Жануарлар ген инженериясы. Топырақты өңдеу жүйелері

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

ЖАНУАРЛАР ГЕН ИНЖЕНЕРИЯСЫ. Жануарлар-та ген таситын вектор ретінде вирустарды пайдалануға болады. Әдетте олар ауру тудыратьщ вирустар, әсіресе рак вирустары. Ондай вирустар кері транскриптаза фер-менті арңылы өзінің РНК-сының көшірмесін ДНК түрін-де синтездеп, оны жануар клеткасының ДНК-сының құ-рамына енгізеді. Олардың вектор болуы осыған негізделген. Тасымалдау барысында вирустар ауру тудырмас үшін алдын ала олардың нуклеин қышқылдарының кей-бір бөлігін өзгертеді, сонда олар тек ген тасушы болып қалады. Дегенмен ондай вирусты сирек пайдаланған жөн. Бұл бағытта болашағы зор әдістер - микроинъекция мен мембрана инженериясы. Мембраналъщ ген инжене-риясы липосоманы (грекше, липос-май) қолданады (май тканьдарындағы ісік), бұл өте жеңіл әдіс. Ішінде бөтен ген енгізілген липосоманы ұрықтанған аналық жыныс клеткасымен қосады. Сонда үрықтанған клеткадан бөтен гені бар организм есіп жетіледі. Қазір бұл әдісті жетіл-діру мақсатымен жан-жақты зерттеулер жүргізіліп жатыр.

Генді үрықтанган жұмыртқа клеткасына өте жіціш-ке тутік аркылы (микроинъкция) енгіяудіц болашағы зор. Апалық клетка үрықтанғаннап кейін тез бөлініп, же-тілген организм өсіп шығады. Организмнің өсу барысын-да клеткалар әр түрлі «қызметке маманданып», әр түрлі оргаидардың ткапіне айналады. Алайда, олардыц бәрінде ДНК молекулаларының құрамы (геномы) сол күйінде қалады. Яғни, бастапқы ұрықтанған бір клетка кезінде оған бөтен ген енгізсе, ол өсіп жетілген организм-нің барлық клеткаларында болады. Осылай тышқанның ұрықтанған аналық клеткасына адамның самототропин генін енгізу арқылы алып тышқандар алынды (тышқан ға кез келген жануардың гормоны жарай береді) . Осы-лай сәйкес гормонды малдардың ұрықтанған аналық клеткасына енгізіп, олардың да ірі түрін өсіруге болады. Оның қаишалықты маңызды екені айтпасада түсінікті. Тағы бір айта кететін нәрсе аналың клеткаға самототро-пин генін енгізу арқылы өсіріп алынған тышқанның ңа-нында гормонның өте көп молшері болатыны аныңталып отыр. Яғни, ондай жануарлардың қаны гормон ондіруде де қолданылады.

Аурудың тұңым қуалайтын себебі белгілі бір гендер-дің дұрыс жұмыс істемеуі немесе олардың ңүрылысының озгеруі. Қазір ондай ауруларға «сау» генді ендіру жолы жан-жақты зерттелуде. Оның жетістіктері болашақта көптеген тұңым қуатын ауруды болдырмауға мүмкіндік береді. Дара жынысты жануарларда полиплои-дияның сирек кездесу себептерінің бірі - олардың ұрық-сыздығында. Жануарарда жыныстық көбею партеноге-незбен алмастырылғанда полиплоидия түгелдей дерлік өсімдіктердегідей жүзеге асуы мүмкін.

Жануарлардағы полиплоидтың мысалына, олардың аскарида, жер қүрты, қосмекенділер, көбелектер және басқалардағы көрінісін жатңызуға болады. Сүтқоректі-лерден триплоиды зиготалар табылған. Алайда трип-лоидтық эмбриондар тышқандарда эмбриондық дамудың ортасына дейін ғана тіршілік етеді. Жануарлар дүние-сіндегі полиплоидия бірқатар тканьдардың дене клетка-ларында, яғни митоз жолымен көбейетін жағдайларда айтарлықтай кең тараған. МАЛДЫ ГЕНОТИПІ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ

Селекцияның негізгі мақсаты малдың нәсілдік тиімді қасиетін ұрпақтан ұрпаққа жақсарта отырьш тарату. Осы тұрғыдан малды гікелей нәсілдік қасиетінің сапасына, яғни генотипіне қарай сұ-рыптаудың маңызы зор.

Малдың генотипін бағалау - бұл оның түқымдық қасиетін анықтау. Сонымен малды генотипі бойынша сұрыптаудың мақса-ты келесі ұрпақ алу үшін жоғары өнімді ғана емес тұқымдық қа-сиеті де жақсы малды таңдап алу.

Малды өзіндік өнімі, дене бітімі және сыртқы пішіні бойьшша сынау да, оның генотипі туралы біршама ұғым бере алады. Бірақ та малдың фенотиптік ұқсастығы, олардың генотиптік ұқсастығы-ның толық кепілі бола алмайды. Себебі малдың фенотипі оның генотипін толық сипаттамайды, тек кейбір ерекшеліктерін бейне-лейді. Малдағы сандық белгілер (сүттілік, еттілік, жүн енімділі-гі, жұмыртқалағыштығы т. б. ) дамуы және жетілуі сыртқы орта жағдайларының тым күшті әсер етуіне байланысты.

Міне осының бәрі малды тікелей генотипі бойынша сүрыптау қажеттігін туғызады.

Малдың генотипін анықтау әдістері, оның ең жақын ұяласта-рының, ұрпағының, ата-тегінің, аталас-енелес туыстарының енім-ділік қасиетін тексеруге негізделген. Малдың генотипін бағалау-дың негізгі әдісі - оның ұрпағының сапасына қарап сынау. Соны-мен қатар малдың нәсілдік қасиеттері (генотипі) жөнінде, оның ата-тегінің және жақын аталас немесе енелес тумаларының сапа-сына қарап та, біршама тыңғылықты пікірге келуге болады.

Сұрыпталатын малдың жақын туыстарының енімділік көрсет-кіштері туралы мәліметтің түсу мерзіміне байланысты генотиптік баға беру екі кезеңнен тұрады.

Бірінші, алдын-ала болжау кезеңі - малдың ата-тегі мен жа-нама аталас-енелес туыстарының сапасына қарап болжамалы тұ-қымдық қүндылығын анықтау; екінші, қорытынды кезең - үрпа-ғының сапасына қарай нақтылы тұқымдық құндылығын анықтау.

Сонымен, малдың генотипін басында ата-тегінің сапасына, сәл кейінірек жанама туыстарының, ең соңында үрпағының сапасына қарап бағалайды.

Малды ата-тегіне байланысты сұрып-
7. 6. 1. МАЛДЫ ата-тегіне тау, ата-ене мен ұрпақтың арасындағы
ңарай сұрыптау ұқсастыққа негізделген. Сүрыптау тәжі-

рибесінде малдың ата-тегінің сапасына қарап баға беру кептеп қолданылып келе жатқан тәсіл. Мысалы кезінде өте бағалы сиырдың, жылқының, шошқаның, қойдың жаңа тұқымдарының отаны болған Англияда, XIX ғасырдыц өзінде тү-қымдық малдың тегіне үлкен мән берілген. Сол сияқты XIX ғасыр-дағы білгір селекционер М. М. Шепкин малдың тегіи білмей, малтұқымын асылдандыру жұмысымен айналысуға болмайтындығын айтқан.

Ата-тегі бойынша сұрыптау малды мүмкіншілігіне ерте сынақ-тан өткізу тұрғысынан сұрыптау әдістерінің, басқа түрлерінен көп артықшылығы бар. Іс жүзінде кез келген малға өзі туғанға дейін баға беруге болады, ол үшін оның енесін, қандай аталық малмен ұрықтандырғанын және олардың сапасын білсек болғаны.

Малдың шаруашылықтық және тұқымдық құндылығын мүм-кіндігінше ерте, жас кезінде анықтаудың экономикалық маңызы үлкен. Себебі тұқымдық малды өсіру ете қымбатқа түседі. Ал ата-тегіне қарап жақсы төлдерді кезінде тұқым мал тобына бөліп, на-шарын бракқа шығаруға болады.

Малдың ата-тегіне қарап сұрыптау үшін ол туралы нақтылы мәліметтер болуы және оларды белгілі бір жүйеге келтіру шарт. Ең алдымен сыналатын малдың шежіресін (родословная) жасау керек. Малдың шежіресі деп оның ата-тегі туралы мәліметтер то-лық және белгілі бір тәртіппен жазылған документті айтады. Ше-жіресін жасап бағаланатын малды пробанд деп атайды. Зоотехни-калық әдебиетте шежіре жасаудың әр түрлері кездеседі. Мысалы, көлденең, жанама қабырғалас, тізбекті, фигуралы. Бұлардың ішінде ең жиі қолданылатыны көлденең горизонтальды түрі. Біз осы түріне ғана түсінік береміз.

Шежіре кестесін мына тәртіппен жасайды. Әуелі үлкен квадрат сызылып, оның үстінен шежіресі жасалатын малдың (пробандтың) аты, номері, туған жылы және өнімі туралы деректері жазылады. Одан кейін квадратты көлденең қатарларға бөледі. Қатардың са-ны шежірені неше атаға дейін жасауға байланысты. Әдетте үш-бес атадан аспайды. Есте болатын бір жәйт - қатардың ені про-бандтан алыстаған сайын үлкейе беруі қажет, яғни екінші қатар-дың ені біріншіден ұзын, үшіншінікі екіншіден ұзын, сөйтіп кете береді. Бұл әр қатарда жазылатын ата-ененің санына байланысты.

Ата-тегінің кестеде орналасу тәртібі, олардың әрқайсысының пробандқа жақындығына байланысты. Жақындығы бірдей ата-ене-лер бірқатарда орналасады. Бірінші қатарда әкесі мен шешесі, екінші қатарда аталары (әкесінің әкесі мен шешесінің әкесі), әже-лері (әкесінің шешесі мен шешесінің шешесі), үшінші қатарда-I үшінші атадан қосылатын арғы аталары жазылады. Сөйтіп кете береді. Зоотехниялық әдебиетте әр малдың енесі (шешесі) өз қа-тарының сол жағында, атасы (әкесі) оң жағында жазылады. Се-лекция тәжірибесінде, шежіре жасағанда немесе жазба текстіле-рінде ата-тегінің пробандқа (бағаланатын мал) туыстық жақын-дығын көрсету үшін, 19-таблицада келтірілген шартты қысқарту-лар пайдаланылады.

Осы шартты белгілер бойынша жасаған Х-малдың шежіресі 20-таблицада берілген.

Берілген шежіре кестесінен оны құрудағы заңдылықтарды жақп - пробандтан бастап санағандағы ата-енелер қатары-ның реттілік номері; 2 - тұрақты сан. Қез келген мал шежіресі екі бөліктен - енесі жағынан және әке жағынан тұрады. Бұл шежіреге кірген ата-тектің пробандқа деген туыстық жолын дәл бейнелейді. Осыған орай кестеде көрген шартты белгілер өте ұтымды жасалған. Әріптердің саны да, орна-ласу реті де нақтылы мағлұмат береді.

Малдың нақтылы бір арғы ата-енесінің туыстығы кестеде көр-сетілгендей шартты әріптермен берілген болса, оның сол мал ше-жіресіндегі орнын бұлжытпай табуға болады.

Шартты әріптердің саны ата-тектің шежіренің нешінші қата-рында орналасатынын көрсетеді. Бір әріп - бірінші қатарды, екі әріп - екінші, үш әріп - үшінші қатарды көрсетеді.

Орыс тіліндегі шартты белгілердің бірінші әрпі іздеп отырған ата-тектің жынысын, соңғы әрпі - оның пробандқа кім жағынан - әке жағынан ба, әлде енесі жағынан ба, туыстық байланыс бар екенін білдіреді, яғни шежіренің қай жартысында (бөлігінде) ор-

наласатынын көрсетеді.

Қазақ тіліндегі қысқартуларда да заңдылық бар. Онда сан жа-ғынан заңдылық орыс тілінікімен сәйкес келеді. Ал орналасуына байланысты заңдылық өзгеше, дәлірек айтсақ керісінше келеді. Бірінші әріп - іздеген ата-тектің пробандқа кім жағынан туыс екенін көрсетсе, соңғы әріп оның жынысын көрсетеді.

Сұрыптау үшін, жалпы селекция үшін жалаң, тек ата-тегінің аттарынан тұратын мал шежіресінің пайдасы жоқтың қасы. Мал-дың нағыз шежіресінде 21-таблицада керсетілгендей барлық ата-тектері туралы толық мәлімет болуы қажет.

Зоотехниялық тұрғыдан шежірелерге дұрыс талдау жасау ар-қылы, мал тұқымын асылдандыруға тікелей қатысы бар мына мә-

селелер шешіледі.

I. Шежіре мәліметтерімен бағаланып отырған малдың тұқы-мын дәл анықтауға болады. Селекция тәжірибесінде малдың таза тұқымдығын жоғары қанды будандардан айырудың маңызы үлкен. Бұл екеуі бір-біріне фенотиптері (өнімдері) жағынан ете ұқсас болғанымен, будандар өзінің енімдік қасиеттерін ұрпағына көбі-несе тұрақты бере алмайды. Сонымен малдың түқымдық тегін анықтағанда басшылыққа алатын заңды документ - оның ата-тегі

туралы шежіресі.

2. Белгілі бір тұқым мал табынын құрайтын негізгі өкілдерінің шежіресін талдау арқылы, табын ішіндегі өзіндік ерекшеліктері бар туысқан топтарды, аталық іздер мен аналық үяларды, олар-дың тегін, шағылыстыруға үйлесімділігін анықтайды. Сол табын малының жалпы шығуы мен туысқандық арақатынасына талдау (генетикалық талдау) жасалып, оның генеалогиялық құрылым схе-масы жасалынады. Әр табынның бүл мәселелері жалпы тұқымның

Кіріспе.

Біздің республикамыздың жер көлемі 272, 3 миллион гектар, ол батыстан шығысқа қарай 2925 километрге, ал солтустіктен оңтүстікке қарай 1600 километрге созылып жатыр. Республикада ауыл шаруашылығы ушін қолда-нылатын жер көлемі 221 миллион гектар шамасында, яғ-ни бұл Қазақстанның барлық территориярының 82 про-центі. Ауыл шаруашылығы ушін пайдаланылатын букіл жер көлемінің 34, 3 миллион гектары (15, 3 проценті) егіс-тік жер, 179, 2 миллион гектары (81 проценті) табиғи жайылымдық жерлер және 7, 3 миллион гектары (3, 7 про-центі) табиғи шабындық жерлер.

Территориясы ушан теңіз республикамызда сан алуан топырақ турлері кездеседі, ауыл шаруашылығының көп-теген дақылдары егіледі, оларға әр түрлі құрамдағы ж«'-не әр мәлшерде органикалық жэне минералды тыңайт-қыштар қолданылады.

Біздің елімізде жер - халық қазынасы, Отанныц бай-лығы болып саналады.

Жерді ғылым жетістіктеріне сәйкес тиімді пайдалан-ғанда ғана, өсіретін дақылдарға алдыңғы қатарлы агро-техникалық шараларды дұрыс қолданғанда ғана ол халыққа өз байлығын силайды, егіншілік молшылығын жасайды. Жер туралы біз әңгіме қозғағанымызда е. ң алдымсн топырақ, оның табиғи кұнарлылығы, турлі құрамы меп қасиеттері сөз болады. Ауыл шаруашылығында пай-даланатын жерге, топыраққа деген қамқорлық біздің елімізде жылдан-жылға күшейіп, оның құнарлылығын байыту шаралары қазіргі агрономиялық ғылымның аса үлкен проблемасына айналып отыр.

Бұл кітапша жоғарыда аталған топырақ, өсімдік жә-пе тыңайтқыштар арасындағы өз ара байланыстылықты ашады, мұны жетік білу арқылы егіншілік мәдениетін, дақылдар өнімділігін едәуір арттыруға боладьілв*<~у ^ Партиямыздың ауыл шаруашылығын иятенстгвтендіру программасы егіншілік мәдениетін арттырып, озық агро-техниканы тиімді пайдаланумен қатар, топырақ құнар-лылығының да артуын белгілеп отыр. 1 0$ -Республикамызда сан алуан ауыл шаруашылық да-қылдары егіледі, ал бұл дақылдардың өнімі және оның сапасы, олардың қандай топырақ-климат жағдайында өсуімен қатар, оларға қолданылатын агротехникалық шаралардың дұрыстығына байланысты. Егіншіліктің аг-ротехникалық шарасы дегеніміз түрлі жұмыстардан тұ-ратын күрделі система болып саналады.

Қазіргі уақытта егіншіліктің агротехникалық система-сының аса бір жауапты белігі дақылдарды дұрыс тыңай-ту болып табылады. Тыңайтқыштарды қолданудың түр-. 'ісрі, мвлшері жгне мерзімдері тіпті бір дақыл үшін де ; >р түрлі болуы мүмкін, оған бұл дақылдың әр түрлі сорт-Тйрының болуы әр түрлі топырак-климат жағдайында всірілуі, мұның алдында егілген әр түрлі дақылдардың қасиеттері, т. б, жағдайлар үлкен әсер етеді. Тыңайтқыш-тарды әрбір дақыл үшін тиімді пайдалануда олардың әрқайсысыпың өзіне т; лі агрохимиялық және басқа ерек-шеліктерін, олардың топыраққа әсерін, топырақтың ЫЛҒЭЛДЫЛЫРЫН, құрылымын, механикалық құрамын жетік білу шарт.

Жоғарыда айтылраидардың бәрі егіншілік мәдениетін КӨТеріп, топырақ құнарлылығын едәуір арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдары егісінен мол, әрі сапалы өнім алуда топырақ, өсімдік және тыңайтқыш арасындағы өз ара байланысты жетік білуді талап етеді.

Советтік агрохимия ғылымының негізін салушы ака-демик Д. Н. Прянишников ауыл шаруашылығы саласын-да істейтін маманның, оның ішінде агрохимиктің негізгі міндеті -«есімдік, топырақ және тыңайтқыш арасында-гы өз ара байланыстылықты, олардың бір-біріне қандай ; әсер етедіндігін жетік білу»- деп атап көрееткен бола-тын. Бұл шынында да солай.

Топырақтың механикалық қүрамы. Топырақтың түрлі қасиеттері оның байлығы мен құнарлылығы, көбіне оның бөлшектерінің құрамы мен ірілігіне тығыз байланысты болады. Сондықтан да топырақ қандай бөлшектерден құралғандығын білудің маңызы өте зор. Топырақтардың механикалық құрамына талдау жасағанда оның түрлі бөлшектерін ірілігіне қарай былай ажыратуға болады. Көлденеңі 0, 01 миллиметрден уақ бөлшектерді көбінесе «физикалық» саз, 0, 01 миллиметрден 3 миллиметрге дсйіпгі бөлшектерді «физикалық» құм, ал 0, 001 милли-метрден ұсақ бөлшектерді коллоидтық бөлшектер деп атайды.

Әр түрлі топырақтар олардың пайда болғаи жерін-дегі тау жыныстарының құрамына, түрлі климат жағдай-ларына, жаи-жапуарлар әсері және тағы да басқа табиғат ерекшеліктерінің әсеріне қарай әр түрлі меха-никалық құрамда болып келеді. Мұны білген дұрыс, көп жағдайда керек болады.

Топырақтардын механикалық құрамын жете білудің де мақызы зор. Теменде біз топырақтарды механикалық құрамына қарап бвлудің еліміздің атақты топырақ зерт теуші ғалымы Н. А. Качинский жасаған классификация-сын келтіріп отырмыз (2-таблица) .

Түрлі топырақтар өз белшектерінің ірілігі жөнінен ғана емес, сонымен бірге құрамы жағынан да бір-бірінен айырмашылығы үлкен болып келеді. Мысалы, саз және саздақ топырақтарда түрлі минералдар көп болады. Олар: дала шпаты, слюда, каолин, фосфорит, темірдің, аллюминийдің, марганецтің судағы тотық қоспалары та-ғы басқалар. Бұл минералдарда есімдіктерге қажетті заттар, атап айтқанда фосфор, калий, кальций, темір же- пе басқа да заттар кездеседі.

Қоректік жағынан алып қарағанда, әсіресе, коллоид-тық ұсақ бөлшектер өте бағалы келеді, өйткені олардың құрамындағы қоректік заттар суда оңай ериді. Ал құм және құмдақ топырақтарда әдетте кварц көп болады, ал кварц құрамында өсімдік қорегіне қажетті зат ете аз болады.

Жоғарыда біз саз және саздақ топырақтарды құрай-тын минералдардың құрамында түрлі өсімдіктерге қа-жетті заттар коп болатынын айттық. Осыған байланысты да механикалық құрамы ауыр болып келетін топырақ-тарда, кэбінесе, есімдіктер жақсы өсіп, өнім берген жер-де жыл өткеп сайын олардың қалдықтары да көптеп жппалады. Бұл қалдықтар топырақтағы түрлі микро-бИОЛОГЙЯЛЫҚ процестердің және климат әрекеттерінің . нсріпсп бұзылып, шіріндіге айиалып, оның біршамасы есімдіктерге аса қажетті топырақтың беткі қабатыньщ Иегізгі қорсктік заты - қарашірігін түзеді. Жыл өткен сайын бұл процесс күшеймесе әлсіремейді де, топырақ-ті. ің құнарлылығының азаймауына септігін тигізеді. Бұ-гаи керісінше, құм және құмдақ топырақты түзетін мине-ралдың құрамында қоректік заттар аз болатындықтан мұндай мехакикалық құрамы бар топырақты жерлерде с->сімдіктер ете аз және әлсіз еніп-өседі, сондықтан мұн-дай құрамдағы топырақтарда олардың қалдықтары да аз

АРАМШӨПТЕР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ

Арамшәптер егін шаруашылығьша үлкен зиян келтіреді. Олар жердің жоғарғы қабатынан кептеген қоректік заттар мен суды пай-даланады да, мәдени әсімдіктердің әнімін және оның сапасын едә-уір темендетеді. Арамшөптердің көпшілігінің дәні, өсімдіктің езі улы жаман иісті немесе жаман дәмді болады. Арамшөптер мәде-ни өсімдіктердің арасында ескенде оларға көлеңке түсіреді, ауруға шалдықтырады, ал зиянды жәндіктердің көбі сол арамшөптердің қалдықтарына жұмыртқа салып, не өздері қыстап шығады. Тыш қан сияқты егістің жаулары арамшөптердің қорықтарында өмір сүреді.

Арамшөптердің кейбііреулері ауыл шаруашылық дақылдары-ның белгілі біреулерінің арасында ғана өсе алады. Оларға куколь (қарамықша), көктікен (василек), саумал шырмауық (гречишка вьюнковая), арамқұмық (мышатник) т. б. жатады, ал қара сұлы барлық дәнді, бұршақ тұқымдастардың егістіктерінде өсе алады, ал қырлық тек қарақұмық егістіктерінде ғана өседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.