Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы
.Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
1.Cақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Сақтандыру құқығының пәнi және түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.1Сақтандыру құқығы құқық институты ретiнде ... ... ... ... ... ... ... 6
2.2. Сақтандыру құқығының нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3. Сақтандыру құқығының қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.4. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
құқығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11 Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.1. Сақтандыру түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2. Сақтандыру қатынасына қатысушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3. Күрделi сақтандыру формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4. Сақтандыру шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
4.1.Сақтандыру шартының түсiнiгi және оның мазмұны ... ... ... ... .—35
4.2. Сақтандыру келiсiм шартының қатысушыларының құқықтары
мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
4.3. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерiстер енгiзу ... ... ... ... ... ...50
5.Ануйтет шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
6. Сақтандыру iсiнiң жүзеге асырылуына мемiлекеттiк қадағалау.— ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылѓан єдебиеттер мен нормативтік актілер ... ... ... ... ... ..59
1.Cақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.Сақтандыру құқығының пәнi және түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.1Сақтандыру құқығы құқық институты ретiнде ... ... ... ... ... ... ... 6
2.2. Сақтандыру құқығының нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3. Сақтандыру құқығының қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.4. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
құқығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11 Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы ... ... ... ... ... ... ... ..19
3.1. Сақтандыру түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2. Сақтандыру қатынасына қатысушылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3. Күрделi сақтандыру формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4. Сақтандыру шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
4.1.Сақтандыру шартының түсiнiгi және оның мазмұны ... ... ... ... .—35
4.2. Сақтандыру келiсiм шартының қатысушыларының құқықтары
мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
4.3. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерiстер енгiзу ... ... ... ... ... ...50
5.Ануйтет шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
6. Сақтандыру iсiнiң жүзеге асырылуына мемiлекеттiк қадағалау.— ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдаланылѓан єдебиеттер мен нормативтік актілер ... ... ... ... ... ..59
Нарықтық экономика типiнде сақтандырудың басым бағыты жеке мүлiктi сақтандыруға бағытталды. Тәуелсiз Қазақстан нарықтық өзгерiстердiң салдарынан нарықтық державаға айналып келе жатыр.
Үкiметiмiз сақтандыру жүйесiне ерекше көңiл бөлiп отыр.Елiмiзде сақтандыру жүйесiн қалыптастыру үшiн бiрнеше заң актiлерi қабылданды. Бiрақ сақтандыру iсi бiр күнде бола қалатын нәрсе емес, оны толық жүзеге асыру үшiн алдымен халықтың сенiмi қажет. Сақтандыру дегенiмiз ықтималдық теориясыындағыдай болашақтағы болатын жағымсыз құбылыстан өзiн-өзi алдын-ала сақтандыру дегенге келедi. Ал экономикалық тұрғыдан қарасақ ол өз қаржылық мүүмкiндiк мүддесiн сақтаудың бiрден бiр жолы болып табылады.Сондықтан сақтандыру iсi қаржылық саясаттың маңызды бөлiгi болып табылады. Кез келген жоба тәуекелден тұрады, осыдан келiп сақтандырудың экономикалық қажеттiлiгi туады.
Жалпы айтқанда, сақтандыру iсiнiң даму дәрежесi қоғамның цивилизациясын көрсетедi . Сақтандыру құқығын бiлу сол қоғам мүшесiнiң мәдени құқығының дәрежесiн көрсетедi.
Үкiметiмiз сақтандыру жүйесiне ерекше көңiл бөлiп отыр.Елiмiзде сақтандыру жүйесiн қалыптастыру үшiн бiрнеше заң актiлерi қабылданды. Бiрақ сақтандыру iсi бiр күнде бола қалатын нәрсе емес, оны толық жүзеге асыру үшiн алдымен халықтың сенiмi қажет. Сақтандыру дегенiмiз ықтималдық теориясыындағыдай болашақтағы болатын жағымсыз құбылыстан өзiн-өзi алдын-ала сақтандыру дегенге келедi. Ал экономикалық тұрғыдан қарасақ ол өз қаржылық мүүмкiндiк мүддесiн сақтаудың бiрден бiр жолы болып табылады.Сондықтан сақтандыру iсi қаржылық саясаттың маңызды бөлiгi болып табылады. Кез келген жоба тәуекелден тұрады, осыдан келiп сақтандырудың экономикалық қажеттiлiгi туады.
Жалпы айтқанда, сақтандыру iсiнiң даму дәрежесi қоғамның цивилизациясын көрсетедi . Сақтандыру құқығын бiлу сол қоғам мүшесiнiң мәдени құқығының дәрежесiн көрсетедi.
1.Гражданское право, учебник.под ред.А.Суханова.1994г
2.Гражданское лраво,учебник.под ред.А.П.Сергеева
3.Егемен қазақстан газетi.2000ж.22-желтоқсан.
4.Страховое право РК. А.И.Худяков. Алма-ата-1997г.
5.Страховое дело. Л.И.Ритман. Москва-1992г.
6.Экономика и организация страхового дела.В.В.Рудницки. Москва-1993г.
7.Страхования личных транспортных средств.О.Л.Алексеев. Москва-1988г.
8.Практикум по государственному страхованию.Л.И.Ритман. Москва-1991г.
9.Обязательное медицинское страхования в действии. Сборник нормативных актов. Шымкент-1996г.
10.Қазақстан Республикасы Президентiнiң “Сақтандыру туралы” жарлығы.1995ж.3-октябрь.
11.Страховые операции. О.А.Малицкая, Л.Алексеевна. Москва.1991г.
12.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексi. Алма-ата.2001ж.
13.Гражданское Право.Учебник. Алма-ата.2001г.
14.Страхование:принцыпы ипрактика. Москва.2000г.
15.Указ Президента РК. 1995г.17-апрель. “О государственных регистраций юридических лиц”.
16.Указ Президента РК. 1995ж.17-апрель. “О лицензирования”.
17.“Сақтандыру нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары” туралы ҚР Президентiнiң жарлығы. 1994ж.16-сәуiр.
18.Указ Президента РК “О государственной программе развития страхование в РК на 2000-2002гг”. 27-ноября 2000г.
19.Егемен Қазақстан газетi. 1999ж 20-шiлде.
20.Тураби журнал. 1998/5.
21.www.zakon.kz
22.Заң газетi. 1999ж. 7-қараша.
23.Гражданское право, учебник.под ред.А.Суханова.1994г
24.Гражданское лраво,учебник.под ред.А.П.Сергеева
25.Егемен қазақстан газетi.2000ж.22-желтоқсан.
2.Гражданское лраво,учебник.под ред.А.П.Сергеева
3.Егемен қазақстан газетi.2000ж.22-желтоқсан.
4.Страховое право РК. А.И.Худяков. Алма-ата-1997г.
5.Страховое дело. Л.И.Ритман. Москва-1992г.
6.Экономика и организация страхового дела.В.В.Рудницки. Москва-1993г.
7.Страхования личных транспортных средств.О.Л.Алексеев. Москва-1988г.
8.Практикум по государственному страхованию.Л.И.Ритман. Москва-1991г.
9.Обязательное медицинское страхования в действии. Сборник нормативных актов. Шымкент-1996г.
10.Қазақстан Республикасы Президентiнiң “Сақтандыру туралы” жарлығы.1995ж.3-октябрь.
11.Страховые операции. О.А.Малицкая, Л.Алексеевна. Москва.1991г.
12.Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексi. Алма-ата.2001ж.
13.Гражданское Право.Учебник. Алма-ата.2001г.
14.Страхование:принцыпы ипрактика. Москва.2000г.
15.Указ Президента РК. 1995г.17-апрель. “О государственных регистраций юридических лиц”.
16.Указ Президента РК. 1995ж.17-апрель. “О лицензирования”.
17.“Сақтандыру нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары” туралы ҚР Президентiнiң жарлығы. 1994ж.16-сәуiр.
18.Указ Президента РК “О государственной программе развития страхование в РК на 2000-2002гг”. 27-ноября 2000г.
19.Егемен Қазақстан газетi. 1999ж 20-шiлде.
20.Тураби журнал. 1998/5.
21.www.zakon.kz
22.Заң газетi. 1999ж. 7-қараша.
23.Гражданское право, учебник.под ред.А.Суханова.1994г
24.Гражданское лраво,учебник.под ред.А.П.Сергеева
25.Егемен қазақстан газетi.2000ж.22-желтоқсан.
МАЗМҰНЫ
.Кiрiспе--------------------------- ----------------------------------- -----
--------------- 2
1.Cақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы----------------------------- ---
4
2.Сақтандыру құқығының пәнi және түсiнiгi--------------------------- -------
-6
2.1Сақтандыру құқығы құқық институты ретiнде------------------------ ----6
2.2. Сақтандыру құқығының нормасы---------------------------- --------------
--9
2.3. Сақтандыру құқығының қатынастары------------------------ -------------
-11
2.4. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
құқығының қалыптасуы------------------------- ------------------------------
------11 Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы.------------------------
-----19
3.1. Сақтандыру түрлерi---------------------------- ------------------------
--------19
3.2. Сақтандыру қатынасына қатысушылар------------------------ ------------
28
3.3. Күрделi сақтандыру формасы---------------------------- ----------------
----33
4. Сақтандыру шарты------------------------------ --------------------------
-------35
4.1.Сақтандыру шартының түсiнiгi және оның мазмұны-----------------—35
4.2. Сақтандыру келiсiм шартының қатысушыларының құқықтары
мен мiндеттерi------------------------- -----------------------------------
-----------40
4.3. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерiстер енгiзу-----------------------
50
5.Ануйтет шарты------------------------------ ------------------------------
---------54
6. Сақтандыру iсiнiң жүзеге асырылуына мемiлекеттiк қадағалау-—----55
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-----------57
Пайдаланылѓан єдебиеттер мен нормативтік актілер----------------------
59
Кiрiспе
Сақтандырудың пайда болғанына көптеген жылдар болды,тiптi оны
мемлекетпен бiрге пайда болған деуге де болады. Бақытсыз оқиғалардан
апаттардан сақтану үшiн,тұлға өзiнiң болашағын өзi сақтандырып отырған.
Өзiн өзi сақтандыру дегн ырықсыз сезiмнен пайда бола бастады. Көптеген
қалыптасу сатыларынан өтiп ол қазiргi күнге жетiп отыр.
Әрине мемлекетте сақтандыру қатынасының қалыптасуына араласып
отырды.Бұл қатынас екi бағытта iске асырылды және асырылып жатыр. Бiрiншiсi
мемлекеттiк сақтандыру жүйесiн құру, мемлекет мүлкiн сақтандыру және
белгiлi қоғамдағы адамдар тобын сақтандыру.Екiншiсi қоғамдық қатынастың
маңызды бөлiмi ретiнде сақтандыру қатынасын реттейтiн заңдылық механизiмiн
құру. Кезкелген мемлекетте сақтандыру заңына ерекше көңiл бөлiнген.
Кезкелген қоғамда сақтандыру iсi үлкен дәрежеде қолднылады.
Соекеттiк
монополия болып табылды. Кейбiр жағдайларда сақтандыру азаматтардың және
заңды тұлғалардың құқықтарын қорғамай мемлекеттiң қосымша кiрiс көзiне
айналып отырды. Мұндай жағдайлар көбiнесе мемлекеттiк мiндеттi сақтандыру
кезiнде байқалады.
Нарықтық экономика типiнде сақтандырудың басым бағыты жеке мүлiктi
сақтандыруға бағытталды. Тәуелсiз Қазақстан нарықтық өзгерiстердiң
салдарынан нарықтық державаға айналып келе жатыр.
Үкiметiмiз сақтандыру жүйесiне ерекше көңiл бөлiп отыр.Елiмiзде
сақтандыру жүйесiн қалыптастыру үшiн бiрнеше заң актiлерi қабылданды. Бiрақ
сақтандыру iсi бiр күнде бола қалатын нәрсе емес, оны толық жүзеге асыру
үшiн алдымен халықтың сенiмi қажет. Сақтандыру дегенiмiз ықтималдық
теориясыындағыдай болашақтағы болатын жағымсыз құбылыстан өзiн-өзi алдын-
ала сақтандыру дегенге келедi. Ал экономикалық тұрғыдан қарасақ ол өз
қаржылық мүүмкiндiк мүддесiн сақтаудың бiрден бiр жолы болып
табылады.Сондықтан сақтандыру iсi қаржылық саясаттың маңызды бөлiгi болып
табылады. Кез келген жоба тәуекелден тұрады, осыдан келiп сақтандырудың
экономикалық қажеттiлiгi туады.
Жалпы айтқанда, сақтандыру iсiнiң даму дәрежесi қоғамның
цивилизациясын көрсетедi . Сақтандыру құқығын бiлу сол қоғам мүшесiнiң
мәдени құқығының дәрежесiн көрсетедi.
1.Сақтандырудың ұғымы және сақтандыру саласы.
“Сақтандыру” сөзiнiң мағынасы “қорғаныш”, “үрей” деген сөзден шыққан.
Себебi сақтандыру әрқашанда бiрнәрсенi жоғалтып аламба деген сезiмнен
туады, бiрақ “белбуу” дегенге көбiрек келедi. Ағылшын тiлiнде “сақтандыру”
терминi “сенiмдiлiк” деген сөзден шыққан.Яғни, бұл бiреудiң көмегi арқылы
қорқыныштан арылу дегендi бiлдiредi.
Заңды және жеке тұлғалар өздерiнiң мүлiктерiн немесе өмiрiн екiншi
жақтың қызметiн пайдалана отырып сақтандырады. Мысалы: Сақтанушының 100
мың тұратын үйi бар ,сақтандырушы оның үйiн 5000 тенгеге сақтандырады, егер
мүлiк мүлдем жойылса үйдiң толық құнын өтеуге келiседi. Сақтанушы үйiнен
айрылса өрт су тасқыны 100 мың тењгенi қайтарып алады. Ал егер сақтандыру
оқиғасы болмаса 5000 тенге сақтандырушыда қалады.
Сақтандыру iсi сақтандыру жағдайы болама, болмайма деген тәуекелде
жасалады. Егр сақтандыру жағдайы орын алса, сақтанушы 5000 тенге берiп,
100мың тенге қайтарып алады, онда сақтандырушы ұтылады. Ал егер сақтандыру
оқиғасы орын алмаса 5000 тенге сақтандырушыда қалады,онда керiсiнше
сақтанушы ұтылады. Мiне осы тәуекелге сақтандыру конструкциясы есептелген.
Сақтандыру iсiнде басты екi сақтандырушы және сақтанушы фигуралары болады.
Сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйлыќаќысын төлеген, сақтандыру
қорғанын қаже ететiн тұлға. Сақтандыру тµлемі сақтандырылу жағдайы орын
алған кезде шартпен көрсетiлген сақтанушыға сақтандырушының төлейтiн
қайтарылымы. Сақтандыру сыйлықақысы сақтандыру қорғанын қамтамасыз ету үшiн
сақтанушының сақтандырушыға төлейтiн соммасы. Сақтандырылу қайтарылымы
сақтандыру жағдайы орын алған жағдайда сақтандырушының сақтанушыға төлейтiн
соммасы. Сақтандыру жағдайы шартпен көрсетiлген сақтандыру қайтарымы
төленетiн оқиға. Сақтандыру обектiсi сақтандырылуға жататын сақтанушының
мүддесi. Сақтандыру пәнi сақтандыру обьектiлерiнiң материалдық құндылығы.
Сақтандыру тәуекелi сақтандыру жағдайы,сақтандырылған обьектiге келуi
мүмкiн шығын.
Дүниежүзi бойынша сақтандыру ұйымының екi түрi кеңiнен қолданылады,
яғни ол мемлекеттiк немесе мемлекеттiк емес сақтандыру ұйымы. Мемлекеттiк
сақтандыру ұйымы мемлекет меншiгiнде болады. Мемлекет белгiлеген
ережелермен жүзеге асырылады.Мемлекеттiң арнайы заказын орындап отырады.
Сақтандырылушылардың көмегiмен сақтандыру қоры құрылады. Ал мемлекеттiк
емес сақтандыру ұйымдарын жеке заңды тұлғалар құрады.
2. Сақтандыру құқығының пәнi және түсiнiгi.
2.1.Сақтандыру құқығы құқықтық институт ретiнде
Сақтандыру құқығының пәнi болып сақтандыру процесiнде пайда болған
қатынасты айтамыз. Сақтандыру қатынасының субектiлерi болып сақтандырушы
және сақтанушылар болып табылады. Сақтандыру қаынасының төмендегiдей
белгiлерiн атап көрсетуге болады:
1.Экономикалық қатынас, мұнда текқана қоғамның мүддесi үшiн ғана
бағытталмай материалдық мүддеде көрсетiлген: Сақтандырушы сақтанушыға
сақтандыру қайтарымдарын төлеп отырады, материалдық шығындарын тексерiп,
сақтандыру шарты бойынша көзделген шығындарды өтеп отырады. Сондықтан
экономикалық инфроструктураның және экономикалық котегорияның элементi
болып келедi.
2.Сақтандыру қатынасы бұл мүлiктiк қатынас.
Қазiргi экономикалық даму этапында сақтандыру қатынасы болып ақша
қатынастарын айтуға болады.
3. Сақтандыру қатынасы бұл бағалы қатынас.
Кез келген мүлiктi сақтандыру кезiнде мүлiктiң құндылығын, оның бағасын
белгiлейдi. Мүлiктiң зардап шегуiне байланысты сақтандыру төлемдерi
толығымен немесе жартылай төленiп отырылады. Ал жеке сақтандыру кезiнде
сақтандыру жағдайы кезiнде дене жарақатына немесе адам өлiмiне алып келсе
бағасын алдын ала айту мүмкiн емес.
4. Сақтандыру қатынасы өзiнiң жалпылығы жағынан реттестiрушi қатынас
болып табылады. Ақша сақтандыру формасының төлемi ретiнде, сақтандырушыдан
сақтанушыға кезекпен айналып төленiп отырады. Сақтандыру қорларында жиналып
сақтандыру жағдайы болған сәтте қайтарылады. Яғни ақша жүйесiн реттестiрiп
отырады. Сақтандыру қатынасын қаржы қатынсымен бiрiктiретiн басты мәселе ол
ақшаны реттестiру болып табылады. Егер сақтандыру ақша қатынасы арқылы iске
асырылса, қаржы қатынасы да сол секiлдi. Сақтандырылған мүлүктiң бағасының
ақшалай құндылығы айналымда болады.
Сақтандыру процестерiн iске асырған кезде көптеген қоғамдық
қатынастар пайда болады. Екi жақтың қатысуымен сақтандыру iске асырылады.
Мүндай қатынастың субъектiсi болып сақтандырушы және сақтанушы болып
табылады.
Сақтандыру саласы қоғам өмiрiнде маңызды орын алады, осыған
байланысты мемлекет бұл саланы өз бақылауында ұстап отырады. Социализм
кезiнде сақтандыру iсiн мемлекет iске асырып отырды. Мұндай дәрежеге
бiрiншiден нормативтiк заң актiлерiн шығарып , сақтандыру қатынасының
қатысушылары жөнiнде заңдар шығарып отырған. Заң нормаларының iске асырылуы
үшiн арнайы мемiлекеттiк қадағалау органдары құрылып отырған. Бұл органның
басты мiндетi сақандырушының мүддесiн қорғау едi. Кез келген мемiлекет
сақтандыру iсiн өзiнiң қалауы бойынша ұйымдастырып отырды. Яғни қоғам
мүддесiне тиiмдi деп тапқан модельдерiн қолданып отырған.
Сақтандыру құқығы жалпы құқық нормасы болып табылады.
Шығарылған құқық нормасы арқылы сақтандыру саласын реттестiредi. Сақтандыру
құқығының пәнi екi бөлiктен тұрады:
А) Сақтандыру iсiн ұйымдастыру кезiндегi қатынас.
Б) Материалдық сақтандыру қатынасы.
“Сақтандыру құқығы” терминi және оның бағытталған iс-әрекетi танымал
болғанымен бұл құқық саласының құрылуы әлдеде даулы мәселе болып отыр.
В.К.Рейхер сақтандыру саласын комплекстi құқық саласына жатқызған . Оның
ойынша сақтандыру құқығы азаматтардың материалдық жағдайын қорғап, сақтау
кезiнде қоғамдық қатынастарды реттейдi деген. Бұл процес кезiнде бiрiн бiрi
бiрiктiретiн салалар белгiлi болғанымен қоғамдық қатынастар әртүрлi құқық
саласына жатады. Сақтандыру құқығының саласы әртүрлi салалардың (
азаматтық, қаржылық, әкiмшiлiк т. б.) элементтерден тұрады деген. Бiрақ
бiр жағынан бұл сала құқықты реттестiру пәнiнiң белгiлерi бойынша бiрғана
сала деп айтқан. Белгiлi орыс заңгерi Н.Я.Шименева “сақтандыру қатынасы
бiрнеше нормалардан тұратын саланы реттестiредi” деген.
Сақтандыру саласын реттестiру процесiнде көптеген құқық салалары
қатысады. Мысалы: сақтандырушы өзiнiң табысынан мемiлекетке салық төлейдi,
мұны қаржылық қатынастарға жатқызуға болады. Ал егер сақтандыру төлемiн алу
мақсатында кiсi өлiмi болса, ол кезде қылмыстық қатынасқа жатады. Жалпы
келiсiм шарт құрылымдарын азаматтық құқықсаласына жатқызамыз[1].
Мемiлекеттiк сақтандыру ұйымының лицензиялар беруiн басқарушылық, яғни
әкiмшiлiк салаға жатқызамыз.
Сақтандыру құқығы көптеген салалар секiлдi екi құқықтық реттестiрушi
әдiстен тұрады: императивтi және диспозитивтi.
Императивтi әдiс: әдеби тiлмен айтқанда бiржақты билiк . Қатал
заңмен көрсетiлген талаптардан бас тартуға болмайтын ұйғарым.
Диспозитивтi әдiс: (автономиялық және шарттық) бойынша екi жақ
келiсiм бойынша белгiлi бiр өздерiне тиiмдi деген келiсiмге келiп отырған
Императивтi әдiс кеңiнен субектiлерден сақтандыру iсiн ұйымдастыру
бойынша және мемiлекеттiк мiндеттi сақтандыру процесiн iске асыру кезiнде
қолданылады. Диспозитивтi әдiс сақтандыру қатынасын реттестiруде маңызды
орын алады.Себебi сақтандыру кезiнде шарт бойынша екi жақ өз мiндеттерiн
белгiлеп отырады. Кез-келген құқық саласы секiлдi сақтандыру құқық саласы
жалпы және негiзгi бөлiмнен тұрады. Жалпы бөлiмiне сақтандыру құқығының
нормалары, оның түрлерi және құқық формаларын сақтандыру iсiн мемiлекеттiк
реттестiрудi ұйымдастыру қарастырылған. Негiзгi бөлiмде сақтандыру
саласының жеке түрлерiне бiрiншi кезекте мiндеттi сақтандыруға арналған.
Қазiргi кезде бiздiң республикамызда сақтандыру iсi ендi дамып
көтерiлiп келе жатыр. Сақтандыру құқығының жүйесi ендi ғана реттестiрiлiп
отыр. Көптеген нормалар шығару жұмыстары құқық материалдарын жйнастыруды
талап етедi . сақтандыру құқығының жалпы және негiзгi бөлiмдерiндегi кейбiр
қайшылықтарды шешу бұл болашақтағы сақтандыру саласының дамуымен
байланысты. Бiрақ сақтандыру құқығының ендi ғана дамып реттестiрiлiп
кележатқандығына күмән жоқ. Себебi кез-келген құқық саласы бiлiм
дәрежесiнде болып келедi. Көптеген сұрақтар бойынша ғылыми зерттеулер
жүргiзу қажет.Сонда ғана заңның сапасы арта түседi.
Сақтандыру құқығының қайнар көзi болып:
Қазақстан Республикасының Конститутсиясы, ҚР Президентiнiң заң күшi
бар “Сақтандыру туралы” жарлығы, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексi, Қазақстан Республикасының мiндеттi медициналық сақтандыру туралы
заңы және басқада мiндеттi сақтандыру жөнiндегi нормативтiк актiлердi
жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында сақтандыру құқығы ендi дамып келе жатқан
сала. Оның болашағы зор екендiгiнде даужоқ. Бұл сенiмдiлiктiң тууына басты
себеп болып отырған дамыған елдердегi сақтандыру рөлiнiң үлкен
экономикалың отрибуты болып қана қоймай қоғамдағы мәдениеттiң бiр
элементiне жататындығы көрсетiп отыр.
Қазақстанда сақтандыру саласы мықты бағытты ұстана отырып
сақтандырудың кейбiр түрi жақсы қолға алынып келе жатыр. Мысалы:
медициналық сақтандыру саласы, мiндеттi медициналық сақтандырудың қазiргi
моделi түптеп келе жатқан экономикалық өркендеген және өркендеп келе жатқан
елдерде пiсiп жетiлген әлеуметтiк сақтандырудың төркiндес жүйелерiнiң
тәжiрибесiн Қазақстан Республикасының мүмкiндiктерiне сәйкес пайдалануға
тиiс.
2.2.Сақтандыру құқығының нормасы.
Сақтандыру құқығы өз құрылысы бойынша мынадай үш түрге бөлiнедi:
1. Гипотеза- iске асырылатын шаралар тiзiмiнен тұрады және осы нормалар
iске асырылатын жағдаяттарды баяндайды.
2. Диспозиция- субектiлер өз қызметiнде басшылыққа алатын құқық
ережелерi.
3. Санкция- сақтандыру құқығының ережелерiн өз дәрежесiнде орындамағн
субектiлерге қолданылатын шаралар тiзiмiн белгiлейдi.
Сақтандыру құқығының нормаларын орындамаудағы жауапкершiлiк мәселелерiн
алғанда ол- реттелетiн және қорғалатын нормалар болып екiге бөлiнедi:
1. Реттелетiн нормаларға- сақтандыру қатынастарына қатысушыларға белгiлi
мiндеттер жүктейтiн, құқық беретiн қатынастар жатады.
2. Қорғалатын нормаларға- субьектiлерге заңды жауапкершiлiк шараларын
белгiлейтiн қатынастар жатады.
Сақтандыру құқығының реттелетiн нормалары- мiндеттейтiн,тыйым салатын,
заңды құқық шегiн белгiлейтiн нормалар:
А) Мiндеттейтiн нормаларға – сақтандырушы мiндеттi сақтандыруды жүзеге
асыру нормасы жатады.
Б) Тыйым салатын нормаларға- Сақтанушы мүддесiн заңға қайшы келетiн
сақтандыруға тыйым салу нормалары жатады.
В) Заңды құқық шегiн белгiлейтiн нормаларға- азаматтардың және заңды
тұлғалардың өз мүдделерiн ерiктi түрде сақтандыру нормалары жатады.
Зңды құқық шегiн белгiлейтiн нормалар - альтернативтiк, және
факультативтiк болып екiге бөлiнедi:
А) Сақтандыру құқығының альтернативтiк нормасы- сақтандырушыға
сақтанушымен арадағы келiсiмдi бұзуға немесе сот органы арқылы
сақтандыру жарнасын күштеп төлетуге құқық бередi.
Б) Сақтандыру құқығының факультативтiк нормасы- белгiлi бiр
жағдайлармен оны жүзеге асыру мүмкiн болмаған жағдайда басқа қолайлы
вариант таңдауға құқық бередi.
Өзiнiң сақтандыру обьектiсiне қарай- сақтандыру құқығы материалдық және
ұйымдық нормалар болып бөлiнедi:
А) Сақтандыру құқығының нормалары- сақтандыру жағдайының болуына және
соған сәйкес сақтандыру өтемiн төлеуге есептелiнедi.
Б) Қаржылық құқықтың ұйымдастырушылық нормалары - сақтандыру жүйесiн
анықтайтын құқықтық нормалар, оны мемiлекеттiк реттеу тәртiбi, бұл
реттеудi жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар құқығы.
2.3. Сақтандыру құқығының қатынастары.
Сонымен сақтандырудың құқықтық қатынастары – бұл нормалармен
реттелетiн қоғамдық құқық қатынастары. Ол сақтандыруды ұйымдастыру және
жүзеге асыру процесiнде туындайды.
Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастары сақтандырушы мен
сақтанушы арасындағы байланысты бiлдiредi және ақша қаражаты айнаымын
реттейдi. Сақтандырудың ұйымдық құқықтық қатынастарына субьектiлердiң
заңды тең құқықсыздық қасиетi тән.Бұл қатынастар тiк бейненi, сипаттаманы
бiлдiредi және “өкiметiк-бағыну” формуласын бiлдiредi.
Ұйымдық сақтандыру қатынастарында бағынушы болып- сақтандырушы
ұйымдар, сонымен қатар сақтушы болып есептелетiн азаматтар мен заңды
тұлғалар табылады. Сақтандырудың құқықтық қатынастары – реттеудiң
құқықтық әдiстерiне сәйкес бiржақты өкiметтiк және келiсiм-шарттық болып
екiге бөлiнедi:
А) Сақтандырудың бiржақты өкiметтiк қатынастары мемiлекеттiк немесе соған
өкiлеттi органдардың бұйрығының негiзiнде туындайды,
Б) Сақтандырудың келiсiм- шарттық қатынастары келiсушi жақтардың өзара
келiсiмi негiзiнде туындайды.
Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастарының негiзгi субьектiсiне
– сақтандырушы мен сақтанушы жатады . Сақтандырушы өз сақтанушысын қайта
сақтандыруы мүмкiн, ол сақтанушы мен осыған қолайлы жағдай алушыны
белгiлейдi. Бұлардың арасында белгiлi сақтандыру қатынастары туындайды.
Cақтандыру құқықтық қатынастарына бiрден-бiр субектi болып өзiнiң
өкiлеттi органы ретiнде мемiлекет табылады.Қазақстан республикасында
мұндай орган “Мемелекеттiк сақтандыруды қадағалау органы”
табылады.Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастарында субьектiлердiң
өз құқығын қорғауғаудың негiзгi әдiсi сот тәртiбi болып табылады.
Сақтандыру аралықтандыратын, сақтандырушы мен сақтандырылушы субьектiсi
болып табылатын сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастары — келiсiм-
шарттық қатынастар болып табылады. Бұл келiсiм-шартты сот iсiн жүргiзу
ережелерiнде белгiлнген жалпы iздену тәтiбi бойынша өз құқығы мен
мүддесiн қорғауға құқылы[2].
Бағынышты субектiлердiң өз құқығын қорау әдiсi бағыныштылық ретiнде
қандай өкiметтiк субектiлер қимылын сот тәртiбi арқылы шағымдану болып
табылады. Мысалы, Мемлекеттiк сақтандыруды қадағалау ұйымының әрекетi
Қаржы Министiрлiгiне немесе Ұлттық банкке шағымдануы мүмкiн.
Бағыныштылық ретiмен шағымдану өз құқын қорғаудың әмбебап әдiсi
болып табылады. Өкiметтiк субьектiнiң кез-келген қимылы мен актiлерiне
шағымдануға болады және бұл шағымдар заңда көзделген мерзiмде қаралып
шағымданушыға хабарлануы керек.Өз кезегiнде өкiметтiк субьектi белгiлi
дәрежеде өз құқығын қорғауға құқылы.Мұндай шараларға-- өз контр агентiне
бiржақты әсер ету шарасын қолдану жатады. Бiржақты шара қолданғанда
өкiметтiк субьектi мемiлекеттiк өкiметтiк өкiлеттiлiкпен заңда көзделген
дәрежеде iс-қимыл жасайды. Ақыр соңында өкiметтiк субьектi мемiлекет
мүддесiн қорғауға мiндеттi. Сондықтан бағынышты субьектiлерге сот тәртiбi
арқылы шара қолдану – шара қолданудың өркениеттiрек жолы болып табылады.
Сақтандырудың ауқымында заңдылықтың сақталуы айыпты жақа
қылмыстыққұқықтық немесе әкiмшiлiк құқықтық шаралар қолдану болып
табылады.
Әрекет жасау арқты келiсiмнiң үлкен маңызға иеболуы мүмкiн.
Мысалы, сақтандырушы ұйымның сақтандырушы қызметiн жүзеге асыруға құқық
беретiн лицензия сұрап “Мемiлекеттiк өкiлдi органға” арыз беруi осы
ұйымның бiржақты келiсiмi бола алады.Сақтандырудың құқықтық қатынастарына
өзгерiс енгiзудiң негiзi болып келiсiмде көрсетiлгендей сақтандыру
жағдайы болып табылады.Бұл оқиғалар:бақытсыздық жағдайлары, қайтыс болу ,
күтпеген апаттар, су тасқыны, өрт, нөсер жаңбыр, бұршақ соғу, кеменiң
қирауы, темiржол апаты, автокөлiк оқиғалары, өндiрiстiк жарақат алу, т.
б.
Сақтандыру қатынастарын тоқтату неiгiзiне жататын келiсiмде көбiрек
қолданылатындары:
А) Сақтандырушының сақтандыру өтемiн төлеуi, келiсушi жақтардың бiреуiнiң
еркi бойынша келiсiмдi мерзiмiнен бұрын тоқтату, сақтандырушыға сақтандыру
өтемiн төлеуденбас тартудың негiзi болып сақтанушының заңға қайшы
әрекеттерi табылады. Сақтандыру қатынастарын тоқтатуға оқиғалар дәрежесiне
жататын дәлелдемелер жатуы мүмкiн, мысалы сақтанушының қайтыс болуы, заңды
тұлғалардың жойылуы, тистi құқықтық актiлердiң күшiн жоюы, бұлар мiндеттi
сақтандырудың негiздерi.
2.4.Қазақстан Республикасындағы сақтандыру құқығының қалыптасуы.
Тәуелсiз қазақстанда сақтандыру құқығының енгiзiлуi 1992-жылдың 3-
шiлдедегi “Қазақстан Республикасында сақтандыру туралы” заңын қабылдауына
байланысты болды. Бұл қабылданған заң сақтандыру оқиғалары әсерiнен жеке
және заңды тұлғалардың сақтандырылу мүддесiн қорғау мақсатында кәсiпкерлiк
қызмет түрiндегi сақтандыруын анықтап бередi.
1992-жылғы 3-шiлдедегi бұл заңның бейнелi ерекшелiгi республикада
сақтандыру нарығының ашылуын жарияалап бердi, яғни Қазақстан Республикасы
териториясында шетелдiк сақтандыру компанияларының өз қызметтерiн
жүргiзулерiне мүмкiндiк бердi. Заң сақтандыруды жүзеге асыратын тұлғаларды,
кәсiп орындарды тiркеуге алу тәртiбi мен мемлекет тiркеуге алуды белгiледi.
Сонымен қатар сақтандырушының жарғылық қорын 100 мың теңге мөлшерiнде
белгiледi, бұл сома сол кездегi қарапайым азаматтардыңда төлей алатын
мүмкiндiгi бар сома едi. Заңда сақтандыру қызметiн лицензиялау қаралмаған
болатын. Мұның барлығы сақтандыру ұйымдарын құру және сақтандыру нарығына
кiрудi барынша қарапайымдандыру мақсатын көздеген. Сақтандыру түрiн алатын
болсақ заң бойынша Қазақстан Республикасында жеке басты, мүлiктi және
мүлiктiк емес құндылықтарды сақтандыру түрi болды . Соңғысы сауда маркалары
( мүлiктiк еместерi) , фирма атаулары және т. б. Мүлiктiк емес мүдделерi.
Мiндеттi және ерiктi сақтандыру түрi ретiнде анықтады. Мұнда көзделген
сақтандырылушымен мiндеттi сақтандыру келiсiмi жасалуы мүмкiн, мемлекеттiк
сақтандыру ұйымдарына мұндай келiсiм жасау мiндеттi.
Заң бойынша мiндеттi сақтандырудың екi түрi қаралды:
А) Әуе, темiржол ,теңiз, iшкi су тасымалы, және облыс аралық, республика
аралық автокөлiк жолаушыларын сақтандыру.
Б) Заңды тұлғалардың тасымал құралдары жүргiзушiлерiнiң азаматтық
жауапкершiлiгiн сақтандыру заң сақтандырудың келiсiм шарт түрiнде жүзеге
асырылуын қарады.
1992-жылы 3-шiлдедегi заңның бейнелi ерекшелiгi сақтандыру қатынастарындағы
субьектiлерге кең көлемдi салық жеңiлдiгiн беру болды. Қорыта айтқанда
шаруашылық субьектiлерiне мынадай жеңiлдiктер берiлдi:
а) бюджетке қайтарымсыз шығынды бiлдiретiн салық төлемi ретiнде ақша
бередi, яғни төлейдi.
б) немесе сақтандырушыға сақтандыру төлемi ретiнде ақша төлейдi,
мұның өзiнде ол сақтандыру қорғанын қамтамасыз етедi және сақтандыру
жағдайы туғанда үлкен сомада ақша алуын қамтамасыз етедi. Мұнда екiншi
жолдың тиiмдi екенi өзiнен-өзi белгiлi, екiншiден сақтанушының сақтандыру
өтемiне салық салынбайды, үшiншiден сақтандырушының сақтандыру қорына және
резервiне салық салынбайды.
Заңда едәуiр ынталандыру шараларының қолданылуы республикада сақтандыру
iсiнiң қуатты iлгерiлеуiне әкелдi—Республикада 600 сақтандыру ұйымдары
құрылды. Бiрақ бұл заң жылға жетпейтiн уақыт қана жұмыс iстедi, 1993-жылы 8-
сәуiрде оған едәуiр өзгерiс енгiзiлдi. Бiрiншiден Қазақстанда сақтандыру
нарығының жабылуы жүргiзiлдi. Штелдiк азаматтар мен шетелдiк заңды тұлғалар
Қазақстанда сақтандырушы бола алмайтындығы белгiлендi. Сөйтiп Қазақстанда
штелдiк сақтандыру компаниялары сақтандыру iсiн жүргiзе алмайтын болды, ал
ұлттық сақтандыру ұйымдары таза Қазақстандық болуы керек болды, оған
шетелдiк заңды тұлғалар ғана емес бiрде-бiр шетелдiк азамат қатыса алмайтын
болды. Осыдан келiп Қазақстандық сақтандырушылар шетелдiк сақтандыру
компаниялары түрiндегi бәсекелестерiнен айрылып қалды, бiздiң
сақтандырушылар шетелдiк бәсекелестерiмен бәсекеге түсе алмай қалды.
Қалай болғандада сақтандыру туралы заңды жетiлдiру қажеттiлiгi туындады.
Сондықтан Қазақстан Республикасы жоғарғы Кеңесiнде тиiстi жаңа заң жобасы
дайындалды, онда мемлекеттiк сақтандыру бақылауын енгiзу, сақтандыру
қызметiн мемлекеттiк лицензиялауды енгiзу, сақтандыру ұйымдарын жарғылық
қорын ұлғайту жолымен олардың базасын нығайту, сақтандырушылардың
сақтандыру өтемiн төлеу мiндетiн орындауға кепiлдiк беру дәрежесiн ұлғайту
шаралары көзделдi. Өкiнiшке орай Жоғарғы Кеңес өзiн -өзi тарату жолымен
өмiр сүруiн тоқтатты, сөйтiп дайындалған бұл заң жобасы қабылданбай қалды
оның орнына Қаржы Министiрлiгi базасында 1994-жылы 16 – сәуiрде “Сақтандыру
нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары” туралы Қазақстан
Республикасының Президентiнiң жарлығы жарық көрдi.
Жаңа жарлықпен Қаржы Министiрлiгiнде Сақтандыру департаментi құрылды, оған
мынандай мiндеттер жүктелдi:
А) Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу және бiрiңғай
нормативтiк әдiстемелiк қамтамасыз ету.
Б) Сақтандыру заңдылығының орындалуын бақылау және
оны одан әрi жетiлдiру ұсынысын әзiрлеу.
В) Сақтандыру қызметiн лицензиялау,
сақтандырушылардың есебiнен жүргiзу, оларды бiрiктiру тiзiмiн жасау және
сақтандыру делалдарының тiзiмiн жасау.
Сақтандыру компаниялары тек қана акционерлiк қоғам ретiнде құрыла
алатын болып бекiтiлдi. Бұл ереже заңды тұлғалардың бiлiмi төмендiгiнен
туындады. Сақтандырушыларға сақтандырудан басқа кәсiпкерлiк қызметпен
айналысуға тыйым салынды. Бұл ереже заңды тұлғалардың мамандануына жағдай
жасады.
Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры екi миллион теңгеге көтерiлдi,
ал қайта сақтандырушылардың жарғылық қоры жиырма миллион теңгеге дейiн
өсiрiлдi.
Бүтiндей алғанда бұл жарлық сақтандырудың әкiмшiлiк –командалық
жүйесiн құруға талпыныс едi. Сонымен қатар құқықтық компетенцияның өте
төменгi дәрежесiнде орындалып отырды әрi бүкiл құқықтық жүйенiң
қарама–қайшылығын тудырды.
Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетiнiң 1995 жылғы 20
қаңтардағы “Қазақстан Республикасының шетелдiк сақтандыру компаниясы
Қазахинстрахты” құруы құқықтық жүйенi одан әрi шатастырып жiбердi. Бұл
қаулыда Қазақстан компаниялары қатарынан сақтандыру ассоцияциясын құру
көзделдi. Бұл компаниялардың сақтандыру қызметiн жүргiзуге тұрақты
лицезиялары болды және 3 миллион теңгеден кем емес сақтандыру резервi
жинақталған болатын.
Ассоцияцияға мүше болып кiруден бас тартуға рұқсат етiлмедi ,ал бұл
жағдай Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 110-шi бабына қайшы
келетiн едi.
Бұдан басқа бұл қаулыда осы ассоцияция арқылы жүзеге асырылуға мiндеттi
түрлi сақтандыру жүйесiн құру көзделген болатын, ақыр сонында бұлар
монополистiк бiрлестiктерге айналатын едi. Ал бұл жағдай Қазақстан
Республикасың Конституциясының 48 бабына қайшы келетiн едi және де
“монополистiк қызметтi шектеу және бәсекелестiктi дамыту туралы” 1991-
жылғы 2-шiлдедегi заңының 6-шы бабына қайшы келедi. Сақтандырудың бұл
түрлерiн “Қазақинстрах” мемiлекеттiк компаниясының өкiлеттiгiне жатқызу
туралы Қазақстан Республикасының Президентiнiң 1994-жылғы 16-сәуiрдегi
жарлығы осылайша бұзылды.
Жалпы алғанда “Казахинстрах”-тың құқықтық статусын белгiлегенде
көптеген құқықтық тұрғыдағы қателiктерге жол берiлдi, сөйтiп сақтандырудың
барлық инфрақұрылымы толық құлау қаупiнде тұрды, бұл жерде бұрынғы
тiркелген 600 сақтандыру ұйымдарынан 1994-жылғы 20-желтоқсанға 13-ғана
лицензияларын одан әрi ұзартуға мүмкiндiк алғанын айтсақта жеткiлiктi.
Жылдан астам уақыт жобалар соғысы жүрдi, Президент құзретiне Премьер
Министр мен Әдiлет Министрiнiң қолдауымен Жоғарғы Кеңес ұсынған жоба жеңiп
шықты, “Сақтандыру туралы” Жоғарғы Кеңесiнiң бұл жобасы 1995-жылғы 3-
қазанда заңды күшiне ендi. Бұл жарлық 1992-жылғы 3-шiлдеде қабылданған заң
жобасы негiзiнде дамытылып,толықтырылып, жетiлдiрiлiп жасалды. Бұл
қабылданған жарлықта:
А) Мiндеттi сақтандыру түрлерiнiң тiзiмi болмады.
Б) Мiндеттi сақтандыру туралы жарлық сақтандырылушы ережелерiн
жақсарту мүмкiндiгiн қарастыра алмады.
В) Мемлекеттiк сақтандыруды қоса алғанда жеке сақтандыру ұйымдары
қолындағы сақтандыру iсiн монополияландыруға жiбермеу принцiпi
қарастырылды.
Г) Жарлықта кеибiр шетелдiк сақтандыру компаниялары қызметi үшiн
жекелеген нарықтар ашылды.
Д) Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры 40 мың есептiк айлық
көрсеткiшке дейiн көтерiлдi,сөйтiп 1995-жылғы қазан айына алғанда бұрынғы
екi миллион тенге он екi миллион тенгеге көтерiлдi.
Е) Сақтандырушылар мен тидi.
И) сақтандырушылар мүддесiне сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету шаралары заң актiлерiмен бекiтiлдi.
Мемлекеттiк сақтандыру бақылауы тағайындалды, олардың құқықтары мен
мiндеттерi анықталды. Сқтандыру қызметiн лицензиялау тәртiбi анықталды,
оның iшiнде лицензиялау тәртiбiн тоқтату мен оны керi қайтарып алу
ережелерi де анықталды.
Қазақстан Республикасы сақтандыру құқығын дамытуды мына төмендегiдей
мерзiмдерге бөлiндi:
Еркiн нарықтық негiзде Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығын
орнықтыру, шiлде 1992-жылдан наурыз 1993-жылға дейiн.
Iшкi сақтандыру нарығын жабу, ұлттық сақтандыру ұйымдарындағы бұрушылықты
қорғауды тоқтату сәуiр 1993-жылдан наурыз1994-жылға дейiн.
Құқықтық аласапыран мен әкiмшiлiк басынушылықты тоқтату сәуiр 1994-жылдан
қыркүйек 1995-жылға дейiн.
Күштi мемлекеттiк бақылаудағы сақтандыру қатынастарын өркениеттi құқықтық
реттеудi орнықтыру қазан 1995-жылдан осы уақытқа дейiн.
1995-жылғы 3-қазандағы “сақтандыру туралы” Қазақстан Республикасы
Президентiнiң жарлығы белгiлi бiр компромистiң нәтижесi болды[3]:
Ұлттық сақтандыру ұйымдарының мүдделерi қорғалды, бiрiншiден шетелдiк
сақтандыру компаниялары Қазақстанның сақтандыру нарығында жiберiлмейтiн
болды, екiншiден мiндеттi сақтандырудың барлық түрлерiн енгiзе отырып
сақтандыру алаңын ұлғайту көзделдi.
Сапалық және кепiлдiк сақтандыруға мүдделi шетелдiк инвесторларда шетелдiк
сақтандыру компаниялары немесе тiкелей Қазақстанда қамтамасыз ету
көзделедi.
Шетелдiк сақтандыру компаниялары Қазақстан нарығының ашық болуын қалады,
олар Қазақстанға ағылып келiп жатқан шетелдiк инвестиция ағынының өсуiне
қызықты.
Қазқстан Республикасы Қаржы Министiрлiгiмен Мемлекеттiк сақтандыруды
бақылау қызметi сақтандыруды мемiлекеттiк қаржы қызметiне айналдыруға
мүдделi болды, екiншiден кең көлемдi мемiлекеттiк бақылауға алуда өздерiнiң
өкiметтiк өкiлеттiгiн күшейтуге мүдделi болды[4].
Бұл барлық күштер (анығырақ айтқанда бұл күштерiң күресi) Қазақстан
Республикасында болашақта сақтандыру заңдылықтарын дамыту бағыттарын
анықтады.Қазақстандғы сақтандыру жүйелерi өздерiне бағытталып есептелген
Қазақстан кәсiпкерлерi сақтандыру мәселелерiне барынша оң көзбен қарады.
3.Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формалары.
3.1.Сақтандыру қатынастарының түрлерi.
Сақтандыру мiндеттiлiгiне қарай екi түрге бөлiнедi:
А) мiндеттi б) ерiктi
Обьектiсiне байланысты:Жеке және мүлiктiк болып бөлiнедi.
Мiндеттi сақтандыру заң күшiнiң талабына сай орындалып сақтандырылып
отырады. Мiндеттi сақтандыру түрлерi заң актiлерiмен белгiленедi. Мiндеттi
сақтандыру әдiстерiн мемiлекет белгiлеп оптырады.. Яғни мемiлекет мiндеттi
сақтандыру түрлерiнiң шектен тыс көбейiп кетпеуiне бақылау жүргiзiп
отырады. Мысалы: Қазақстанда мiндеттi түрде мемiлекет бюджетiнен әскери
қызметкерлер және қауiптi жұмыстарына байланысты сот, прокаратура және
кеден қызметкерлерiнiң өмiрi мен денсаулығы сақтандырылады.
Сақтандыру туралы заңда, азаматтық кодекстiң ерекше бөлiмiнде де
мiндеттi сақтандырудың түрлерi көрсетiлмеген. Тек 1992-жылдың 2-маусымында
“Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы”заңында мiндетi сақтандырудың
көп таралған түрлерi көрсетiлген. Мысалы: Жолаушыларды сақтандыру (әуе
кеңiстiгiнде,темiржол, теңiз, облыс аралық жолдар, мемiлекет аралық
автомабиль көлiктерiнде) және автомабиль көлiктерiнiң иелерiнiң
мiндеттiлiгi, жғарыда көрсетiлген екi мiндеттi сақтандыру түрлерi дүние
жүзiлiк практикада кеңiнен қолданылады.
Мемлекет тарапынан белгiленген мiндеттi сақтандыру түрiнiң iске асуы
үшiн заңдылықпен арнайы шаралар көзделген. Мысалы сақтандырушы соттық
тәртiппен шартта көрсетiлген құқыларын сақтандырушыдан талап ете алады.
Белгiлi сақтандыру түрлерiн сақтандыруға лицензия алған ұйым мiндеттi
сақтандыру заңына сәйкес сақтандыру әрекеттерiн жүргiзуге иiс.
Мiндеттi сақтандыру түрi жеке тұлғалардың яғни сақтанушылардың
құқығын қорғайды. Мысалы: жеке тұлға заң актiлерiне сәйкес мемiлекет
бюджетiнен мiндеттi сақтандырылуы тиiс болса бiрақ ол сақтандырылмаған
болса. Заңда көрсетiлген тәртiппен сқтандыру ұйымына жүктелген мiндеттi
орындатуға құқылы.
Мысалы: Сақтандырушы белгiлi үшiншi жақтағы сқтанушыны 100 000
теңгеге сақтандыруға тиiс болатын бiрақ сақтандырушы бұл тұлғаны 60 000
теңгеге ғана сақтандырған болса. Сақтандыру жағдайы болған сәтте сақтанушы
сақтандырушыдан 100 000 теңге төлеуiн талап етуге құқылы. Ал егер 60 000
теңгесiн ғана алса, соттық тәртiппен қалған 40 000 теңгесiн өндiрiп ала
алады.
Ерiктi сақтандыру – бұл сақтандыру түрi екi жақтың ерiктерi бойынша
заңда көрсетiлген тәртiп арқылы iске асырылады. Ерiктi сақтандырудың басты
реттеушi көзi болып сақтандыру кезiндегi екi жақпен келiсiлген шарт болып
табылады.
Сақтандыру обьектiсi деп – арнайы бағытталған сақтандырылуға жататын
жеке тұлғаны немесе мүлiктi айтамыз. Шетел практикасында сақтандыру
обьектiсiнiң мағынасында тәуекел , яғни бiр нәрсенi жоғалтып аламынба деген
қорқыныш түрiнде белгiленген.
Мүлiктiк сақтандыру кезiндегi сақтандыру обьектiсi болып мүлiк және
оған деген еркi жатады. Азаматтық кодекске сәйкес мүлiк мағынасында, яғни
оларға жататыны ақша ,құнды қағаздар, жеке мүлiктер, творчествалық
жетiстiктер т. б. Мүлiк қозғалатын және қозғалмайтын, бөлiнетiн және
бөлiнбейтiн болып бөлiнедi.Жылжымайтын мүлiкке жер учаскелерi, ғимараттар,
үй құрылыстары, басқада мүлiктiк комплекстер жатады. Арнайы мақсатқа
қолданылатын ешқандай шығынсыз қозғала алатын мүлiктердi қозғалатын
мүлiктер деймiз.
Бөлiнетiн мүлiк дегенiмiз – егр мүлiктiң бiр бөлiгiн бөлiп алғанда
бұл мүлiк өз функциясын жоғалтпаса бөлiнетiн мүлiк деп атаймыз.
Мүлiктi сақтандыру кезiнде көп кездесетiн тәуекелдiң бiрi:
А) мүлiктiң жарамсыз болуы . б) мүлiктiң ұрлануы.
Мүлiктi сақтандыру түрiне кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыруды
жатқызуға болады. Кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыруда кәсiпкер жобалаған
кiрiстiң болмай қалуынан сақтана алады. Мысалы:банк несие алушыға 500 000
теңге несие бередi, шарт бойынша бiр жылға 50% көлемiнде, яғни несие алушы
бiр жылдан соң 750 000 теңге қайтаруы тиiс. Банк кәсiпкерлiк тәуекел
ретiнде бұл келiсiм- шартты сақтандырады. Егер шартта көрсетiлген
сақтандыру оқиғасы болса сақтандырушы сақтандырылған банкке 750 000 теңгенi
қайтаруға тиiс.
Азаматтық құқық жауапкершiлiгiн сақткандыру кезiнде адамның өмiрiне,
денсаулығына келетiн қатерден сақтандыруға тәуекел етедi.
Сақтандыру обьектiсi тәуекелi болып сақтандырушының жауапкершiлiгiнен
туындайтын екi белгiнi айтуға болады:
А) жүктелген мiндеттердi орындамауы ( шартта көрсетiлген).
Б) үшiншi жақтың әсерiнен (шартта көрсетiлген).
Бiрiншi түрiне сақтандырушының өз мiндеттерiн орындамауын айтамыз.
Азаматтық кодекстiң 349-бабына сәйкес шартта көрсетiлген мiндеттi орындамау
немесе тиiстi толық орындамау. Бұл жағдайда заңды бұзған жақ келтiрiлген
шығынды толтыруы тиiс деп көрсетiлген. Мiне сол себептен сақтандырушы өз
мiндеттерiн орындамаған жағдайда жауапкершiлiктi өз мойнына алған
сақтандыру ұйымының келтiрiлген шығыны орнын толтыру тәуекелi өседi.
Басқаша айтқанда сақтандырушы өзiнiң мiндетiн дұрыс орындамағаны үшiн
келтiрiлген шығынын төлейдi.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi сақтандырудың екiншi түрi шартта
көрсетлмеген сақтандырушының жауапкершiлiгiн. Азаматтық заңдылыққа сәйкес
егер бiр тұлға екiншi бiр тұлғаға зиян келтiрсе зиянды толық қайтаруға
мiндеттi. Бұл жағдайда шығынның орнын толтыру мiндеттi түрде шарт бойыншка
көрсетiлмеседе, бiр тұлғаның екiншi бiр тұлғаға келтiрген шығынының фактiсi
бойынша төленуi тиiс.
Заңды тұлғаға келтiрiлген шығын әрқашанда мүлiктiк мазмұнда болады.
Жеке тұлғаға келтiрiлген зиян мүлiктiк және жеке тұлғаға келтiрiлген залал
есебiнде болады. Мысалы. Жол оқиғасы кезiнде текқана автокөлiкке зиян келiп
қана қоймай, адамның денсаулығыда бұзылуы мүмкiн.
Транспорт иелерiнiң жауапкершiлiгi, яғни жол оқиғасы болған жағдайда
сақтанушы болып транспорт иесi болады. Келтiрiлген шығынның көлемiне
байланысты қайтарым төленедi. Себебi сақтандырушы ұйымы белгiлi бiр сомада
төленген және белгiлi бiр обьектiнi ғана шарт бойынша сақтандырады .
Жеке тұлғаны сақтандыру түрi – оған сақтанушы, өмiрi, денсаулығы,
еңбекке жарамдлығы және басқада өз мақсаттарын көздеп шартқа отырады.
Жеке сақтандыру ерiктi және мiндеттi болып келедi. Мұндай жеке
сақтндыру түрлерiне мысалы: кәсiпкер өзiнiң жұмысшыларын бақытсыз
оқиғалардан сақтандыруы мүмкiн. Мұндай сақтандыру түрлерi жүк
тасымалждаушыларды жатқызуға болады.
Обьектiлер жөнiндегi талқылауды аяқтай келе Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес сақтандыру обьектiсi болып азматтардың немесе заңды
тұлғалардың шарт бойынша көзделген заңға қайшы келмейтiн кезкелген ынтасы
сақтандыру обьектiсi болады.
Бiрғана шектеу, яғни заң талабына сай болуы тиiс. Мысалы: сақтандыру
пәнi болып ұрлықы жолмен табылған мүлiктi сақтандыруға болмайды немесе
заңға қайшы валюта операцияларын, шартқа қарама-қайшы комерциялық тәуекелдi
сақтандыруға болмайды.
3.2. Сақтандыру қатынасының қатысушылары
Сақтандыру қатынастарының субьектiсi: сақтандырушы және
сақтанушы болады.
Сақтанушы дегенiмiз немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар
және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан
мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға болып табылады.
Осы берiлген анықтамаға саәйкес сақтандыру субьектiсi бола алмайды:
егер азамат кәмелет жасына толмаса және заңды тұлғалар субьектi ретiнде
тiркелмесе.
Заңды тұлғалар комерциялық және комерциялық емес болып екiге
бөлiнедi. Комерциялық емес заңды тұлғалар табыс табуды басты мақсат етiп
қоймайды және табысты мүшелерi арасында бөлмейдi. Ал комерциялық заңды
тұлғаларда басты мақсат табыс табу . Сақтандыру iсiнде заңды тұлғаларды
бөлудiң қажетi жоқ онда тек сақтандыру төлемiн төлейтiн қаржы көзiнде ғана
сұрақтар тууы мүмкiн. Егер заңды тұлғалар өз жұмыстарын мiндеттi түрде
сақтандыру керек болса жұмыс берушi бұл жағдайда қаржыландыру мәселесiн
шешу керек. Егер бұл заңды тұлға мемiлекеттiк кәсiпорын болса бюджеттен
қаржыландырылып отырады.
Қазақстан Республикасының азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ
азаматар сақтандырылушы бола алады.
Кез келген азамат туылғаннан бастап өлгенге дейiн сақтанушы бола
алады. Бiрақ азамат қабiлеттiлiгiне, жасына қарай және сақтандыру
мiндеттемесiне тек қана кәмелеттiк жасқа толған яғни 18 жастан бастап
басталады. Кәмелеттiк жасқа толмағандармен сақтандырушы келiсiм-шарты ата-
анасы, асырып алушылары арқылы жасалады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес сақтанушы сақтандырудың кез
келген түрiн, сақтандыру ұйымы өз еркiнде таңдай алады. Бұл ереже нарықтық
экономикада Республикадағы сақтандыру ұйымдарының көрсету қызметi жағынан
бәсекелестiктiң өсуiне көмектеседi.
Егер сақтандыру ұйымы жойылса жалпы ережеге сәйкес шарт
тоқтатылады.Бiрақ сақтандыру ұйымының мүлкi мұрагерлiкпен басқа тұлғаға
көшсе немесе басқа тұлға осы ұйымның мүлкiн сатып алса, бұл жағдайда шарт
тоқтатылды деп есептелмеидi, тек сақтандыру ұйымының ауысуы деп
түсiндiрiледi.
Заңды тұлғаларды қайта құрудың бiрнеше формалары бар:
Заңды тұлғалардың қосылуы, бөлiнуi,заңды тұлға құрамынан шығу.Егер заңды
тұлғалар қсылған жағдайда жауапкершiлiктiң бәрi қайта құрылған тұлғаға
жүктеледi.
Сақтандыру қатынасының екiншi бiр басты қатысушысы сақтандырушы.
Сақтандырушы дегенiмiз – сақтанушының еркiн қорғап, сақтандыру оқиғасы
болған жағдайда сақтандыру қайтарымын төлейтiн тұлға.Қазақстан
Республикасының заңдарына сйкес сақтандырушы текқана заңды тұлғалар ғана
бола алады.
Сақтандыру ұйымы төмендегiдей ұйымдастырушылық белгiлерден тұруы
тиiс:
А) Заңды тұлға болуы тиiс.
Б) Сақтандыру ұйымы ретiнде тiркелуi тиiс.
В) Сақтандыру жұмысын жүргiзу үшiн лицензиясы болуы тиiс.
Сақтандыру саласындағы даулы мәселелердiң бiрi сақтандыру ұйымы өз
қызметiнен тыс яғни комерциямен айналыса алама деген сұрақ болып отыр. Егер
комерциямен айналысса бiржағынан қосымша қор жинауға мүмкiндiк алар едi.
Бiрақ коммерциямен айналысу үлкен тәуекел, себебi коммерциялық авантюра
сақтандыру ұйымын құлдырауға алып келуi мүмкiн. Қазақстан республикасының
заңдылығымен екi бағыттыда қолданып көрген. 1992-жылы 3-шiлдеде шыққан заң
бйынша сақтандыру ұйымдарына коммерциямен айналысуға рұқсат етiлдi. Ал 1994-
жылғы 16-сәуiрде шыққан Президент жарлығы бойынша сақтандыру iсiнен басқа
нәрсемен айналысуға тыйым салынды. 1995-жылғы 3-қазанда шыққан “Сақтандыру
туралы” заңда бұл мәселе жөнiнде ешнәрсе айтылмаған, отыз жетiншi бапта
көрсетiлген сақтандыру қорының орналастыру тәртiьiнен мынадай қорытынды
шығаруға болады: Сақтандыру ұйымы коммерциямен айналыса алады, тек өзiнiң
табысымен яғни сақтандыру қорын пайдаланбай.
Қазақстан Республикасының заңдылығында мемiлекеттiк емес сақтандыру
ұйымдары тек жаупкершiлiгi шектелген серiктестiк немесе акционерлiк ұйым
ретiнде құрыла алады. Жауапкершiлiгi шектелген серiктестiк және акционерлiк
ұйым мемiлекеттiк емес коммерциялық заңды тұлғалар қатарына жатады. Яғни
бұл ұиымдар азаматтық кодекстiң 58-бабы бойынша, жарғылық қоры
құрылтайшылардың үлесiне бөлiнген коммерциялық ұйым, шаруашылық серiктестiк
деп танылады.
Коммерцияға бағытталған заңды тұлғаның басты мақсаты табыс табу болып
келедi. Бiрақ кейбiр коммерциялық емес сақтандыру ұйымдарының мақсаты табыс
табу ғана емес (мысалы, мiндеттi медициналық сақтандыру).
Сақтандыру ұйымының жарғысында: ұйымның түрi, оның мақсаты,
орналасқан жерi, басқару және қадағалау органы, ұйым мүлкiн ұйымдастыру
және кiрiстерiн үлестiретiн тәртiбi және ұйымның тоқтатылу тәртiбiнiң
ережелерi көрсетiлуi тиiс.
Шаруашылық жолдастығындағы сақтандыру ұйымының басты органы болып
жалпы жиналыс қатысушылары табылады. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң
кез-келген мүшесi қалаған уақытында ұйымнан шыға алады.Ұйымнан шыққан
азаматқа заңда көрсетiлген тәртiппен мезгiлiнде жарғылық қор есебiндегi
тиесiлi сыбағасын, пайын қайтару қажет.
Ең көп тараған сақтандыру ұйымының түрi акционерлiк ұйым боып табылады.
Кейбiр мемлекеттерде акционерлiк ұйым тек бiр ғана сақтандыру ұйымы болып
келедi, басқа сақтандыру формасын ұйымдастыруға рұқсат етпеген. Шет ел
практикасында”Акционерлiк ұйым” түсiнiгiнiң синонимi “Компания” терминi
болып келедi.
Акционерлiк ұйым бiр ғана немесе бiрнеше адамдардан құрұрылуы
мүмкiн. Акционер мүшелерi акция покеттерiне ие болады. Акционерлiк ұйым
формасы ретiнде құрылған сақтандыру ұйымының құрылтай құжаты болып құрылтай
жарғысы және шарты болады. Сақтандыру компаниясының жоғарғы органы
акционерлер жиналысы болып табылады.
Сақтандыру компаниясында акционерлер құрамынан, құрылтайшылар және
арнайы эксперттер құрамынан тұратын бақылаушы кеңес құрылуы мүмкiн.
Бақылаушы кеңес мүшелерi сақтандыру ұйымының атынан жұмыс iстеуге құқы жоқ,
тек бақылауы орган ретiнде құрылып отырады.
Республикалық мемлекеттiк сақтандыру ұйымдары үкiметтiң шемiмен
құрылып отырған. Мемлекеттiк сақтандыру ұйымы мүлiк, кiрiсi сақтандыру
ұйымының мүшелерi арасында бөлiнбейдi. Мемлекеттiк сақтандыру ұйымы кез-
келген мемлекеттiк ұйым секiлдi мемлекеттiң тапсырыстарын орындауға
бағытталған. Мемлекеттiк сақтандыру ұйымының табысы республикалық немесе
жергiлiктi бюджетке құйылып отырады. Сақтандырушының жарғылық қоры
меншiктiң түрiне қарамастан ең кемi қырық мың есептiк көрсеткiштен кем
болмауы тиiс.
Шетел заңды тұлғалары және шетел азаматтары Қазақстан Республикасы
азаматтарымен теңдей сақтандыруды пайдалана алады. Сонымен қатар шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар шетел заңды тұлғалары және олардың
филиалдары Қазақстан Республикасында тәуекелге бел буып жұмыс iстеп
жатса, Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарында өздерiн сақтандыру
туралы заңға сәйкес сақтандыра алады. Бұл норма екi мәселенi шешедi:
бiрiншiден жерде мiндеттi сақтандыру жөнiнде айтылған, яғни шетел заңды
және жеке тұлғалары Қазақстан Республикасының заңында көрсетiлген
талаптарға сәйкес сақтандырылуы тиiс. Мысалы Қазақстан Республикасының
заңында мекемелер қызметкерлерiн қауып қатерден мiндеттi түрде сақтандыруы
тиiс. Және шетел жұмысшыларыда Қазақстанның қай жерiнде болмасын Республика
азаматтарымен теңдей сақтандырылуы тиiс. Ескертiп кететiн нәрсе яғни бұл
ереже түрi көптеген мемлекеттерде қолданылады. Екiншiден Республика
тұрғыны секiлдi шетел субъектiсiде ерiктi түрде сақтандырыла алады. Шелел
азаматы өзiе сақтандырғысы келсе мiндеттi түрде Қазастан сақтандыру
ұйымында сақтандырылуы тиiс.
Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына шетел
сақтандырушы ұйымы сақтандырушы ретiнде қызмет көрсетуге тиым салынған.
Сонымен қатар Қазақстан шетел сақтандырушыларына өзiнiң сақтандыру рыногын
жабатын мемлекеттер қатарына жатады. Осылайша Қазақстан Республикасы
сақтандыру ұымдары бәсекелестiкткн құтылады. Бұл сала ендi дамып келе
жатқан, ендi қорын жинай бастаған ұлттық сақтандыру ұйыдарын бай ғасырлық
салты және үлкен тәжрибесi бар шетел компанияларынан қорғау едi.
1995-жылы сақтандыру туралы заңы бойынша Республикалық сақтандыру нарығы
шетел сақтандырушы ұйымдарына жарым жартылай ашылған едi . Бiрақ шетел
инвесторларының жарғылыққордағы үлесi 50%-дан аспауы керек делiнген. Ол
дегенiмiз Қазақстан жағымен бiрлескен ұйым . Мемiлекет өз сақтандырушыларын
бәсекеден сақтау үшiн дүние жүзiлiк сақтандыру нарығынағы қайта сақтандыру
iсiн пайдалану арқылы бәсекелестiк мәселесiн шешедi. Бұл жағдайда
сақтандыру конституциясы: Қазақстандық сақтандырушы ұйымы-сақтандырушы,
шетел сақтандыру ұйымы-қайта сақтандырушы болып келедi. Шетел ұйымдары
қайта сақтандыру iсiн тек қана өздерiнiң филиалдары арқылы жүргiзе алады.
Сақтандыру қатынасының қатысушыларына сақтандырылған тұлға, пайда табушы
және сақтандыру процесiнiң ерекше фигуралары сақтандыру агентi және
сақтандыру брокерi жатады.
Қауiпсiздендiрiлген тұлға — сақтандыру қатынасы арқылы тұлғаның ынтасы
сақтандыру обьектiсi болып келген қатынасы, яғни өз ынтасын сақтандырған
тұлға. Көбiнесе сақтандырушы өз ынтасын сақтандырмай басқа тұлғаны
сақтандырады. Заңды көзқараспен сақтандыру мiндетi ерiктi болады және
мүлiктiк жеке болып бөлiнедi.
Жеке сақтандыруда үшiншi жақтың обьектiсi оның өмiрi, денсаулығы, еңбекке
қабiлеттiлiгi және басқада ынталары болуы мүмкiн. Үшiншi жақты сақтандыру
сақтанушының есебiнен жүргiзiледi. Мысалы автотранспорт мекемесi
жүргiзушiлерiн азаматтық құқық қатынасына сәйкес сақтандырады яғни үшiншi
жаққа транспорт мекемесiнiң жүргiзушiлерiмен келтiрiлген шығын үшiн басқа
тұлғаны сақтандырады. Мұнда транспорт мекемесi –сақтандырушы обьектiсi-
жүргiзушiнiң келтiрген шығыны үшiн жауапкершiлiгi яғни транспорт құралдарын
пайдалану кезiнде үшiншi жаққа келтiрiлген зияны, сақтандыру оқиғасы болып-
жол оқиғасы кезiнде үшiншi жаққа келтiрiлген мүлкiне немесе денсаулығына
келтiрiлген залал болады.
Практикада үшiншi жақтың пайдасына сақтандыру көптеп кездеседi. Шетел
мемiлекеттерiнде жолаушыларды тасымалдайтын авия компаниялар жолаушыларды
мiндеттi түрде сақтандырады, авия компания сақтанушы болса, жолаушылар-
қауiпсiздендiрiлген болып табылады.
Қазақстанда мiндеттi сақтандыру түрлерiне ұйымдардың, кәсiп орындардың өз
қызметкерлерiн сақтандыруы мысалы әскери қызметкерлер немесе жұмыстары
денсаулығына, өмiрiне қауiп туғызса мiндеттi түрде сақтандырылады. Мiндеттi
сақтандыру түрiнде қауiпсiздендiрiлгендерге мыналар жатады:
-- Судья, прокурор, тергеушi, сот орындаушысы
-- әскери қызметкерлер(шекара ,iшкi әскер,республикалық гвардия әскерлерi)
-- Iшкi iстер органының жедел iздестiру оперативтi топ мүшелерi және т.б.
-- Салық және кеден қызметкерлерi.
Бұл сақтандырулар мемiлекеттiк сақтандыру қатарына жатып,Республикалық
бюджет тарапынан сақтандырылады. Жоғарыда көрсетiлген қызметкерлердiң
сақтандыру оқиғасы болып мыналар саналады:
Жұмыс уақытысында қайтыс болуы немесе жұмыс бабында дене жарақатын
алғаны үшiн, жұмыс бабының нәтижесiнде ауруға шалдықса.
Жұмыс бабында ауыр дене жарақатын алып кәсiби қызметпен айналыса алмаса
Жұмыс бабында жеңiл дене жарақатын алса.
Осы сақтандыру оқиғалары болса арнайы төлемдер төленiп отырады,егер әскери
қызметкерлер мүгедектiк алған жағдайда оларға бiржолғысақтандыру төлемдерi
төленедi.
1-топ мүгедегi үшiн – 5жыл ақшалай қамтамасыз етiледi,
2-топ мүгедегi үшiн 3-жыл ақшалай қамтамасыз етiледi,
3-топ мүгедегi үшiн 1- жыл ақшалай қамтамасыз етiледi,
Iшкi iстер қызметкерлерi қайтыс болған жағдайда еңсоңғы iстеген қызмет
дәрежесiне сәйкес 10-жылдық ақшалай жәрдемақы берiледi.
Кейбiр жеке сақтандыру түрлерi қайтарымды жиналған ақша қатарына жатады.
Олардың қатарына мсалы:ата-анасының балаларын бақытсыздық жағдайларынан
сақтандыруын айтуға болалы бұл жағдайдағы сақтандыру оқиғасы шарт бойынша
егер бала 18 жасқа толса немесе некеге отырса төлем қайтарылады.
Сақтандыру қатынасының тағы бiр қатысушысы—пайда табушы болуы мүмкiн.Егер
жеке сақтандыру кезiнде азамат өз өмiрiн сақтандырса пайда табушыны
белгiлейдi.Пайда табушы болып әйелi, баласы немесе жақын туыстары бола
алады.
Тауарды сақтандыру кезiнде тауар жiберушi тауарды сақтандырып пайда табушы
ретiнде тауарды қабылдап алушыны тағайындауы тиiс.Пайда табушыны тағайындау
бiздiң елiмiзде банкалық кредит операциясы кезiнде кеңiнен қолданылады.яғни
банк берген судаларын сақтандырып отырған.Пайда табушының пайдасына
сақтандырылатын сақтандыру түрi кепiлге қойылған мүлiк болып табылады.
Сақтандыру оқиғасы болған жағдайда кепiл берушi кепiлге қойған мүлкiн алмай
банкiден алған кредит сомасын жаба алады.Егер кепiлге қойған мүлiк сомасы
кредит сомасынан кем болса,үш банкiлiк күн iшiнде кепiлдiгi мүлiкпен кредит
арасындағы айырмашылықты төлеуге тиiстi.
Сақтандыру агентi—сақтандырушының тапсырмасымен , оның атынан
сақтандырушының шартқа отыратын және келiсiм жүргiзетiн заңды және жеке
тұлға. Сақтандыру агентi сақтандырушының өкiлi болдып табылады. Яғни өкiл
арқылы жасалған мәмiле сақтандырушының өзiнiң жасаған мәмiлесiндей болады.
Өкiл арқылы жасалған шартты орындау кезiнде (мысалы,сақтандыру төлемiн
төлегенде) сақтандыру агентiн шарт жасаған кезде кемшiлiктер жiберген деп
кiнәламауы тиiс.
Кәсiпкерлiк шарт жасасқан кезде олардың атынан үнемi және дербес өкiлдiк
етушi адам (комерциялық өкiл) өкiлдiң өкiлеттiлiгi көрсетiлетiн жазбаша
шарт негiзiнде, ал көрсетiлмеген жағдайда сенiмхат негiзiнде әрекет
жасайды. Сақтандыру агентiне сенiмхат үш жыл мерзiмге ғана берiледi.
Сенiмхат берген сақтандырушы кез-келген уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
.Кiрiспе--------------------------- ----------------------------------- -----
--------------- 2
1.Cақтандыру ұғымы және сақтандыру саласы----------------------------- ---
4
2.Сақтандыру құқығының пәнi және түсiнiгi--------------------------- -------
-6
2.1Сақтандыру құқығы құқық институты ретiнде------------------------ ----6
2.2. Сақтандыру құқығының нормасы---------------------------- --------------
--9
2.3. Сақтандыру құқығының қатынастары------------------------ -------------
-11
2.4. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру
құқығының қалыптасуы------------------------- ------------------------------
------11 Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формасы.------------------------
-----19
3.1. Сақтандыру түрлерi---------------------------- ------------------------
--------19
3.2. Сақтандыру қатынасына қатысушылар------------------------ ------------
28
3.3. Күрделi сақтандыру формасы---------------------------- ----------------
----33
4. Сақтандыру шарты------------------------------ --------------------------
-------35
4.1.Сақтандыру шартының түсiнiгi және оның мазмұны-----------------—35
4.2. Сақтандыру келiсiм шартының қатысушыларының құқықтары
мен мiндеттерi------------------------- -----------------------------------
-----------40
4.3. Сақтандыру шартын бұзу және өзгерiстер енгiзу-----------------------
50
5.Ануйтет шарты------------------------------ ------------------------------
---------54
6. Сақтандыру iсiнiң жүзеге асырылуына мемiлекеттiк қадағалау-—----55
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-----------57
Пайдаланылѓан єдебиеттер мен нормативтік актілер----------------------
59
Кiрiспе
Сақтандырудың пайда болғанына көптеген жылдар болды,тiптi оны
мемлекетпен бiрге пайда болған деуге де болады. Бақытсыз оқиғалардан
апаттардан сақтану үшiн,тұлға өзiнiң болашағын өзi сақтандырып отырған.
Өзiн өзi сақтандыру дегн ырықсыз сезiмнен пайда бола бастады. Көптеген
қалыптасу сатыларынан өтiп ол қазiргi күнге жетiп отыр.
Әрине мемлекетте сақтандыру қатынасының қалыптасуына араласып
отырды.Бұл қатынас екi бағытта iске асырылды және асырылып жатыр. Бiрiншiсi
мемлекеттiк сақтандыру жүйесiн құру, мемлекет мүлкiн сақтандыру және
белгiлi қоғамдағы адамдар тобын сақтандыру.Екiншiсi қоғамдық қатынастың
маңызды бөлiмi ретiнде сақтандыру қатынасын реттейтiн заңдылық механизiмiн
құру. Кезкелген мемлекетте сақтандыру заңына ерекше көңiл бөлiнген.
Кезкелген қоғамда сақтандыру iсi үлкен дәрежеде қолднылады.
Соекеттiк
монополия болып табылды. Кейбiр жағдайларда сақтандыру азаматтардың және
заңды тұлғалардың құқықтарын қорғамай мемлекеттiң қосымша кiрiс көзiне
айналып отырды. Мұндай жағдайлар көбiнесе мемлекеттiк мiндеттi сақтандыру
кезiнде байқалады.
Нарықтық экономика типiнде сақтандырудың басым бағыты жеке мүлiктi
сақтандыруға бағытталды. Тәуелсiз Қазақстан нарықтық өзгерiстердiң
салдарынан нарықтық державаға айналып келе жатыр.
Үкiметiмiз сақтандыру жүйесiне ерекше көңiл бөлiп отыр.Елiмiзде
сақтандыру жүйесiн қалыптастыру үшiн бiрнеше заң актiлерi қабылданды. Бiрақ
сақтандыру iсi бiр күнде бола қалатын нәрсе емес, оны толық жүзеге асыру
үшiн алдымен халықтың сенiмi қажет. Сақтандыру дегенiмiз ықтималдық
теориясыындағыдай болашақтағы болатын жағымсыз құбылыстан өзiн-өзi алдын-
ала сақтандыру дегенге келедi. Ал экономикалық тұрғыдан қарасақ ол өз
қаржылық мүүмкiндiк мүддесiн сақтаудың бiрден бiр жолы болып
табылады.Сондықтан сақтандыру iсi қаржылық саясаттың маңызды бөлiгi болып
табылады. Кез келген жоба тәуекелден тұрады, осыдан келiп сақтандырудың
экономикалық қажеттiлiгi туады.
Жалпы айтқанда, сақтандыру iсiнiң даму дәрежесi қоғамның
цивилизациясын көрсетедi . Сақтандыру құқығын бiлу сол қоғам мүшесiнiң
мәдени құқығының дәрежесiн көрсетедi.
1.Сақтандырудың ұғымы және сақтандыру саласы.
“Сақтандыру” сөзiнiң мағынасы “қорғаныш”, “үрей” деген сөзден шыққан.
Себебi сақтандыру әрқашанда бiрнәрсенi жоғалтып аламба деген сезiмнен
туады, бiрақ “белбуу” дегенге көбiрек келедi. Ағылшын тiлiнде “сақтандыру”
терминi “сенiмдiлiк” деген сөзден шыққан.Яғни, бұл бiреудiң көмегi арқылы
қорқыныштан арылу дегендi бiлдiредi.
Заңды және жеке тұлғалар өздерiнiң мүлiктерiн немесе өмiрiн екiншi
жақтың қызметiн пайдалана отырып сақтандырады. Мысалы: Сақтанушының 100
мың тұратын үйi бар ,сақтандырушы оның үйiн 5000 тенгеге сақтандырады, егер
мүлiк мүлдем жойылса үйдiң толық құнын өтеуге келiседi. Сақтанушы үйiнен
айрылса өрт су тасқыны 100 мың тењгенi қайтарып алады. Ал егер сақтандыру
оқиғасы болмаса 5000 тенге сақтандырушыда қалады.
Сақтандыру iсi сақтандыру жағдайы болама, болмайма деген тәуекелде
жасалады. Егр сақтандыру жағдайы орын алса, сақтанушы 5000 тенге берiп,
100мың тенге қайтарып алады, онда сақтандырушы ұтылады. Ал егер сақтандыру
оқиғасы орын алмаса 5000 тенге сақтандырушыда қалады,онда керiсiнше
сақтанушы ұтылады. Мiне осы тәуекелге сақтандыру конструкциясы есептелген.
Сақтандыру iсiнде басты екi сақтандырушы және сақтанушы фигуралары болады.
Сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру сыйлыќаќысын төлеген, сақтандыру
қорғанын қаже ететiн тұлға. Сақтандыру тµлемі сақтандырылу жағдайы орын
алған кезде шартпен көрсетiлген сақтанушыға сақтандырушының төлейтiн
қайтарылымы. Сақтандыру сыйлықақысы сақтандыру қорғанын қамтамасыз ету үшiн
сақтанушының сақтандырушыға төлейтiн соммасы. Сақтандырылу қайтарылымы
сақтандыру жағдайы орын алған жағдайда сақтандырушының сақтанушыға төлейтiн
соммасы. Сақтандыру жағдайы шартпен көрсетiлген сақтандыру қайтарымы
төленетiн оқиға. Сақтандыру обектiсi сақтандырылуға жататын сақтанушының
мүддесi. Сақтандыру пәнi сақтандыру обьектiлерiнiң материалдық құндылығы.
Сақтандыру тәуекелi сақтандыру жағдайы,сақтандырылған обьектiге келуi
мүмкiн шығын.
Дүниежүзi бойынша сақтандыру ұйымының екi түрi кеңiнен қолданылады,
яғни ол мемлекеттiк немесе мемлекеттiк емес сақтандыру ұйымы. Мемлекеттiк
сақтандыру ұйымы мемлекет меншiгiнде болады. Мемлекет белгiлеген
ережелермен жүзеге асырылады.Мемлекеттiң арнайы заказын орындап отырады.
Сақтандырылушылардың көмегiмен сақтандыру қоры құрылады. Ал мемлекеттiк
емес сақтандыру ұйымдарын жеке заңды тұлғалар құрады.
2. Сақтандыру құқығының пәнi және түсiнiгi.
2.1.Сақтандыру құқығы құқықтық институт ретiнде
Сақтандыру құқығының пәнi болып сақтандыру процесiнде пайда болған
қатынасты айтамыз. Сақтандыру қатынасының субектiлерi болып сақтандырушы
және сақтанушылар болып табылады. Сақтандыру қаынасының төмендегiдей
белгiлерiн атап көрсетуге болады:
1.Экономикалық қатынас, мұнда текқана қоғамның мүддесi үшiн ғана
бағытталмай материалдық мүддеде көрсетiлген: Сақтандырушы сақтанушыға
сақтандыру қайтарымдарын төлеп отырады, материалдық шығындарын тексерiп,
сақтандыру шарты бойынша көзделген шығындарды өтеп отырады. Сондықтан
экономикалық инфроструктураның және экономикалық котегорияның элементi
болып келедi.
2.Сақтандыру қатынасы бұл мүлiктiк қатынас.
Қазiргi экономикалық даму этапында сақтандыру қатынасы болып ақша
қатынастарын айтуға болады.
3. Сақтандыру қатынасы бұл бағалы қатынас.
Кез келген мүлiктi сақтандыру кезiнде мүлiктiң құндылығын, оның бағасын
белгiлейдi. Мүлiктiң зардап шегуiне байланысты сақтандыру төлемдерi
толығымен немесе жартылай төленiп отырылады. Ал жеке сақтандыру кезiнде
сақтандыру жағдайы кезiнде дене жарақатына немесе адам өлiмiне алып келсе
бағасын алдын ала айту мүмкiн емес.
4. Сақтандыру қатынасы өзiнiң жалпылығы жағынан реттестiрушi қатынас
болып табылады. Ақша сақтандыру формасының төлемi ретiнде, сақтандырушыдан
сақтанушыға кезекпен айналып төленiп отырады. Сақтандыру қорларында жиналып
сақтандыру жағдайы болған сәтте қайтарылады. Яғни ақша жүйесiн реттестiрiп
отырады. Сақтандыру қатынасын қаржы қатынсымен бiрiктiретiн басты мәселе ол
ақшаны реттестiру болып табылады. Егер сақтандыру ақша қатынасы арқылы iске
асырылса, қаржы қатынасы да сол секiлдi. Сақтандырылған мүлүктiң бағасының
ақшалай құндылығы айналымда болады.
Сақтандыру процестерiн iске асырған кезде көптеген қоғамдық
қатынастар пайда болады. Екi жақтың қатысуымен сақтандыру iске асырылады.
Мүндай қатынастың субъектiсi болып сақтандырушы және сақтанушы болып
табылады.
Сақтандыру саласы қоғам өмiрiнде маңызды орын алады, осыған
байланысты мемлекет бұл саланы өз бақылауында ұстап отырады. Социализм
кезiнде сақтандыру iсiн мемлекет iске асырып отырды. Мұндай дәрежеге
бiрiншiден нормативтiк заң актiлерiн шығарып , сақтандыру қатынасының
қатысушылары жөнiнде заңдар шығарып отырған. Заң нормаларының iске асырылуы
үшiн арнайы мемiлекеттiк қадағалау органдары құрылып отырған. Бұл органның
басты мiндетi сақандырушының мүддесiн қорғау едi. Кез келген мемiлекет
сақтандыру iсiн өзiнiң қалауы бойынша ұйымдастырып отырды. Яғни қоғам
мүддесiне тиiмдi деп тапқан модельдерiн қолданып отырған.
Сақтандыру құқығы жалпы құқық нормасы болып табылады.
Шығарылған құқық нормасы арқылы сақтандыру саласын реттестiредi. Сақтандыру
құқығының пәнi екi бөлiктен тұрады:
А) Сақтандыру iсiн ұйымдастыру кезiндегi қатынас.
Б) Материалдық сақтандыру қатынасы.
“Сақтандыру құқығы” терминi және оның бағытталған iс-әрекетi танымал
болғанымен бұл құқық саласының құрылуы әлдеде даулы мәселе болып отыр.
В.К.Рейхер сақтандыру саласын комплекстi құқық саласына жатқызған . Оның
ойынша сақтандыру құқығы азаматтардың материалдық жағдайын қорғап, сақтау
кезiнде қоғамдық қатынастарды реттейдi деген. Бұл процес кезiнде бiрiн бiрi
бiрiктiретiн салалар белгiлi болғанымен қоғамдық қатынастар әртүрлi құқық
саласына жатады. Сақтандыру құқығының саласы әртүрлi салалардың (
азаматтық, қаржылық, әкiмшiлiк т. б.) элементтерден тұрады деген. Бiрақ
бiр жағынан бұл сала құқықты реттестiру пәнiнiң белгiлерi бойынша бiрғана
сала деп айтқан. Белгiлi орыс заңгерi Н.Я.Шименева “сақтандыру қатынасы
бiрнеше нормалардан тұратын саланы реттестiредi” деген.
Сақтандыру саласын реттестiру процесiнде көптеген құқық салалары
қатысады. Мысалы: сақтандырушы өзiнiң табысынан мемiлекетке салық төлейдi,
мұны қаржылық қатынастарға жатқызуға болады. Ал егер сақтандыру төлемiн алу
мақсатында кiсi өлiмi болса, ол кезде қылмыстық қатынасқа жатады. Жалпы
келiсiм шарт құрылымдарын азаматтық құқықсаласына жатқызамыз[1].
Мемiлекеттiк сақтандыру ұйымының лицензиялар беруiн басқарушылық, яғни
әкiмшiлiк салаға жатқызамыз.
Сақтандыру құқығы көптеген салалар секiлдi екi құқықтық реттестiрушi
әдiстен тұрады: императивтi және диспозитивтi.
Императивтi әдiс: әдеби тiлмен айтқанда бiржақты билiк . Қатал
заңмен көрсетiлген талаптардан бас тартуға болмайтын ұйғарым.
Диспозитивтi әдiс: (автономиялық және шарттық) бойынша екi жақ
келiсiм бойынша белгiлi бiр өздерiне тиiмдi деген келiсiмге келiп отырған
Императивтi әдiс кеңiнен субектiлерден сақтандыру iсiн ұйымдастыру
бойынша және мемiлекеттiк мiндеттi сақтандыру процесiн iске асыру кезiнде
қолданылады. Диспозитивтi әдiс сақтандыру қатынасын реттестiруде маңызды
орын алады.Себебi сақтандыру кезiнде шарт бойынша екi жақ өз мiндеттерiн
белгiлеп отырады. Кез-келген құқық саласы секiлдi сақтандыру құқық саласы
жалпы және негiзгi бөлiмнен тұрады. Жалпы бөлiмiне сақтандыру құқығының
нормалары, оның түрлерi және құқық формаларын сақтандыру iсiн мемiлекеттiк
реттестiрудi ұйымдастыру қарастырылған. Негiзгi бөлiмде сақтандыру
саласының жеке түрлерiне бiрiншi кезекте мiндеттi сақтандыруға арналған.
Қазiргi кезде бiздiң республикамызда сақтандыру iсi ендi дамып
көтерiлiп келе жатыр. Сақтандыру құқығының жүйесi ендi ғана реттестiрiлiп
отыр. Көптеген нормалар шығару жұмыстары құқық материалдарын жйнастыруды
талап етедi . сақтандыру құқығының жалпы және негiзгi бөлiмдерiндегi кейбiр
қайшылықтарды шешу бұл болашақтағы сақтандыру саласының дамуымен
байланысты. Бiрақ сақтандыру құқығының ендi ғана дамып реттестiрiлiп
кележатқандығына күмән жоқ. Себебi кез-келген құқық саласы бiлiм
дәрежесiнде болып келедi. Көптеген сұрақтар бойынша ғылыми зерттеулер
жүргiзу қажет.Сонда ғана заңның сапасы арта түседi.
Сақтандыру құқығының қайнар көзi болып:
Қазақстан Республикасының Конститутсиясы, ҚР Президентiнiң заң күшi
бар “Сақтандыру туралы” жарлығы, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексi, Қазақстан Республикасының мiндеттi медициналық сақтандыру туралы
заңы және басқада мiндеттi сақтандыру жөнiндегi нормативтiк актiлердi
жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында сақтандыру құқығы ендi дамып келе жатқан
сала. Оның болашағы зор екендiгiнде даужоқ. Бұл сенiмдiлiктiң тууына басты
себеп болып отырған дамыған елдердегi сақтандыру рөлiнiң үлкен
экономикалың отрибуты болып қана қоймай қоғамдағы мәдениеттiң бiр
элементiне жататындығы көрсетiп отыр.
Қазақстанда сақтандыру саласы мықты бағытты ұстана отырып
сақтандырудың кейбiр түрi жақсы қолға алынып келе жатыр. Мысалы:
медициналық сақтандыру саласы, мiндеттi медициналық сақтандырудың қазiргi
моделi түптеп келе жатқан экономикалық өркендеген және өркендеп келе жатқан
елдерде пiсiп жетiлген әлеуметтiк сақтандырудың төркiндес жүйелерiнiң
тәжiрибесiн Қазақстан Республикасының мүмкiндiктерiне сәйкес пайдалануға
тиiс.
2.2.Сақтандыру құқығының нормасы.
Сақтандыру құқығы өз құрылысы бойынша мынадай үш түрге бөлiнедi:
1. Гипотеза- iске асырылатын шаралар тiзiмiнен тұрады және осы нормалар
iске асырылатын жағдаяттарды баяндайды.
2. Диспозиция- субектiлер өз қызметiнде басшылыққа алатын құқық
ережелерi.
3. Санкция- сақтандыру құқығының ережелерiн өз дәрежесiнде орындамағн
субектiлерге қолданылатын шаралар тiзiмiн белгiлейдi.
Сақтандыру құқығының нормаларын орындамаудағы жауапкершiлiк мәселелерiн
алғанда ол- реттелетiн және қорғалатын нормалар болып екiге бөлiнедi:
1. Реттелетiн нормаларға- сақтандыру қатынастарына қатысушыларға белгiлi
мiндеттер жүктейтiн, құқық беретiн қатынастар жатады.
2. Қорғалатын нормаларға- субьектiлерге заңды жауапкершiлiк шараларын
белгiлейтiн қатынастар жатады.
Сақтандыру құқығының реттелетiн нормалары- мiндеттейтiн,тыйым салатын,
заңды құқық шегiн белгiлейтiн нормалар:
А) Мiндеттейтiн нормаларға – сақтандырушы мiндеттi сақтандыруды жүзеге
асыру нормасы жатады.
Б) Тыйым салатын нормаларға- Сақтанушы мүддесiн заңға қайшы келетiн
сақтандыруға тыйым салу нормалары жатады.
В) Заңды құқық шегiн белгiлейтiн нормаларға- азаматтардың және заңды
тұлғалардың өз мүдделерiн ерiктi түрде сақтандыру нормалары жатады.
Зңды құқық шегiн белгiлейтiн нормалар - альтернативтiк, және
факультативтiк болып екiге бөлiнедi:
А) Сақтандыру құқығының альтернативтiк нормасы- сақтандырушыға
сақтанушымен арадағы келiсiмдi бұзуға немесе сот органы арқылы
сақтандыру жарнасын күштеп төлетуге құқық бередi.
Б) Сақтандыру құқығының факультативтiк нормасы- белгiлi бiр
жағдайлармен оны жүзеге асыру мүмкiн болмаған жағдайда басқа қолайлы
вариант таңдауға құқық бередi.
Өзiнiң сақтандыру обьектiсiне қарай- сақтандыру құқығы материалдық және
ұйымдық нормалар болып бөлiнедi:
А) Сақтандыру құқығының нормалары- сақтандыру жағдайының болуына және
соған сәйкес сақтандыру өтемiн төлеуге есептелiнедi.
Б) Қаржылық құқықтың ұйымдастырушылық нормалары - сақтандыру жүйесiн
анықтайтын құқықтық нормалар, оны мемiлекеттiк реттеу тәртiбi, бұл
реттеудi жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар құқығы.
2.3. Сақтандыру құқығының қатынастары.
Сонымен сақтандырудың құқықтық қатынастары – бұл нормалармен
реттелетiн қоғамдық құқық қатынастары. Ол сақтандыруды ұйымдастыру және
жүзеге асыру процесiнде туындайды.
Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастары сақтандырушы мен
сақтанушы арасындағы байланысты бiлдiредi және ақша қаражаты айнаымын
реттейдi. Сақтандырудың ұйымдық құқықтық қатынастарына субьектiлердiң
заңды тең құқықсыздық қасиетi тән.Бұл қатынастар тiк бейненi, сипаттаманы
бiлдiредi және “өкiметiк-бағыну” формуласын бiлдiредi.
Ұйымдық сақтандыру қатынастарында бағынушы болып- сақтандырушы
ұйымдар, сонымен қатар сақтушы болып есептелетiн азаматтар мен заңды
тұлғалар табылады. Сақтандырудың құқықтық қатынастары – реттеудiң
құқықтық әдiстерiне сәйкес бiржақты өкiметтiк және келiсiм-шарттық болып
екiге бөлiнедi:
А) Сақтандырудың бiржақты өкiметтiк қатынастары мемiлекеттiк немесе соған
өкiлеттi органдардың бұйрығының негiзiнде туындайды,
Б) Сақтандырудың келiсiм- шарттық қатынастары келiсушi жақтардың өзара
келiсiмi негiзiнде туындайды.
Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастарының негiзгi субьектiсiне
– сақтандырушы мен сақтанушы жатады . Сақтандырушы өз сақтанушысын қайта
сақтандыруы мүмкiн, ол сақтанушы мен осыған қолайлы жағдай алушыны
белгiлейдi. Бұлардың арасында белгiлi сақтандыру қатынастары туындайды.
Cақтандыру құқықтық қатынастарына бiрден-бiр субектi болып өзiнiң
өкiлеттi органы ретiнде мемiлекет табылады.Қазақстан республикасында
мұндай орган “Мемелекеттiк сақтандыруды қадағалау органы”
табылады.Сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастарында субьектiлердiң
өз құқығын қорғауғаудың негiзгi әдiсi сот тәртiбi болып табылады.
Сақтандыру аралықтандыратын, сақтандырушы мен сақтандырылушы субьектiсi
болып табылатын сақтандырудың материалдық құқықтық қатынастары — келiсiм-
шарттық қатынастар болып табылады. Бұл келiсiм-шартты сот iсiн жүргiзу
ережелерiнде белгiлнген жалпы iздену тәтiбi бойынша өз құқығы мен
мүддесiн қорғауға құқылы[2].
Бағынышты субектiлердiң өз құқығын қорау әдiсi бағыныштылық ретiнде
қандай өкiметтiк субектiлер қимылын сот тәртiбi арқылы шағымдану болып
табылады. Мысалы, Мемлекеттiк сақтандыруды қадағалау ұйымының әрекетi
Қаржы Министiрлiгiне немесе Ұлттық банкке шағымдануы мүмкiн.
Бағыныштылық ретiмен шағымдану өз құқын қорғаудың әмбебап әдiсi
болып табылады. Өкiметтiк субьектiнiң кез-келген қимылы мен актiлерiне
шағымдануға болады және бұл шағымдар заңда көзделген мерзiмде қаралып
шағымданушыға хабарлануы керек.Өз кезегiнде өкiметтiк субьектi белгiлi
дәрежеде өз құқығын қорғауға құқылы.Мұндай шараларға-- өз контр агентiне
бiржақты әсер ету шарасын қолдану жатады. Бiржақты шара қолданғанда
өкiметтiк субьектi мемiлекеттiк өкiметтiк өкiлеттiлiкпен заңда көзделген
дәрежеде iс-қимыл жасайды. Ақыр соңында өкiметтiк субьектi мемiлекет
мүддесiн қорғауға мiндеттi. Сондықтан бағынышты субьектiлерге сот тәртiбi
арқылы шара қолдану – шара қолданудың өркениеттiрек жолы болып табылады.
Сақтандырудың ауқымында заңдылықтың сақталуы айыпты жақа
қылмыстыққұқықтық немесе әкiмшiлiк құқықтық шаралар қолдану болып
табылады.
Әрекет жасау арқты келiсiмнiң үлкен маңызға иеболуы мүмкiн.
Мысалы, сақтандырушы ұйымның сақтандырушы қызметiн жүзеге асыруға құқық
беретiн лицензия сұрап “Мемiлекеттiк өкiлдi органға” арыз беруi осы
ұйымның бiржақты келiсiмi бола алады.Сақтандырудың құқықтық қатынастарына
өзгерiс енгiзудiң негiзi болып келiсiмде көрсетiлгендей сақтандыру
жағдайы болып табылады.Бұл оқиғалар:бақытсыздық жағдайлары, қайтыс болу ,
күтпеген апаттар, су тасқыны, өрт, нөсер жаңбыр, бұршақ соғу, кеменiң
қирауы, темiржол апаты, автокөлiк оқиғалары, өндiрiстiк жарақат алу, т.
б.
Сақтандыру қатынастарын тоқтату неiгiзiне жататын келiсiмде көбiрек
қолданылатындары:
А) Сақтандырушының сақтандыру өтемiн төлеуi, келiсушi жақтардың бiреуiнiң
еркi бойынша келiсiмдi мерзiмiнен бұрын тоқтату, сақтандырушыға сақтандыру
өтемiн төлеуденбас тартудың негiзi болып сақтанушының заңға қайшы
әрекеттерi табылады. Сақтандыру қатынастарын тоқтатуға оқиғалар дәрежесiне
жататын дәлелдемелер жатуы мүмкiн, мысалы сақтанушының қайтыс болуы, заңды
тұлғалардың жойылуы, тистi құқықтық актiлердiң күшiн жоюы, бұлар мiндеттi
сақтандырудың негiздерi.
2.4.Қазақстан Республикасындағы сақтандыру құқығының қалыптасуы.
Тәуелсiз қазақстанда сақтандыру құқығының енгiзiлуi 1992-жылдың 3-
шiлдедегi “Қазақстан Республикасында сақтандыру туралы” заңын қабылдауына
байланысты болды. Бұл қабылданған заң сақтандыру оқиғалары әсерiнен жеке
және заңды тұлғалардың сақтандырылу мүддесiн қорғау мақсатында кәсiпкерлiк
қызмет түрiндегi сақтандыруын анықтап бередi.
1992-жылғы 3-шiлдедегi бұл заңның бейнелi ерекшелiгi республикада
сақтандыру нарығының ашылуын жарияалап бердi, яғни Қазақстан Республикасы
териториясында шетелдiк сақтандыру компанияларының өз қызметтерiн
жүргiзулерiне мүмкiндiк бердi. Заң сақтандыруды жүзеге асыратын тұлғаларды,
кәсiп орындарды тiркеуге алу тәртiбi мен мемлекет тiркеуге алуды белгiледi.
Сонымен қатар сақтандырушының жарғылық қорын 100 мың теңге мөлшерiнде
белгiледi, бұл сома сол кездегi қарапайым азаматтардыңда төлей алатын
мүмкiндiгi бар сома едi. Заңда сақтандыру қызметiн лицензиялау қаралмаған
болатын. Мұның барлығы сақтандыру ұйымдарын құру және сақтандыру нарығына
кiрудi барынша қарапайымдандыру мақсатын көздеген. Сақтандыру түрiн алатын
болсақ заң бойынша Қазақстан Республикасында жеке басты, мүлiктi және
мүлiктiк емес құндылықтарды сақтандыру түрi болды . Соңғысы сауда маркалары
( мүлiктiк еместерi) , фирма атаулары және т. б. Мүлiктiк емес мүдделерi.
Мiндеттi және ерiктi сақтандыру түрi ретiнде анықтады. Мұнда көзделген
сақтандырылушымен мiндеттi сақтандыру келiсiмi жасалуы мүмкiн, мемлекеттiк
сақтандыру ұйымдарына мұндай келiсiм жасау мiндеттi.
Заң бойынша мiндеттi сақтандырудың екi түрi қаралды:
А) Әуе, темiржол ,теңiз, iшкi су тасымалы, және облыс аралық, республика
аралық автокөлiк жолаушыларын сақтандыру.
Б) Заңды тұлғалардың тасымал құралдары жүргiзушiлерiнiң азаматтық
жауапкершiлiгiн сақтандыру заң сақтандырудың келiсiм шарт түрiнде жүзеге
асырылуын қарады.
1992-жылы 3-шiлдедегi заңның бейнелi ерекшелiгi сақтандыру қатынастарындағы
субьектiлерге кең көлемдi салық жеңiлдiгiн беру болды. Қорыта айтқанда
шаруашылық субьектiлерiне мынадай жеңiлдiктер берiлдi:
а) бюджетке қайтарымсыз шығынды бiлдiретiн салық төлемi ретiнде ақша
бередi, яғни төлейдi.
б) немесе сақтандырушыға сақтандыру төлемi ретiнде ақша төлейдi,
мұның өзiнде ол сақтандыру қорғанын қамтамасыз етедi және сақтандыру
жағдайы туғанда үлкен сомада ақша алуын қамтамасыз етедi. Мұнда екiншi
жолдың тиiмдi екенi өзiнен-өзi белгiлi, екiншiден сақтанушының сақтандыру
өтемiне салық салынбайды, үшiншiден сақтандырушының сақтандыру қорына және
резервiне салық салынбайды.
Заңда едәуiр ынталандыру шараларының қолданылуы республикада сақтандыру
iсiнiң қуатты iлгерiлеуiне әкелдi—Республикада 600 сақтандыру ұйымдары
құрылды. Бiрақ бұл заң жылға жетпейтiн уақыт қана жұмыс iстедi, 1993-жылы 8-
сәуiрде оған едәуiр өзгерiс енгiзiлдi. Бiрiншiден Қазақстанда сақтандыру
нарығының жабылуы жүргiзiлдi. Штелдiк азаматтар мен шетелдiк заңды тұлғалар
Қазақстанда сақтандырушы бола алмайтындығы белгiлендi. Сөйтiп Қазақстанда
штелдiк сақтандыру компаниялары сақтандыру iсiн жүргiзе алмайтын болды, ал
ұлттық сақтандыру ұйымдары таза Қазақстандық болуы керек болды, оған
шетелдiк заңды тұлғалар ғана емес бiрде-бiр шетелдiк азамат қатыса алмайтын
болды. Осыдан келiп Қазақстандық сақтандырушылар шетелдiк сақтандыру
компаниялары түрiндегi бәсекелестерiнен айрылып қалды, бiздiң
сақтандырушылар шетелдiк бәсекелестерiмен бәсекеге түсе алмай қалды.
Қалай болғандада сақтандыру туралы заңды жетiлдiру қажеттiлiгi туындады.
Сондықтан Қазақстан Республикасы жоғарғы Кеңесiнде тиiстi жаңа заң жобасы
дайындалды, онда мемлекеттiк сақтандыру бақылауын енгiзу, сақтандыру
қызметiн мемлекеттiк лицензиялауды енгiзу, сақтандыру ұйымдарын жарғылық
қорын ұлғайту жолымен олардың базасын нығайту, сақтандырушылардың
сақтандыру өтемiн төлеу мiндетiн орындауға кепiлдiк беру дәрежесiн ұлғайту
шаралары көзделдi. Өкiнiшке орай Жоғарғы Кеңес өзiн -өзi тарату жолымен
өмiр сүруiн тоқтатты, сөйтiп дайындалған бұл заң жобасы қабылданбай қалды
оның орнына Қаржы Министiрлiгi базасында 1994-жылы 16 – сәуiрде “Сақтандыру
нарығын құру және дамытудың ұйымдық құқықтық шаралары” туралы Қазақстан
Республикасының Президентiнiң жарлығы жарық көрдi.
Жаңа жарлықпен Қаржы Министiрлiгiнде Сақтандыру департаментi құрылды, оған
мынандай мiндеттер жүктелдi:
А) Сақтандыру қызметiн мемлекеттiк реттеу және бiрiңғай
нормативтiк әдiстемелiк қамтамасыз ету.
Б) Сақтандыру заңдылығының орындалуын бақылау және
оны одан әрi жетiлдiру ұсынысын әзiрлеу.
В) Сақтандыру қызметiн лицензиялау,
сақтандырушылардың есебiнен жүргiзу, оларды бiрiктiру тiзiмiн жасау және
сақтандыру делалдарының тiзiмiн жасау.
Сақтандыру компаниялары тек қана акционерлiк қоғам ретiнде құрыла
алатын болып бекiтiлдi. Бұл ереже заңды тұлғалардың бiлiмi төмендiгiнен
туындады. Сақтандырушыларға сақтандырудан басқа кәсiпкерлiк қызметпен
айналысуға тыйым салынды. Бұл ереже заңды тұлғалардың мамандануына жағдай
жасады.
Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры екi миллион теңгеге көтерiлдi,
ал қайта сақтандырушылардың жарғылық қоры жиырма миллион теңгеге дейiн
өсiрiлдi.
Бүтiндей алғанда бұл жарлық сақтандырудың әкiмшiлiк –командалық
жүйесiн құруға талпыныс едi. Сонымен қатар құқықтық компетенцияның өте
төменгi дәрежесiнде орындалып отырды әрi бүкiл құқықтық жүйенiң
қарама–қайшылығын тудырды.
Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетiнiң 1995 жылғы 20
қаңтардағы “Қазақстан Республикасының шетелдiк сақтандыру компаниясы
Қазахинстрахты” құруы құқықтық жүйенi одан әрi шатастырып жiбердi. Бұл
қаулыда Қазақстан компаниялары қатарынан сақтандыру ассоцияциясын құру
көзделдi. Бұл компаниялардың сақтандыру қызметiн жүргiзуге тұрақты
лицезиялары болды және 3 миллион теңгеден кем емес сақтандыру резервi
жинақталған болатын.
Ассоцияцияға мүше болып кiруден бас тартуға рұқсат етiлмедi ,ал бұл
жағдай Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 110-шi бабына қайшы
келетiн едi.
Бұдан басқа бұл қаулыда осы ассоцияция арқылы жүзеге асырылуға мiндеттi
түрлi сақтандыру жүйесiн құру көзделген болатын, ақыр сонында бұлар
монополистiк бiрлестiктерге айналатын едi. Ал бұл жағдай Қазақстан
Республикасың Конституциясының 48 бабына қайшы келетiн едi және де
“монополистiк қызметтi шектеу және бәсекелестiктi дамыту туралы” 1991-
жылғы 2-шiлдедегi заңының 6-шы бабына қайшы келедi. Сақтандырудың бұл
түрлерiн “Қазақинстрах” мемiлекеттiк компаниясының өкiлеттiгiне жатқызу
туралы Қазақстан Республикасының Президентiнiң 1994-жылғы 16-сәуiрдегi
жарлығы осылайша бұзылды.
Жалпы алғанда “Казахинстрах”-тың құқықтық статусын белгiлегенде
көптеген құқықтық тұрғыдағы қателiктерге жол берiлдi, сөйтiп сақтандырудың
барлық инфрақұрылымы толық құлау қаупiнде тұрды, бұл жерде бұрынғы
тiркелген 600 сақтандыру ұйымдарынан 1994-жылғы 20-желтоқсанға 13-ғана
лицензияларын одан әрi ұзартуға мүмкiндiк алғанын айтсақта жеткiлiктi.
Жылдан астам уақыт жобалар соғысы жүрдi, Президент құзретiне Премьер
Министр мен Әдiлет Министрiнiң қолдауымен Жоғарғы Кеңес ұсынған жоба жеңiп
шықты, “Сақтандыру туралы” Жоғарғы Кеңесiнiң бұл жобасы 1995-жылғы 3-
қазанда заңды күшiне ендi. Бұл жарлық 1992-жылғы 3-шiлдеде қабылданған заң
жобасы негiзiнде дамытылып,толықтырылып, жетiлдiрiлiп жасалды. Бұл
қабылданған жарлықта:
А) Мiндеттi сақтандыру түрлерiнiң тiзiмi болмады.
Б) Мiндеттi сақтандыру туралы жарлық сақтандырылушы ережелерiн
жақсарту мүмкiндiгiн қарастыра алмады.
В) Мемлекеттiк сақтандыруды қоса алғанда жеке сақтандыру ұйымдары
қолындағы сақтандыру iсiн монополияландыруға жiбермеу принцiпi
қарастырылды.
Г) Жарлықта кеибiр шетелдiк сақтандыру компаниялары қызметi үшiн
жекелеген нарықтар ашылды.
Д) Сақтандыру ұйымдарының жарғылық қоры 40 мың есептiк айлық
көрсеткiшке дейiн көтерiлдi,сөйтiп 1995-жылғы қазан айына алғанда бұрынғы
екi миллион тенге он екi миллион тенгеге көтерiлдi.
Е) Сақтандырушылар мен тидi.
И) сақтандырушылар мүддесiне сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету шаралары заң актiлерiмен бекiтiлдi.
Мемлекеттiк сақтандыру бақылауы тағайындалды, олардың құқықтары мен
мiндеттерi анықталды. Сқтандыру қызметiн лицензиялау тәртiбi анықталды,
оның iшiнде лицензиялау тәртiбiн тоқтату мен оны керi қайтарып алу
ережелерi де анықталды.
Қазақстан Республикасы сақтандыру құқығын дамытуды мына төмендегiдей
мерзiмдерге бөлiндi:
Еркiн нарықтық негiзде Қазақстан Республикасының сақтандыру құқығын
орнықтыру, шiлде 1992-жылдан наурыз 1993-жылға дейiн.
Iшкi сақтандыру нарығын жабу, ұлттық сақтандыру ұйымдарындағы бұрушылықты
қорғауды тоқтату сәуiр 1993-жылдан наурыз1994-жылға дейiн.
Құқықтық аласапыран мен әкiмшiлiк басынушылықты тоқтату сәуiр 1994-жылдан
қыркүйек 1995-жылға дейiн.
Күштi мемлекеттiк бақылаудағы сақтандыру қатынастарын өркениеттi құқықтық
реттеудi орнықтыру қазан 1995-жылдан осы уақытқа дейiн.
1995-жылғы 3-қазандағы “сақтандыру туралы” Қазақстан Республикасы
Президентiнiң жарлығы белгiлi бiр компромистiң нәтижесi болды[3]:
Ұлттық сақтандыру ұйымдарының мүдделерi қорғалды, бiрiншiден шетелдiк
сақтандыру компаниялары Қазақстанның сақтандыру нарығында жiберiлмейтiн
болды, екiншiден мiндеттi сақтандырудың барлық түрлерiн енгiзе отырып
сақтандыру алаңын ұлғайту көзделдi.
Сапалық және кепiлдiк сақтандыруға мүдделi шетелдiк инвесторларда шетелдiк
сақтандыру компаниялары немесе тiкелей Қазақстанда қамтамасыз ету
көзделедi.
Шетелдiк сақтандыру компаниялары Қазақстан нарығының ашық болуын қалады,
олар Қазақстанға ағылып келiп жатқан шетелдiк инвестиция ағынының өсуiне
қызықты.
Қазқстан Республикасы Қаржы Министiрлiгiмен Мемлекеттiк сақтандыруды
бақылау қызметi сақтандыруды мемiлекеттiк қаржы қызметiне айналдыруға
мүдделi болды, екiншiден кең көлемдi мемiлекеттiк бақылауға алуда өздерiнiң
өкiметтiк өкiлеттiгiн күшейтуге мүдделi болды[4].
Бұл барлық күштер (анығырақ айтқанда бұл күштерiң күресi) Қазақстан
Республикасында болашақта сақтандыру заңдылықтарын дамыту бағыттарын
анықтады.Қазақстандғы сақтандыру жүйелерi өздерiне бағытталып есептелген
Қазақстан кәсiпкерлерi сақтандыру мәселелерiне барынша оң көзбен қарады.
3.Сақтандыру қатынасын ұйымдастыру формалары.
3.1.Сақтандыру қатынастарының түрлерi.
Сақтандыру мiндеттiлiгiне қарай екi түрге бөлiнедi:
А) мiндеттi б) ерiктi
Обьектiсiне байланысты:Жеке және мүлiктiк болып бөлiнедi.
Мiндеттi сақтандыру заң күшiнiң талабына сай орындалып сақтандырылып
отырады. Мiндеттi сақтандыру түрлерi заң актiлерiмен белгiленедi. Мiндеттi
сақтандыру әдiстерiн мемiлекет белгiлеп оптырады.. Яғни мемiлекет мiндеттi
сақтандыру түрлерiнiң шектен тыс көбейiп кетпеуiне бақылау жүргiзiп
отырады. Мысалы: Қазақстанда мiндеттi түрде мемiлекет бюджетiнен әскери
қызметкерлер және қауiптi жұмыстарына байланысты сот, прокаратура және
кеден қызметкерлерiнiң өмiрi мен денсаулығы сақтандырылады.
Сақтандыру туралы заңда, азаматтық кодекстiң ерекше бөлiмiнде де
мiндеттi сақтандырудың түрлерi көрсетiлмеген. Тек 1992-жылдың 2-маусымында
“Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы”заңында мiндетi сақтандырудың
көп таралған түрлерi көрсетiлген. Мысалы: Жолаушыларды сақтандыру (әуе
кеңiстiгiнде,темiржол, теңiз, облыс аралық жолдар, мемiлекет аралық
автомабиль көлiктерiнде) және автомабиль көлiктерiнiң иелерiнiң
мiндеттiлiгi, жғарыда көрсетiлген екi мiндеттi сақтандыру түрлерi дүние
жүзiлiк практикада кеңiнен қолданылады.
Мемлекет тарапынан белгiленген мiндеттi сақтандыру түрiнiң iске асуы
үшiн заңдылықпен арнайы шаралар көзделген. Мысалы сақтандырушы соттық
тәртiппен шартта көрсетiлген құқыларын сақтандырушыдан талап ете алады.
Белгiлi сақтандыру түрлерiн сақтандыруға лицензия алған ұйым мiндеттi
сақтандыру заңына сәйкес сақтандыру әрекеттерiн жүргiзуге иiс.
Мiндеттi сақтандыру түрi жеке тұлғалардың яғни сақтанушылардың
құқығын қорғайды. Мысалы: жеке тұлға заң актiлерiне сәйкес мемiлекет
бюджетiнен мiндеттi сақтандырылуы тиiс болса бiрақ ол сақтандырылмаған
болса. Заңда көрсетiлген тәртiппен сқтандыру ұйымына жүктелген мiндеттi
орындатуға құқылы.
Мысалы: Сақтандырушы белгiлi үшiншi жақтағы сқтанушыны 100 000
теңгеге сақтандыруға тиiс болатын бiрақ сақтандырушы бұл тұлғаны 60 000
теңгеге ғана сақтандырған болса. Сақтандыру жағдайы болған сәтте сақтанушы
сақтандырушыдан 100 000 теңге төлеуiн талап етуге құқылы. Ал егер 60 000
теңгесiн ғана алса, соттық тәртiппен қалған 40 000 теңгесiн өндiрiп ала
алады.
Ерiктi сақтандыру – бұл сақтандыру түрi екi жақтың ерiктерi бойынша
заңда көрсетiлген тәртiп арқылы iске асырылады. Ерiктi сақтандырудың басты
реттеушi көзi болып сақтандыру кезiндегi екi жақпен келiсiлген шарт болып
табылады.
Сақтандыру обьектiсi деп – арнайы бағытталған сақтандырылуға жататын
жеке тұлғаны немесе мүлiктi айтамыз. Шетел практикасында сақтандыру
обьектiсiнiң мағынасында тәуекел , яғни бiр нәрсенi жоғалтып аламынба деген
қорқыныш түрiнде белгiленген.
Мүлiктiк сақтандыру кезiндегi сақтандыру обьектiсi болып мүлiк және
оған деген еркi жатады. Азаматтық кодекске сәйкес мүлiк мағынасында, яғни
оларға жататыны ақша ,құнды қағаздар, жеке мүлiктер, творчествалық
жетiстiктер т. б. Мүлiк қозғалатын және қозғалмайтын, бөлiнетiн және
бөлiнбейтiн болып бөлiнедi.Жылжымайтын мүлiкке жер учаскелерi, ғимараттар,
үй құрылыстары, басқада мүлiктiк комплекстер жатады. Арнайы мақсатқа
қолданылатын ешқандай шығынсыз қозғала алатын мүлiктердi қозғалатын
мүлiктер деймiз.
Бөлiнетiн мүлiк дегенiмiз – егр мүлiктiң бiр бөлiгiн бөлiп алғанда
бұл мүлiк өз функциясын жоғалтпаса бөлiнетiн мүлiк деп атаймыз.
Мүлiктi сақтандыру кезiнде көп кездесетiн тәуекелдiң бiрi:
А) мүлiктiң жарамсыз болуы . б) мүлiктiң ұрлануы.
Мүлiктi сақтандыру түрiне кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыруды
жатқызуға болады. Кәсiпкерлiк тәуекелдi сақтандыруда кәсiпкер жобалаған
кiрiстiң болмай қалуынан сақтана алады. Мысалы:банк несие алушыға 500 000
теңге несие бередi, шарт бойынша бiр жылға 50% көлемiнде, яғни несие алушы
бiр жылдан соң 750 000 теңге қайтаруы тиiс. Банк кәсiпкерлiк тәуекел
ретiнде бұл келiсiм- шартты сақтандырады. Егер шартта көрсетiлген
сақтандыру оқиғасы болса сақтандырушы сақтандырылған банкке 750 000 теңгенi
қайтаруға тиiс.
Азаматтық құқық жауапкершiлiгiн сақткандыру кезiнде адамның өмiрiне,
денсаулығына келетiн қатерден сақтандыруға тәуекел етедi.
Сақтандыру обьектiсi тәуекелi болып сақтандырушының жауапкершiлiгiнен
туындайтын екi белгiнi айтуға болады:
А) жүктелген мiндеттердi орындамауы ( шартта көрсетiлген).
Б) үшiншi жақтың әсерiнен (шартта көрсетiлген).
Бiрiншi түрiне сақтандырушының өз мiндеттерiн орындамауын айтамыз.
Азаматтық кодекстiң 349-бабына сәйкес шартта көрсетiлген мiндеттi орындамау
немесе тиiстi толық орындамау. Бұл жағдайда заңды бұзған жақ келтiрiлген
шығынды толтыруы тиiс деп көрсетiлген. Мiне сол себептен сақтандырушы өз
мiндеттерiн орындамаған жағдайда жауапкершiлiктi өз мойнына алған
сақтандыру ұйымының келтiрiлген шығыны орнын толтыру тәуекелi өседi.
Басқаша айтқанда сақтандырушы өзiнiң мiндетiн дұрыс орындамағаны үшiн
келтiрiлген шығынын төлейдi.
Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi сақтандырудың екiншi түрi шартта
көрсетлмеген сақтандырушының жауапкершiлiгiн. Азаматтық заңдылыққа сәйкес
егер бiр тұлға екiншi бiр тұлғаға зиян келтiрсе зиянды толық қайтаруға
мiндеттi. Бұл жағдайда шығынның орнын толтыру мiндеттi түрде шарт бойыншка
көрсетiлмеседе, бiр тұлғаның екiншi бiр тұлғаға келтiрген шығынының фактiсi
бойынша төленуi тиiс.
Заңды тұлғаға келтiрiлген шығын әрқашанда мүлiктiк мазмұнда болады.
Жеке тұлғаға келтiрiлген зиян мүлiктiк және жеке тұлғаға келтiрiлген залал
есебiнде болады. Мысалы. Жол оқиғасы кезiнде текқана автокөлiкке зиян келiп
қана қоймай, адамның денсаулығыда бұзылуы мүмкiн.
Транспорт иелерiнiң жауапкершiлiгi, яғни жол оқиғасы болған жағдайда
сақтанушы болып транспорт иесi болады. Келтiрiлген шығынның көлемiне
байланысты қайтарым төленедi. Себебi сақтандырушы ұйымы белгiлi бiр сомада
төленген және белгiлi бiр обьектiнi ғана шарт бойынша сақтандырады .
Жеке тұлғаны сақтандыру түрi – оған сақтанушы, өмiрi, денсаулығы,
еңбекке жарамдлығы және басқада өз мақсаттарын көздеп шартқа отырады.
Жеке сақтандыру ерiктi және мiндеттi болып келедi. Мұндай жеке
сақтндыру түрлерiне мысалы: кәсiпкер өзiнiң жұмысшыларын бақытсыз
оқиғалардан сақтандыруы мүмкiн. Мұндай сақтандыру түрлерi жүк
тасымалждаушыларды жатқызуға болады.
Обьектiлер жөнiндегi талқылауды аяқтай келе Қазақстан Республикасының
заңына сәйкес сақтандыру обьектiсi болып азматтардың немесе заңды
тұлғалардың шарт бойынша көзделген заңға қайшы келмейтiн кезкелген ынтасы
сақтандыру обьектiсi болады.
Бiрғана шектеу, яғни заң талабына сай болуы тиiс. Мысалы: сақтандыру
пәнi болып ұрлықы жолмен табылған мүлiктi сақтандыруға болмайды немесе
заңға қайшы валюта операцияларын, шартқа қарама-қайшы комерциялық тәуекелдi
сақтандыруға болмайды.
3.2. Сақтандыру қатынасының қатысушылары
Сақтандыру қатынастарының субьектiсi: сақтандырушы және
сақтанушы болады.
Сақтанушы дегенiмiз немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкi бар
және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз атынан
мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып оларды
жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды
тұлға болып табылады.
Осы берiлген анықтамаға саәйкес сақтандыру субьектiсi бола алмайды:
егер азамат кәмелет жасына толмаса және заңды тұлғалар субьектi ретiнде
тiркелмесе.
Заңды тұлғалар комерциялық және комерциялық емес болып екiге
бөлiнедi. Комерциялық емес заңды тұлғалар табыс табуды басты мақсат етiп
қоймайды және табысты мүшелерi арасында бөлмейдi. Ал комерциялық заңды
тұлғаларда басты мақсат табыс табу . Сақтандыру iсiнде заңды тұлғаларды
бөлудiң қажетi жоқ онда тек сақтандыру төлемiн төлейтiн қаржы көзiнде ғана
сұрақтар тууы мүмкiн. Егер заңды тұлғалар өз жұмыстарын мiндеттi түрде
сақтандыру керек болса жұмыс берушi бұл жағдайда қаржыландыру мәселесiн
шешу керек. Егер бұл заңды тұлға мемiлекеттiк кәсiпорын болса бюджеттен
қаржыландырылып отырады.
Қазақстан Республикасының азаматы, шетел азаматы, азаматтығы жоқ
азаматар сақтандырылушы бола алады.
Кез келген азамат туылғаннан бастап өлгенге дейiн сақтанушы бола
алады. Бiрақ азамат қабiлеттiлiгiне, жасына қарай және сақтандыру
мiндеттемесiне тек қана кәмелеттiк жасқа толған яғни 18 жастан бастап
басталады. Кәмелеттiк жасқа толмағандармен сақтандырушы келiсiм-шарты ата-
анасы, асырып алушылары арқылы жасалады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес сақтанушы сақтандырудың кез
келген түрiн, сақтандыру ұйымы өз еркiнде таңдай алады. Бұл ереже нарықтық
экономикада Республикадағы сақтандыру ұйымдарының көрсету қызметi жағынан
бәсекелестiктiң өсуiне көмектеседi.
Егер сақтандыру ұйымы жойылса жалпы ережеге сәйкес шарт
тоқтатылады.Бiрақ сақтандыру ұйымының мүлкi мұрагерлiкпен басқа тұлғаға
көшсе немесе басқа тұлға осы ұйымның мүлкiн сатып алса, бұл жағдайда шарт
тоқтатылды деп есептелмеидi, тек сақтандыру ұйымының ауысуы деп
түсiндiрiледi.
Заңды тұлғаларды қайта құрудың бiрнеше формалары бар:
Заңды тұлғалардың қосылуы, бөлiнуi,заңды тұлға құрамынан шығу.Егер заңды
тұлғалар қсылған жағдайда жауапкершiлiктiң бәрi қайта құрылған тұлғаға
жүктеледi.
Сақтандыру қатынасының екiншi бiр басты қатысушысы сақтандырушы.
Сақтандырушы дегенiмiз – сақтанушының еркiн қорғап, сақтандыру оқиғасы
болған жағдайда сақтандыру қайтарымын төлейтiн тұлға.Қазақстан
Республикасының заңдарына сйкес сақтандырушы текқана заңды тұлғалар ғана
бола алады.
Сақтандыру ұйымы төмендегiдей ұйымдастырушылық белгiлерден тұруы
тиiс:
А) Заңды тұлға болуы тиiс.
Б) Сақтандыру ұйымы ретiнде тiркелуi тиiс.
В) Сақтандыру жұмысын жүргiзу үшiн лицензиясы болуы тиiс.
Сақтандыру саласындағы даулы мәселелердiң бiрi сақтандыру ұйымы өз
қызметiнен тыс яғни комерциямен айналыса алама деген сұрақ болып отыр. Егер
комерциямен айналысса бiржағынан қосымша қор жинауға мүмкiндiк алар едi.
Бiрақ коммерциямен айналысу үлкен тәуекел, себебi коммерциялық авантюра
сақтандыру ұйымын құлдырауға алып келуi мүмкiн. Қазақстан республикасының
заңдылығымен екi бағыттыда қолданып көрген. 1992-жылы 3-шiлдеде шыққан заң
бйынша сақтандыру ұйымдарына коммерциямен айналысуға рұқсат етiлдi. Ал 1994-
жылғы 16-сәуiрде шыққан Президент жарлығы бойынша сақтандыру iсiнен басқа
нәрсемен айналысуға тыйым салынды. 1995-жылғы 3-қазанда шыққан “Сақтандыру
туралы” заңда бұл мәселе жөнiнде ешнәрсе айтылмаған, отыз жетiншi бапта
көрсетiлген сақтандыру қорының орналастыру тәртiьiнен мынадай қорытынды
шығаруға болады: Сақтандыру ұйымы коммерциямен айналыса алады, тек өзiнiң
табысымен яғни сақтандыру қорын пайдаланбай.
Қазақстан Республикасының заңдылығында мемiлекеттiк емес сақтандыру
ұйымдары тек жаупкершiлiгi шектелген серiктестiк немесе акционерлiк ұйым
ретiнде құрыла алады. Жауапкершiлiгi шектелген серiктестiк және акционерлiк
ұйым мемiлекеттiк емес коммерциялық заңды тұлғалар қатарына жатады. Яғни
бұл ұиымдар азаматтық кодекстiң 58-бабы бойынша, жарғылық қоры
құрылтайшылардың үлесiне бөлiнген коммерциялық ұйым, шаруашылық серiктестiк
деп танылады.
Коммерцияға бағытталған заңды тұлғаның басты мақсаты табыс табу болып
келедi. Бiрақ кейбiр коммерциялық емес сақтандыру ұйымдарының мақсаты табыс
табу ғана емес (мысалы, мiндеттi медициналық сақтандыру).
Сақтандыру ұйымының жарғысында: ұйымның түрi, оның мақсаты,
орналасқан жерi, басқару және қадағалау органы, ұйым мүлкiн ұйымдастыру
және кiрiстерiн үлестiретiн тәртiбi және ұйымның тоқтатылу тәртiбiнiң
ережелерi көрсетiлуi тиiс.
Шаруашылық жолдастығындағы сақтандыру ұйымының басты органы болып
жалпы жиналыс қатысушылары табылады. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң
кез-келген мүшесi қалаған уақытында ұйымнан шыға алады.Ұйымнан шыққан
азаматқа заңда көрсетiлген тәртiппен мезгiлiнде жарғылық қор есебiндегi
тиесiлi сыбағасын, пайын қайтару қажет.
Ең көп тараған сақтандыру ұйымының түрi акционерлiк ұйым боып табылады.
Кейбiр мемлекеттерде акционерлiк ұйым тек бiр ғана сақтандыру ұйымы болып
келедi, басқа сақтандыру формасын ұйымдастыруға рұқсат етпеген. Шет ел
практикасында”Акционерлiк ұйым” түсiнiгiнiң синонимi “Компания” терминi
болып келедi.
Акционерлiк ұйым бiр ғана немесе бiрнеше адамдардан құрұрылуы
мүмкiн. Акционер мүшелерi акция покеттерiне ие болады. Акционерлiк ұйым
формасы ретiнде құрылған сақтандыру ұйымының құрылтай құжаты болып құрылтай
жарғысы және шарты болады. Сақтандыру компаниясының жоғарғы органы
акционерлер жиналысы болып табылады.
Сақтандыру компаниясында акционерлер құрамынан, құрылтайшылар және
арнайы эксперттер құрамынан тұратын бақылаушы кеңес құрылуы мүмкiн.
Бақылаушы кеңес мүшелерi сақтандыру ұйымының атынан жұмыс iстеуге құқы жоқ,
тек бақылауы орган ретiнде құрылып отырады.
Республикалық мемлекеттiк сақтандыру ұйымдары үкiметтiң шемiмен
құрылып отырған. Мемлекеттiк сақтандыру ұйымы мүлiк, кiрiсi сақтандыру
ұйымының мүшелерi арасында бөлiнбейдi. Мемлекеттiк сақтандыру ұйымы кез-
келген мемлекеттiк ұйым секiлдi мемлекеттiң тапсырыстарын орындауға
бағытталған. Мемлекеттiк сақтандыру ұйымының табысы республикалық немесе
жергiлiктi бюджетке құйылып отырады. Сақтандырушының жарғылық қоры
меншiктiң түрiне қарамастан ең кемi қырық мың есептiк көрсеткiштен кем
болмауы тиiс.
Шетел заңды тұлғалары және шетел азаматтары Қазақстан Республикасы
азаматтарымен теңдей сақтандыруды пайдалана алады. Сонымен қатар шетел
азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар шетел заңды тұлғалары және олардың
филиалдары Қазақстан Республикасында тәуекелге бел буып жұмыс iстеп
жатса, Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдарында өздерiн сақтандыру
туралы заңға сәйкес сақтандыра алады. Бұл норма екi мәселенi шешедi:
бiрiншiден жерде мiндеттi сақтандыру жөнiнде айтылған, яғни шетел заңды
және жеке тұлғалары Қазақстан Республикасының заңында көрсетiлген
талаптарға сәйкес сақтандырылуы тиiс. Мысалы Қазақстан Республикасының
заңында мекемелер қызметкерлерiн қауып қатерден мiндеттi түрде сақтандыруы
тиiс. Және шетел жұмысшыларыда Қазақстанның қай жерiнде болмасын Республика
азаматтарымен теңдей сақтандырылуы тиiс. Ескертiп кететiн нәрсе яғни бұл
ереже түрi көптеген мемлекеттерде қолданылады. Екiншiден Республика
тұрғыны секiлдi шетел субъектiсiде ерiктi түрде сақтандырыла алады. Шелел
азаматы өзiе сақтандырғысы келсе мiндеттi түрде Қазастан сақтандыру
ұйымында сақтандырылуы тиiс.
Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясына шетел
сақтандырушы ұйымы сақтандырушы ретiнде қызмет көрсетуге тиым салынған.
Сонымен қатар Қазақстан шетел сақтандырушыларына өзiнiң сақтандыру рыногын
жабатын мемлекеттер қатарына жатады. Осылайша Қазақстан Республикасы
сақтандыру ұымдары бәсекелестiкткн құтылады. Бұл сала ендi дамып келе
жатқан, ендi қорын жинай бастаған ұлттық сақтандыру ұйыдарын бай ғасырлық
салты және үлкен тәжрибесi бар шетел компанияларынан қорғау едi.
1995-жылы сақтандыру туралы заңы бойынша Республикалық сақтандыру нарығы
шетел сақтандырушы ұйымдарына жарым жартылай ашылған едi . Бiрақ шетел
инвесторларының жарғылыққордағы үлесi 50%-дан аспауы керек делiнген. Ол
дегенiмiз Қазақстан жағымен бiрлескен ұйым . Мемiлекет өз сақтандырушыларын
бәсекеден сақтау үшiн дүние жүзiлiк сақтандыру нарығынағы қайта сақтандыру
iсiн пайдалану арқылы бәсекелестiк мәселесiн шешедi. Бұл жағдайда
сақтандыру конституциясы: Қазақстандық сақтандырушы ұйымы-сақтандырушы,
шетел сақтандыру ұйымы-қайта сақтандырушы болып келедi. Шетел ұйымдары
қайта сақтандыру iсiн тек қана өздерiнiң филиалдары арқылы жүргiзе алады.
Сақтандыру қатынасының қатысушыларына сақтандырылған тұлға, пайда табушы
және сақтандыру процесiнiң ерекше фигуралары сақтандыру агентi және
сақтандыру брокерi жатады.
Қауiпсiздендiрiлген тұлға — сақтандыру қатынасы арқылы тұлғаның ынтасы
сақтандыру обьектiсi болып келген қатынасы, яғни өз ынтасын сақтандырған
тұлға. Көбiнесе сақтандырушы өз ынтасын сақтандырмай басқа тұлғаны
сақтандырады. Заңды көзқараспен сақтандыру мiндетi ерiктi болады және
мүлiктiк жеке болып бөлiнедi.
Жеке сақтандыруда үшiншi жақтың обьектiсi оның өмiрi, денсаулығы, еңбекке
қабiлеттiлiгi және басқада ынталары болуы мүмкiн. Үшiншi жақты сақтандыру
сақтанушының есебiнен жүргiзiледi. Мысалы автотранспорт мекемесi
жүргiзушiлерiн азаматтық құқық қатынасына сәйкес сақтандырады яғни үшiншi
жаққа транспорт мекемесiнiң жүргiзушiлерiмен келтiрiлген шығын үшiн басқа
тұлғаны сақтандырады. Мұнда транспорт мекемесi –сақтандырушы обьектiсi-
жүргiзушiнiң келтiрген шығыны үшiн жауапкершiлiгi яғни транспорт құралдарын
пайдалану кезiнде үшiншi жаққа келтiрiлген зияны, сақтандыру оқиғасы болып-
жол оқиғасы кезiнде үшiншi жаққа келтiрiлген мүлкiне немесе денсаулығына
келтiрiлген залал болады.
Практикада үшiншi жақтың пайдасына сақтандыру көптеп кездеседi. Шетел
мемiлекеттерiнде жолаушыларды тасымалдайтын авия компаниялар жолаушыларды
мiндеттi түрде сақтандырады, авия компания сақтанушы болса, жолаушылар-
қауiпсiздендiрiлген болып табылады.
Қазақстанда мiндеттi сақтандыру түрлерiне ұйымдардың, кәсiп орындардың өз
қызметкерлерiн сақтандыруы мысалы әскери қызметкерлер немесе жұмыстары
денсаулығына, өмiрiне қауiп туғызса мiндеттi түрде сақтандырылады. Мiндеттi
сақтандыру түрiнде қауiпсiздендiрiлгендерге мыналар жатады:
-- Судья, прокурор, тергеушi, сот орындаушысы
-- әскери қызметкерлер(шекара ,iшкi әскер,республикалық гвардия әскерлерi)
-- Iшкi iстер органының жедел iздестiру оперативтi топ мүшелерi және т.б.
-- Салық және кеден қызметкерлерi.
Бұл сақтандырулар мемiлекеттiк сақтандыру қатарына жатып,Республикалық
бюджет тарапынан сақтандырылады. Жоғарыда көрсетiлген қызметкерлердiң
сақтандыру оқиғасы болып мыналар саналады:
Жұмыс уақытысында қайтыс болуы немесе жұмыс бабында дене жарақатын
алғаны үшiн, жұмыс бабының нәтижесiнде ауруға шалдықса.
Жұмыс бабында ауыр дене жарақатын алып кәсiби қызметпен айналыса алмаса
Жұмыс бабында жеңiл дене жарақатын алса.
Осы сақтандыру оқиғалары болса арнайы төлемдер төленiп отырады,егер әскери
қызметкерлер мүгедектiк алған жағдайда оларға бiржолғысақтандыру төлемдерi
төленедi.
1-топ мүгедегi үшiн – 5жыл ақшалай қамтамасыз етiледi,
2-топ мүгедегi үшiн 3-жыл ақшалай қамтамасыз етiледi,
3-топ мүгедегi үшiн 1- жыл ақшалай қамтамасыз етiледi,
Iшкi iстер қызметкерлерi қайтыс болған жағдайда еңсоңғы iстеген қызмет
дәрежесiне сәйкес 10-жылдық ақшалай жәрдемақы берiледi.
Кейбiр жеке сақтандыру түрлерi қайтарымды жиналған ақша қатарына жатады.
Олардың қатарына мсалы:ата-анасының балаларын бақытсыздық жағдайларынан
сақтандыруын айтуға болалы бұл жағдайдағы сақтандыру оқиғасы шарт бойынша
егер бала 18 жасқа толса немесе некеге отырса төлем қайтарылады.
Сақтандыру қатынасының тағы бiр қатысушысы—пайда табушы болуы мүмкiн.Егер
жеке сақтандыру кезiнде азамат өз өмiрiн сақтандырса пайда табушыны
белгiлейдi.Пайда табушы болып әйелi, баласы немесе жақын туыстары бола
алады.
Тауарды сақтандыру кезiнде тауар жiберушi тауарды сақтандырып пайда табушы
ретiнде тауарды қабылдап алушыны тағайындауы тиiс.Пайда табушыны тағайындау
бiздiң елiмiзде банкалық кредит операциясы кезiнде кеңiнен қолданылады.яғни
банк берген судаларын сақтандырып отырған.Пайда табушының пайдасына
сақтандырылатын сақтандыру түрi кепiлге қойылған мүлiк болып табылады.
Сақтандыру оқиғасы болған жағдайда кепiл берушi кепiлге қойған мүлкiн алмай
банкiден алған кредит сомасын жаба алады.Егер кепiлге қойған мүлiк сомасы
кредит сомасынан кем болса,үш банкiлiк күн iшiнде кепiлдiгi мүлiкпен кредит
арасындағы айырмашылықты төлеуге тиiстi.
Сақтандыру агентi—сақтандырушының тапсырмасымен , оның атынан
сақтандырушының шартқа отыратын және келiсiм жүргiзетiн заңды және жеке
тұлға. Сақтандыру агентi сақтандырушының өкiлi болдып табылады. Яғни өкiл
арқылы жасалған мәмiле сақтандырушының өзiнiң жасаған мәмiлесiндей болады.
Өкiл арқылы жасалған шартты орындау кезiнде (мысалы,сақтандыру төлемiн
төлегенде) сақтандыру агентiн шарт жасаған кезде кемшiлiктер жiберген деп
кiнәламауы тиiс.
Кәсiпкерлiк шарт жасасқан кезде олардың атынан үнемi және дербес өкiлдiк
етушi адам (комерциялық өкiл) өкiлдiң өкiлеттiлiгi көрсетiлетiн жазбаша
шарт негiзiнде, ал көрсетiлмеген жағдайда сенiмхат негiзiнде әрекет
жасайды. Сақтандыру агентiне сенiмхат үш жыл мерзiмге ғана берiледi.
Сенiмхат берген сақтандырушы кез-келген уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz