Жануарлар ген инженериясы. Топырақты өңдеу жүйелері
1. ЖАНУАРЛАР ГЕН ИНЖЕНЕРИЯСЫ
2. МАЛДЫ ГЕНОТИПІ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ
3. МАЛДЫ АТА.ТЕГІНЕ тау, ата.ене мен ұрпақтың арасындағы
ҢАРАЙ СҰРЫПТАУ
4. Топырақтың механикалық қүрамы
5. АРАМШӨПТЕР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ
6. ТОПЫРАҚТЫ ӨҢДЕУ САПАСЫНА АГРОТЕХНИКАЛЫҢ БАҒА БЕРУ
7. ТОПЫРАҚТЫ ӨҢДЕУ ЖҮЙЕЛЕРІ
8. Ерте жэне кеш пісетін жаздық дақылдар себілетін топырақты егін себу алдында өңдеу жүйесі
9. ТОПЫРАҚТЫҢ ҢҰНАРЛЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ШАРАЛАРЫ
10. АРАМШӨПТЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘКЕ ОЛАРДЫҢ ТІРШІЛІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУІ
11. АРАМШӨПТЕРДІҢ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҢ ТОПТАҒЫ МЕН ӨКІЛДЕРІ
12. АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕС ЖҮРГІЗУ ШАРАЛАРЫ
13. АРАМШӨПТЕРДІ ӨСІРМЕУДІҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
14. АРАМШӨПТЕРДІҢ ӨСУІН ЖӘНЕ ТҰҢЫМДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҢТА ЛАСТАНУЫН АЗАЙТАТЫН АГРОТЕХНИКАЛЫҢ ТӘСШДЕР
15. АРАМШӨПТЕРДІ ЖОЮ ШАРАЛАРЫ
16. АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕСУДЕГІ БИОЛОГИЯЛЫҢ ШАРАЛАР
17. АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕСУДІҢ ХИМИЯЛЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
2. МАЛДЫ ГЕНОТИПІ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ
3. МАЛДЫ АТА.ТЕГІНЕ тау, ата.ене мен ұрпақтың арасындағы
ҢАРАЙ СҰРЫПТАУ
4. Топырақтың механикалық қүрамы
5. АРАМШӨПТЕР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ
6. ТОПЫРАҚТЫ ӨҢДЕУ САПАСЫНА АГРОТЕХНИКАЛЫҢ БАҒА БЕРУ
7. ТОПЫРАҚТЫ ӨҢДЕУ ЖҮЙЕЛЕРІ
8. Ерте жэне кеш пісетін жаздық дақылдар себілетін топырақты егін себу алдында өңдеу жүйесі
9. ТОПЫРАҚТЫҢ ҢҰНАРЛЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ШАРАЛАРЫ
10. АРАМШӨПТЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘКЕ ОЛАРДЫҢ ТІРШІЛІК ЖАҒДАЙЛАРЫНА БЕЙІМДЕЛУІ
11. АРАМШӨПТЕРДІҢ НЕГІЗГІ БИОЛОГИЯЛЫҢ ТОПТАҒЫ МЕН ӨКІЛДЕРІ
12. АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕС ЖҮРГІЗУ ШАРАЛАРЫ
13. АРАМШӨПТЕРДІ ӨСІРМЕУДІҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫ
14. АРАМШӨПТЕРДІҢ ӨСУІН ЖӘНЕ ТҰҢЫМДАРЫНЫҢ ТОПЫРАҢТА ЛАСТАНУЫН АЗАЙТАТЫН АГРОТЕХНИКАЛЫҢ ТӘСШДЕР
15. АРАМШӨПТЕРДІ ЖОЮ ШАРАЛАРЫ
16. АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕСУДЕГІ БИОЛОГИЯЛЫҢ ШАРАЛАР
17. АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕСУДІҢ ХИМИЯЛЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
ЖАНУАРЛАР ГЕН ИНЖЕНЕРИЯСЫ. Жануарлар-та ген таситын вектор ретінде вирустарды пайдалануға болады. Әдетте олар ауру тудыратьщ вирустар, әсіресе рак вирустары. Ондай вирустар кері транскриптаза фер-менті арңылы өзінің РНК-сының көшірмесін ДНК түрін-де синтездеп, оны жануар клеткасының ДНК-сының құ-рамына енгізеді. Олардың вектор болуы осыған негізделген. Тасымалдау барысында вирустар ауру тудырмас үшін алдын ала олардың нуклеин қышқылдарының кей-бір бөлігін өзгертеді, сонда олар тек ген тасушы болып қалады. Дегенмен ондай вирусты сирек пайдаланған жөн. Бұл бағытта болашағы зор әдістер — микроинъекция мен мембрана инженериясы. Мембраналъщ ген инжене-риясы липосоманы (грекше, липос-май) қолданады (май тканьдарындағы ісік), бұл өте жеңіл әдіс. Ішінде бөтен ген енгізілген липосоманы ұрықтанған аналық жыныс клеткасымен қосады. Сонда үрықтанған клеткадан бөтен гені бар организм есіп жетіледі. Қазір бұл әдісті жетіл-діру мақсатымен жан-жақты зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Генді үрықтанган жұмыртқа клеткасына өте жіціш-ке тутік аркылы (микроинъкция) енгіяудіц болашағы зор. Апалық клетка үрықтанғаннап кейін тез бөлініп, же-тілген организм өсіп шығады. Организмнің өсу барысын-да клеткалар әр түрлі «қызметке маманданып», әр түрлі оргаидардың ткапіне айналады. Алайда, олардыц бәрінде ДНК молекулаларының құрамы (геномы) сол күйінде қалады. Яғни, бастапқы ұрықтанған бір клетка кезінде оған бөтен ген енгізсе, ол өсіп жетілген организм-нің барлық клеткаларында болады. Осылай тышқанның ұрықтанған аналық клеткасына адамның самототропин генін енгізу арқылы алып тышқандар алынды (тышқан ға кез келген жануардың гормоны жарай береді). Осы-лай сәйкес гормонды малдардың ұрықтанған аналық клеткасына енгізіп, олардың да ірі түрін өсіруге болады. Оның қаишалықты маңызды екені айтпасада түсінікті. Тағы бір айта кететін нәрсе аналың клеткаға самототро-пин генін енгізу арқылы өсіріп алынған тышқанның ңа-нында гормонның өте көп молшері болатыны аныңталып отыр. Яғни, ондай жануарлардың қаны гормон ондіруде де қолданылады.
Генді үрықтанган жұмыртқа клеткасына өте жіціш-ке тутік аркылы (микроинъкция) енгіяудіц болашағы зор. Апалық клетка үрықтанғаннап кейін тез бөлініп, же-тілген организм өсіп шығады. Организмнің өсу барысын-да клеткалар әр түрлі «қызметке маманданып», әр түрлі оргаидардың ткапіне айналады. Алайда, олардыц бәрінде ДНК молекулаларының құрамы (геномы) сол күйінде қалады. Яғни, бастапқы ұрықтанған бір клетка кезінде оған бөтен ген енгізсе, ол өсіп жетілген организм-нің барлық клеткаларында болады. Осылай тышқанның ұрықтанған аналық клеткасына адамның самототропин генін енгізу арқылы алып тышқандар алынды (тышқан ға кез келген жануардың гормоны жарай береді). Осы-лай сәйкес гормонды малдардың ұрықтанған аналық клеткасына енгізіп, олардың да ірі түрін өсіруге болады. Оның қаишалықты маңызды екені айтпасада түсінікті. Тағы бір айта кететін нәрсе аналың клеткаға самототро-пин генін енгізу арқылы өсіріп алынған тышқанның ңа-нында гормонның өте көп молшері болатыны аныңталып отыр. Яғни, ондай жануарлардың қаны гормон ондіруде де қолданылады.
ЖАНУАРЛАР ГЕН ИНЖЕНЕРИЯСЫ. Жануарлар-та ген таситын вектор ретінде
вирустарды пайдалануға болады. Әдетте олар ауру тудыратьщ вирустар, әсіресе
рак вирустары. Ондай вирустар кері транскриптаза фер-менті арңылы өзінің
РНК-сының көшірмесін ДНК түрін-де синтездеп, оны жануар клеткасының ДНК-
сының құ-рамына енгізеді. Олардың вектор болуы осыған негізделген.
Тасымалдау барысында вирустар ауру тудырмас үшін алдын ала олардың нуклеин
қышқылдарының кей-бір бөлігін өзгертеді, сонда олар тек ген тасушы болып
қалады. Дегенмен ондай вирусты сирек пайдаланған жөн. Бұл бағытта болашағы
зор әдістер — микроинъекция мен мембрана инженериясы. Мембраналъщ ген
инжене-риясы липосоманы (грекше, липос-май) қолданады (май тканьдарындағы
ісік), бұл өте жеңіл әдіс. Ішінде бөтен ген енгізілген липосоманы
ұрықтанған аналық жыныс клеткасымен қосады. Сонда үрықтанған клеткадан
бөтен гені бар организм есіп жетіледі. Қазір бұл әдісті жетіл-діру
мақсатымен жан-жақты зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Генді үрықтанган жұмыртқа клеткасына өте жіціш-ке тутік аркылы
(микроинъкция) енгіяудіц болашағы зор. Апалық клетка үрықтанғаннап кейін
тез бөлініп, же-тілген организм өсіп шығады. Организмнің өсу барысын-да
клеткалар әр түрлі қызметке маманданып, әр түрлі оргаидардың ткапіне
айналады. Алайда, олардыц бәрінде ДНК молекулаларының құрамы (геномы) сол
күйінде қалады. Яғни, бастапқы ұрықтанған бір клетка кезінде оған бөтен ген
енгізсе, ол өсіп жетілген организм-нің барлық клеткаларында болады. Осылай
тышқанның ұрықтанған аналық клеткасына адамның самототропин генін енгізу
арқылы алып тышқандар алынды (тышқан ға кез келген жануардың гормоны жарай
береді). Осы-лай сәйкес гормонды малдардың ұрықтанған аналық клеткасына
енгізіп, олардың да ірі түрін өсіруге болады. Оның қаишалықты маңызды екені
айтпасада түсінікті. Тағы бір айта кететін нәрсе аналың клеткаға самототро-
пин генін енгізу арқылы өсіріп алынған тышқанның ңа-нында гормонның өте көп
молшері болатыны аныңталып отыр. Яғни, ондай жануарлардың қаны гормон
ондіруде де қолданылады.
Аурудың тұңым қуалайтын себебі белгілі бір гендер-дің дұрыс жұмыс
істемеуі немесе олардың ңүрылысының озгеруі. Қазір ондай ауруларға сау
генді ендіру жолы жан-жақты зерттелуде. Оның жетістіктері болашақта
көптеген тұңым қуатын ауруды болдырмауға мүмкіндік береді. Дара жынысты
жануарларда полиплои-дияның сирек кездесу себептерінің бірі — олардың ұрық-
сыздығында. Жануарарда жыныстық көбею партеноге-незбен алмастырылғанда
полиплоидия түгелдей дерлік өсімдіктердегідей жүзеге асуы мүмкін.
Жануарлардағы полиплоидтың мысалына, олардың аскарида, жер қүрты,
қосмекенділер, көбелектер және басқалардағы көрінісін жатңызуға болады.
Сүтқоректі-лерден триплоиды зиготалар табылған. Алайда трип-лоидтық
эмбриондар тышқандарда эмбриондық дамудың ортасына дейін ғана тіршілік
етеді. Жануарлар дүние-сіндегі полиплоидия бірқатар тканьдардың дене
клетка-ларында, яғни митоз жолымен көбейетін жағдайларда айтарлықтай кең
тараған. МАЛДЫ ГЕНОТИПІ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ
Селекцияның негізгі мақсаты малдың нәсілдік тиімді қасиетін ұрпақтан
ұрпаққа жақсарта отырьш тарату. Осы тұрғыдан малды гікелей нәсілдік
қасиетінің сапасына, яғни генотипіне қарай сұ-рыптаудың маңызы зор.
Малдың генотипін бағалау — бұл оның түқымдық қасиетін анықтау. Сонымен
малды генотипі бойынша сұрыптаудың мақса-ты келесі ұрпақ алу үшін жоғары
өнімді ғана емес тұқымдық қа-сиеті де жақсы малды таңдап алу.
Малды өзіндік өнімі, дене бітімі және сыртқы пішіні бойьшша сынау да,
оның генотипі туралы біршама ұғым бере алады. Бірақ та малдың фенотиптік
ұқсастығы, олардың генотиптік ұқсастығы-ның толық кепілі бола алмайды.
Себебі малдың фенотипі оның генотипін толық сипаттамайды, тек кейбір
ерекшеліктерін бейне-лейді. Малдағы сандық белгілер (сүттілік, еттілік, жүн
енімділі-гі, жұмыртқалағыштығы т. б.) дамуы және жетілуі сыртқы орта
жағдайларының тым күшті әсер етуіне байланысты.
Міне осының бәрі малды тікелей генотипі бойынша сүрыптау қажеттігін
туғызады.
Малдың генотипін анықтау әдістері, оның ең жақын ұяласта-рының,
ұрпағының, ата-тегінің, аталас-енелес туыстарының енім-ділік қасиетін
тексеруге негізделген. Малдың генотипін бағалау-дың негізгі әдісі — оның
ұрпағының сапасына қарап сынау. Соны-мен қатар малдың нәсілдік қасиеттері
(генотипі) жөнінде, оның ата-тегінің және жақын аталас немесе енелес
тумаларының сапа-сына қарап та, біршама тыңғылықты пікірге келуге болады.
Сұрыпталатын малдың жақын туыстарының енімділік көрсет-кіштері туралы
мәліметтің түсу мерзіміне байланысты генотиптік баға беру екі кезеңнен
тұрады.
Бірінші, алдын-ала болжау кезеңі — малдың ата-тегі мен жа-нама аталас-
енелес туыстарының сапасына қарап болжамалы тұ-қымдық қүндылығын анықтау;
екінші, қорытынды кезең — үрпа-ғының сапасына қарай нақтылы тұқымдық
құндылығын анықтау.
Сонымен, малдың генотипін басында ата-тегінің сапасына, сәл кейінірек
жанама туыстарының, ең соңында үрпағының сапасына қарап бағалайды.
Малды ата-тегіне байланысты сұрып-
7.6.1. МАЛДЫ ата-тегіне тау, ата-ене мен ұрпақтың арасындағы
ңарай сұрыптау ұқсастыққа негізделген. Сүрыптау тәжі-
рибесінде малдың ата-тегінің сапасына қарап баға беру кептеп қолданылып
келе жатқан тәсіл. Мысалы кезінде өте бағалы сиырдың, жылқының, шошқаның,
қойдың жаңа тұқымдарының отаны болған Англияда, XIX ғасырдыц өзінде тү-
қымдық малдың тегіне үлкен мән берілген. Сол сияқты XIX ғасыр-дағы білгір
селекционер М. М. Шепкин малдың тегіи білмей, малтұқымын асылдандыру
жұмысымен айналысуға болмайтындығын айтқан.
Ата-тегі бойынша сұрыптау малды мүмкіншілігіне ерте сынақ-тан өткізу
тұрғысынан сұрыптау әдістерінің, басқа түрлерінен көп артықшылығы бар. Іс
жүзінде кез келген малға өзі туғанға дейін баға беруге болады, ол үшін оның
енесін, қандай аталық малмен ұрықтандырғанын және олардың сапасын білсек
болғаны.
Малдың шаруашылықтық және тұқымдық құндылығын мүм-кіндігінше ерте, жас
кезінде анықтаудың экономикалық маңызы үлкен. Себебі тұқымдық малды өсіру
ете қымбатқа түседі. Ал ата-тегіне қарап жақсы төлдерді кезінде тұқым мал
тобына бөліп, на-шарын бракқа шығаруға болады.
Малдың ата-тегіне қарап сұрыптау үшін ол туралы нақтылы мәліметтер болуы
және оларды белгілі бір жүйеге келтіру шарт. Ең алдымен сыналатын малдың
шежіресін (родословная) жасау керек. Малдың шежіресі деп оның ата-тегі
туралы мәліметтер то-лық және белгілі бір тәртіппен жазылған документті
айтады. Ше-жіресін жасап бағаланатын малды пробанд деп атайды. Зоотехни-
калық әдебиетте шежіре жасаудың әр түрлері кездеседі. Мысалы, көлденең,
жанама қабырғалас, тізбекті, фигуралы. Бұлардың ішінде ең жиі қолданылатыны
көлденең горизонтальды түрі. Біз осы түріне ғана түсінік береміз.
Шежіре кестесін мына тәртіппен жасайды. Әуелі үлкен квадрат сызылып, оның
үстінен шежіресі жасалатын малдың (пробандтың) аты, номері, туған жылы және
өнімі туралы деректері жазылады. Одан кейін квадратты көлденең қатарларға
бөледі. Қатардың са-ны шежірені неше атаға дейін жасауға байланысты. Әдетте
үш-бес атадан аспайды. Есте болатын бір жәйт — қатардың ені про-бандтан
алыстаған сайын үлкейе беруі қажет, яғни екінші қатар-дың ені біріншіден
ұзын, үшіншінікі екіншіден ұзын, сөйтіп кете береді. Бұл әр қатарда
жазылатын ата-ененің санына байланысты.
Ата-тегінің кестеде орналасу тәртібі, олардың әрқайсысының пробандқа
жақындығына байланысты. Жақындығы бірдей ата-ене-лер бірқатарда орналасады.
Бірінші қатарда әкесі мен шешесі, екінші қатарда аталары (әкесінің әкесі
мен шешесінің әкесі), әже-лері (әкесінің шешесі мен шешесінің шешесі),
үшінші қатарда—I үшінші атадан қосылатын арғы аталары жазылады. Сөйтіп кете
береді. Зоотехниялық әдебиетте әр малдың енесі (шешесі) өз қа-тарының сол
жағында, атасы (әкесі) оң жағында жазылады. Се-лекция тәжірибесінде, шежіре
жасағанда немесе жазба текстіле-рінде ата-тегінің пробандқа (бағаланатын
мал) туыстық жақын-дығын көрсету үшін, 19-таблицада келтірілген шартты
қысқарту-лар пайдаланылады.
Осы шартты белгілер бойынша жасаған Х-малдың шежіресі 20-таблицада
берілген.
Берілген шежіре кестесінен оны құрудағы заңдылықтарды жақп — пробандтан
бастап санағандағы ата-енелер қатары-ның реттілік номері; 2 — тұрақты сан.
Қез келген мал шежіресі екі бөліктен — енесі жағынан және әке жағынан
тұрады. Бұл шежіреге кірген ата-тектің пробандқа деген туыстық жолын дәл
бейнелейді. Осыған орай кестеде көрген шартты белгілер өте ұтымды жасалған.
Әріптердің саны да, орна-ласу реті де нақтылы мағлұмат береді.
Малдың нақтылы бір арғы ата-енесінің туыстығы кестеде көр-сетілгендей
шартты әріптермен берілген болса, оның сол мал ше-жіресіндегі орнын
бұлжытпай табуға болады.
Шартты әріптердің саны ата-тектің шежіренің нешінші қата-рында
орналасатынын көрсетеді. Бір әріп — бірінші қатарды, екі әріп — екінші, үш
әріп — үшінші қатарды көрсетеді.
Орыс тіліндегі шартты белгілердің бірінші әрпі іздеп отырған ата-тектің
жынысын, соңғы әрпі — оның пробандқа кім жағынан — әке жағынан ба, әлде
енесі жағынан ба, туыстық байланыс бар екенін білдіреді, яғни шежіренің қай
жартысында (бөлігінде) ор-
наласатынын көрсетеді.
Қазақ тіліндегі қысқартуларда да заңдылық бар. Онда сан жа-ғынан
заңдылық орыс тілінікімен сәйкес келеді. Ал орналасуына байланысты
заңдылық өзгеше, дәлірек айтсақ керісінше келеді. Бірінші әріп — іздеген
ата-тектің пробандқа кім жағынан туыс екенін көрсетсе, соңғы әріп оның
жынысын көрсетеді.
Сұрыптау үшін, жалпы селекция үшін жалаң, тек ата-тегінің аттарынан
тұратын мал шежіресінің пайдасы жоқтың қасы. Мал-дың нағыз шежіресінде 21-
таблицада керсетілгендей барлық ата-тектері туралы толық мәлімет болуы
қажет.
Зоотехниялық тұрғыдан шежірелерге дұрыс талдау жасау ар-қылы, мал
тұқымын асылдандыруға тікелей қатысы бар мына мә-
селелер шешіледі.
I. Шежіре мәліметтерімен бағаланып отырған малдың тұқы-мын дәл
анықтауға болады. Селекция тәжірибесінде малдың таза тұқымдығын жоғары
қанды будандардан айырудың маңызы үлкен. Бұл екеуі бір-біріне фенотиптері
(өнімдері) жағынан ете ұқсас болғанымен, будандар өзінің енімдік
қасиеттерін ұрпағына көбі-несе тұрақты бере алмайды. Сонымен малдың
түқымдық тегін анықтағанда басшылыққа алатын заңды документ — оның ата-
тегі
туралы шежіресі.
2. Белгілі бір тұқым мал табынын құрайтын негізгі өкілдерінің шежіресін
талдау арқылы, табын ішіндегі өзіндік ерекшеліктері бар туысқан топтарды,
аталық іздер мен аналық үяларды, олар-дың тегін, шағылыстыруға
үйлесімділігін анықтайды. Сол табын малының жалпы шығуы мен туысқандық
арақатынасына талдау (генетикалық талдау) жасалып, оның генеалогиялық
құрылым схе-масы жасалынады. Әр табынның бүл мәселелері жалпы тұқымның
Кіріспе.
Біздің республикамыздың жер көлемі 272,3 миллион гектар, ол батыстан
шығысқа қарай 2925 километрге, ал солтустіктен оңтүстікке қарай 1600
километрге созылып жатыр. Республикада ауыл шаруашылығы ушін қолда-нылатын
жер көлемі 221 миллион гектар шамасында, яғ-ни бұл Қазақстанның барлық
территориярының 82 про-центі. Ауыл шаруашылығы ушін пайдаланылатын букіл
жер көлемінің 34,3 миллион гектары (15,3 проценті) егіс-тік жер, 179,2
миллион гектары (81 проценті) табиғи жайылымдық жерлер және 7,3 миллион
гектары (3,7 про-центі) табиғи шабындық жерлер.
Территориясы ушан теңіз республикамызда сан алуан топырақ турлері
кездеседі, ауыл шаруашылығының көп-теген дақылдары егіледі, оларға әр түрлі
құрамдағы ж'-не әр мәлшерде органикалық жэне минералды тыңайт-қыштар
қолданылады.
Біздің елімізде жер — халық қазынасы, Отанныц бай-лығы болып саналады.
Жерді ғылым жетістіктеріне сәйкес тиімді пайдалан-ғанда ғана, өсіретін
дақылдарға алдыңғы қатарлы агро-техникалық шараларды дұрыс қолданғанда
ғана ол халыққа өз байлығын силайды, егіншілік молшылығын жасайды. Жер
туралы біз әңгіме қозғағанымызда е.ң алдымсн топырақ, оның табиғи
кұнарлылығы, турлі құрамы меп қасиеттері сөз болады. Ауыл шаруашылығында
пай-даланатын жерге, топыраққа деген қамқорлық біздің елімізде жылдан-
жылға күшейіп, оның құнарлылығын байыту шаралары қазіргі агрономиялық
ғылымның аса үлкен проблемасына айналып отыр.
Бұл кітапша жоғарыда аталған топырақ, өсімдік жә-пе тыңайтқыштар
арасындағы өз ара байланыстылықты ашады, мұны жетік білу арқылы егіншілік
мәдениетін, дақылдар өнімділігін едәуір арттыруға боладьілв*****~у ^
Партиямыздың ауыл шаруашылығын иятенстгвтендіру программасы егіншілік
мәдениетін арттырып, озық агро-техниканы тиімді пайдаланумен қатар, топырақ
құнар-лылығының да артуын белгілеп отыр. 1 0$ -Республикамызда сан алуан
ауыл шаруашылық да-қылдары егіледі, ал бұл дақылдардың өнімі және оның
сапасы, олардың қандай топырақ-климат жағдайында өсуімен қатар, оларға
қолданылатын агротехникалық шаралардың дұрыстығына байланысты. Егіншіліктің
аг-ротехникалық шарасы дегеніміз түрлі жұмыстардан тұ-ратын күрделі система
болып саналады.
Қазіргі уақытта егіншіліктің агротехникалық система-сының аса бір
жауапты белігі дақылдарды дұрыс тыңай-ту болып табылады. Тыңайтқыштарды
қолданудың түр-.'ісрі, мвлшері жгне мерзімдері тіпті бір дақыл үшін де ;р
түрлі болуы мүмкін, оған бұл дақылдың әр түрлі сорт-Тйрының болуы әр түрлі
топырак-климат жағдайында всірілуі, мұның алдында егілген әр түрлі
дақылдардың қасиеттері, т. б, жағдайлар үлкен әсер етеді. Тыңайтқыш-тарды
әрбір дақыл үшін тиімді пайдалануда олардың әрқайсысыпың өзіне т;лі
агрохимиялық және басқа ерек-шеліктерін, олардың топыраққа әсерін,
топырақтың ЫЛҒЭЛДЫЛЫРЫН, құрылымын, механикалық құрамын жетік білу шарт.
Жоғарыда айтылраидардың бәрі егіншілік мәдениетін КӨТеріп, топырақ
құнарлылығын едәуір арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдары егісінен мол, әрі
сапалы өнім алуда топырақ, өсімдік және тыңайтқыш арасындағы өз ара
байланысты жетік білуді талап етеді.
Советтік агрохимия ғылымының негізін салушы ака-демик Д. Н. Прянишников
ауыл шаруашылығы саласын-да істейтін маманның, оның ішінде агрохимиктің
негізгі міндеті —есімдік, топырақ және тыңайтқыш арасында-гы өз ара
байланыстылықты, олардың бір-біріне қандай ; әсер етедіндігін жетік білу—
деп атап көрееткен бола-тын. Бұл шынында да солай.
Топырақтың механикалық қүрамы. Топырақтың түрлі қасиеттері оның байлығы
мен құнарлылығы, көбіне оның бөлшектерінің құрамы мен ірілігіне тығыз
байланысты болады. Сондықтан да топырақ қандай бөлшектерден құралғандығын
білудің маңызы өте зор. Топырақтардың механикалық құрамына талдау жасағанда
оның түрлі бөлшектерін ірілігіне қарай былай ажыратуға болады. Көлденеңі
0,01 миллиметрден уақ бөлшектерді көбінесе физикалық саз, 0,01
миллиметрден 3 миллиметрге дсйіпгі бөлшектерді физикалық құм, ал 0,001
милли-метрден ұсақ бөлшектерді коллоидтық бөлшектер деп атайды.
Әр түрлі топырақтар олардың пайда болғаи жерін-дегі тау жыныстарының
құрамына, түрлі климат жағдай-ларына, жаи-жапуарлар әсері және тағы да
басқа табиғат ерекшеліктерінің әсеріне қарай әр түрлі меха-никалық құрамда
болып келеді. Мұны білген дұрыс, көп жағдайда керек болады.
Топырақтардын механикалық құрамын жете білудің де мақызы зор. Теменде біз
топырақтарды механикалық құрамына қарап бвлудің еліміздің атақты топырақ
зерт теуші ғалымы Н. А. Качинский жасаған классификация-сын келтіріп
отырмыз (2-таблица).
Түрлі топырақтар өз белшектерінің ірілігі жөнінен ғана емес, сонымен
бірге құрамы жағынан да бір-бірінен айырмашылығы үлкен болып келеді.Мысалы,
саз және саздақ топырақтарда түрлі минералдар көп болады. Олар: дала шпаты,
слюда, каолин, фосфорит, темірдің, аллюминийдің, марганецтің судағы тотық
қоспалары та-ғы басқалар. Бұл минералдарда есімдіктерге қажетті заттар,
атап айтқанда фосфор, калий, кальций, темір же-пе басқа да заттар
кездеседі.
Қоректік жағынан алып қарағанда, әсіресе, коллоид-тық ұсақ бөлшектер өте
бағалы келеді, өйткені олардың құрамындағы қоректік заттар суда оңай ериді.
Ал құм және құмдақ топырақтарда әдетте кварц көп болады, ал кварц құрамында
өсімдік қорегіне қажетті зат ете аз болады.
Жоғарыда біз саз және саздақ топырақтарды құрай-тын минералдардың
құрамында түрлі өсімдіктерге қа-жетті заттар коп болатынын айттық. Осыған
байланысты да механикалық құрамы ауыр болып келетін топырақ-тарда,
кэбінесе, есімдіктер жақсы өсіп, өнім берген жер-де жыл өткеп сайын олардың
қалдықтары да көптеп жппалады. Бұл қалдықтар топырақтағы түрлі микро-
бИОЛОГЙЯЛЫҚ процестердің және климат әрекеттерінің .нсріпсп бұзылып,
шіріндіге айиалып, оның біршамасы есімдіктерге аса қажетті топырақтың беткі
қабатыньщ Иегізгі қорсктік заты — қарашірігін түзеді. Жыл өткен сайын бұл
процесс күшеймесе әлсіремейді де, топырақ-ті.ің құнарлылығының азаймауына
септігін тигізеді. Бұ-гаи керісінше, құм және құмдақ топырақты түзетін мине-
ралдың құрамында қоректік заттар аз болатындықтан мұндай мехакикалық құрамы
бар топырақты жерлерде с-сімдіктер ете аз және әлсіз еніп-өседі, сондықтан
мұн-дай құрамдағы топырақтарда олардың қалдықтары да аз
АРАМШӨПТЕР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ
Арамшәптер егін шаруашылығьша үлкен зиян келтіреді. Олар жердің жоғарғы
қабатынан кептеген қоректік заттар мен суды пай-даланады да, мәдени
әсімдіктердің әнімін және оның сапасын едә-уір темендетеді. Арамшөптердің
көпшілігінің дәні, өсімдіктің езі улы жаман иісті немесе жаман дәмді
болады. Арамшөптер мәде-ни өсімдіктердің арасында ескенде оларға көлеңке
түсіреді, ауруға шалдықтырады, ал зиянды жәндіктердің көбі сол
арамшөптердің қалдықтарына жұмыртқа салып, не өздері қыстап шығады. Тыш қан
сияқты егістің жаулары арамшөптердің қорықтарында өмір сүреді.
Арамшөптердің кейбііреулері ауыл шаруашылық дақылдары-ның белгілі
біреулерінің арасында ғана өсе алады. Оларға куколь (қарамықша), көктікен
(василек), саумал шырмауық (гречишка вьюнковая), арамқұмық (мышатник) т. б.
жатады, ал қара сұлы барлық дәнді, бұршақ тұқымдастардың егістіктерінде өсе
алады, ал қырлық тек қарақұмық егістіктерінде ғана өседі.
Кейбір арамшөптер тек қана белгілі бір климат аймағында өсе-ді, ал саумал
шырмауық, бидайық сияқтылар барлық жер жүзінде өее алады. Сондықтан оларды
космополит, жер шарында кең тара-ған есімдіктер деп атап кеткен. Кейбір
арамшөптер тек жаздық егістерде, ал екінші біреулері тек күздік
егістіктерде ғана өсе алады.
Ауыл шаруашылығында жекелеген арамшөптерге карантин ашылған. Олар әр
түрлі аудандарда әр қалай болады. Ал каран-тин болса, 6л бір ауданнан
карантинге жататын арамшөптің тұқы-мын басқа ауданға алып баруға тиым
салады. Ондай, әсіресе тұ-қымға арналған астықты, әбден тазалап, содан соң
ғана, карантин станциясының рұқсатымен жөнелтеді. Бұл карантин зиянды шы-
бын-шіркей, қүрт-құмырсқаларға да салынады. Барлық сыртқа шығарылатын,
басқа жақтан әкелінетін астықтыңбәрі карантин станциясында тексеріледі. Тек
содан кейін ғана қабылдауға немесе жөнелтуге болады. Тіпті болмаса, оларды
қайта тазалайды немесе құртып та жібереді.
Қазақстанда кездеспейтін карантиндік арамшөптер: Приморье амброзиясы,
бузинник пазушный, калифорниялық күнбағыс, стри-ги т. б., аздап
кездесетіндері: жусан жапырақты амброзия, үш бө-лікті, жалаңаш шашақты,
біржылдық арам күнбағыс, жатаған ке-кіре, құстұмсық меңдуана, тікенді
ценхрус, арам шырмауықтардыц 13 түрі т. б. Бұлардың кепшілігі Қазақстанда
өспейді. Сондықтан олардың қазақша аттары да жоқ. Лабораториялық жұмыстарда
Қазақстанда кездесетін арам шөптердің тұқымымен танысамыз. Оның ішінде
мыналарды жатқа білу керек: қарамықша (куколь), кекіре (горчак), гүлкекіре
(вязель), түйе бұршақ (донник), арам-құмық (мышатник), қырлық (гречиха
татарская), ақ мия (сафора лисохвостая), қызыл мия (сафора толстоплодная,
горчак —сафо-ра), сүйелжазар (гелиотроп), триходесма, жабайы тарылар, у би-
дайық (плевел), ермен, қара сұлы, бидайық, арпабас (костер ржа-ной)
шырмауық қарақұмық (гречишка вьюнковая), шырмауық, у кекіре (василек) және
басқалар.
Арамшөптермен күресу шаралары. Егістіктің енімі жоғары^бо-лу үшіп ол
арамшөптен таза болуы керек. Сондықтан арамшөптер-мен күрес үздіксіз
жүргізілуі тиіс. Оған мына төмендегі шаралар жатады:
— тұқымды жақсы тазалау;
1. егістіктердің арамшептерін шептеу, отау;
2. егістікке жақын арық және басқа пайдаланылмайтын жер-лердегі
арамшөптерді жою;
3. егінді дер кезінде, арамшөптердің тұқымы піспей тұрып орып, жинау;
4. егін суғаратын • судың таза болуы; ол үшін каналдар мен арықтардың
жағасындағы арамшөптерді гербицидтер немесе бас-қа да тәсілдермен жою;
5. егінді осы аумақта аудандастырылған, ауа райының қдаіай-сыздығына
шыдамды сорттармен егу;
6. егістіктерде арамшөптерді жоятын құрт-құмырсқа, шыбын-шіркейлерді
пайдалану;
7. алып келінетін, сыртқа шығарылатын тұқымдық астыққа ка-рантин қою;
8. ауыл шаруашылығының барлық белімдерінде агротехника-лық шараларды толық
қолдану — сүдігер көтеру, себудіц алдында егістік жерді культивациялау,
тұқымды 5—6 см тереңдікке, жылы және ылғалды жерге орналастыру,
тыңайтқыштар беру т. б. шара-лар қолдану;
гербицидтер қолдану; Қазір әр түрлі арамшөптерді жоюға ар-налған
гербицидтер шығарылған. Олардың кейбіреулері барлық өсімдіктерді жояды.
Олар, мысалы, есімдіктің жапырағын жояды, содан барып ол өледі. Бұған май
тәрізді гербицидтер жатады. Олар тесікшелерді бітеп тастайды да одан тыныс
алу және фотосинтез процестері тоқтайды. Оларға днок, нитрофен,
пентохлорфенолят, реглон, солан, минералды майлар; улы заттардан: 2,4 Д,
2М—4Х, атразин, симазин ж. б. жатады. Олардың көпшілігі жалпақ жапы-рақты
арамшөптермен күресуге пайдаланылады.
ТОПЫРАҢТЫ ӨҢДЕУ САПАСЫНА АГРОТЕХНИКАЛЫҢ БАҒА БЕРУ
Топырақ өңдеудің сапасын анықтаудың бірнеше елеулі ерек-шелігі бар: а)
орындалатын жұмыстардың үлкен көлемдігі; б) топырақ өңдеудің сапасын
анықтауға себепші болатын жағ-дайлардың көптігі, топырақтың қасиеттері, ауа
райы, механиза-торлардың шеберліктері, құрад саймандардың тапшылығы, топы-
рақтың ылғалдануы; в) өңдеу сапасын бағалайтын жетілдірілген аспаптардың
болмауы; г) нақты топырақ-климаттық жағдайды есепке ала отырып, өнім
берудің сменалық нормасын белгілеудің жеткіліксіздігі; д) топырақты
еңдеудің сапасын бақылайтын үйымның болмауы, тек еңдеудің сапа көрсеткіші
бұзылған жағ-дайда болмаса, орындаушыларды материалдық жауапқа тарту
тәсілдерінің жетіспеушілігі; ж) сапасы төмен орындалған жұ-мыстарды кейбір
жағдайда іс жүзінде қайтадан орындауға бол-майтындығы.
Бақылау мен сапаны анықтаудың маңызы. Егіншілікте топы-рақты өңдеуді
бақылау мен сапасын анықтаудың маңызы зор. Жоғары сапада өңдеу — егіншілік
мәдениетінің есуі мен ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың
негізі.
Топырақты өңдеудің сапасын бақылау мен бағалауды жақсы ұйымдастыру
механизаторлардың орындалған жұмысы үшін жауапкершілігін сезінуіне және
еңбегінің түпкілікті нәтижесіне ынталандыруға тәрбиелейді.
Жазық тілгішпен өңдеудіңсапасын бағалау. Далалық тракторлармен
атқарылатын жұмыстардың сапасын бағалау арнаулы нұсқауларда толық берілген.
Мұнда тек жазык тілгіш еңдеуді бағалаудың қысқаша мазмұны берілген.
Жазық тілгішпен өңдеудің сапасын бағалау, осы құралдарға қойылатын
агротехникалық талаптардан шығады.
Жазық тілгішті құралдар топырақты қопсытуды, арамшеп-терді қырқуды,
топырақты аз шаңдатып және аз кептіруді, оның беткі қаоатының желге
төзімділігін сақтауды, ылғалдьщ жинал-уына мүмкіндік туғызуды қамтамасыз
етуге тиісті.
Топырақты жазық тілгішпен өңдеудің агротехникалық талабы мен сапасын
бағалаудың мынандай көрсеткіштері болады: қоп-сыту тереңдігін диаметрі 14
мм, 5 мм беліктерден түратын темір-ден жасалған стерженьмен тексереді.
Қопсыту тереңдігін өлшеу қүралдарының ені бойынша, қүрал тірегінен
20...25 см қашықтықтан жүргізеді. Загонның үзьша бо-йымен ең кемі 20 жерден
қопсыту тереңдігін өлшейді, осы өлшеу-дің нәтижесі бойынша қопсытудың
орташа тереңдігін анықтай-ды, оны 20 процентке кемітеді (топырақтың шамамен
төмен шөгу көрсеткіші).
Арамшөптерді кесу көз мәлшерімен бақылауға алынады. Кес-кіштер өткен
тереңдіктегі барлық арамшөптер оталуға тиісті.
Жанасатын қатар аралығына неғүрлым қатаң бақылау жүргі-зілуге тиісті,
ейткені жанасу аралығы түйісіп, жабылмаса, қай-таланатын жолақта арамшөптер
жойылмайды. Шүй қалдырыл-майды. Өңдегіш агрегаттар өткенде шүй қалмағанына
көз жеткізу. үшін өлшеу лентасының көмегімен түйісетін жолақ аралығыньщ
жабылғанын тексеру қажет. Ол үшін аралас жүріп өткенде, қү-ралдардың
тірегіштері, қалдырған бороздалар ортасынан ара қашықтығын өлшеу керек.
Ара қашықтықтары КПГ-250 үшін 90... 100 см, ҚПГ-2—150 үшін 140...150 см,
КПП-2,2 үшін 95...105 см, КПШ-9 үшін 80... 90 см, КПЭ-3,8 үшін 20...30 см
шамада болғаны тиімді. Осы ара қашықтықтар сақталғанда аралас жүріп өту
қашықтығы 10... 20 см тең болғанда, түйісіп-жабылуы қамтамасыз етіледі.
Аңыз сабақтарының сақталуы — жазық тілгіш табаны тірегі-нің жүріп өткен
ізін өлшеу арқылы анықталады.
Трактордың шынжыр табанымен (деңгелектерімен) зақымдал-ған аңыз сабақтары
есепке алынбайды. Мысалы, екі тірегіші іздерінің ені 60 см-ге тең. Егер осы
екі тіректің қатар жүріп өту-лерінен ендік ауқымының КПГ-2—150 құрамының
жұмыс ауқы-мының айырмашылығын процент арқылы көрсетсек, онда біз жо-ғалған
аңыз сабақтарының процентін анықтаймыз.
сонда, аңыз сабақтарының сақталуы 80 процентке тең. Загонда-ғы аңыз
сабақтарын анықтау үшін тіректер ізінің енін 15...20 жерден елшейді де,
орта шамасын анықтайды.
Трактордың тиісті жүмыс жылдамдығы терең қопсытқышпеп топырақ өңдегенде
сағатына 9... 10 км, жазық тілгішпен сағатына 10...11 км, ауыр
культиватормен сағатына 8...9 км, шанышқылы тырмамен сағатына —Ю...12 км,
дискілі жыртқышпен сағатыні 10 км-ден артық болмағаны тиімді.
БИГ-3 шанышпалы тырмамен танапты еңдегенде атыз сабақ-тарының сақталуын
бағалауға келемі 1X1 м раманың кемегімси, өңдегенге дейін және еңдегеннен
кейін де 3...5 жерден аңыі
сабақтарының санын есептейді. Сонда өңдегеннен кейінгі танап-тардағы аңыз
сабақтарының саны танапты ендегенге дейін аңыз сабақтарының санынан
айырмашылығын процент арқылы есепте-сек, бізге аңыз сабақтарының сақталу
көрсеткішін береді.
Егер танаптағы загондардың шет жағы еңделсе, оларда шұң-қыр немесе
топырақ үйіндісі болмаса және де жолдар мен көрші учаскелер бұзылмаса, онда
бұрылыс алаңын еңдеу мен учаске-лердің жиектерін сақталуын қанағаттанарлық
деп есептейді.
Егістік танапты загонды әдіспен жыртады. Әрбір агрегатқа жеке загон
бөлініп беріледі. Егістің ұзындығы мен еніне қарай загонның саны және ені
белгіленеді. Содан кейін әрбір тақ загон-дардың саны және (1, 3, 5 және
басқаларын) ортасынан соқаның соңғы корпусымен тайыз етіп бұралай борозда
тартып алады да, ішке қарай қыртысты жыға қусырып жыртады, ал жұп загондар-
ды (2, 4, 6 және басқаларын) сыртқа қарай қыртысты жыға ашып жыртады.
Осыдан кейін бесінші загонды ішке қарай, тертіншіні сыртқа қарай қыртысты
жыға және сол сияқты етіп бороздалар жырта береді. Танапты осылай өңдегенде
терең тілінген борозда-лар болмайды және биік жалдар қалмайды.
4.4. ТОПЫРАҢТЫ ӨҢДЕУ ЖҮЙЕЛЕРІ
Жаздық дақылдар себілетін топырақты негізгі немесе сүдігер-лік өңдеу
жүйесІ. Танаптың топырағын сүдігерге сапалы түрде еңдеу дақылдың өнімін
және оның сапасын арттыруға мүмкіндік туғызады. Тұқым себу науқанын сапалы
еткізу, оның біркелкі кектеп шығуы және дақылдың кейінгі кезде қарқынды
өсіп-да-муы күзде сүдігердің сапалы өңделгеніне байланысты.
Сүдігер қаншалықты сапалы өңделсе, кейінгі барлық агротех-никалық шаралар
соғүрлым тиімді жүргізіледі. Сондықтан да топырақты күзде еңдеуді негізгі
өңдеу деп те атайды. Топы-рақты сүдігерге еңдеу мына жүмыстардан тұрады:
егістік жерді тегістеу, топырақты өңдердің алдында суару, сыдыра еңдеу,
орга-никалық және минералдық тыңайтқыштарды сіңіру және сүді-герге жырту.
Жазық тілгішпен күзде өңдеу топырақ бетінде жел эрозиясы-нан сенімді
қорғауды, тамыр қоректенетін топырақ қабатын ылғалмен жақсы қамтамасыз
етуді, аударып жыртумен салыс-тырғанда ең жоғары және тұрақты өнім алуды
қамтамасыз етеді.
Топырақты күзде қайырмалы жыртумен салыстырғанда жа-зық тілгішпен еңдеу
орта есеппен гектарына 7,7 ц үстеме енім берген. Бүл дерек жазық тілгішпен
өңдеу құрғақшылықтың жой-қын ықпалын жеңіп шығатын сенімді кұрал екенін
көрсетеді.
Дәнді-парлы ауыспалы егістің барлық танаптарында қайыр-малы плугпен
жыртумен салыстырғанда жазық тілгішпен өнде-генде, жаздық бидай шығымдылығы
әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді.
Ауыспалы егіс дақылдарының 1 гектар егістігінен алынған астық, қайыра
жыртып өңдеуге қарағанда, жазық тілгішпен еңдегенде 33 процент жоғары болды
немесе гектарына 2,7 ц. қосым-ша өнім алынады.
Ерте өңделген сүдігер кеш өңделген сүдігерден аз ғана қолай-лы болса да,
сапасы жағынан артық.
Жазық тілгішпен еңдегенде нитрификациялану қарқыны қайырма жыртумен
салыстырғанда төмен. Жазық тілгішпен еңдеу бойынша—0—10 см топырақ
қабатындағы фосфордың сіңімді формасының мөлшері жоғары, алайда 0—30 см
қабатта ол қайыр-ма жыртқандағы шамада болады.
Дәнді парлы ауыспалы егісте, қайырма жыртуға қарағанда жазық тілгішпен
күзде өңдеуде біржылдық арамшөптер біршама көбірек. Тайыз әңдеуге
қарағанда, терең қопсыту атпа тамырлы арамшөптерді жақсы жояды.
Топырақтың жырту қабатын тереңдетуде оның физикалық қасиеттерін жақсарту
және құнарлылығын арттыру үшін қолда-нылатын агротехникалық әдіс. Топырақты
үнемі бір тереңдікте ғана жырту оның астыңғы қабатын нығыздап тастайды.
Одан топырақтың су еткізгіш қабілетін нашарлатып, тамырдың терең-дей
түсуіне кедергі жасайды.
Өсімдікке керекті қарашірікті және басқа да органикалық заттарды
көбейту, оларды толық пайдалануға қолайлы жағдай жасау суармалы егіншілікте
ең басты міндет болып табылады.
Суармалы егіншілікте жоңышқа тыңын және жасыл тыңайт-қыштарды бірінші
жылы 40...45 сантиметр тереңдікке жырту, ал келесі 2...3 жыл бойы 20...25
см өңдеу және 20...30 см тереңдікке қопсыту тиімді.
Топырақты терең жыртқанда оның ауа-су режимі жақсарады, микробиологиялық
процестер күшейеді, арамшөп тамырлары қырқылады. Топырақта мәдени өсімдік
тамырлары жақсы дамып, олардың қоректену алаңы кеңиді. Бұл әдіс шым,
күлгін, көптен өңделетін қара, қара қоңыр, сортаң және боз топырақтарда қол-
данылады. Мұнда топырақтың теменгі қабаты қоса жыртылып, өңдеу қабатының
қалыңдығы жыл сайын бірте-бірте арттыры-лады.
Топырақтағы органикалық заттарды көбейту, оның қышқыл ортасын бейтараптау
үшін топырақтың жырту қабатын тереңдету кезінде егістікке кең мен әк
шашылады.
Қеп жылдар бір тереңдікте жырту нәтижесінде өңдеу астында-ғы тапталған
қабат —соқа табаны бұзылады. Отам^алы және жемшөп дақылдары егілетін пар
мен сүдігерді бастағанда да топырақтың жырту қабатын тереңдетеді. Сортаң
топырақтың еңдеу қабатын тереңдеткенде төменгі қабаттарда көп жиналған
тұздардың кальций катионы жоғарғы қабатпен араласады, онда-ғы натрий
катионы ығыстырылады, сумен жуылып кетеді.
Жел эрозиясына аз ұшырайтын аймақтарда кепжылдық шеп-терді пішенге жинап
алғаннан кейін механикалық құрамы ауыр топырақтарда қыртысы шолақ түрені
бар соқамен 20...22 см не-месе 25...27 см тереңдікте жырт.у жургізіледі.
Жыртылған қыртысты дискілі сыдыра жыртқышпен немесе шанышпалы тырма-мен
еңдейді және бұдырлы сақиналы катокпен катоктайды.
Сүдігер жырту жүйесінің арамшөптерге тәуелділігі. Топырақ-ты сүдігерге
жыртарда егістіктегі арамшептердің мына топтары есепке алынады: аз жылдық
(егістікте тұқымнан көбейетін бір-жылдық, екіжылдық және көпжылдық
арамшөптер болады), ат-патамырлы (мұнда көпжылдық арамшөптер: егістік
қалуен, қыз-ғылт қалуен, дала шырмауығы, кекіре, сиякөк, сүттіген және
басқалары басым еседі), көгентамырлы (мұнда көпжылдық арам-шөптер: құмай,
қияқ, жатаған бидайық, қара ажырық, қырық
буын).
Ерте пісетін дақылдарды жинап алғаннан кейін арамшөбі мол жерлерді
түренді сыдыра жыртқыштармен сыдыра жыртады немесе ауыр дискілі тырмамен
10... 14 см тереңдікте өңдейді.
Су эрозиясы бар танаптарды осы тереңдікте өңдеу үшін куль-тиватор
құралдары пайдаланылады. Олар аңыз дақылдарының
сабағын қалдырады.
Соңғы сыдыра еңдеуден кейін шолақ түренді соқамен 30... 35 см
тереңдікте жыртады, ал құнарлылығы төмен топырақтар барынша терең
жыртылады да, көктемге дейін сол күйінде қал-дырылады. Оңтүстік
Қазақстанның суармалы аймақтарында дән-ді дақылдарды жинау кезінде әдетте
жауын-шашынның болмай-тындығын, топырақтың нығыздалып қалатындығын,
онда арам-шөптерідң тез және қаулап өсуіне жеткілікті ылғалдың болмай-
тындығын ескеру қажет. Сондықтан суармалы егіншілікте мұндай өңдеу алдында
егістік танап жақсылап суғарылады. Мұндай суа-ру тек арамшөптердің өсуін
тездетіп қана коймайды, сонымен қатар дискімен немесе қайырмалы
жыртқышпен сыдыра жырту-дың сапасын жақсартады. Осыған байланысты
арамшөп тұқы-мының көпшілігі піскеннен кейін топырақ бетіне құйылып қала-
ды, сондықтан дискілі сыдырғышпен 8... 10 см тереңдікте сыдыра
жыртып өңдеу керек.
Сыдыра жыртып өңдеудің саны, тереңдігі және пайдаланатын құралдардың
түрі арамшөптер мен танап топырағының ерекшелі-гіне байланысты шешілуі
тиіс.
Суармалы аудандар жағдайында кепжылдық арамшөп өскен аңызды екі рет,
кейде үш рет еңдеу жақсы нәтиже береді.
Егер көгентамырлы арамшөптер егістікте шамалы немесе орташа мөлшерде
болса, онда ерте пісетін дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақ 28...30
см тереңдікте шолақ түренді плуг-пен бірден жыртылады, ал өңделген
(жыртылған) танапта арам-шөптер қайталап өсіп шықса 12...15 см
тереңдікте дискімен
өңдейді.
Егер егіске арналған арамшөптер қалың өсіп шықса, онда кеш пісетін
дақылдарды жинап алғаннан кейін 28...30 см терең-дікте жырту керек. Танап
өңделер алдында немесе өңделгеннен кейін (ылғалдылығы жеткілікті
аудандарда) арамшөптерді жою мақсатымен гербицидтер қолданылады.
Қар аз түсетін аудандарда аязға ұрындыру үшін танаптыкүзде 28...30
см тереңдікте өңдеп, топырақтың үстіңгі бетін өңде-
мей сол қалпында қалдырады да, ашық қалған көгентамырлары
аяздың әсерінен үсіп кетеді.
Егер егісте көгентамырлары терең орналасқан арамшөптер
(құмай, қияқ, қырықбуын) басым болса, онда топырақты 12...
15 см тереңдікте түренді сыдыра жыртқышпен жыртқан кезде
көгентамырларды 5...20 см ұзындықта қияды, бірақ терең бойла-
ған тамырларды қия алмайды. Ал түренді сыдыра жыртқыштар
оларды 10... 15 см етіп өңдеу тереңдігіне дейін қия алады. және
тамырларын жапырақ бетіне шығарып тастайды.
Көген тамырлар қурап кеткеннен кейін топырақты 28 .30 см
тереңдікте шолақ түренді соқамен жыртады.
Отамалы дақылдардан кейін топырақты сүдігерлік еңдеу.
Егіншілік жүйесінде кең катарлы немесе шаршы-ұялы әдіспен
егілетін өсімдіктерді отамалы дақылдар дейміз.
Отамалы дақылдардың өсіп-ену кезеңінде қатар бойындағы
арамшөп оталады, қатар аралықтары 2...4 рет қопсытылады. Мұ-ның өзі
топырақта ылғал сақтайды, тамыр маңында ауа алмасуын, топырақ қабатындағы
микробиологиялық жағдайын жақсарта-ды, қоректік заттар жинауын жүшейтеді.
Қазақстанда отамалы дақылдарға, жаздык астық дақылдары-иа, бұршақ дәнді
дақылдарға, зығыр, сораға аса тиімді алғы да -қыл жүгері, күнбағыс, мақта,
картоп, темекі т. б.
Отамалы дақылдардан кейін күздік бидай егілетін жердін топырағын екі рет
дискілі сыдырғыштармен 8... 10 см тереңдікте өңдегенде астықтың өнімі
гектарына 1,5...2,5 ц артқан.
Кеш жиналатын алғы дақылдардан кейін куздік бидайдьщ себу мерзімін
еткізіп алмас үшін топырақтың беткі қабатьш сапа-лы ендеу керек. Тайыз
еңдеген топыраққа енгізілетін минералды тыңайтқыштардың әсері басым болады,
себебі топырақты 9... 10 см тереңдікте өңдегенде үстіңгі қабатқа жиналатын
нитраттар терең танаппен салыстырғанда көп болады. Оның себебі, топырақтың
үстіңгі қабатында микроорганизмдердің тіршілігіне қолайлы жағдай жасалуынан
органикалық қалдықтар тез ыдырайды, ал терең жыртылған топырақта тамыр
қалдықтары топырақтың тө-менгі қабатына түсіп кетеді де, топырақтағы
микроорганизмдер-дід белсенділігі төмендеп, органикалық қалдықтар нашар ыды-
райды.
Топырақтың беткі қабаты тайыз өңделсе және өсімдіктің қа-жетті қалыңдығы
толық сақталса күздік бидай өнімі артады.
Күздік бидай көбінесе терең жыртылған танаптың топырағы шөге бастаған
кезде себіледі де, өне бастаған тұқымның көпшілі-гінің тамыры үзіліп,
өсімдік сиреп қалады. Отамалы дақылдар-дан кейін танапты күздік дақылға
дайындау кеп жеңілге соғады, егер ол дақылдарды өсіп-өну кезеңдерінде күтіп-
баптау агротех-никасы жоғары дәрежеде еткізілсе, күзде сүдігерлік еңдеуді
то-пырақтың беткі қабатын 10... 12 см тереңдікте сыдыра жыртумен
қанағаттануға болады. Танапта жүгеріден кейін сабақтарының
жуан бөліктері қалатындықтан алдын-ала сыдыра еңдеуден кейін сүдігерлік
жыртуды да талап етеді.
Кепжылдық өсімдіктерден кейін сүдігер өңдеу жүйесі. Топы-рақты бедеден
кейін өңдегенде мына шарттарды орындаған жөн: топырақты негізгі және тұқым
себер алдында өңдеу жүйесінен кейін беденің өсуіне жол бермеу, беденің
тамыр жүйесіне және басқа да органикалық қалдыктардың ұзақ минералдануына
және үнемді жұмсалуына жағдай туғызу.
Мәселен, қант қызылшасы көпжылдық шөптен кейін орналас-тырылатын болса,
онда терт-бес рет орып пішенді жинап алған-нан кейін, жоңышқаның тамыр
мойнын қырқып, аңызды 10... 12 см тереңдікте сыдыра жыртады, мұнан кейін
15...16 күн қал-дырып, жақсы кебуге мүмкіндік береді.
Беде тамыры әбден кепкеннен кейін танапты суарып, тыңайт-қыш енгізеді де,
топырақты 30...32 см тереңдікте жыртады.
Егер бедеден кейін топырақ мұқият өңделмесе, одан кейін себілетін
дақылдың есуі қиындайды. Топырақтың өңдеу жүйесі орындалмағандықтан беде
тамырлары топырақ бетіне шыгарыл-ғаннан кеуіп қалады да, көптеген көк
балаусаның пайдаланыл-май ысырап болуына әкеліп соғады.
Көпжылдық өсімдіктен кейін топырақты 8...10 см тереңдікте сыдыра
жыртқышпен немесе түренді сыдырғышпен өңдейді. Бұ-дан кейін топыраққа
фосфор және калий тыңайтқыштар беріле-ді де, топырақ 27...30 см
тереңдікте шолақ түренді соқамен
еңделеді.
Егер беде тыңы тым құрғап кетсе топырақ өңдеудің сапасы кеп төмендейді,
ондай жағдайда топырақты әндер алдында суар-ған тиімді. Беде тыңын сыдыра
еңдеп, оның мойын тамырларын қырқьш, соңынан 30 см тереңдікте жыртқанда,
беде тамырлары ның қайтадан өсіп шығуы кемиді, ал топырақты одан сайын те-
рең жыртса, беде мүлде өспейді. Беде тыңын сүдігерге жыртқан-нан кейін
екінші және үшінші жылы. топырақты терең (20— 22 см) еңдеген дұрыс.
Топырақ қорғау өңдеуі кезіндегі сүдігер жүйесі. Солтүстік Қазақстанның
совхоздары мен колхоздарында топырақты жазық тілгішпен өңдеуді ұзақ уақыт
бойы қолдануда. Жазық тілгішпен күзде өңдеу — топырақ бетінде оның
сабақтарының сақталуын, топырақты жел эрозиясынан сенімді корғауды, тамыр
қоректене-тін топырақ қабатын ылғалмен қамтамасыз етеді. Жазық тілгіш-ті
культиватормен терең және тайыз еңдегенде көктемде жақсы ылғалдануға жағдай
жасалады.
Көктемде қар ери бастасымен топырақ қуыстары қар суымен толтырылады,
содан кейін түнгі салқын температурадан су мұзға айналып қатады. Мұз
жанындағы топырақ та қатқан қалпында бслады. Бұл куыстың біраз уақытқа
дейін жұмыс істемеуіне әкеп
соғады.
Аңызда өсімдік қалдықтарынан жабын сақтайтын жазықтіл-гішпен өңдеу ғана
топырақты желдің бұзылуынан сенімді түрде қорғауды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар жазықтілгішпен өңдеу күзгі жауын ылғалыні.іп жиналуына,
әсіресе аңызда қысқы қардың сақталуына оңды әсер, етеді. Күзгі жазық
тілгішпен өңделген танаптарда көктемгі судыи босқа агып кетпейтіні
анықталды. Пардан кейінгі үшінші дақыл ға арналған топырақты жазық
тілгішпен 20...22 см тереңдікте өңдеген тиімді. Бидай егісінің топырағын
тайыз өңдеу орныпп жазық тілгішпен терең өңдеу оның көп жылдық
арамшөптермеи ластануын азайтады.
Ерте жэне кеш пісетін жаздық дақылдар себілетін топырақты егін себу
алдында өңдеу жүйесі. Өте-мете қуаңшылықты аудап-дарда дәнді және басқа
дақылдарға арналған танаптарда топы-рақты көктемде өңдеу оның жел
эрозиясынан қорғауын қамтама-сыз етуге, негізінен оның терең қабатында
күзде және қыста жиналған ылғалды сақтауға, себу алдында біліне бастаған
арам-шөп көгін жоюға, түгқым орналасатын топырақ қабатына тиісті құрылым
жасауға, топырақтың беткі қабаты тегістеліп басқа да жүргізілетін
агротехникалық әдіс-тәсілдерге қолайлы болуыіі көздейді.
Қар еріп, көктемгі қар суы жиналғаннан кейін топырақ қабаты мейлінше
қанып, ылғалданады.
Қектемде, әсіресе ауа райы құрғақ әрі желді болған кездс танап ылғалын
тез буға айналдырып жоғалтады. Танап беткеііі ьеғұрлым тегіс болмаса,
сүдігер кузде қайырмалы соқамен өң-делсе тананта ылғал соғұрлым мол буға
айналып ұшып кетеді. Сондықтан көктемгі тырмалауды кешіктірмеудің амалын
ойлаған жөн.
Күзде сүдігерді жазық тілгішпен өңдесе топырақ көктемде баяу кебеді.
Егістіктің бетін жапқан орым сабақтары мен өсімдік қалдықтары топырақты
құрғап кетуден тежейді. Топырақтың ен. үстіңгі 0...5 см қабаты тезірек
кебеді де, неғұрлым теменгі қабаты тұқым сепкенге дейін ылғалын аз
жоғалтады, кейде тіпті толы-ғымен сақтайды.
Алайда сондай танаптардың өзінде де кектемгі өңдеуді қажст етеді, бірақ
оны орым сабақтарын жапырып кететін тісті тырма дан да, инелі БИГ-3 тырмасы
қолайлы. Бұл тырма егістік бетіп тегістейді, топырақтың үстіңгі қабатын
4...6 см тереңдікте қопсы тады, бірақ өсімдік қалдықтарын түгелдей аңыз
бетіне сақтавды, ал оның өзі кейін топырақ қабатындағы ылғалдың жоғалуыпап
және топырақ түйіршіктерін желмен жылжуынан қорғайды.
Жазық тілгішпен өңделген танапта құрғақ күзден кейін кебі не топырақтың
беткі қабаты кесек-кесектеніп қалады, ал онц тегістеу қажеттігі
мэлім. Осыған қосымша егістегі БИГ-3 тыр масымен өңдегенде аңыз бетінде
жатқан арамшөптердің тұқымы топырақ қабатына араласады да, дақыл
тұқымдарын сепкенгі дейін, олар көктеп шығады, сейтіп себу алдындағы
еңдеу арқыЛЫ арамшөптер жақсы жойылады. Ал қарасұлы сияқты аса зияп ім
арамшөп кеп болса БИГ-3 тырмасымен еңдегеннен кейін бұдыр-лы катокпен
нығыздаған өте тиімді. Танаптағы топыракты ертв кектемде сүдігер өңдеуден
бастайды. Ондағы негізгі мақсат
топырақ ылғалын сақтау, арамшөптерді жою, тұқымның сапалы және біркелкі
себілуіне, сондай-ақ оның біртегіс өніп шығуына қолайлы жағдай туғызу.
Сүдігерге жыртылған танапта көктемде ылғал мол болады. Мұны сақтаудың
тиісті шараларын дер кезінде қолданбаса күзғі және қысқы жиналған ылғалдың
көбісі тез арада буға айналып кетуі мүмкін.
Топырақты көктемде өңдеу негізінен мына тәсілдерден тұра-ды: сүдігерді
ерте көктемде қопсыту немесе ылғал сақтау, жа-бу және топырақты тұқым
себер алдында еңдеу, сонымен қатар арамшәптерге қарсы күрес жүргізу.
Топырақ қабатында ылғалды сақтау үшін сүдігерді ерте көктемде тырмалау
қажет. Сонда то-пырақтьщ беткі қабаты қопсытылады, бетіндегі қабыршағы
бұзылады, соның арқасында ылғалдың буға айналуы тоқталады.
Сүдігерді өңдеу тек топырақтың үстіңгі бетін ұсақ түйір-ке-сектендіріп
қана қоймай, оның бетін тегістейді. Сонымен қатар, тегістелген танапқа
тұқым біркелкі сапалы енгізіліп, ылғал жақсы сақталады. Сүдігерді жыртылған
бағытына келденең немесе қи-ғаш диагонал бойынша тырмамен өңдейді.
Біржылдық арамшептің ішіндегі ең зияндысы қара сұлы. Сон-дықтанда егіс
алдындағы өңдеуді уақытында дұрыс жүргізгенде арамшөптің көгін едәуір
мөлшерде жоюға және танаптың қара-сұлымен ластануын азайтып, ал кейде мүлде
құртуға болады.
Жаздық дақылдың тұқымын себуден бұрын танапты еңдеу керек, оны қарасұлы
жаппай көктегеннен кейін жүргізген тиімді.
Егіс алдынан өңдеудің тереңдігі, дақылдар тұқымын себуден терең
болмауы керек, себебі құрғақшылық жағдайда топырақты егіс алдында
өңдеуден қопсытылған қабаты дақыл тұқымын сеп кенге дейін кеуіп кетіп,
себілген дақылдың сирек көктеуіне соқ-іыруы мүмкін.
Егіс алдында өңдеу үшін КПП-2,2 және КПЭ-3,8 культиватор сыдыра жыртқышты
пайдаланады. Топырақты КПЭ-3,8 культи-ваторымен культивацияланғаннан кейін
танаптың беті едәуір жалданып қалады, оны тегістеу мен арамшөптердің
қалғанын қоса жою КШ-3,6 штангалы культиватормен орындалады.
Топырағы тығыз және ылғалы кеп танаптарда сүдігер көлде-нең және ұзына
бойына 16...18 см тереңдікте өңделеді. Көктемгі тырмалау, катоктау және
майдалау тоң кесектердің оңай ұнтақ-талатын кезінде жүргізілгені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
вирустарды пайдалануға болады. Әдетте олар ауру тудыратьщ вирустар, әсіресе
рак вирустары. Ондай вирустар кері транскриптаза фер-менті арңылы өзінің
РНК-сының көшірмесін ДНК түрін-де синтездеп, оны жануар клеткасының ДНК-
сының құ-рамына енгізеді. Олардың вектор болуы осыған негізделген.
Тасымалдау барысында вирустар ауру тудырмас үшін алдын ала олардың нуклеин
қышқылдарының кей-бір бөлігін өзгертеді, сонда олар тек ген тасушы болып
қалады. Дегенмен ондай вирусты сирек пайдаланған жөн. Бұл бағытта болашағы
зор әдістер — микроинъекция мен мембрана инженериясы. Мембраналъщ ген
инжене-риясы липосоманы (грекше, липос-май) қолданады (май тканьдарындағы
ісік), бұл өте жеңіл әдіс. Ішінде бөтен ген енгізілген липосоманы
ұрықтанған аналық жыныс клеткасымен қосады. Сонда үрықтанған клеткадан
бөтен гені бар организм есіп жетіледі. Қазір бұл әдісті жетіл-діру
мақсатымен жан-жақты зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Генді үрықтанган жұмыртқа клеткасына өте жіціш-ке тутік аркылы
(микроинъкция) енгіяудіц болашағы зор. Апалық клетка үрықтанғаннап кейін
тез бөлініп, же-тілген организм өсіп шығады. Организмнің өсу барысын-да
клеткалар әр түрлі қызметке маманданып, әр түрлі оргаидардың ткапіне
айналады. Алайда, олардыц бәрінде ДНК молекулаларының құрамы (геномы) сол
күйінде қалады. Яғни, бастапқы ұрықтанған бір клетка кезінде оған бөтен ген
енгізсе, ол өсіп жетілген организм-нің барлық клеткаларында болады. Осылай
тышқанның ұрықтанған аналық клеткасына адамның самототропин генін енгізу
арқылы алып тышқандар алынды (тышқан ға кез келген жануардың гормоны жарай
береді). Осы-лай сәйкес гормонды малдардың ұрықтанған аналық клеткасына
енгізіп, олардың да ірі түрін өсіруге болады. Оның қаишалықты маңызды екені
айтпасада түсінікті. Тағы бір айта кететін нәрсе аналың клеткаға самототро-
пин генін енгізу арқылы өсіріп алынған тышқанның ңа-нында гормонның өте көп
молшері болатыны аныңталып отыр. Яғни, ондай жануарлардың қаны гормон
ондіруде де қолданылады.
Аурудың тұңым қуалайтын себебі белгілі бір гендер-дің дұрыс жұмыс
істемеуі немесе олардың ңүрылысының озгеруі. Қазір ондай ауруларға сау
генді ендіру жолы жан-жақты зерттелуде. Оның жетістіктері болашақта
көптеген тұңым қуатын ауруды болдырмауға мүмкіндік береді. Дара жынысты
жануарларда полиплои-дияның сирек кездесу себептерінің бірі — олардың ұрық-
сыздығында. Жануарарда жыныстық көбею партеноге-незбен алмастырылғанда
полиплоидия түгелдей дерлік өсімдіктердегідей жүзеге асуы мүмкін.
Жануарлардағы полиплоидтың мысалына, олардың аскарида, жер қүрты,
қосмекенділер, көбелектер және басқалардағы көрінісін жатңызуға болады.
Сүтқоректі-лерден триплоиды зиготалар табылған. Алайда трип-лоидтық
эмбриондар тышқандарда эмбриондық дамудың ортасына дейін ғана тіршілік
етеді. Жануарлар дүние-сіндегі полиплоидия бірқатар тканьдардың дене
клетка-ларында, яғни митоз жолымен көбейетін жағдайларда айтарлықтай кең
тараған. МАЛДЫ ГЕНОТИПІ БОЙЫНША СҰРЫПТАУ
Селекцияның негізгі мақсаты малдың нәсілдік тиімді қасиетін ұрпақтан
ұрпаққа жақсарта отырьш тарату. Осы тұрғыдан малды гікелей нәсілдік
қасиетінің сапасына, яғни генотипіне қарай сұ-рыптаудың маңызы зор.
Малдың генотипін бағалау — бұл оның түқымдық қасиетін анықтау. Сонымен
малды генотипі бойынша сұрыптаудың мақса-ты келесі ұрпақ алу үшін жоғары
өнімді ғана емес тұқымдық қа-сиеті де жақсы малды таңдап алу.
Малды өзіндік өнімі, дене бітімі және сыртқы пішіні бойьшша сынау да,
оның генотипі туралы біршама ұғым бере алады. Бірақ та малдың фенотиптік
ұқсастығы, олардың генотиптік ұқсастығы-ның толық кепілі бола алмайды.
Себебі малдың фенотипі оның генотипін толық сипаттамайды, тек кейбір
ерекшеліктерін бейне-лейді. Малдағы сандық белгілер (сүттілік, еттілік, жүн
енімділі-гі, жұмыртқалағыштығы т. б.) дамуы және жетілуі сыртқы орта
жағдайларының тым күшті әсер етуіне байланысты.
Міне осының бәрі малды тікелей генотипі бойынша сүрыптау қажеттігін
туғызады.
Малдың генотипін анықтау әдістері, оның ең жақын ұяласта-рының,
ұрпағының, ата-тегінің, аталас-енелес туыстарының енім-ділік қасиетін
тексеруге негізделген. Малдың генотипін бағалау-дың негізгі әдісі — оның
ұрпағының сапасына қарап сынау. Соны-мен қатар малдың нәсілдік қасиеттері
(генотипі) жөнінде, оның ата-тегінің және жақын аталас немесе енелес
тумаларының сапа-сына қарап та, біршама тыңғылықты пікірге келуге болады.
Сұрыпталатын малдың жақын туыстарының енімділік көрсет-кіштері туралы
мәліметтің түсу мерзіміне байланысты генотиптік баға беру екі кезеңнен
тұрады.
Бірінші, алдын-ала болжау кезеңі — малдың ата-тегі мен жа-нама аталас-
енелес туыстарының сапасына қарап болжамалы тұ-қымдық қүндылығын анықтау;
екінші, қорытынды кезең — үрпа-ғының сапасына қарай нақтылы тұқымдық
құндылығын анықтау.
Сонымен, малдың генотипін басында ата-тегінің сапасына, сәл кейінірек
жанама туыстарының, ең соңында үрпағының сапасына қарап бағалайды.
Малды ата-тегіне байланысты сұрып-
7.6.1. МАЛДЫ ата-тегіне тау, ата-ене мен ұрпақтың арасындағы
ңарай сұрыптау ұқсастыққа негізделген. Сүрыптау тәжі-
рибесінде малдың ата-тегінің сапасына қарап баға беру кептеп қолданылып
келе жатқан тәсіл. Мысалы кезінде өте бағалы сиырдың, жылқының, шошқаның,
қойдың жаңа тұқымдарының отаны болған Англияда, XIX ғасырдыц өзінде тү-
қымдық малдың тегіне үлкен мән берілген. Сол сияқты XIX ғасыр-дағы білгір
селекционер М. М. Шепкин малдың тегіи білмей, малтұқымын асылдандыру
жұмысымен айналысуға болмайтындығын айтқан.
Ата-тегі бойынша сұрыптау малды мүмкіншілігіне ерте сынақ-тан өткізу
тұрғысынан сұрыптау әдістерінің, басқа түрлерінен көп артықшылығы бар. Іс
жүзінде кез келген малға өзі туғанға дейін баға беруге болады, ол үшін оның
енесін, қандай аталық малмен ұрықтандырғанын және олардың сапасын білсек
болғаны.
Малдың шаруашылықтық және тұқымдық құндылығын мүм-кіндігінше ерте, жас
кезінде анықтаудың экономикалық маңызы үлкен. Себебі тұқымдық малды өсіру
ете қымбатқа түседі. Ал ата-тегіне қарап жақсы төлдерді кезінде тұқым мал
тобына бөліп, на-шарын бракқа шығаруға болады.
Малдың ата-тегіне қарап сұрыптау үшін ол туралы нақтылы мәліметтер болуы
және оларды белгілі бір жүйеге келтіру шарт. Ең алдымен сыналатын малдың
шежіресін (родословная) жасау керек. Малдың шежіресі деп оның ата-тегі
туралы мәліметтер то-лық және белгілі бір тәртіппен жазылған документті
айтады. Ше-жіресін жасап бағаланатын малды пробанд деп атайды. Зоотехни-
калық әдебиетте шежіре жасаудың әр түрлері кездеседі. Мысалы, көлденең,
жанама қабырғалас, тізбекті, фигуралы. Бұлардың ішінде ең жиі қолданылатыны
көлденең горизонтальды түрі. Біз осы түріне ғана түсінік береміз.
Шежіре кестесін мына тәртіппен жасайды. Әуелі үлкен квадрат сызылып, оның
үстінен шежіресі жасалатын малдың (пробандтың) аты, номері, туған жылы және
өнімі туралы деректері жазылады. Одан кейін квадратты көлденең қатарларға
бөледі. Қатардың са-ны шежірені неше атаға дейін жасауға байланысты. Әдетте
үш-бес атадан аспайды. Есте болатын бір жәйт — қатардың ені про-бандтан
алыстаған сайын үлкейе беруі қажет, яғни екінші қатар-дың ені біріншіден
ұзын, үшіншінікі екіншіден ұзын, сөйтіп кете береді. Бұл әр қатарда
жазылатын ата-ененің санына байланысты.
Ата-тегінің кестеде орналасу тәртібі, олардың әрқайсысының пробандқа
жақындығына байланысты. Жақындығы бірдей ата-ене-лер бірқатарда орналасады.
Бірінші қатарда әкесі мен шешесі, екінші қатарда аталары (әкесінің әкесі
мен шешесінің әкесі), әже-лері (әкесінің шешесі мен шешесінің шешесі),
үшінші қатарда—I үшінші атадан қосылатын арғы аталары жазылады. Сөйтіп кете
береді. Зоотехниялық әдебиетте әр малдың енесі (шешесі) өз қа-тарының сол
жағында, атасы (әкесі) оң жағында жазылады. Се-лекция тәжірибесінде, шежіре
жасағанда немесе жазба текстіле-рінде ата-тегінің пробандқа (бағаланатын
мал) туыстық жақын-дығын көрсету үшін, 19-таблицада келтірілген шартты
қысқарту-лар пайдаланылады.
Осы шартты белгілер бойынша жасаған Х-малдың шежіресі 20-таблицада
берілген.
Берілген шежіре кестесінен оны құрудағы заңдылықтарды жақп — пробандтан
бастап санағандағы ата-енелер қатары-ның реттілік номері; 2 — тұрақты сан.
Қез келген мал шежіресі екі бөліктен — енесі жағынан және әке жағынан
тұрады. Бұл шежіреге кірген ата-тектің пробандқа деген туыстық жолын дәл
бейнелейді. Осыған орай кестеде көрген шартты белгілер өте ұтымды жасалған.
Әріптердің саны да, орна-ласу реті де нақтылы мағлұмат береді.
Малдың нақтылы бір арғы ата-енесінің туыстығы кестеде көр-сетілгендей
шартты әріптермен берілген болса, оның сол мал ше-жіресіндегі орнын
бұлжытпай табуға болады.
Шартты әріптердің саны ата-тектің шежіренің нешінші қата-рында
орналасатынын көрсетеді. Бір әріп — бірінші қатарды, екі әріп — екінші, үш
әріп — үшінші қатарды көрсетеді.
Орыс тіліндегі шартты белгілердің бірінші әрпі іздеп отырған ата-тектің
жынысын, соңғы әрпі — оның пробандқа кім жағынан — әке жағынан ба, әлде
енесі жағынан ба, туыстық байланыс бар екенін білдіреді, яғни шежіренің қай
жартысында (бөлігінде) ор-
наласатынын көрсетеді.
Қазақ тіліндегі қысқартуларда да заңдылық бар. Онда сан жа-ғынан
заңдылық орыс тілінікімен сәйкес келеді. Ал орналасуына байланысты
заңдылық өзгеше, дәлірек айтсақ керісінше келеді. Бірінші әріп — іздеген
ата-тектің пробандқа кім жағынан туыс екенін көрсетсе, соңғы әріп оның
жынысын көрсетеді.
Сұрыптау үшін, жалпы селекция үшін жалаң, тек ата-тегінің аттарынан
тұратын мал шежіресінің пайдасы жоқтың қасы. Мал-дың нағыз шежіресінде 21-
таблицада керсетілгендей барлық ата-тектері туралы толық мәлімет болуы
қажет.
Зоотехниялық тұрғыдан шежірелерге дұрыс талдау жасау ар-қылы, мал
тұқымын асылдандыруға тікелей қатысы бар мына мә-
селелер шешіледі.
I. Шежіре мәліметтерімен бағаланып отырған малдың тұқы-мын дәл
анықтауға болады. Селекция тәжірибесінде малдың таза тұқымдығын жоғары
қанды будандардан айырудың маңызы үлкен. Бұл екеуі бір-біріне фенотиптері
(өнімдері) жағынан ете ұқсас болғанымен, будандар өзінің енімдік
қасиеттерін ұрпағына көбі-несе тұрақты бере алмайды. Сонымен малдың
түқымдық тегін анықтағанда басшылыққа алатын заңды документ — оның ата-
тегі
туралы шежіресі.
2. Белгілі бір тұқым мал табынын құрайтын негізгі өкілдерінің шежіресін
талдау арқылы, табын ішіндегі өзіндік ерекшеліктері бар туысқан топтарды,
аталық іздер мен аналық үяларды, олар-дың тегін, шағылыстыруға
үйлесімділігін анықтайды. Сол табын малының жалпы шығуы мен туысқандық
арақатынасына талдау (генетикалық талдау) жасалып, оның генеалогиялық
құрылым схе-масы жасалынады. Әр табынның бүл мәселелері жалпы тұқымның
Кіріспе.
Біздің республикамыздың жер көлемі 272,3 миллион гектар, ол батыстан
шығысқа қарай 2925 километрге, ал солтустіктен оңтүстікке қарай 1600
километрге созылып жатыр. Республикада ауыл шаруашылығы ушін қолда-нылатын
жер көлемі 221 миллион гектар шамасында, яғ-ни бұл Қазақстанның барлық
территориярының 82 про-центі. Ауыл шаруашылығы ушін пайдаланылатын букіл
жер көлемінің 34,3 миллион гектары (15,3 проценті) егіс-тік жер, 179,2
миллион гектары (81 проценті) табиғи жайылымдық жерлер және 7,3 миллион
гектары (3,7 про-центі) табиғи шабындық жерлер.
Территориясы ушан теңіз республикамызда сан алуан топырақ турлері
кездеседі, ауыл шаруашылығының көп-теген дақылдары егіледі, оларға әр түрлі
құрамдағы ж'-не әр мәлшерде органикалық жэне минералды тыңайт-қыштар
қолданылады.
Біздің елімізде жер — халық қазынасы, Отанныц бай-лығы болып саналады.
Жерді ғылым жетістіктеріне сәйкес тиімді пайдалан-ғанда ғана, өсіретін
дақылдарға алдыңғы қатарлы агро-техникалық шараларды дұрыс қолданғанда
ғана ол халыққа өз байлығын силайды, егіншілік молшылығын жасайды. Жер
туралы біз әңгіме қозғағанымызда е.ң алдымсн топырақ, оның табиғи
кұнарлылығы, турлі құрамы меп қасиеттері сөз болады. Ауыл шаруашылығында
пай-даланатын жерге, топыраққа деген қамқорлық біздің елімізде жылдан-
жылға күшейіп, оның құнарлылығын байыту шаралары қазіргі агрономиялық
ғылымның аса үлкен проблемасына айналып отыр.
Бұл кітапша жоғарыда аталған топырақ, өсімдік жә-пе тыңайтқыштар
арасындағы өз ара байланыстылықты ашады, мұны жетік білу арқылы егіншілік
мәдениетін, дақылдар өнімділігін едәуір арттыруға боладьілв*****~у ^
Партиямыздың ауыл шаруашылығын иятенстгвтендіру программасы егіншілік
мәдениетін арттырып, озық агро-техниканы тиімді пайдаланумен қатар, топырақ
құнар-лылығының да артуын белгілеп отыр. 1 0$ -Республикамызда сан алуан
ауыл шаруашылық да-қылдары егіледі, ал бұл дақылдардың өнімі және оның
сапасы, олардың қандай топырақ-климат жағдайында өсуімен қатар, оларға
қолданылатын агротехникалық шаралардың дұрыстығына байланысты. Егіншіліктің
аг-ротехникалық шарасы дегеніміз түрлі жұмыстардан тұ-ратын күрделі система
болып саналады.
Қазіргі уақытта егіншіліктің агротехникалық система-сының аса бір
жауапты белігі дақылдарды дұрыс тыңай-ту болып табылады. Тыңайтқыштарды
қолданудың түр-.'ісрі, мвлшері жгне мерзімдері тіпті бір дақыл үшін де ;р
түрлі болуы мүмкін, оған бұл дақылдың әр түрлі сорт-Тйрының болуы әр түрлі
топырак-климат жағдайында всірілуі, мұның алдында егілген әр түрлі
дақылдардың қасиеттері, т. б, жағдайлар үлкен әсер етеді. Тыңайтқыш-тарды
әрбір дақыл үшін тиімді пайдалануда олардың әрқайсысыпың өзіне т;лі
агрохимиялық және басқа ерек-шеліктерін, олардың топыраққа әсерін,
топырақтың ЫЛҒЭЛДЫЛЫРЫН, құрылымын, механикалық құрамын жетік білу шарт.
Жоғарыда айтылраидардың бәрі егіншілік мәдениетін КӨТеріп, топырақ
құнарлылығын едәуір арттырып, ауыл шаруашылығы дақылдары егісінен мол, әрі
сапалы өнім алуда топырақ, өсімдік және тыңайтқыш арасындағы өз ара
байланысты жетік білуді талап етеді.
Советтік агрохимия ғылымының негізін салушы ака-демик Д. Н. Прянишников
ауыл шаруашылығы саласын-да істейтін маманның, оның ішінде агрохимиктің
негізгі міндеті —есімдік, топырақ және тыңайтқыш арасында-гы өз ара
байланыстылықты, олардың бір-біріне қандай ; әсер етедіндігін жетік білу—
деп атап көрееткен бола-тын. Бұл шынында да солай.
Топырақтың механикалық қүрамы. Топырақтың түрлі қасиеттері оның байлығы
мен құнарлылығы, көбіне оның бөлшектерінің құрамы мен ірілігіне тығыз
байланысты болады. Сондықтан да топырақ қандай бөлшектерден құралғандығын
білудің маңызы өте зор. Топырақтардың механикалық құрамына талдау жасағанда
оның түрлі бөлшектерін ірілігіне қарай былай ажыратуға болады. Көлденеңі
0,01 миллиметрден уақ бөлшектерді көбінесе физикалық саз, 0,01
миллиметрден 3 миллиметрге дсйіпгі бөлшектерді физикалық құм, ал 0,001
милли-метрден ұсақ бөлшектерді коллоидтық бөлшектер деп атайды.
Әр түрлі топырақтар олардың пайда болғаи жерін-дегі тау жыныстарының
құрамына, түрлі климат жағдай-ларына, жаи-жапуарлар әсері және тағы да
басқа табиғат ерекшеліктерінің әсеріне қарай әр түрлі меха-никалық құрамда
болып келеді. Мұны білген дұрыс, көп жағдайда керек болады.
Топырақтардын механикалық құрамын жете білудің де мақызы зор. Теменде біз
топырақтарды механикалық құрамына қарап бвлудің еліміздің атақты топырақ
зерт теуші ғалымы Н. А. Качинский жасаған классификация-сын келтіріп
отырмыз (2-таблица).
Түрлі топырақтар өз белшектерінің ірілігі жөнінен ғана емес, сонымен
бірге құрамы жағынан да бір-бірінен айырмашылығы үлкен болып келеді.Мысалы,
саз және саздақ топырақтарда түрлі минералдар көп болады. Олар: дала шпаты,
слюда, каолин, фосфорит, темірдің, аллюминийдің, марганецтің судағы тотық
қоспалары та-ғы басқалар. Бұл минералдарда есімдіктерге қажетті заттар,
атап айтқанда фосфор, калий, кальций, темір же-пе басқа да заттар
кездеседі.
Қоректік жағынан алып қарағанда, әсіресе, коллоид-тық ұсақ бөлшектер өте
бағалы келеді, өйткені олардың құрамындағы қоректік заттар суда оңай ериді.
Ал құм және құмдақ топырақтарда әдетте кварц көп болады, ал кварц құрамында
өсімдік қорегіне қажетті зат ете аз болады.
Жоғарыда біз саз және саздақ топырақтарды құрай-тын минералдардың
құрамында түрлі өсімдіктерге қа-жетті заттар коп болатынын айттық. Осыған
байланысты да механикалық құрамы ауыр болып келетін топырақ-тарда,
кэбінесе, есімдіктер жақсы өсіп, өнім берген жер-де жыл өткеп сайын олардың
қалдықтары да көптеп жппалады. Бұл қалдықтар топырақтағы түрлі микро-
бИОЛОГЙЯЛЫҚ процестердің және климат әрекеттерінің .нсріпсп бұзылып,
шіріндіге айиалып, оның біршамасы есімдіктерге аса қажетті топырақтың беткі
қабатыньщ Иегізгі қорсктік заты — қарашірігін түзеді. Жыл өткен сайын бұл
процесс күшеймесе әлсіремейді де, топырақ-ті.ің құнарлылығының азаймауына
септігін тигізеді. Бұ-гаи керісінше, құм және құмдақ топырақты түзетін мине-
ралдың құрамында қоректік заттар аз болатындықтан мұндай мехакикалық құрамы
бар топырақты жерлерде с-сімдіктер ете аз және әлсіз еніп-өседі, сондықтан
мұн-дай құрамдағы топырақтарда олардың қалдықтары да аз
АРАМШӨПТЕР ЖӘНЕ ОЛАРМЕН КҮРЕСУ
Арамшәптер егін шаруашылығьша үлкен зиян келтіреді. Олар жердің жоғарғы
қабатынан кептеген қоректік заттар мен суды пай-даланады да, мәдени
әсімдіктердің әнімін және оның сапасын едә-уір темендетеді. Арамшөптердің
көпшілігінің дәні, өсімдіктің езі улы жаман иісті немесе жаман дәмді
болады. Арамшөптер мәде-ни өсімдіктердің арасында ескенде оларға көлеңке
түсіреді, ауруға шалдықтырады, ал зиянды жәндіктердің көбі сол
арамшөптердің қалдықтарына жұмыртқа салып, не өздері қыстап шығады. Тыш қан
сияқты егістің жаулары арамшөптердің қорықтарында өмір сүреді.
Арамшөптердің кейбііреулері ауыл шаруашылық дақылдары-ның белгілі
біреулерінің арасында ғана өсе алады. Оларға куколь (қарамықша), көктікен
(василек), саумал шырмауық (гречишка вьюнковая), арамқұмық (мышатник) т. б.
жатады, ал қара сұлы барлық дәнді, бұршақ тұқымдастардың егістіктерінде өсе
алады, ал қырлық тек қарақұмық егістіктерінде ғана өседі.
Кейбір арамшөптер тек қана белгілі бір климат аймағында өсе-ді, ал саумал
шырмауық, бидайық сияқтылар барлық жер жүзінде өее алады. Сондықтан оларды
космополит, жер шарында кең тара-ған есімдіктер деп атап кеткен. Кейбір
арамшөптер тек жаздық егістерде, ал екінші біреулері тек күздік
егістіктерде ғана өсе алады.
Ауыл шаруашылығында жекелеген арамшөптерге карантин ашылған. Олар әр
түрлі аудандарда әр қалай болады. Ал каран-тин болса, 6л бір ауданнан
карантинге жататын арамшөптің тұқы-мын басқа ауданға алып баруға тиым
салады. Ондай, әсіресе тұ-қымға арналған астықты, әбден тазалап, содан соң
ғана, карантин станциясының рұқсатымен жөнелтеді. Бұл карантин зиянды шы-
бын-шіркей, қүрт-құмырсқаларға да салынады. Барлық сыртқа шығарылатын,
басқа жақтан әкелінетін астықтыңбәрі карантин станциясында тексеріледі. Тек
содан кейін ғана қабылдауға немесе жөнелтуге болады. Тіпті болмаса, оларды
қайта тазалайды немесе құртып та жібереді.
Қазақстанда кездеспейтін карантиндік арамшөптер: Приморье амброзиясы,
бузинник пазушный, калифорниялық күнбағыс, стри-ги т. б., аздап
кездесетіндері: жусан жапырақты амброзия, үш бө-лікті, жалаңаш шашақты,
біржылдық арам күнбағыс, жатаған ке-кіре, құстұмсық меңдуана, тікенді
ценхрус, арам шырмауықтардыц 13 түрі т. б. Бұлардың кепшілігі Қазақстанда
өспейді. Сондықтан олардың қазақша аттары да жоқ. Лабораториялық жұмыстарда
Қазақстанда кездесетін арам шөптердің тұқымымен танысамыз. Оның ішінде
мыналарды жатқа білу керек: қарамықша (куколь), кекіре (горчак), гүлкекіре
(вязель), түйе бұршақ (донник), арам-құмық (мышатник), қырлық (гречиха
татарская), ақ мия (сафора лисохвостая), қызыл мия (сафора толстоплодная,
горчак —сафо-ра), сүйелжазар (гелиотроп), триходесма, жабайы тарылар, у би-
дайық (плевел), ермен, қара сұлы, бидайық, арпабас (костер ржа-ной)
шырмауық қарақұмық (гречишка вьюнковая), шырмауық, у кекіре (василек) және
басқалар.
Арамшөптермен күресу шаралары. Егістіктің енімі жоғары^бо-лу үшіп ол
арамшөптен таза болуы керек. Сондықтан арамшөптер-мен күрес үздіксіз
жүргізілуі тиіс. Оған мына төмендегі шаралар жатады:
— тұқымды жақсы тазалау;
1. егістіктердің арамшептерін шептеу, отау;
2. егістікке жақын арық және басқа пайдаланылмайтын жер-лердегі
арамшөптерді жою;
3. егінді дер кезінде, арамшөптердің тұқымы піспей тұрып орып, жинау;
4. егін суғаратын • судың таза болуы; ол үшін каналдар мен арықтардың
жағасындағы арамшөптерді гербицидтер немесе бас-қа да тәсілдермен жою;
5. егінді осы аумақта аудандастырылған, ауа райының қдаіай-сыздығына
шыдамды сорттармен егу;
6. егістіктерде арамшөптерді жоятын құрт-құмырсқа, шыбын-шіркейлерді
пайдалану;
7. алып келінетін, сыртқа шығарылатын тұқымдық астыққа ка-рантин қою;
8. ауыл шаруашылығының барлық белімдерінде агротехника-лық шараларды толық
қолдану — сүдігер көтеру, себудіц алдында егістік жерді культивациялау,
тұқымды 5—6 см тереңдікке, жылы және ылғалды жерге орналастыру,
тыңайтқыштар беру т. б. шара-лар қолдану;
гербицидтер қолдану; Қазір әр түрлі арамшөптерді жоюға ар-налған
гербицидтер шығарылған. Олардың кейбіреулері барлық өсімдіктерді жояды.
Олар, мысалы, есімдіктің жапырағын жояды, содан барып ол өледі. Бұған май
тәрізді гербицидтер жатады. Олар тесікшелерді бітеп тастайды да одан тыныс
алу және фотосинтез процестері тоқтайды. Оларға днок, нитрофен,
пентохлорфенолят, реглон, солан, минералды майлар; улы заттардан: 2,4 Д,
2М—4Х, атразин, симазин ж. б. жатады. Олардың көпшілігі жалпақ жапы-рақты
арамшөптермен күресуге пайдаланылады.
ТОПЫРАҢТЫ ӨҢДЕУ САПАСЫНА АГРОТЕХНИКАЛЫҢ БАҒА БЕРУ
Топырақ өңдеудің сапасын анықтаудың бірнеше елеулі ерек-шелігі бар: а)
орындалатын жұмыстардың үлкен көлемдігі; б) топырақ өңдеудің сапасын
анықтауға себепші болатын жағ-дайлардың көптігі, топырақтың қасиеттері, ауа
райы, механиза-торлардың шеберліктері, құрад саймандардың тапшылығы, топы-
рақтың ылғалдануы; в) өңдеу сапасын бағалайтын жетілдірілген аспаптардың
болмауы; г) нақты топырақ-климаттық жағдайды есепке ала отырып, өнім
берудің сменалық нормасын белгілеудің жеткіліксіздігі; д) топырақты
еңдеудің сапасын бақылайтын үйымның болмауы, тек еңдеудің сапа көрсеткіші
бұзылған жағ-дайда болмаса, орындаушыларды материалдық жауапқа тарту
тәсілдерінің жетіспеушілігі; ж) сапасы төмен орындалған жұ-мыстарды кейбір
жағдайда іс жүзінде қайтадан орындауға бол-майтындығы.
Бақылау мен сапаны анықтаудың маңызы. Егіншілікте топы-рақты өңдеуді
бақылау мен сапасын анықтаудың маңызы зор. Жоғары сапада өңдеу — егіншілік
мәдениетінің есуі мен ауыл шаруашылық дақылдарының өнімін арттырудың
негізі.
Топырақты өңдеудің сапасын бақылау мен бағалауды жақсы ұйымдастыру
механизаторлардың орындалған жұмысы үшін жауапкершілігін сезінуіне және
еңбегінің түпкілікті нәтижесіне ынталандыруға тәрбиелейді.
Жазық тілгішпен өңдеудіңсапасын бағалау. Далалық тракторлармен
атқарылатын жұмыстардың сапасын бағалау арнаулы нұсқауларда толық берілген.
Мұнда тек жазык тілгіш еңдеуді бағалаудың қысқаша мазмұны берілген.
Жазық тілгішпен өңдеудің сапасын бағалау, осы құралдарға қойылатын
агротехникалық талаптардан шығады.
Жазық тілгішті құралдар топырақты қопсытуды, арамшеп-терді қырқуды,
топырақты аз шаңдатып және аз кептіруді, оның беткі қаоатының желге
төзімділігін сақтауды, ылғалдьщ жинал-уына мүмкіндік туғызуды қамтамасыз
етуге тиісті.
Топырақты жазық тілгішпен өңдеудің агротехникалық талабы мен сапасын
бағалаудың мынандай көрсеткіштері болады: қоп-сыту тереңдігін диаметрі 14
мм, 5 мм беліктерден түратын темір-ден жасалған стерженьмен тексереді.
Қопсыту тереңдігін өлшеу қүралдарының ені бойынша, қүрал тірегінен
20...25 см қашықтықтан жүргізеді. Загонның үзьша бо-йымен ең кемі 20 жерден
қопсыту тереңдігін өлшейді, осы өлшеу-дің нәтижесі бойынша қопсытудың
орташа тереңдігін анықтай-ды, оны 20 процентке кемітеді (топырақтың шамамен
төмен шөгу көрсеткіші).
Арамшөптерді кесу көз мәлшерімен бақылауға алынады. Кес-кіштер өткен
тереңдіктегі барлық арамшөптер оталуға тиісті.
Жанасатын қатар аралығына неғүрлым қатаң бақылау жүргі-зілуге тиісті,
ейткені жанасу аралығы түйісіп, жабылмаса, қай-таланатын жолақта арамшөптер
жойылмайды. Шүй қалдырыл-майды. Өңдегіш агрегаттар өткенде шүй қалмағанына
көз жеткізу. үшін өлшеу лентасының көмегімен түйісетін жолақ аралығыньщ
жабылғанын тексеру қажет. Ол үшін аралас жүріп өткенде, қү-ралдардың
тірегіштері, қалдырған бороздалар ортасынан ара қашықтығын өлшеу керек.
Ара қашықтықтары КПГ-250 үшін 90... 100 см, ҚПГ-2—150 үшін 140...150 см,
КПП-2,2 үшін 95...105 см, КПШ-9 үшін 80... 90 см, КПЭ-3,8 үшін 20...30 см
шамада болғаны тиімді. Осы ара қашықтықтар сақталғанда аралас жүріп өту
қашықтығы 10... 20 см тең болғанда, түйісіп-жабылуы қамтамасыз етіледі.
Аңыз сабақтарының сақталуы — жазық тілгіш табаны тірегі-нің жүріп өткен
ізін өлшеу арқылы анықталады.
Трактордың шынжыр табанымен (деңгелектерімен) зақымдал-ған аңыз сабақтары
есепке алынбайды. Мысалы, екі тірегіші іздерінің ені 60 см-ге тең. Егер осы
екі тіректің қатар жүріп өту-лерінен ендік ауқымының КПГ-2—150 құрамының
жұмыс ауқы-мының айырмашылығын процент арқылы көрсетсек, онда біз жо-ғалған
аңыз сабақтарының процентін анықтаймыз.
сонда, аңыз сабақтарының сақталуы 80 процентке тең. Загонда-ғы аңыз
сабақтарын анықтау үшін тіректер ізінің енін 15...20 жерден елшейді де,
орта шамасын анықтайды.
Трактордың тиісті жүмыс жылдамдығы терең қопсытқышпеп топырақ өңдегенде
сағатына 9... 10 км, жазық тілгішпен сағатына 10...11 км, ауыр
культиватормен сағатына 8...9 км, шанышқылы тырмамен сағатына —Ю...12 км,
дискілі жыртқышпен сағатыні 10 км-ден артық болмағаны тиімді.
БИГ-3 шанышпалы тырмамен танапты еңдегенде атыз сабақ-тарының сақталуын
бағалауға келемі 1X1 м раманың кемегімси, өңдегенге дейін және еңдегеннен
кейін де 3...5 жерден аңыі
сабақтарының санын есептейді. Сонда өңдегеннен кейінгі танап-тардағы аңыз
сабақтарының саны танапты ендегенге дейін аңыз сабақтарының санынан
айырмашылығын процент арқылы есепте-сек, бізге аңыз сабақтарының сақталу
көрсеткішін береді.
Егер танаптағы загондардың шет жағы еңделсе, оларда шұң-қыр немесе
топырақ үйіндісі болмаса және де жолдар мен көрші учаскелер бұзылмаса, онда
бұрылыс алаңын еңдеу мен учаске-лердің жиектерін сақталуын қанағаттанарлық
деп есептейді.
Егістік танапты загонды әдіспен жыртады. Әрбір агрегатқа жеке загон
бөлініп беріледі. Егістің ұзындығы мен еніне қарай загонның саны және ені
белгіленеді. Содан кейін әрбір тақ загон-дардың саны және (1, 3, 5 және
басқаларын) ортасынан соқаның соңғы корпусымен тайыз етіп бұралай борозда
тартып алады да, ішке қарай қыртысты жыға қусырып жыртады, ал жұп загондар-
ды (2, 4, 6 және басқаларын) сыртқа қарай қыртысты жыға ашып жыртады.
Осыдан кейін бесінші загонды ішке қарай, тертіншіні сыртқа қарай қыртысты
жыға және сол сияқты етіп бороздалар жырта береді. Танапты осылай өңдегенде
терең тілінген борозда-лар болмайды және биік жалдар қалмайды.
4.4. ТОПЫРАҢТЫ ӨҢДЕУ ЖҮЙЕЛЕРІ
Жаздық дақылдар себілетін топырақты негізгі немесе сүдігер-лік өңдеу
жүйесІ. Танаптың топырағын сүдігерге сапалы түрде еңдеу дақылдың өнімін
және оның сапасын арттыруға мүмкіндік туғызады. Тұқым себу науқанын сапалы
еткізу, оның біркелкі кектеп шығуы және дақылдың кейінгі кезде қарқынды
өсіп-да-муы күзде сүдігердің сапалы өңделгеніне байланысты.
Сүдігер қаншалықты сапалы өңделсе, кейінгі барлық агротех-никалық шаралар
соғүрлым тиімді жүргізіледі. Сондықтан да топырақты күзде еңдеуді негізгі
өңдеу деп те атайды. Топы-рақты сүдігерге еңдеу мына жүмыстардан тұрады:
егістік жерді тегістеу, топырақты өңдердің алдында суару, сыдыра еңдеу,
орга-никалық және минералдық тыңайтқыштарды сіңіру және сүді-герге жырту.
Жазық тілгішпен күзде өңдеу топырақ бетінде жел эрозиясы-нан сенімді
қорғауды, тамыр қоректенетін топырақ қабатын ылғалмен жақсы қамтамасыз
етуді, аударып жыртумен салыс-тырғанда ең жоғары және тұрақты өнім алуды
қамтамасыз етеді.
Топырақты күзде қайырмалы жыртумен салыстырғанда жа-зық тілгішпен еңдеу
орта есеппен гектарына 7,7 ц үстеме енім берген. Бүл дерек жазық тілгішпен
өңдеу құрғақшылықтың жой-қын ықпалын жеңіп шығатын сенімді кұрал екенін
көрсетеді.
Дәнді-парлы ауыспалы егістің барлық танаптарында қайыр-малы плугпен
жыртумен салыстырғанда жазық тілгішпен өнде-генде, жаздық бидай шығымдылығы
әлдеқайда жоғары екенін көрсетеді.
Ауыспалы егіс дақылдарының 1 гектар егістігінен алынған астық, қайыра
жыртып өңдеуге қарағанда, жазық тілгішпен еңдегенде 33 процент жоғары болды
немесе гектарына 2,7 ц. қосым-ша өнім алынады.
Ерте өңделген сүдігер кеш өңделген сүдігерден аз ғана қолай-лы болса да,
сапасы жағынан артық.
Жазық тілгішпен еңдегенде нитрификациялану қарқыны қайырма жыртумен
салыстырғанда төмен. Жазық тілгішпен еңдеу бойынша—0—10 см топырақ
қабатындағы фосфордың сіңімді формасының мөлшері жоғары, алайда 0—30 см
қабатта ол қайыр-ма жыртқандағы шамада болады.
Дәнді парлы ауыспалы егісте, қайырма жыртуға қарағанда жазық тілгішпен
күзде өңдеуде біржылдық арамшөптер біршама көбірек. Тайыз әңдеуге
қарағанда, терең қопсыту атпа тамырлы арамшөптерді жақсы жояды.
Топырақтың жырту қабатын тереңдетуде оның физикалық қасиеттерін жақсарту
және құнарлылығын арттыру үшін қолда-нылатын агротехникалық әдіс. Топырақты
үнемі бір тереңдікте ғана жырту оның астыңғы қабатын нығыздап тастайды.
Одан топырақтың су еткізгіш қабілетін нашарлатып, тамырдың терең-дей
түсуіне кедергі жасайды.
Өсімдікке керекті қарашірікті және басқа да органикалық заттарды
көбейту, оларды толық пайдалануға қолайлы жағдай жасау суармалы егіншілікте
ең басты міндет болып табылады.
Суармалы егіншілікте жоңышқа тыңын және жасыл тыңайт-қыштарды бірінші
жылы 40...45 сантиметр тереңдікке жырту, ал келесі 2...3 жыл бойы 20...25
см өңдеу және 20...30 см тереңдікке қопсыту тиімді.
Топырақты терең жыртқанда оның ауа-су режимі жақсарады, микробиологиялық
процестер күшейеді, арамшөп тамырлары қырқылады. Топырақта мәдени өсімдік
тамырлары жақсы дамып, олардың қоректену алаңы кеңиді. Бұл әдіс шым,
күлгін, көптен өңделетін қара, қара қоңыр, сортаң және боз топырақтарда қол-
данылады. Мұнда топырақтың теменгі қабаты қоса жыртылып, өңдеу қабатының
қалыңдығы жыл сайын бірте-бірте арттыры-лады.
Топырақтағы органикалық заттарды көбейту, оның қышқыл ортасын бейтараптау
үшін топырақтың жырту қабатын тереңдету кезінде егістікке кең мен әк
шашылады.
Қеп жылдар бір тереңдікте жырту нәтижесінде өңдеу астында-ғы тапталған
қабат —соқа табаны бұзылады. Отам^алы және жемшөп дақылдары егілетін пар
мен сүдігерді бастағанда да топырақтың жырту қабатын тереңдетеді. Сортаң
топырақтың еңдеу қабатын тереңдеткенде төменгі қабаттарда көп жиналған
тұздардың кальций катионы жоғарғы қабатпен араласады, онда-ғы натрий
катионы ығыстырылады, сумен жуылып кетеді.
Жел эрозиясына аз ұшырайтын аймақтарда кепжылдық шеп-терді пішенге жинап
алғаннан кейін механикалық құрамы ауыр топырақтарда қыртысы шолақ түрені
бар соқамен 20...22 см не-месе 25...27 см тереңдікте жырт.у жургізіледі.
Жыртылған қыртысты дискілі сыдыра жыртқышпен немесе шанышпалы тырма-мен
еңдейді және бұдырлы сақиналы катокпен катоктайды.
Сүдігер жырту жүйесінің арамшөптерге тәуелділігі. Топырақ-ты сүдігерге
жыртарда егістіктегі арамшептердің мына топтары есепке алынады: аз жылдық
(егістікте тұқымнан көбейетін бір-жылдық, екіжылдық және көпжылдық
арамшөптер болады), ат-патамырлы (мұнда көпжылдық арамшөптер: егістік
қалуен, қыз-ғылт қалуен, дала шырмауығы, кекіре, сиякөк, сүттіген және
басқалары басым еседі), көгентамырлы (мұнда көпжылдық арам-шөптер: құмай,
қияқ, жатаған бидайық, қара ажырық, қырық
буын).
Ерте пісетін дақылдарды жинап алғаннан кейін арамшөбі мол жерлерді
түренді сыдыра жыртқыштармен сыдыра жыртады немесе ауыр дискілі тырмамен
10... 14 см тереңдікте өңдейді.
Су эрозиясы бар танаптарды осы тереңдікте өңдеу үшін куль-тиватор
құралдары пайдаланылады. Олар аңыз дақылдарының
сабағын қалдырады.
Соңғы сыдыра еңдеуден кейін шолақ түренді соқамен 30... 35 см
тереңдікте жыртады, ал құнарлылығы төмен топырақтар барынша терең
жыртылады да, көктемге дейін сол күйінде қал-дырылады. Оңтүстік
Қазақстанның суармалы аймақтарында дән-ді дақылдарды жинау кезінде әдетте
жауын-шашынның болмай-тындығын, топырақтың нығыздалып қалатындығын,
онда арам-шөптерідң тез және қаулап өсуіне жеткілікті ылғалдың болмай-
тындығын ескеру қажет. Сондықтан суармалы егіншілікте мұндай өңдеу алдында
егістік танап жақсылап суғарылады. Мұндай суа-ру тек арамшөптердің өсуін
тездетіп қана коймайды, сонымен қатар дискімен немесе қайырмалы
жыртқышпен сыдыра жырту-дың сапасын жақсартады. Осыған байланысты
арамшөп тұқы-мының көпшілігі піскеннен кейін топырақ бетіне құйылып қала-
ды, сондықтан дискілі сыдырғышпен 8... 10 см тереңдікте сыдыра
жыртып өңдеу керек.
Сыдыра жыртып өңдеудің саны, тереңдігі және пайдаланатын құралдардың
түрі арамшөптер мен танап топырағының ерекшелі-гіне байланысты шешілуі
тиіс.
Суармалы аудандар жағдайында кепжылдық арамшөп өскен аңызды екі рет,
кейде үш рет еңдеу жақсы нәтиже береді.
Егер көгентамырлы арамшөптер егістікте шамалы немесе орташа мөлшерде
болса, онда ерте пісетін дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақ 28...30
см тереңдікте шолақ түренді плуг-пен бірден жыртылады, ал өңделген
(жыртылған) танапта арам-шөптер қайталап өсіп шықса 12...15 см
тереңдікте дискімен
өңдейді.
Егер егіске арналған арамшөптер қалың өсіп шықса, онда кеш пісетін
дақылдарды жинап алғаннан кейін 28...30 см терең-дікте жырту керек. Танап
өңделер алдында немесе өңделгеннен кейін (ылғалдылығы жеткілікті
аудандарда) арамшөптерді жою мақсатымен гербицидтер қолданылады.
Қар аз түсетін аудандарда аязға ұрындыру үшін танаптыкүзде 28...30
см тереңдікте өңдеп, топырақтың үстіңгі бетін өңде-
мей сол қалпында қалдырады да, ашық қалған көгентамырлары
аяздың әсерінен үсіп кетеді.
Егер егісте көгентамырлары терең орналасқан арамшөптер
(құмай, қияқ, қырықбуын) басым болса, онда топырақты 12...
15 см тереңдікте түренді сыдыра жыртқышпен жыртқан кезде
көгентамырларды 5...20 см ұзындықта қияды, бірақ терең бойла-
ған тамырларды қия алмайды. Ал түренді сыдыра жыртқыштар
оларды 10... 15 см етіп өңдеу тереңдігіне дейін қия алады. және
тамырларын жапырақ бетіне шығарып тастайды.
Көген тамырлар қурап кеткеннен кейін топырақты 28 .30 см
тереңдікте шолақ түренді соқамен жыртады.
Отамалы дақылдардан кейін топырақты сүдігерлік еңдеу.
Егіншілік жүйесінде кең катарлы немесе шаршы-ұялы әдіспен
егілетін өсімдіктерді отамалы дақылдар дейміз.
Отамалы дақылдардың өсіп-ену кезеңінде қатар бойындағы
арамшөп оталады, қатар аралықтары 2...4 рет қопсытылады. Мұ-ның өзі
топырақта ылғал сақтайды, тамыр маңында ауа алмасуын, топырақ қабатындағы
микробиологиялық жағдайын жақсарта-ды, қоректік заттар жинауын жүшейтеді.
Қазақстанда отамалы дақылдарға, жаздык астық дақылдары-иа, бұршақ дәнді
дақылдарға, зығыр, сораға аса тиімді алғы да -қыл жүгері, күнбағыс, мақта,
картоп, темекі т. б.
Отамалы дақылдардан кейін күздік бидай егілетін жердін топырағын екі рет
дискілі сыдырғыштармен 8... 10 см тереңдікте өңдегенде астықтың өнімі
гектарына 1,5...2,5 ц артқан.
Кеш жиналатын алғы дақылдардан кейін куздік бидайдьщ себу мерзімін
еткізіп алмас үшін топырақтың беткі қабатьш сапа-лы ендеу керек. Тайыз
еңдеген топыраққа енгізілетін минералды тыңайтқыштардың әсері басым болады,
себебі топырақты 9... 10 см тереңдікте өңдегенде үстіңгі қабатқа жиналатын
нитраттар терең танаппен салыстырғанда көп болады. Оның себебі, топырақтың
үстіңгі қабатында микроорганизмдердің тіршілігіне қолайлы жағдай жасалуынан
органикалық қалдықтар тез ыдырайды, ал терең жыртылған топырақта тамыр
қалдықтары топырақтың тө-менгі қабатына түсіп кетеді де, топырақтағы
микроорганизмдер-дід белсенділігі төмендеп, органикалық қалдықтар нашар ыды-
райды.
Топырақтың беткі қабаты тайыз өңделсе және өсімдіктің қа-жетті қалыңдығы
толық сақталса күздік бидай өнімі артады.
Күздік бидай көбінесе терең жыртылған танаптың топырағы шөге бастаған
кезде себіледі де, өне бастаған тұқымның көпшілі-гінің тамыры үзіліп,
өсімдік сиреп қалады. Отамалы дақылдар-дан кейін танапты күздік дақылға
дайындау кеп жеңілге соғады, егер ол дақылдарды өсіп-өну кезеңдерінде күтіп-
баптау агротех-никасы жоғары дәрежеде еткізілсе, күзде сүдігерлік еңдеуді
то-пырақтың беткі қабатын 10... 12 см тереңдікте сыдыра жыртумен
қанағаттануға болады. Танапта жүгеріден кейін сабақтарының
жуан бөліктері қалатындықтан алдын-ала сыдыра еңдеуден кейін сүдігерлік
жыртуды да талап етеді.
Кепжылдық өсімдіктерден кейін сүдігер өңдеу жүйесі. Топы-рақты бедеден
кейін өңдегенде мына шарттарды орындаған жөн: топырақты негізгі және тұқым
себер алдында өңдеу жүйесінен кейін беденің өсуіне жол бермеу, беденің
тамыр жүйесіне және басқа да органикалық қалдыктардың ұзақ минералдануына
және үнемді жұмсалуына жағдай туғызу.
Мәселен, қант қызылшасы көпжылдық шөптен кейін орналас-тырылатын болса,
онда терт-бес рет орып пішенді жинап алған-нан кейін, жоңышқаның тамыр
мойнын қырқып, аңызды 10... 12 см тереңдікте сыдыра жыртады, мұнан кейін
15...16 күн қал-дырып, жақсы кебуге мүмкіндік береді.
Беде тамыры әбден кепкеннен кейін танапты суарып, тыңайт-қыш енгізеді де,
топырақты 30...32 см тереңдікте жыртады.
Егер бедеден кейін топырақ мұқият өңделмесе, одан кейін себілетін
дақылдың есуі қиындайды. Топырақтың өңдеу жүйесі орындалмағандықтан беде
тамырлары топырақ бетіне шыгарыл-ғаннан кеуіп қалады да, көптеген көк
балаусаның пайдаланыл-май ысырап болуына әкеліп соғады.
Көпжылдық өсімдіктен кейін топырақты 8...10 см тереңдікте сыдыра
жыртқышпен немесе түренді сыдырғышпен өңдейді. Бұ-дан кейін топыраққа
фосфор және калий тыңайтқыштар беріле-ді де, топырақ 27...30 см
тереңдікте шолақ түренді соқамен
еңделеді.
Егер беде тыңы тым құрғап кетсе топырақ өңдеудің сапасы кеп төмендейді,
ондай жағдайда топырақты әндер алдында суар-ған тиімді. Беде тыңын сыдыра
еңдеп, оның мойын тамырларын қырқьш, соңынан 30 см тереңдікте жыртқанда,
беде тамырлары ның қайтадан өсіп шығуы кемиді, ал топырақты одан сайын те-
рең жыртса, беде мүлде өспейді. Беде тыңын сүдігерге жыртқан-нан кейін
екінші және үшінші жылы. топырақты терең (20— 22 см) еңдеген дұрыс.
Топырақ қорғау өңдеуі кезіндегі сүдігер жүйесі. Солтүстік Қазақстанның
совхоздары мен колхоздарында топырақты жазық тілгішпен өңдеуді ұзақ уақыт
бойы қолдануда. Жазық тілгішпен күзде өңдеу — топырақ бетінде оның
сабақтарының сақталуын, топырақты жел эрозиясынан сенімді корғауды, тамыр
қоректене-тін топырақ қабатын ылғалмен қамтамасыз етеді. Жазық тілгіш-ті
культиватормен терең және тайыз еңдегенде көктемде жақсы ылғалдануға жағдай
жасалады.
Көктемде қар ери бастасымен топырақ қуыстары қар суымен толтырылады,
содан кейін түнгі салқын температурадан су мұзға айналып қатады. Мұз
жанындағы топырақ та қатқан қалпында бслады. Бұл куыстың біраз уақытқа
дейін жұмыс істемеуіне әкеп
соғады.
Аңызда өсімдік қалдықтарынан жабын сақтайтын жазықтіл-гішпен өңдеу ғана
топырақты желдің бұзылуынан сенімді түрде қорғауды қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар жазықтілгішпен өңдеу күзгі жауын ылғалыні.іп жиналуына,
әсіресе аңызда қысқы қардың сақталуына оңды әсер, етеді. Күзгі жазық
тілгішпен өңделген танаптарда көктемгі судыи босқа агып кетпейтіні
анықталды. Пардан кейінгі үшінші дақыл ға арналған топырақты жазық
тілгішпен 20...22 см тереңдікте өңдеген тиімді. Бидай егісінің топырағын
тайыз өңдеу орныпп жазық тілгішпен терең өңдеу оның көп жылдық
арамшөптермеи ластануын азайтады.
Ерте жэне кеш пісетін жаздық дақылдар себілетін топырақты егін себу
алдында өңдеу жүйесі. Өте-мете қуаңшылықты аудап-дарда дәнді және басқа
дақылдарға арналған танаптарда топы-рақты көктемде өңдеу оның жел
эрозиясынан қорғауын қамтама-сыз етуге, негізінен оның терең қабатында
күзде және қыста жиналған ылғалды сақтауға, себу алдында біліне бастаған
арам-шөп көгін жоюға, түгқым орналасатын топырақ қабатына тиісті құрылым
жасауға, топырақтың беткі қабаты тегістеліп басқа да жүргізілетін
агротехникалық әдіс-тәсілдерге қолайлы болуыіі көздейді.
Қар еріп, көктемгі қар суы жиналғаннан кейін топырақ қабаты мейлінше
қанып, ылғалданады.
Қектемде, әсіресе ауа райы құрғақ әрі желді болған кездс танап ылғалын
тез буға айналдырып жоғалтады. Танап беткеііі ьеғұрлым тегіс болмаса,
сүдігер кузде қайырмалы соқамен өң-делсе тананта ылғал соғұрлым мол буға
айналып ұшып кетеді. Сондықтан көктемгі тырмалауды кешіктірмеудің амалын
ойлаған жөн.
Күзде сүдігерді жазық тілгішпен өңдесе топырақ көктемде баяу кебеді.
Егістіктің бетін жапқан орым сабақтары мен өсімдік қалдықтары топырақты
құрғап кетуден тежейді. Топырақтың ен. үстіңгі 0...5 см қабаты тезірек
кебеді де, неғұрлым теменгі қабаты тұқым сепкенге дейін ылғалын аз
жоғалтады, кейде тіпті толы-ғымен сақтайды.
Алайда сондай танаптардың өзінде де кектемгі өңдеуді қажст етеді, бірақ
оны орым сабақтарын жапырып кететін тісті тырма дан да, инелі БИГ-3 тырмасы
қолайлы. Бұл тырма егістік бетіп тегістейді, топырақтың үстіңгі қабатын
4...6 см тереңдікте қопсы тады, бірақ өсімдік қалдықтарын түгелдей аңыз
бетіне сақтавды, ал оның өзі кейін топырақ қабатындағы ылғалдың жоғалуыпап
және топырақ түйіршіктерін желмен жылжуынан қорғайды.
Жазық тілгішпен өңделген танапта құрғақ күзден кейін кебі не топырақтың
беткі қабаты кесек-кесектеніп қалады, ал онц тегістеу қажеттігі
мэлім. Осыған қосымша егістегі БИГ-3 тыр масымен өңдегенде аңыз бетінде
жатқан арамшөптердің тұқымы топырақ қабатына араласады да, дақыл
тұқымдарын сепкенгі дейін, олар көктеп шығады, сейтіп себу алдындағы
еңдеу арқыЛЫ арамшөптер жақсы жойылады. Ал қарасұлы сияқты аса зияп ім
арамшөп кеп болса БИГ-3 тырмасымен еңдегеннен кейін бұдыр-лы катокпен
нығыздаған өте тиімді. Танаптағы топыракты ертв кектемде сүдігер өңдеуден
бастайды. Ондағы негізгі мақсат
топырақ ылғалын сақтау, арамшөптерді жою, тұқымның сапалы және біркелкі
себілуіне, сондай-ақ оның біртегіс өніп шығуына қолайлы жағдай туғызу.
Сүдігерге жыртылған танапта көктемде ылғал мол болады. Мұны сақтаудың
тиісті шараларын дер кезінде қолданбаса күзғі және қысқы жиналған ылғалдың
көбісі тез арада буға айналып кетуі мүмкін.
Топырақты көктемде өңдеу негізінен мына тәсілдерден тұра-ды: сүдігерді
ерте көктемде қопсыту немесе ылғал сақтау, жа-бу және топырақты тұқым
себер алдында еңдеу, сонымен қатар арамшәптерге қарсы күрес жүргізу.
Топырақ қабатында ылғалды сақтау үшін сүдігерді ерте көктемде тырмалау
қажет. Сонда то-пырақтьщ беткі қабаты қопсытылады, бетіндегі қабыршағы
бұзылады, соның арқасында ылғалдың буға айналуы тоқталады.
Сүдігерді өңдеу тек топырақтың үстіңгі бетін ұсақ түйір-ке-сектендіріп
қана қоймай, оның бетін тегістейді. Сонымен қатар, тегістелген танапқа
тұқым біркелкі сапалы енгізіліп, ылғал жақсы сақталады. Сүдігерді жыртылған
бағытына келденең немесе қи-ғаш диагонал бойынша тырмамен өңдейді.
Біржылдық арамшептің ішіндегі ең зияндысы қара сұлы. Сон-дықтанда егіс
алдындағы өңдеуді уақытында дұрыс жүргізгенде арамшөптің көгін едәуір
мөлшерде жоюға және танаптың қара-сұлымен ластануын азайтып, ал кейде мүлде
құртуға болады.
Жаздық дақылдың тұқымын себуден бұрын танапты еңдеу керек, оны қарасұлы
жаппай көктегеннен кейін жүргізген тиімді.
Егіс алдынан өңдеудің тереңдігі, дақылдар тұқымын себуден терең
болмауы керек, себебі құрғақшылық жағдайда топырақты егіс алдында
өңдеуден қопсытылған қабаты дақыл тұқымын сеп кенге дейін кеуіп кетіп,
себілген дақылдың сирек көктеуіне соқ-іыруы мүмкін.
Егіс алдында өңдеу үшін КПП-2,2 және КПЭ-3,8 культиватор сыдыра жыртқышты
пайдаланады. Топырақты КПЭ-3,8 культи-ваторымен культивацияланғаннан кейін
танаптың беті едәуір жалданып қалады, оны тегістеу мен арамшөптердің
қалғанын қоса жою КШ-3,6 штангалы культиватормен орындалады.
Топырағы тығыз және ылғалы кеп танаптарда сүдігер көлде-нең және ұзына
бойына 16...18 см тереңдікте өңделеді. Көктемгі тырмалау, катоктау және
майдалау тоң кесектердің оңай ұнтақ-талатын кезінде жүргізілгені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz