ҚАЗТУҒАН СҮЙІНІШҰЛЫ ЖАЙЛЫ

1 І.Жансүгіровтың өмірі
2 Асан қайғы жыраулары
3 Қазтуған өмірі мен шығармашылығы

Аты әйгілі XV ғасырдың әрі батыр әрі шешен жырауы. Оны халық Қарға бойлы Қазтуған деп атап кеткен. Қазтуған — ноғайлы дәуірінің перзенті. Туып өскен жері — Каспий алқабы, Бөкей жеріне қарасты. Еділ мен Жайық арасы, Қабыршақты даласы, қазіргі Орал облысы-ның Жалпақтал мен Жәнібек аудандарына жататьш өлке. Астрахань облысына қарасты Краснояр ауданы, Бозан, Ақтуба өзендерін мекендеген елден шыққан. Ақтуба мен Бозан өзендері Еділдің кіші-гірім төменгі салалары қазіргі Краснояр ауданы. Краснояр ауданының көп жері бұрын Бөкей ордасына қараған. Бөкей ханның өзі сол ауданның байырғы тұрғындары Қарағаш ноғайлары ортасындағы кіпгі аралдағы, Қияш өзені жағасындағы Баба ата мәйітінде жерленген. Қазтуған заманында бұл жерлер ноғайлар ме-кені деп есептелгенді.
Қазтуғанның дәл қай жылы туып, өлгені туралы тиянақты дерек әзірге белгісіз. Шамамен ол XV ғасыр ішінде өмір сүрген, 75 жастарында өлген.
Сәкен Сейфуллин қазақ совет балалар әдебиетінін, негізін қалаушы, балалардың сүйікті жазушысы. Оның «Маузер» (1929), «Бандыны қуған Хамит» (1922), «Бұлшық ет» (1923), «Балалар» (1925), «Келіншектің бесік жыры» (1926), «Пионерлер» (1929), «Октябрь күні» (1929), «Біз комсомол» (1935); «Ананың хаты» (1925), «Анаға жауап» (1926) деген социалистік реализм әдісімен жазылған өлең-әңгімелері совет өкіметінің алғашқы орнаған жылдарынан бастапақ өзінің жаңашылдығымен балалардың сүйіп оқитын шығармаларына айналды. Сәкеннің бұл шығармалары — балалар әдебиетінің социалистік реализм жолымен қайта дамыған жаңа дәуірі-
нің бет ашары болды.

1.Қазақ совет әдебиеті.-Алматы,1997.
2.Ахметов.Ш.Қазақ совет балалар әдебиеті.-Алматы,1995.
3.Шалабаев.Б.Қазақ романының тууы және қалыптасу тарихы.-Алматы,1992.
4.Сүйішалиев.Х.Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы,2001.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗТУҒАН СҮЙІНІШҰЛЫ

Аты әйгілі XV ғасырдың әрі батыр әрі шешен жырауы. Оны халық Қарға бойлы
Қазтуған деп атап кеткен. Қазтуған — ноғайлы дәуірінің перзенті. Туып өскен
жері — Каспий алқабы, Бөкей жеріне қарасты. Еділ мен Жайық арасы,
Қабыршақты даласы, қазіргі Орал облысы-ның Жалпақтал мен Жәнібек
аудандарына жататьш өлке. Астрахань облысына қарасты Краснояр ауданы,
Бозан, Ақтуба өзендерін мекендеген елден шыққан. Ақтуба мен Бозан өзендері
Еділдің кіші-гірім төменгі салалары қазіргі Краснояр ауданы. Краснояр
ауданының көп жері бұрын Бөкей ордасына қараған. Бөкей ханның өзі сол
ауданның байырғы тұрғындары Қарағаш ноғайлары ортасындағы кіпгі аралдағы,
Қияш өзені жағасындағы Баба ата мәйітінде жерленген. Қазтуған заманында бұл
жерлер ноғайлар ме-кені деп есептелгенді.
Қазтуғанның дәл қай жылы туып, өлгені туралы тиянақты дерек әзірге
белгісіз. Шамамен ол XV ғасыр ішінде өмір сүрген, 75 жастарында өлген.
Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір тұтады. Ол туралы талай аңыздар
да айтады. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақты батыр.
Оның тоғыз батыр ұлы болыпты.

Онымыз тұрып оқ атсақ

Он сан қалмақ бөлінген,—

деп айтьшты батырдың өзі. Халық аузында мынадай да жолдар кездеседі:
Тоғыз тұтам оқ жонған,
Толғамалы найза өңгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Толғамалы жақ тартқан,
Толассыз тұрып оқ атқан,
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген, Тобылғыдан су татқан.
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған,
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған...

Ақынның басқа өлеңдерінен де оның өмірі туралы кейбір деректерді ұшырата
береміз.
Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақ ала ордам қонған жұрт.
Атамыз біздің бұл Сүйініш,
Күйеу болып түскен жұрт.
Анамыз біздің Бозтуған,
Келіншек болып түскен жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт...
Салп-салпыншақ анау үш өзен,
Сәулетті менің ордам қонған жер...
Менен қалған мынау Еділ жұрт...'
Бұл өлең жолдарынан Қазтуғанның үш өзені жайлаған Еділді мекен еткен
батыр болғанын, атасы Сүйініш, анасы Бозтуған екенін аңғару қиын емес.
XIX ғасырда жасаған Мұрат ақьш өзінің „Әттең бір қапы дүние-ай" өлеңінде:
Қабыршықты кара су —
Ол Қазтуғаннық қонысы еді,—
дейді.
С. Сейфуллин өзінің 1931 жылғы жинағында „Ноғайлар бытырағанда Қазтуған
батырдың айтқаны" деген атпен „Әрайна, билер, әрайна" деп басталатын жиырма
шақты жолдай өлеңін жариялады. Оны Мұрат ақынның айтуы бойынша баспаға
ұсынғанын ескертеді. Аталмьпп шығарманы оның түгел жарияламай, кейбір
жолдарын қысқартқандығы көрініп тұрады. Алынып қалған өлеңдердің орнына көп
нүктелер қойың кетеді. Сөйтсе де, жыраудың негізгі ой-арманы айқын
сақталған. Асылы, Қазтуған туып-өскен жері — Еділ, Жайық, Жем, Сағызг Ойыл,
Қиыл өзендері бойын өз еркімен тастап кетпей, оны амалсыздық шарасынан
қалдырып, басқа өлкеге ауысуға мәжбүр болып отырғанын хабарлайды немесе
қимас қоныспен қоштасады.
Әрайна, билер, әрайна!
Әрайна деген болғай ма?
Әрайнасыз әрқайда,
Ердің ісі оңай ма?
Әрайна болған Қазтуған
Қайғыланып сонда толғай ма?
Ел Қияға қонбай ма,
Еділ, Жайық арасы,
Кеңшілік қоныс болғай ма?..
Ойылда, Қиыл, Жем, Сағыз,
Қайран саланың жатқан аңғары-ай!..
деп келіп, жырау өз сөздерін, төмендегідей ноғайлы-қазақ елінің құнарлы
қонысын қимай, амалсыздан тастап бара жатқанына өкініш білдіреді:
Ноғайлы-қазақ жұртының,
Кейінгі туған балалары-ай...
Жолдасын жолай іздеген,
Өзіне тиген дұшпанын,
Қарт бурадай тіздеген,
Мен қарға бойлы Қазтуған,
Қайғыланып асып барамын,
Ноғайлы-қазақ елінен .
Мұрат ақын жырлап келген „Қазтуған" атты толғауда да ол — қонысын тастап,
ұзақ сапарға көшуді жақтап жол бастап, пікір қозғаушы. Асанқайғы армандаған
жайлы қонысқа елді жеткізбекке әрекеттенуші.
Мұрат — Қазтуған туралы көп толғап, оның пікірлерін талмай уағыздап өткен
ақын. Мұрат толғауларында „Қазтуғанның туған жерімен қоштасуы",— деп
аталатын ұзақ жолдар бар. Ол жолдардың көп жері Қазтуғанның басқа
сөздерімен сарындас, бірақ кей жері жыршының кейін өңдегенін, өзіндік
қоспаларын да танытқандай.
Арықпайұлы Мұсағали (Саратов облысы, Перелюбовский ауданының тұрғыны)
ақсақалдың айтуынан жазылып алынған осы толғаудың бастапқы жолдары мынадай:
Күндерден күндер озғанда,
Күн тілекке толғанда,
Атам қазақ баласы,
Мыңнан-мыңдап жылқы айдап,
Жүзден-жүздеп нар байлап,
Ақтылы қойды өргізіп,
Қызығын халқым көрген жер.
Жалғыз өркеш нарларға,
Қыз-келіншек жиылып,
Ойын-күлкі сауықпен
Текемет кілем артқан жер.
Жібектен ескен бұйдасын
Мойнына қаңтарып,
Қыл арқанмен тартқан жер.
Бұдан кейінгі шумақтарда да жырау өз өлкесін тебірене жырлап, кіндік қаны
тамған туған жер топырағының ер азамат үшін қаншалық ыстық болатының
танытады. Қазақтың өз тұрмысына тән өмірлік суреттер жасап, жастық шақ
сайранын қызықтайды.
Бәйгі атындай жараған,
Қыранша алыс қараған.
Түні бойы қызықтап,
Тандап ару құшқан жер.
Көкалға үйді тіктіріп,
Саулы інгендей ыңыранып,
Бәйбіше саба піскен жер.
Азамат ерлер бас қосып,
Орман ағаш түбінде,
Шаралап қымыз алдырып,
Сылдырмақ күрең ожаумен
Сапырып қымыз ішкен жер

Еділ мен Жайық өзендері арасындағы құнарлы кең жазық алқаптың мал баққан
шаруаларға жайлы, шүйгін жайлау болғанын асқақтата жырлайды. Бірақ осы бір
тамаша өлкеге ие боп тұру оп-оңай болмай, жан-жағы қатерлі аймақ боп,
тыныштық кетіп, еркін жайлай алмайі күн санап қарсы жақ құрсауы қысып бара
жатқанын әсерлі жырлайды.
Балығы тайдай тулаған,
Бақасы қойдай шулаған,
Бекіре ойнар ақ Жайық,
Бес қаруын асынып,
Батырлар жауға жортқан жер.
Емендей белі бүгілген,
Жібектей жалы төгілген.
Күде белді, күпшек сан,
Бедеу атқа мінген жер.
Еділ мен Жайық екі өзен,
Арасына түнемей,
Бораны ма, дауылы ма,
Желе жортып жүрген жер .

Жырау қайғы айтып, еш түңілмейді. Батырлар дәстүрін қолдап, асқақ жыр
шертеді. Ескі елдік, бөлінбес бірлік, қайтпас ерлік дәстүрлерін
уағыздайды. Ойын-тойы мол думанды жастық шақты еске салып, оптимистік
пікірлер ұсынады. Ер-азаматы мол, тәуелсіз елдіг салтанатты, сәнді өлкенің
мінсіз келбетін жасайды. Нарындай қүнарлы, жайлы кең қоныстың қасиеттерін,
оны жайлаған елдің шат-шадыман көңілде болатынын асыра ардақтайды.

Көрінген мынау көк Нарын

Ойран салып өткен жер.

Табаны жерге тимеген,

Маңдайы күнге күимеген,

Жорғадан басқа мінбеген,

Сұлудан басқа сүймеген,

Қамқадан басқа кимеген...

Жырау өзі жасап отырған тұрмыс-тіршілігіне дән риза. Көк майсаға қонған
бай ауылдың бейқам бейнелері сән-салтанаты жаны пәк жайдары жас ерлердің
көңілді сезімдеріне үштастырылып, пейзаждық әдемі сурет елес береді. Жырау
әрқашан елі-жері үшін еңіреп туған ер боп көрінеді. Туған жерін шын сүйген
жас батыр бейнесін сомдайды.

Жауды көрсе жайнаған,

Жай тасындай қайнаған.

Еділде тұрып оқ атса,

Жайыққа түсіп жоғалған.

Алыста тұрып ақырса,

Алтын туы жаудың жығылған.

Жан сауғалап тығылған.

Өгіздей даусы өкіріп,

Он екі ханы дұшпаннын,

Қамалға қашып жиылған,

Ноғай-қазақ жұртының

Қонысын қалған қия алмай

Қазтутан жауға аттанған

Батырлар ерлік еткен жер...1

„Қазтуған сөзі"—деп айтылатын мына бір жолдар да батыр жыраудың ерлік
бейнесін анықтай түскендей:

Буыршынның жалғыз қырқар азуы,

Бөкеннің желіп өтер төрт саны.

Бұғының ауыр қара муйізі

Бұйдайықтың жалғыз соғары.

Қашағанның ұзын құйрығы,

Ақ орданың тіреу сырығы.

Айдаса қойдын, көсемі,
Сөйлесе тілдін, шешені.
Арғымағын жаз жіберіп, күз мінген
Жазаласа екі жылда бір мінген.
Жолдасын жолай іздеген,
Өзіне тиген дұшпанын,
Қарт бурадай тіздеген.
Мен қарға бойлы Қазтуған.
Қайғыланып асып барамын,
Ноғайлы қазақ елінен.
Қазақстан Ғылым академиясы қолжазба қорында „Қазтуғанның қоныстан ауғанда
айтқаны" атты тағы бір толғау бар. Онда да Қазтуған Асанқайғымен пікірлес,
Асан баласы Абат екеуі бір бағытта қызмет етеді.

СӘКЕН БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ НЕГІЗІН САЛУШЫ
Сәкен Сейфуллин қазақ совет балалар әдебиетінін, негізін қалаушы,
балалардың сүйікті жазушысы. Оның Маузер (1929), Бандыны қуған Хамит
(1922), Бұлшық ет (1923), Балалар (1925), Келіншектің бесік жыры
(1926), Пионерлер (1929), Октябрь күні (1929), Біз комсомол
(1935); Ананың хаты (1925), Анаға жауап (1926) деген социалистік
реализм әдісімен жазылған өлең-әңгімелері совет өкіметінің алғашқы орнаған
жылдарынан бастапақ өзінің жаңашылдығымен балалардың сүйіп оқитын
шығармаларына айналды. Сәкеннің бұл шығармалары — балалар әдебиетінің
социалистік реализм жолымен қайта дамыған жаңа дәуірі-
нің бет ашары болды.
Октябрь революциясының жеңісі жайында Сәкен Сейфуллин жас өспірімдерге
арнап жеңіл де әсерлі тілмен олардың сахналарда тақпақ етіп айтуына
лайықтап Октябрь күні (1929) деген өлең жазды. Қолға қызыл туын алып,
Қараңғыны қылған жарық — Қымбатты күн — Октябрь.
Арпалысып залымдармен,
Теңдік бізге алып берген,
Талай жалшы соңына ерген,
Жолбасшы күн — Октябрь.
(Өлеңдері мен поэмалары, 1957 жыл, 305-бет). Караңғылық бұғауынан азат
етіп, тендікті өз қолдарына әперген Октябрь революдиясының жеңісін жас
өспірімдерге ұқтыру, түсіндірудің үлкен тәрбиелік мәні болды. Өйткені,
езілген шаруа балаларының оқуға, өнер-білімге: тен правслы болып қол
жеткені тек Октябрь революция сының жеңісі арқасында ғана екенін жас
өспірімдерге түсіндіре білудің өзі совет балалар әдебиетінің басты
міндеттерінің бірі болып есептелетін.
Сәкен Бұлшық ет деген өлеңінде еңбек еткен адамдардың енбегінің
табысын сүйсіне жырлайды. Соны жас өспірімдерге үлгі етіп ұсынады.
Боянған түрлі шырайлы
Сұлу емес сырлы бет.
Ширатылған түйіндей,
Шырт сұлу күшті бұлшық ет.
Балғын білек балтыр да,
Ширатылған түйіндей.
Бұлтылдаса бұлшық ет,
Кім турады сүйсінбей.
Көк темір құрыш болатпен,
Асусыз асқар тау кешкен.
Тас қопарып, жер үгіп,
Шыңырау қазып, жер тескен
(С. Сейфуллин. Өлеңдері мен поэмалары, 1957 жыл 126-бет). Кайда жүрсе
де біздің елде енбек еткен адам сыйлы да болды, құрметке де бөленді.
Отанын да, халкын да сүйсіндіріп, әрқашан даңққа бөлеп отырғанын жас
өспірімдерге үлгі-өнеге етіп көрсетті. Енбекке жаңа көзқарас 20 шы жылдар
әдебиетінің колға алған ең күрделі де ұтымды бет алысы болды. Осыған орай
мектептерде енбек тәрбиесін қолға алу совет педагогикасының басты
міндетіне айналды. Коммуналар мен интернаттарда және шаруа жастар
мектептерінде политехникалық оқудың іске асуына байланысты балаларды
еңбекке социалистік көзқараста болуын үйретті. Ол кездеғі
политехникалық оқудың міндеті балаларды өндіріс нен ауыл шаруашылық ісіне
негізделген еңбектін түрлі салаларымен таныстырып, үйретіп отыру көзделген
еді. Сәкен Қалаушылар жыры деген өлеңінде: Қолда калақ, шот аяқ,
Сұрғылт балшық үстіміз Жігерлі сұр қалаушы — Жігерлі сұр түстіміз өлең-
жыр, әңгіме-ертегілерге деген құмарлық сезімінің ерте оянуына көп әсер
етеді.
Сәкен бастапқыда ауыл молдасынан оқып, тезақ хат танып кетеді. Баласының
окуға алғырлығын, зейінділігін, ойталабының күштілігін байқаған Сейфулла
Сәкенге орысша білім бергісі келеді. Осы мақсатпен 1905 жылы оны Успенск
(Нілді) мыс заводындағы мектепке береді. Сәкен мұнда үщ жылдай оқыды. Онан
кейін Ақмоладағы бастауыш орыс мектебіне (приходскаяді қолаға) түседі. Мұны
бітірген соң, үш кластық училйщеде оқиды. Сәкеннің жастайынан екі тілде
бірдей білім алуы, оның орыс әдебиетінің көрнекті қаламгерлерінің
шығармаларымен, сондай-ақ өз халқының әдебиетімен молынан танысуына
мүмкіндік береді.
1913 жылы Сәкен Омбы қаласына барып, оқытушылар семинариясына түседі.
Семинарияны ол үш жылдан кейін, 1916 жылы бітіріп шығады. Сәкеннің ақындық,
жазушылық талабы ерте кезден байқалады. Ол — Успенск мен Ақмолада оқып
жүрген кезінде-ақ өлең шығара бастайды. Омбы қаласында оқып жүрген кезінде
студенттердің Бірлік атты әдеби үйірмесіне қатыса жүріп, өзінің алғашқы
өлеңдер жинағын құрастырады. Бұл жинақ 1914 жылы Өткен күндер деген атпен
Қазан қаласында басылып шығады. Бұл кітап Сәкеннің ақындық талабының зор
екендігін жалпы жұртшылықка танытады.
Сәкен оқытушылар семинариясын бітірісімен, Акмола төңірегіндегі бір
ауылдық мектепке мұғалім болып орналасады, Бұл кез (1916 жыл) патша
өкіметінің майдан жұмысына қазақтан солдат алу жөнінде жарлық шығарып,
халықтың оған қарсы наразылығы ұлт-азаттық күресіне үласқан уақыт болатын.
Қазақ қоғамының таптық жігі айқын ашылып, халық ашық күреске шыққаи бұл
шақта Сәкен түгелдең еңбекші бұқара жағында болады. Ұлт-азаттық күресіне
қолынан келген жәрдемін береді. Көтеріліске қатысушылармен байланыс жасап,
оларға ауыл арасынан күш-көмек жинау ісіне көмектеседі. Қөтерілісті
қолдаған бірнеше өлеңдерін жазады.
1917 жылғы февраль революциясы тұсында Сәкен Ақмола қаласына келіп, алғашқы
Совдеттерді құру ісіне араласады. Тіршілік атты бұқаралық бағыттағы
газетті ұйымдастырып. бетіне халықтың қас дұшпандары — ел жуандады
жақтаушыларды әшкерелейді Сәкеннің Кел, жігіттер, т, б. осы сияқты
резолюциялық мазмұнды өлендері осы тұста жазылады.
1913 жылы Сәкен Омбы қаласына барып, оқытушылар семинариясына түседі.
Семинарияны ол үш жылдан кейін, 1916 жылы бітіріп шығады. Сәкеннің ақындық,
жазушылық талабы ерте кезден байқалады. Ол — Успенск мен Ақмолада оқып
жүрген кезінде-ақ өлең шығара бастайды.(Домбы қаласында оқып жүрғен кезінде
студекттердің Бірлік атты әдеби үйірмесіне қатыса жүріп, өзінің алғашқы
өлеңдер жинағын құрастырады. Бұл жинақ 1914 жылы Өткен күндер деген атпен
Қазан қаласыкда басылып шығады. Бұл кітап Сәкеннің ақындық талабының зор
екендігін жалпы жұртшылықа танытады .
Сәкен оқытушылар семинариясын бітірісімен, Ақмола төңірегіндегі бір
ауылдық мектепке мүғалім болып орналасады. Бұл кез (1916 жыл): патша
өкіметінің майдан жұмысшна қазақтан алу жөнінде жарлық шығарып, халықтың
оған қарсы аразылығы ұлт-азаттық күресше ұласқан уақыт болатыы. Қазак
коғамының таптық жігі айкын ашылып, халық ашық күреске шыкқан бұл шақта
Сәкен түгелдей еңбекші бұқара жағында болады. ¥лт-азаттық күресіне қолынан
келген жәрдемін береді. Кетеріліске қатысушылармен байланыс жынап, оларға
ауыл арасынан күш-көмек жинау ісіне көмектеседі. Кетерілісті қолдаған
бірнеше өлеңдерін жазады.
1917 жылғы февраль революциясы тусында Сәкен Ақмола қаласына келіп,
алғашқы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.