәжірибе үшін маңызды нәтижесі келесідей
сипатталады:
– криминалистикалық есептерді ұйымдастырудың жаңа қағидаларын құруда;
– криминалистикалық есептерді қазіргі таңда қолданымдағы ақпараттардың
бір контурлы айналым жүйесін, екі контурлы ақпараттық-іздестіру жүйесіне
өткізу қажеттілігін негіздеуде;
– Құқық қорғау органдарындағы есептер туралы Заң жобасының негізгі
ережелерін өңдеуде.
Автор, жұмыста жинақталған тұжырымдар немесе ұсыныстардың құқық қорғау
органдарының теориялық және тәжірибе қызметі үшін маңызды екендігін айта
келе, ары қарай олардың криминалистикалық тіркеумен байланысты
проблемаларды шешу үшін негіз ретінде қолданылуы мүмкін екендігін
көрсетеді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Жүргізілген зерттеудің
жаңалығын сипаттаушы тезистерді негіздеу, қорғауға ұсынылатын келесідей
қағидалы тұжырымдар жинақтау мен қалыптастыруға мүмкіндік берді.
1. Криминалистикалық тіркеу үш элементтен тұратын құрылым ретінде
ұсынылады. Олар: ғылыми және құқықтық ережелер сондай-ақ, құқық қорғау
органдарының тіркеу қызметін құрайтын жүйе. Осыған байланысты, автор
криминалистикалық тіркеу деп – ғылыми ережелер және олардың негізінде
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеу процесін дер кезінде қажетті
ақпараттық талдаумен қамтамасыз етуді жүзеге асыруға бағытталған құқық
қорғау органдарының заңмен реттелген тәжірибелік қызметін түсінуді ұсынады.
Бұл қызметтің қортындысы криминалистикалық маңызды ақпараттарды анықтау
болып табылатындықтан диссертант ақпарат ұғымын диссертациялық зерттеу
тақырыбына қатысты, ол қылмыстарды ашуда және тергеуде қолданылатын
криминалистикалық тіркеу объектілері туралы мәліметтер жиынтығы деген
тұжырымға келеді. Криминалистикалық ақпараттың қалыптасуын, қолданылуын
талдау және зерттеу криминалистикалық есептердің келесідей анықтамасын
құруға мүмкіндік берді. Ізденуші криминалистикалық есептер деп –
қылмыстарды ашу, тергеу және алдын алу мақсатында қолданылатын ғылыми
әдістер және құралдар көмегімен негізделініп мамандармен қайта құралған,
өзінде криминалистикалық ақпараттар массивін ұсынатын, құқықтық сипаттағы
ақпараттық-іздестіру жүйесін түсіндіреді.
2. Криминалистикалық тіркеу теориясының объектісіне ақпараттық
аспектіде қарастырылатын қылмыскердің әрекеті сондай-ақ, қылмыстардың алдын
алу, ашу және тергеу процесін ақпараттық талдаумен қамтамасыз етуге
бағытталған құқық қорғау органдарының қызметі жатқызылады.
3. Криминалистикалық тіркеумен байланысты нормативтік құжаттарды
зерттеу негізінде, ішкі істер органдарының қызметіне әкімшілік-құқықтық
реттеу институты енетін, құқық қорғау органдарымен криминалистикалық
есептерді жүргізу және ұйымдастыру процесінде туындайтын құқықтық
қатынастардың ерекше сипаты анықталды. Ол, билік-бағыныштылық түріндегі
қатынастар. Біріншіден, билік-бағыныштылық құқық қорғау органдарының
қызметіне жатқызылатын атқарушылық билік тармағында шоғырланған. Екіншіден,
билік-бағыныштылық үшін тіркеу органының – басқару субъектісі және
объектісі – азаматтың болуы міндетті. Үшіншіден, тіркеу органының қызметін
жүзеге асыруы, азаматтардың ерік білдіруімен байланысты емес, себебі
біріншісі заңды би лікті иемденеді.
4. Криминалистикалық есептерді жіктеу негіздерін талдау,
криминалистикалық есептерге қылмыстарды ашу және тергеу процесін ақпараттық
талдаумен қамтамасыз ету үшін қызмет ететін есептерді жатқызып, оның
объектісі барлық уақытта қылмыс оқиғасымен себептік байланыста болуы тиіс
екендігін айта келе, криминалистикалық есептерді жіктеудің негізі ретінде
объектінің тіркеулік сипатын қолдануды және дәрежелеуші мәліметтердің
сипаты бойынша талқылынатын, есептердің міндеттерін жатқызады.
5. Криминалистикалық есеп объектісі – қылмыстардың алдын алуға, ашуға
және тергеуге бағытталған қызметті жүзеге асыру процесінде қайта қолдану
үшін құқық қорғау органдарымен арнайы мәліметтер банкісінде жинақталған
қылмыстық оқиға туралы және осы оқиғамен себепті байланыста болатын
тұлғалар және заттар туралы ақпараттар.
6. Тіркеу қызметін реттейтін құқықтық құжаттарды талдау негізінде
келесі кемшіліктерді анықтады. Жекелегенде, қолданымдағы Құқықтық
статистика және арнайы есептер туралы Заңды жүзеге асыру барысында
азаматтардың конституциялық құқықтарына және заңды мүдделеріне нұқсан
келеді, сондай-ақ криминалистикалық есептердің басым көпшілігін
қалыптастыру және жинақтау қажетті деңгейде заңды негізделмеген. Осыған
байланысты, Құқық қорғау органдарындағы есептер туралы Заң жобасы өңделіп
ұсынылады. Онда келесідей негізгі ережелер қарастырылды:
1. Жалпы ережелер
1.1. Заңның әрекет саласы
1.2. Құқық қорғау органдарындағы криминалистикалық есептер
1.3. Дербес мәліметтерді қолдану және тарату, сақтау, жинау шектері.
2. Құқық қорғау органдарымен тіркеу массивтерін қолдану.
2.1. Ішкі істер органдарының құқықтары.
2.2. Жеке мәліметтерге қатысты азаматтардың құқығы
3 . Ақпараттарды қорғау.
3.1. Ақпараттарды қорғау мақсаты.
3.2. Ақпараттарды қорғау бойынша талаптарды сақтауға бақылау
3.3. Ақпараттарды қорғау саласында құқық қорғау органдарының
міндеттері.
Ұсынылған заң жобасы құқық қорғау органдарымен тіркеу қызметін жүзеге
асыруда олардың міндеттерін құқықтық реттеп, азаматтардың заңды мүдделері
мен құқықтарының сақталуының кепілі болады.
7. Құқық қорғау органдарының қызметінде криминалистикалық есептерді
қолдану тиімділігін көтеру ақпараттық массивтермен жұмыс жасауды
ұйымдастырудың қағидалы жаңа тәсілдерінсіз мүмкін емес. Бірден-бір маңызды
проблемалардың бірі мәліметтер банктерін өзекті және шынайы ақпаратпен
толықтыру қалып отыр. Құқық қорғау органдарының тіркеу қызметін жетілдіру
бойынша өңделген ұсынымдар және ұсыныстар оның шешілуіне ықпал етеді.
Зерттеу мәселелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеудің негізгі
қортындылары теориялық тұжырымдар оған негізделген ұсыныстар Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрлігі Академиясы криминалистика кафедрасының
мәжілісінде баяндалды
Диссертацияның негізгі теориялық нәтижелері және тұжырымдары келесі
халықаралық ғылыми конференцияларда сыннан өтті:
– Еліміздегі қылмыстылықты болдырмаудың негізгі құралдарының бірі –
мемлекеттің алдын алу қызметі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция (Алматы: Қазақстан республикасы ІІМ Академиясы, 2006);
– Государство и общество: новые аспекты взаимоотношений атты
халықаралық ғылыми-теоретикалық конференция (Алматы: Тұран университеті,
2006).
Сонымен қатар зерттеу қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және
Ғылым министрлігі жанындағы қадағалау және аттестациялау Комитетімен
ұсынылған басылымдарда көрініс тапты (Тура би, Заң және Заман,
Экономика и право Казахстана).
Диссертациялық зерттеу қортындылары және тұжырымдары Ішкі істер
министрлігі Академиясының тыңдаушыларына Қылмыстарды ашуда және тергеуде
ішкі істер органдарын ақпараттық талдаумен қамтамасыз етудің өзекті
мәселелері тақырыбы бойынша дәріс оқуда, басқа да сабақ түрлерін өткізу
барысында және Алматы қаласы Ішкі істер департаментінің тергеу қызметіне
енгізіліп қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық зерттеу құрылымын анықтау барысында
криминалистикалық тіркеу және құқық қорғау органдарының тіркеу тәжірибесі
туралы ілімді талдау реттілігі қажеттілігінен шығып, ол құқық қорғау
органдарының тіркеу қызметінің проблемаларын және перспективаларын қазіргі
таңдағы танылым жағдайын, ғылыми және құқықтық негіздерін қарастыруда
көрініс тапты. Диссертациялық жұмыс кіріспе мен қортындыны қоспағанда, екі
бөлімнен және сегіз бөлімшеден, қолданылған әдебиет көздердің тізімінен
және қосымшалардан тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі,
зерттеу мақсаттары мен міндеттері, зерттеу объектісі мен заты жұмыстың
методологиясы, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар мен ұсыныстар, сондай-
ақ зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен оның теориялық және тәжірибелік
маңыздылығы, зерттеудің теориялық негіздері, нормативтік және эмпирикалық
негізі, зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі, диссертацияның құрылымы туралы
мағлұматтар көрсетілген.
Бірінші бөлім (Қылмыстарды ашу мен тергеу қызметін ақпараттық
талдаумен қамтамасыз ету және ақпараттардың криминалистикалық маңыздылығы)
деп аталынып, бес бөлімшеден тұрады.
Бірінші бөлімшеде (Ақпарат туралы түсініктің генезисі және
криминалистикалық ақпарат өзара әрекеттестігі) диссертант ақпарат туралы
түсінік генезисіне және криминалистикалық ақпарат өзара әрекеттестігіне
арнаған.
Криминалистика ұсынған ақпарат және ақпарат өзара әрекеттестік туралы
кез-келген проблема генезисі шындықты оқуға методологиялық талдаумен
байланысты теоретикалық-ақпараттық қадам жасау, ақпараттар маңызы және рөлі
жайлы сұрақтарды шешумен байланысы анықталады. Қазіргі таңда ақпарат
түсінігі ғылымда және тәжірибеде орталық назарды иемденуде.
Ақпарат ұғымының даму тарихи назар аударсақ, ол шамамен ХІV ғасырда
пайда болып, жобамен ХV ғасырдан бастап ақпарат ұғымы кітап көмегімен
білім беруде байқала бастады. Бұл сөздің мағынасы алғашында шабыт беру,
тірілту түсінігінде болса, кейіннен хабарлама, мазмұн ұғымына ауыса
бастады. Ол интуитивті мағынада қабылданып, философиялық талдауды, нақты
анықтаманы қажет еткен жоқ.
Ресейде ақпарат термині Петр заманында пайда болды алайда, кең өріс
алған жоқ. Тек қана ХХ ғасырдың бас кезеңінде ол құжаттарда, кітаптарда,
газеттерде және журналдарда бір нәрсе туралы хабарлама, мәлімдеме, мәлімет
мағынасында қолдана бастады. Сол кезеңнің қылмысты ашу және тергеу
қызметінің сұрақтары бойынша ғылыми қайнар көздерден біз осындай
жағдайларды байқаймыз [5, 95-100, 123 б.б]. Алайда, қылмыстарды ашу және
тергеу қызметінде ақпарат негізін ғылыми ұғыну, тек қана ақпарат
теориясының ғылыми ірге тасын қалауда және дамытуда, оның ережелерін
криминалистика теориясында қолдануда ғана мүмкін. [6, 19-100 б.б]. Өткен
жүзжылдықта информатика және кибернетиканың пайда болуы, құралдар мен
байланыс жүйелерінің тиісті теориялық базасының өңделуін талап етті. Бұл
ақпарат туралы әртүрлі ілімдерді қалыптастыруға және дамытуға, сонымен
қатар ақпарат түсінігін анықтау қадамын жасауға келтірді.
Ақпарат сөзінің этимологиясына жанасатын болсақ, ол лат. Іnformatіo
– 1) бір нәрсе туралы хабарлама; 2) генетикалық бағытта сақтау, өңдеу және
берілетін объектісі болып табылатын мәлімет; 3) математикада, кибернетикада
– анықсыздықты (энтропияны) жоятын өлшемдік саны немесе өзінділік, пішін
беру дегенді білдіреді. Сапалық көзқарастан ақпарат екі аспектіге
бөлінеді: семантикалық (мазмұндық) және бағдарламалық (құндылық).
Ақпараттың семантикалық теориясы ықтимал тұжырымынан шынайы адам
білімін толықтыру, жетілдіру болып саналады. Осы мақсатта ақпаратты
қабылдаушының семантикалық тіл көрсеткіші ретінде – қор туралы түсінігі
қабылданады.
Ақпараттың мазмұндық жағы, ақпараттың құндылығымен анықталады. Ол
ақпаратты қолданушының алдына қойылған міндеттіне, мақсатына байланысты.
Егерде ақпарат міндетті, мақсатты шешуге ықпал етсе, онда ақпаратты құнды
деп санауға болады. Ақпарат құндылығы мәліметтерді қабылдағанға дейінгі
және кейінгі ақпарат санының әртүрлілігімен анықталады. Құндылық және
мақсаттылық бір-бірімен тығыз байланысты. Осы және басқа да дәрежеде біз
тірі әлемдегі мақсаттылық туралы айта аламыз. Тірі әлемде әрекет етуші
ақпарат құндылық сипатты иемденеді. Ал жансыз табиғаттағы ақпаратта
ешқандай мақсат жоқ. Әрине, мұнда ақпараттың құндылық қасиеті жоқ екендігі
туралы тұжырым жасауға болады.
Ақпарат зерттеу объектісі ретінде әртүрлі ілім саласында белгілі
ерекшеліктерді иемденеді. Бұл ерекшеліктер қолдану бағытына және
маңыздылығына байланысты. Автордың пікірінше ақпарат – бұл қылмыстарды
ашуда және тергеуде қолданылатын криминалистикалық тіркеу объектілері
туралы мәліметтер жиынтығы. Криминалистикалық тіркеу жүйесінде ақпарат
құрал ретінде қылмыстарды ашу және тергеу процесінде маңызды рөл атқарады.
Екінші бөлімше (Криминалистикалық тіркеудің ғылыми негіздері) деп
аталады. Мұнда диссертант криминалистикалық тіркеудің ғылыми негіздеріне
талдау жасайды.
Криминалистикалық есептерді құру қағидалары туралы көптеген
ғалымдардың пікірлерін зерттеу негізінде диссертантпен криминалистикалық
тіркеу мен криминалистикалық есептер және олардың объектілерінің, затының
түсінік мазмұндарының негізгі анықтамалық сұрақтары бөлініп, бұл мәселелер
бойынша авторға жеке пікірін қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Криминалистикалық тіркеу деп – ғылыми ережелер және олардың негізінде
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеу процесін дер кезінде қажетті
ақпараттық талдаумен қамтамасыз етуді жүзеге асыруға бағытталған құқық
қорғау органдарының заңмен реттелген тәжірибелік қызметін қарастырады.
Автор криминалистикалық есептерді қылмыстарды ашу, тергеу және алдын
алу мақсатында қолданылатын ғылыми әдістер және құралдар көмегімен
негізделініп мамандармен қайта құралған, өзінде криминалистикалық ақпарат
массивін ұсынатын, құқықтық сипаттағы ақпараттық-іздестіру жүйесін
белгілеуді ұсынады.
Криминалистикалық тіркеу туралы ілімнің объектісі болып қылмыстылықпен
күресте тәжірибе қызметінің әртүрлілігі ретіндегі криминалистикалық маңызды
ақпаратты тіркеу табылады.
Криминалистикалық тіркеудің ғылыми негіздерін, криминалистикалық
идентификация мен диагностика теориялары және іздердің пайда болу механизмі
туралы ілімнің ақпараттар ережелері құрайды.
Криминалистикалық тіркеу бірқатар қағидаларды сақтау негізінде жүзеге
асырылады. Олар: заңдылық, ғылыми негізділік, тиімділік, шынайылық,
жетімділік, толықтылық және қолданылымдық.
Автордың пікірі бойынша, криминалистикалық тіркеу туралы ілімнің заты
ретінде қылмыстық оқиғаға қатысы бар ақпараттарды жинау, өңдеу мен
қолданудың объективті заңдылығы және бұл танымдарға негізделген
қылмыстардың алдын алу, ашу және тергеу бойынша қызметті ақпараттық
қамтамасыз етудің құралдары, әдістері және тәсілдері жатады.
Криминалистикалық тіркеу теориясының заты негізделген ережелерді
қарастыра отырып, автор оның объектісі болып, ақпараттық аспектіде
қарастырылатын қылмыскердің әрекеті, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу, ашу
және тергеу процесін ақпараттық талдаумен қамтамасыз етуге бағытталған
құқық қорғау органдарының қызметі табылады деп бекітеді.
Криминалистикалық тіркеу жаңа сапаларды иемденеді. Себебі, мәліметтер
базасына келіп түскен жаңа хабарлар, мағлұматтар криминалистикалық тіркеу
сапасын өзгертіп отырады. Ғылыми ережелер мен тәжірибе қызметінің өзара
әрекеттесуі қылмыстың алдын алу, ашу және тергеу процесін қамтамасыз ететін
ақпарат дәрежесін көтеруге ықпал етеді. Жекелегенде, қылмыстың жасалу
механизмін білу ақпаратты тіркеудің қайнар көзі болатын объектілер шеңберін
анықтауға мүмкіндік береді. Осы объектілерге сәйкес, криминалистикалық
тіркеу қызметі сұраныс бойынша, мәліметтерді сақтау және берумен байланысты
әрекеттерді жүзеге асырады. Ғылыми ережелерді пайдалану жолымен ол қатаң
түрде ақпаратпен жұмыс жасаудың жаңа дәрежелеріне ауысып, қызмет
әрекеттерін белсенді талдау және болжау қызметіне айналады. Мұндай құрамдық
бөліктің болуы, криминалистикалық тіркеудің құқықтық ережелері ретінде,
заңдылық қағидаларына негізделген қызмет сипатында қарауға мүмкіндік
береді. Бұл екі аспектіде көрініс табады: біріншіден тіркеу қызметін жүзеге
асыру процесін құқықтық нормаларға негіздеуде, екіншіден, оның
қортындыларын заңды түрде бекітуде.
Үшінші бөлімше Ішкі істер органдарындағы тіркеу және есеп қызметін
құқықтық реттеу деп аталады. Мұнда диссертант Ішкі істер және басқа да
құқық қорғау органдарында жүргізілетін есеп түрлерінің құқықтық
реттелінуіне талдау жасайды. Автор криминалистикалық тіркеуді белгілі
құқықтық тәртібі бар, заңмен қарастыруға мүмкіндік беретін, қылмыспен
күресте әрекет етуші бірден-бір құрал ретінде қарастырады.
Криминалистикалық тіркеудің құқықтық реттелуін талдау оны жетілдіру
қажеттілігі туралы ойға әкеледі. Ол үшін Қазақстан Республикасының
Конституциясы нормаларын тәжірибеде қолдану арқылы құқық қорғау
органдарының тіркеу қызметін сын көзбен қарастыруға әрекеттену керек.
Өзекті мәселенің өзіне сипаттама беру және оны зерттеудің негізгі
бағыттарын анықтау Қазақстан Ресупбликасы Конституцияның екінші Адам және
адамзат бөлімінен ағымдауы тиіс. Құқық қорғау органдарының тіркеу қызметін
реттеуші нормативтік актілері, аталған бөлім баптарының ережелеріне
негізделуі қажет. Бұл өзекті мәселені зерттеу Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің нормаларына талдау жүргізбей мүмкін емес.
Себебі, криминалистикалық тіркеудің құқықтық негіздері болып – Қылмыстық іс
жүргізу Кодексі табылады дегенмен де, бір жағынан қылмыстық іс қозғауға
және тергеуге арналған барлық баптар қызметтің бұл түрінің құқықтық
реттеушісі ретінде қарастырылуы мүмкін, басқа жағынан, бірде-бір бап
криминалистикалық тіркеуді жүзеге асыруға Ішкі істер органдарына нақты
өкілет бермейтіндігін атап өткен жөн.
Қазіргі таңда қолданымдағы Заң актілері жекелегенде, Қазақстан
Республикасының 22 желтоқсан 2003 жылғы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.