Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің экономикалық мәні және маңыздылығы
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Салықтардың қызметі және жіктелуі, элементтері, механизмі. . . . . .7
1.2 Қазақстан Республикасының Салық қызметінің құрылымы
және мәртебесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҢ ФИСКАЛДЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ МЕХАНИЗМІ
1.3 Мемлекеттік бюджетте салықтың атқаратын ролі. . . . . . . . . . . . . . . 50
1.4 Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің заңмен қамтамасыз етілуі және оның орындалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТІНДЕГІ САЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖОСПАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
3.1 Салықтық ставка . мемлекеттің фискалды саясатының негізгі элементтерінің бірі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша салық түсімдерінің көрсеткіштері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
3.3 Фискалды саясаттың мақсаты . салық түсімдерін көбейтуді мүлікті жария ету және салықтық есеп беруді электронды түрде тапсыру процесін бақылау арқылы жүзеге асыру . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Салықтардың қызметі және жіктелуі, элементтері, механизмі. . . . . .7
1.2 Қазақстан Республикасының Салық қызметінің құрылымы
және мәртебесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҢ ФИСКАЛДЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ МЕХАНИЗМІ
1.3 Мемлекеттік бюджетте салықтың атқаратын ролі. . . . . . . . . . . . . . . 50
1.4 Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің заңмен қамтамасыз етілуі және оның орындалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТІНДЕГІ САЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖОСПАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
3.1 Салықтық ставка . мемлекеттің фискалды саясатының негізгі элементтерінің бірі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша салық түсімдерінің көрсеткіштері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
3.3 Фискалды саясаттың мақсаты . салық түсімдерін көбейтуді мүлікті жария ету және салықтық есеп беруді электронды түрде тапсыру процесін бақылау арқылы жүзеге асыру . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
КІРІСПЕ
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алына-тын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екен-дігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың мазмұны мынадай:
Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады;
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
Салық – ақшалай нысанда төленеді;
Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
Салық – баламасыз сипатта болады;
Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыздан) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушіден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын анықтайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алына-тын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екен-дігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың мазмұны мынадай:
Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады.
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады;
Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
Салық – ақшалай нысанда төленеді;
Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
Салық – баламасыз сипатта болады;
Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыздан) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушіден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын анықтайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. А.Д. Үмбетәлиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу» Алматы «Экономика» 2006 жыл
2. Ермекбаев «Жалпы мемлекеттік салықтар» Оқу құралы, Алматы «Экономика» 1997жыл
3. Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова «Макроэкономика» Алматы «Экономика» 2003 жыл
4. Қ.Қ Ілиясов, С. Құлпыбаев «Қаржы» Алматы – 2005 жыл
5. Интыкбаева С.Ж. «Фискальная политика и ее роль в обеспечении устоичивого развития экономики Казахстана» Алматы – 2002 год 188 с.
6. Қазақстан Республикасының Салық кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Алматы - 2004жыл
7. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салық кодексі) жасалған өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2005 жылы 1 қаңтар
8. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салық кодексі) жасалған өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2006 жылы 1 қаңтар
9. Керімбек Ғ. Е. «Салық және салық салу» әдістемелік оқу құралы. Шымкент – 2004 жыл
10. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы – 2002 жыл
11. Статистический ежегодник 2006 год. Алматы
12. Статистический ежегодник 2007 год. Алматы
13. «Экономика негіздері» (мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту) №6 (18) 2006 жыл. Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал. Байсенгирова А. «Салық жүйесі» 20 бет
14. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі
15. «Экономика негіздері» (мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту) № 2 (14) 2006 жыл Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал. Бильдебаева А. «Налоговые ставки – важный элемент фискальной политики» «Оңтүстік Қазақстан» 22-бет
16. «Бухгалтерлік бюллетені» № 34, тамыз - 2006 жыл
17. Қазақстан Республикасының Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы
18. «Бухгалтерлік бюллетені» № 22, мамыр – 2005 жыл
19. «Бухгалтерлік бюллетені» № 36, қыркүйек 2005 жыл
20. «Отчет об исполнении Южно-Казахстанского областного бюджета за 9 месяцев 2006 года» «Южный Казахстан» № 124 (18,195) 20 октября 2006 года.
21. «Мемлекеттік бюджет пен облыс бюджетінің Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы нұсқаулық: [Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің 2004 жылғы 8 желтоқсандағы № 432 бұйрығымен бекітілген]. Нормативтік құқықтық актілер бюллетені № 1 – 198 бет 2006 жыл
22. Тәжіяков Б. «Міндет – бюджетке кірістерді барынша жұмылдыру» (Салық төлемі туралы) Қаржы қаражат № 12-3 бет 1997 жыл
1. А.Д. Үмбетәлиев, Ғ.Е. Керімбек «Салық және салық салу» Алматы «Экономика» 2006 жыл
2. Ермекбаев «Жалпы мемлекеттік салықтар» Оқу құралы, Алматы «Экономика» 1997жыл
3. Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанова «Макроэкономика» Алматы «Экономика» 2003 жыл
4. Қ.Қ Ілиясов, С. Құлпыбаев «Қаржы» Алматы – 2005 жыл
5. Интыкбаева С.Ж. «Фискальная политика и ее роль в обеспечении устоичивого развития экономики Казахстана» Алматы – 2002 год 188 с.
6. Қазақстан Республикасының Салық кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Алматы - 2004жыл
7. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салық кодексі) жасалған өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2005 жылы 1 қаңтар
8. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салық кодексі) жасалған өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2006 жылы 1 қаңтар
9. Керімбек Ғ. Е. «Салық және салық салу» әдістемелік оқу құралы. Шымкент – 2004 жыл
10. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» Алматы – 2002 жыл
11. Статистический ежегодник 2006 год. Алматы
12. Статистический ежегодник 2007 год. Алматы
13. «Экономика негіздері» (мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту) №6 (18) 2006 жыл. Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал. Байсенгирова А. «Салық жүйесі» 20 бет
14. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі
15. «Экономика негіздері» (мектепте, колледжде және ЖОО-да оқыту) № 2 (14) 2006 жыл Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал. Бильдебаева А. «Налоговые ставки – важный элемент фискальной политики» «Оңтүстік Қазақстан» 22-бет
16. «Бухгалтерлік бюллетені» № 34, тамыз - 2006 жыл
17. Қазақстан Республикасының Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы
18. «Бухгалтерлік бюллетені» № 22, мамыр – 2005 жыл
19. «Бухгалтерлік бюллетені» № 36, қыркүйек 2005 жыл
20. «Отчет об исполнении Южно-Казахстанского областного бюджета за 9 месяцев 2006 года» «Южный Казахстан» № 124 (18,195) 20 октября 2006 года.
21. «Мемлекеттік бюджет пен облыс бюджетінің Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы нұсқаулық: [Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің 2004 жылғы 8 желтоқсандағы № 432 бұйрығымен бекітілген]. Нормативтік құқықтық актілер бюллетені № 1 – 198 бет 2006 жыл
22. Тәжіяков Б. «Міндет – бюджетке кірістерді барынша жұмылдыру» (Салық төлемі туралы) Қаржы қаражат № 12-3 бет 1997 жыл
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1. Салықтардың қызметі және жіктелуі, элементтері, механизмі. . . . . .7
2. Қазақстан Республикасының Салық қызметінің құрылымы
және мәртебесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҢ ФИСКАЛДЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ
ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ МЕХАНИЗМІ
3. Мемлекеттік бюджетте салықтың атқаратын ролі. . . . . . . . . . . . . .
. 50
4. Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің заңмен қамтамасыз етілуі және
оның орындалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 57
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТІНДЕГІ САЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК
ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖОСПАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
3.1 Салықтық ставка – мемлекеттің фискалды саясатының негізгі
элементтерінің бірі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша салық түсімдерінің
көрсеткіштері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
3.3 Фискалды саясаттың мақсаты – салық түсімдерін көбейтуді мүлікті жария
ету және салықтық есеп беруді электронды түрде тапсыру процесін бақылау
арқылы жүзеге асыру . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 90
КІРІСПЕ
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен
және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ)
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алына-тын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы
жүйе екен-дігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек.
Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік,
мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады
(салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және
белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың мазмұны мынадай:
➢ Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
➢ Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
➢ Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
➢ Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады;
➢ Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
➢ Салық – ақшалай нысанда төленеді;
➢ Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
➢ Салық – баламасыз сипатта болады;
➢ Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
➢ Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде қатынасы бөлуші сипатта
болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни
салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыздан)
айырмашылығы:
➢ Біріншіден, ақша салық төлеушіден мемлекетке қарай қозғалады;
➢ Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады
(қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді,
яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын анықтайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық төлеуге міндетті болады. Бұл процесс салық
төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айырылғанға дейін жалғасын таба
береді.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1. Салықтардың қызметі және жіктелуі, элементтері, механизмі
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мем-
лекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылы-мының
өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық ма-
ңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқа-ратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет
арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу
жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына
ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өнді-
рістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын кіші кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет
атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз экономикалық
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс
жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық
төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 про-
центінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
мөлшері аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті
мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі.
Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілердің табысының бір
бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімді салықтардың алатын үлес бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын бегілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың мынадай нышаны, белгілері бойынша
топтастырамыз немесе жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объетісіне қарай салықтар тікелей және жанама
салықтар болып жіктеледі .
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе
мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- занды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа.
- жанама салықтар – тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады;
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы
төлейді.Тауар немесе қымет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс
жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, тағы
басқа.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалынады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құруға жұмсалады.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне
қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3) көлік құралдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым;
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар;
6) аукционда сатудан алынатын алым.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар
кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы,
мүлік салығы, тағы басқа.
Ал тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынын төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және
акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы
және дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады.
Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен
жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен
алынатын табысынының мөлшеріне байланысты алынады.Оларға заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап
айтқанда:
➢ салықты – мемлекеттік немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
➢ салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
➢ салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
➢ салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
➢ салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
➢ салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы
жоқ. Салық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық – осы
белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарына салықты былайша
қарастырады:
➢ біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
➢ екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-құқықтық
актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
➢ үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Нормативті актілерді шығару мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы
негізгі әдісі болып табылады. Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет
шығарған нормативті акт қабылданады. Салық элементтері және салық салудың
шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге
асырылады.
3.Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін
түрде келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық суверенитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағында кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
➢ бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
➢ екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір
бөлігін мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
➢ үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда салықтарды салық төлеушілердің еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды.
Салықтың жиналатын орындары:
➢ нарықтарда;
➢ сатушы мен сатып алушылардан;
➢ үй шаруашылығынан;
➢ табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
➢ салық түрлері;
➢ салық ставкалары;
➢ салық жеңілдіктері;
➢ салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
➢ елеулі салық ауыртпалығы;
➢ салық заңының айқынсыздығы;
➢ субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы;
➢ салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы – салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен
ұлттық өнімге қатынас ретінде анықталған қөрсеткіш.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызмет атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл – қазыналық.
Мемлекет қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі – түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі – бақылау (реттеу)
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екендігі даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді,
соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімдігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі – қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақытысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе - теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті – бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына
жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты – мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері
атап көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы
қызметінің көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық
субъектілерінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін,
төмен пайызды салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңарту, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдері мен қатар салықтық
емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер – Қазақстан Республикасының Салық кодексіне
белгіленген, негізгі капиталды, гаранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салық теориясы – салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі – салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін
жеңілдік.
Салық режимі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен,
кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық
төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке
тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті
кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы
және тағыда басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттік,
теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған
салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе
пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және
кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық
саясатының бағыттары бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
➢ төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
➢ декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда көрсеткен
табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып анықталады;
➢ кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап
өтетін болсақ:
➢ жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
➢ заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық
салық деп те аталады);
➢ мұра мен сыйға салынатын салық;
➢ қосылған құнға салынатын салық ;
➢ тұтыну салығы;
➢ әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
➢ айналымға салынатын салық;
➢ мүлік салығы;
➢ жер салығы;
➢ көлік салығы және басқа да.
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей және
жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Объектінің экономикалық белгілері бойынша: тұтынуға және табысқа
салынатын салықтар;
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және кемімелі
салық;
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органға қарай: республикалық және жергілікті салық;
6. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
7. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
8. Салық субъектілеріне қарай: заңды және жеке тұлғалардың салықтары;
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша: қызметақылы және
қызметақысыз салықтар;
11. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті
және пассивті салық;
12. Салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты: үлестірме
және санды салықтар;
13. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар;
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
➢ тікелей салық;
➢ жанама салық.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік
салығы.
Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі
күні міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір
жұмыс атқарады, табыс табады, мүлік алады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан
өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарларды соңғы тұтынушы – азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасына
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар
– тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке
үстеме түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
➢ әмбебап жанама салықтар;
➢ жеке жанама салықтар;
➢ қазыналық монополия;
➢ кедендік баж.
1. Әмбебап жанама салықтар.
Бұл берілген жаңалықтарды қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс,
қызмет) алынады. Мәселен айналым салығы, сатып алуға салынатын салық және
қосылған құнға салынатын салық.
Айналым салығы (әмбебап акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз
түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және
Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінрек әлемнің көптеген
мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.
Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері
болып табылады. Көтерме сауда орындарына тауарды өткізу кезіндегі айналымға
салық салынады. Бұл салық түрін Ресей, АҚШ-тың көптеген штаттары, Канада
провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданылып келеді. Салық салу
объектісі – тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.
Сатуға салынатын салық тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде
ставка бойынша жүзеге асады.
Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның
ішінде Еуропалық экономикалық одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық
қолданылады.
2. Жеке жанама салықтар.
Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық акциз деп
аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып
келеді.
3. Қазыналық монополиялық салықтар.
Мұнда тауарлардың басым бөлігі мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың
бағасын да мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және
өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары
шегерілген сомаға салық салынады.
Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:
➢ біріншіден, тікелей салық төлеушілер сияқты, жанама салықтарда заңды
тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлуші болып табылады. Бірақ, бұл
жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады.
Тауарды тұтынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші
ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен
келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша
қатынастары болып саналады;
➢ екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде – сатушының жалпы
табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық
төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің
меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.
Тікелей және жанама салықтардың салық салу объектілеріне және басқа
да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:
➢ бірінші, салық объектісі мен салық бұйымына байланысты. Жанама
салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады.
Мәселен, қосылған құн салығында салық объектісі ретінде нақты
өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы - өткізуден түскен түсім, немесе
баламалы қосылған құн. Ал, акциз салығында салық объектісі ретінде –
нақты өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны.
Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде – меншік
құқықтары ( шаруашылық иеліктері), ал, салық бұйымы – ақша түріндегі
мүліктері ( жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер
учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);
➢ екінші, салықты төлеу көздерінің қалыптасуына орай. Жанама салықтар
кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді.
Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде,
сонымен қатар түсімнің құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.
Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен
жасалады.
4. Кедендік баж.
Бұл - мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан
өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын
ақшалай төлемдері.
2. Нақты және дербес салықтар:
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, real - мүлік) – мүлікке
салынатын салықты айтамыз.
Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгілеріне қарап алынады,
яғни салық салуда салық объектісі назарға алынады.
Нақты салықтарға қатыстылар:
➢ мүлік салығы;
➢ көлік құралдары салығы;
➢ жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп – салық төлеушілердің
табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.
Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің
қаржылық жағдайы да ескеріледі.
Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
➢ корпорациялық табыс салығы;
➢ жеке табыс салығы;
➢ жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
➢ әлеуметтік салық.
Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің
нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып
олардың алған ақша қаражаттары саналады.
Сонымен қатар дербес салықтар салық төлушілердің табыстылығын
есептеуге де көмектеседі. Бірақ, мұнда салық төлеушілердің салық салынатын
объектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын
табыстарының орта есебі есепке алынады.
Нақты салықтар мемлекет үшін тиімді болып саналады, яғни жеке
салықтарға қарағанда төлемді өндіріп алу және бақылау оңайға соғады.
Мәселен, тапқан табыстарды әр түрлі бухгалтерлік жымқырулар арқылы, немесе
қолма-қол ақша қаражаттарымен жасалған операцияларды есепке алмау жолымен
(черная нала) жасыруға болады. Ал, енді салық салынатын тұрғын үйді еш
жерге жасыра да, тығып қоя да алмайсың.
3. Сонымен бірге салықтарды объектінің экономикалық белгілері бойынша
былайша бөлуге болады:
➢ тұтынуға салынатын салықтар;
➢ табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық – мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет
көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.
Табысқа салынатын салық – салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша:
➢ үйлесімді салық – табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері өзгеріссіз
қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады.
Мысалы: корпорациялық табыс салығы 30%, қосылған құн салығы 15%.
➢ үдемелі салық – салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады,
мәселен жеке табыс салығын алуға болады 5-20%.
➢ кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады. Мұндай
салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ. Кейбір
мемлекеттерде салық төлеуді ынталандыру мақсатында жиі қолданады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органға қарай:
➢ жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
➢ жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
➢ салықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
➢ аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын
кім анықтайды;
➢ салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық және
жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық бюджетке, жергілікті
салықтар жергілікті бюджетке түседі;
➢ қай бюджеттің табысы болып саналады.
Қазақстан Республикасында салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті
болып бөлінуі 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығына
сәйкес жүзеге асырылды. Сол кезде 5 мемлекеттік және 6 жергілікті салықтар
болды.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
2. Қосылған құнға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы.
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.
3. Көлік құралдарына салынатын салық.
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым.
5. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.
6. Аукциондардан алынатын алым.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетке түсетін
салықтар, салықтық емес түсімдер және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түрлеріне тоқталайық.
1) Республикалық бюджетке түсетін салықтар, салықтық емес түсімдер және
басқа да міндетті төлемдердің түрлері.
1.1.Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1. Корпорациялық табыс салығы;
2. Қосылған құн салығы, соның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында
өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге
және Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауарларға қосылған
құн салығы;
3. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының
аумағына импортталатын тауарларға акциздер;
4. Газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5. Үстеме пайдаға салынатын салық;
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға рента салығы;
7. Бонустар;
8. Роялти;
9. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттар бойынша өнімді бөлу
жөніндегі үлесі;
10. Жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы
автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым;
11. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
12. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелері мемлекеттік тіркегені
үшін алынатын алым;
13. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
14. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
15. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
16. Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төленетін
төлем;
17. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
18. Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
19. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
20. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
21. Республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекті) жарнаманы орналастырғаны үшін
төленетін төлем;
22. Әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;
23. Кеден бақылауы және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсім;
24. Отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баждар;
25. Консулдық алым;
26. Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес, Қазақстан
Республикасында жасалған ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил
қойғаны үшін мемелекеттік баж;
27. Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін
бергені үшін мемлекеттік баж;
28. Жүргізуші куәліктерін бергені үшін мемелекеттік баж;
29. Көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктерін бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж;
30. Мемлекеттік тіркеу нөмерінің белгілерін куәліктерін бергені үшін
мемлекеттік баж;
31. Мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет
жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж.
1.2.Республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер:
1) республикалық меншіктен алынатын кірістер:
➢ республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысы бөлігінің
түсімдері;
➢ Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің таза табысы бөлігінің түсімдері;
➢ республикалық меншіктегі мемлекеттік акциялар пакеттеріне дивидендтер;
➢ республикалық меншіктегі заңды тұлғаларға қатысу үлестеріне кірістер;
➢ республикалық меншіктегі мүлікті жалға беруден алынатын кірістер;
➢ екінші деңгейдегі банктердің шоттарында мемлекеттік сыртқы қарыздардың
қаражатын орналастырғаны үшін және Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері бойынша
сыйақылар;
➢ республикалық бюджеттен берілген нисиелер бойынша сыйақылар;
➢ қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер;
➢ республикалық меншіктен түсетін басқа да кірістер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін түсімдері;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін ақша
түсімдері;
4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің бюджетінен қамтылатын және қаржыландырылатын
мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп
алулар;
5) республикалық бюджетке түсетін салықтық емес басқа да түсімдер.
1.3. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер:
1) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге
бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетін ақша;
3) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
1.4. Республикалық бюджетке ресми трансферттердің түсімдері:
1) облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінен түсетін ресми трансферттер;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке түсетін
нысаналы трансферттер.
1.5. Республикалық бюджеттен берілген несиелерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық меншіктегі қаржы активтерін сатудан, үкіметтік қарыздардан
түсетін түсімдер.
2) Жергілікті бюджетке түсетін салықтар, салықтық емес түсімдер және басқа
да төлемдер.
Жергілікті салықтар деп жергілікті бюджетке түсетін салықтарды айтамыз.
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
1. Облыстық бюджетке түсетін түсімдер.
1.1. Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) облыстық мәслихат белгіленген кірістерді бөлу нормативтері бойынша жеке
табыс салығы;
2) облыстық мәслихат белгіленген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салығы;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;
4) облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы жүріп
өткені үшін алынатын алым;
5) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1. Салықтардың қызметі және жіктелуі, элементтері, механизмі. . . . . .7
2. Қазақстан Республикасының Салық қызметінің құрылымы
және мәртебесі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫҢ ФИСКАЛДЫ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ
ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ МЕХАНИЗМІ
3. Мемлекеттік бюджетте салықтың атқаратын ролі. . . . . . . . . . . . . .
. 50
4. Қазақстан Республикасының Салық жүйесінің заңмен қамтамасыз етілуі және
оның орындалуы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 57
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БЮДЖЕТІНДЕГІ САЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК
ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖОСПАРЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫ
3.1 Салықтық ставка – мемлекеттің фискалды саясатының негізгі
элементтерінің бірі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша салық түсімдерінің
көрсеткіштері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
3.3 Фискалды саясаттың мақсаты – салық түсімдерін көбейтуді мүлікті жария
ету және салықтық есеп беруді электронды түрде тапсыру процесін бақылау
арқылы жүзеге асыру . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 90
КІРІСПЕ
Салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен
және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ)
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алына-тын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы
жүйе екен-дігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек.
Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік,
мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады
(салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және
белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салықтардың мазмұны мынадай:
➢ Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
➢ Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
➢ Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
➢ Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады;
➢ Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
➢ Салық – ақшалай нысанда төленеді;
➢ Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
➢ Салық – баламасыз сипатта болады;
➢ Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
➢ Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады;
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде қатынасы бөлуші сипатта
болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни
салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыздан)
айырмашылығы:
➢ Біріншіден, ақша салық төлеушіден мемлекетке қарай қозғалады;
➢ Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады
(қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді,
яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын анықтайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық төлеуге міндетті болады. Бұл процесс салық
төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айырылғанға дейін жалғасын таба
береді.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1. Салықтардың қызметі және жіктелуі, элементтері, механизмі
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мем-
лекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылы-мының
өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық ма-
ңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқа-ратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет
арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу
жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына
ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өнді-
рістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын кіші кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет
атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз экономикалық
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс
жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық
төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және
мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 про-
центінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті
мөлшері аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті
мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі.
Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілердің табысының бір
бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі
жалпы өнімді салықтардың алатын үлес бойынша Қазақстан Республикасының ішкі
өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл
экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет
мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын бегілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың мынадай нышаны, белгілері бойынша
топтастырамыз немесе жіктейміз:
1) салық салу объектісіне байланысты;
2) қолданылуына қарай;
3) салық салу органына байланысты;
4) экономикалық ерекшелігіне байланысты;
5) салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объетісіне қарай салықтар тікелей және жанама
салықтар болып жіктеледі .
Тікелей салықтар жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе
мүлікке салынады.
Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:
- занды және жеке тұлғалардың табысына салынатын салық;
- мүлік салығы;
- жер салығы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларға салынатын салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемі;
- көлік құралдарына салынатын салық және тағы басқа.
- жанама салықтар – тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны
арқылы алынады.
Жанама салықтарға мына салықтар жатады;
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер;
- баж салығы.
Жанама салықтарды сатушы емес сатып алушы, яғни тұтынушы
төлейді.Тауар немесе қымет бағасына алдын ала салық енгізілмегендіктен, іс
жүзінде оны бюджетке сатушы аударады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай
салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң ешқандай дербессіз жалпы мақсатта
жұмсалады.
Жалпы салықтарға жататын салықтар: заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, тағы
басқа.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын ала белгіленген міндеттер
бойынша, нақтылы шараларға жұмсалынады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын
салық. Бұл салықтар жол қорын құруға жұмсалады.
Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне
қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Жалпы мемлекеттік салықтарға мына салықтар жатады:
1) заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;
2) қосылған құнға салынатын салық;
3) акциздер;
4) бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларға салынатын салық;
5) жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1) жер салығы;
2) заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
3) көлік құралдарына салынатын салық;
4) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым;
5) жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқы үшін алынатын алымдар;
6) аукционда сатудан алынатын алым.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және
тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар
кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы,
мүлік салығы, тағы басқа.
Ал тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар
немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынын төлейді.
Тұтынуға салынатын салыққа қосылған құнға салынатын салық және
акциздер жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы
және дербес салықтар болып жіктеледі.
Нақтылы салықтар – салық төлеушінің салық салу объектісінен алынатын
табысының мөлшеріне байланысты емес, яғни салық төлеушінің мүлкінің сыртқы
белгісіне қарай алынады.
Оларға жер салығы, мүлік салығы, бағалы қағаздармен
жүргізілетін операцияларға салынатын салықтар жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен
алынатын табысынының мөлшеріне байланысты алынады.Оларға заңды және жеке
тұлғалардан алынатын табыс салығы жатады.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап
айтқанда:
➢ салықты – мемлекеттік немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
➢ салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
➢ салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
➢ салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
➢ салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
➢ салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы
жоқ. Салық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық – осы
белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарына салықты былайша
қарастырады:
➢ біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте
алады;
➢ екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-құқықтық
актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
➢ үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Нормативті актілерді шығару мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы
негізгі әдісі болып табылады. Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет
шығарған нормативті акт қабылданады. Салық элементтері және салық салудың
шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге
асырылады.
3.Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін
түрде келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық суверенитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағында кейбір
салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу объектілерін
белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
➢ бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
➢ екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір
бөлігін мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
➢ үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда салықтарды салық төлеушілердің еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды.
Салықтың жиналатын орындары:
➢ нарықтарда;
➢ сатушы мен сатып алушылардан;
➢ үй шаруашылығынан;
➢ табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
➢ салық түрлері;
➢ салық ставкалары;
➢ салық жеңілдіктері;
➢ салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
➢ елеулі салық ауыртпалығы;
➢ салық заңының айқынсыздығы;
➢ субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы;
➢ салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы – салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен
ұлттық өнімге қатынас ретінде анықталған қөрсеткіш.
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызмет атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл – қазыналық.
Мемлекет қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық
төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен
төлеу мерзімін белгілейді. Салықтардың қазыналық қызметі – түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеттің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі – бақылау (реттеу)
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екендігі даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді,
соған сәйкес өз қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімдігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі – қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз уақытысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық
және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады,
әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
әлеуметтік тепе - теңдікті ұстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті – бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына
жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты – мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып,
елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері
атап көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы
қызметінің көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық
субъектілерінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін,
төмен пайызды салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңарту, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдері мен қатар салықтық
емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер – Қазақстан Республикасының Салық кодексіне
белгіленген, негізгі капиталды, гаранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салық теориясы – салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі – салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін
жеңілдік.
Салық режимі – салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен,
кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық
төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке
тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті
кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы
және тағыда басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттік,
теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған
салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе
пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және
кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық
саясатының бағыттары бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салық алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
➢ төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде ұсталып қалады;
➢ декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің декларацияда көрсеткен
табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып анықталады;
➢ кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан түсетін
табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады).
Ал енді көптеген елдерде қолданылатын салықтарға жататындарды атап
өтетін болсақ:
➢ жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мемлекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
➢ заңды тұлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық (корпорациялық
салық деп те аталады);
➢ мұра мен сыйға салынатын салық;
➢ қосылған құнға салынатын салық ;
➢ тұтыну салығы;
➢ әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
➢ айналымға салынатын салық;
➢ мүлік салығы;
➢ жер салығы;
➢ көлік салығы және басқа да.
Салықтар бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салық салу объектісі бойынша: тікелей және
жанама салық;
2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар;
3. Объектінің экономикалық белгілері бойынша: тұтынуға және табысқа
салынатын салықтар;
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша: үйлесімді, үдемелі және кемімелі
салық;
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органға қарай: республикалық және жергілікті салық;
6. Пайдалану ретіне қарай: жалпы және мақсатты салықтар;
7. Салықтарды төлеуге байланысты: заттай және ақшалай салықтар;
8. Салық субъектілеріне қарай: заңды және жеке тұлғалардың салықтары;
9. Салықтардың қолданылу қызметтеріне орай: жай және төтенше салықтар;
10. Салықты есептеу және төлеу субъектісі бойынша: қызметақылы және
қызметақысыз салықтар;
11. Салық базасының пайда болуы және салықты төлеу көзіне қарай: активті
және пассивті салық;
12. Салықтарды салық төлеушілердің арасында бөлуге байланысты: үлестірме
және санды салықтар;
13. Салықтардың төленуіне қарай: тұрақты және біржолғы салықтар;
1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:
➢ тікелей салық;
➢ жанама салық.
Тікелей салық – тікелей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады.
Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер
қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салық, жер салығы, мүлік
салығы.
Мәселен, жеке тұлғалар бүгін салық төлеуші болмаса да, ол ертеңгі
күні міндетті түрде салық төлеуші болып табылады. Себебі ол белгілі бір
жұмыс атқарады, табыс табады, мүлік алады.
Жанама салық – тауар бағасына қосылады және тауар сатқанда тұтынушылардан
өндіріп алынады. Мәселен, қосылған құн салығы, акциз салығы.
Жанама салықтардың ауыртпалығы тауарларды соңғы тұтынушы – азаматтарға
түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің өзі тауар бағасына
директивті тәртіппен үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар
– тауарлар мен қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын
арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке
үстеме түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.
Жанама салықтар былайша бөлінеді:
➢ әмбебап жанама салықтар;
➢ жеке жанама салықтар;
➢ қазыналық монополия;
➢ кедендік баж.
1. Әмбебап жанама салықтар.
Бұл берілген жаңалықтарды қоспағанда, барлық тауарлардан (жұмыс,
қызмет) алынады. Мәселен айналым салығы, сатып алуға салынатын салық және
қосылған құнға салынатын салық.
Айналым салығы (әмбебап акциз деп аталады) тауарларды өткізуді жүзеге
асыратын ұйымдардан, жеке кәсіпкерлерден жалпы айналым құнынан пайыз
түрінде алынады. Бұл бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германия және
Франция мемлекеттерінде пайда болды, кейінрек әлемнің көптеген
мемлекеттерінде, соның ішінде КСРО-да қолданылды.
Сатып алуға салынатын салық айналымға салынатын салықтың түрлері
болып табылады. Көтерме сауда орындарына тауарды өткізу кезіндегі айналымға
салық салынады. Бұл салық түрін Ресей, АҚШ-тың көптеген штаттары, Канада
провинцияларының көпшілігі, Жапония елдерінде қолданылып келеді. Салық салу
объектісі – тауарды соңғы тұтынушыға өткізу бойынша айналым болып саналады.
Сатуға салынатын салық тауар бағасынан белгілі бір пайыз түрінде
ставка бойынша жүзеге асады.
Қазіргі кезде кең көлемде әлемнің көптеген мемлекеттерінде, оның
ішінде Еуропалық экономикалық одақтың барлық елдерінде және Тәуелсіз
мемлекеттер достастығы республикаларында қосылған құнға салынатын салық
қолданылады.
2. Жеке жанама салықтар.
Бұл тауардың белгілі бір түрінен алынады. Бұл салық акциз деп
аталады. ХХ ғасырға дейін күнделікті сұраныс тауарларына акциз салынып
келеді.
3. Қазыналық монополиялық салықтар.
Мұнда тауарлардың басым бөлігі мемлекет өндіреді. Әрине, бұл тауарлардың
бағасын да мемлекет бекітеді. Егер мемлекеттің өзі тауарды өндірсе және
өткізсе, онда тауарды өткізуден түскен барлық түсімнен сауда шығындары
шегерілген сомаға салық салынады.
Тікелей және жанама салықтардың бірнеше ерекшеліктері бар:
➢ біріншіден, тікелей салық төлеушілер сияқты, жанама салықтарда заңды
тұлғалар салық субъектісі ретінде салық төлуші болып табылады. Бірақ, бұл
жерде салық төлеуші болып тауарды (жұмыс, қызмет) сатушылар саналады.
Тауарды тұтынушы мемлекетпен салықтық қарым-қатынаста және салық төлеуші
ретінде ешқандай келісімге келмейді. Тауарды тұтынушы тауарды сатушымен
келісімге келеді, бірақ бұл салықтық қатынастар болмаса да, тауар-ақша
қатынастары болып саналады;
➢ екіншіден, жанама салықтарда төлем көзі ретінде – сатушының жалпы
табысы, яғни өнімді өткізуден түскен түсім қарастырылады. Салық
төлеушілер салықты өзінің меншікті қаражаттарынан (салық төлеушілердің
меншігі ақша қаражаттарынан) төлейді.
Тікелей және жанама салықтардың салық салу объектілеріне және басқа
да белгілеріне байланысты бірнеше айырмашылықтары бар. Атап айтқанда:
➢ бірінші, салық объектісі мен салық бұйымына байланысты. Жанама
салықтар кезінде тауарды өткізумен байланысты болады.
Мәселен, қосылған құн салығында салық объектісі ретінде нақты
өткізілген тауарлар, ал салық бұйымы - өткізуден түскен түсім, немесе
баламалы қосылған құн. Ал, акциз салығында салық объектісі ретінде –
нақты өткізілген акцизделетін тауарлардың құны немесе саны.
Ал, тікелей салықтар кезінде салық объектісі ретінде – меншік
құқықтары ( шаруашылық иеліктері), ал, салық бұйымы – ақша түріндегі
мүліктері ( жеке табыс салығы, әлеуметтік салық), болмаса заттар (жер
учаскесі, мүліктер, көлік құралдары);
➢ екінші, салықты төлеу көздерінің қалыптасуына орай. Жанама салықтар
кезінде төлем көзін мемлекет тауар бағаларына үстеме ретінде бекітеді.
Сондықтан салық төлеушілер тауар өткізгені жөнінде төлемді алған кезде,
сонымен қатар түсімнің құрамында төленуге тиіс салық сомасын да алады.
Ал, тікелей салықтарда салықтың төлем көзі салық төлеушінің қатысуымен
жасалады.
4. Кедендік баж.
Бұл - мемлекет кеден мекемелерінің желісі арқылы мемлекеттік шекарадан
өткізер кезде тауарлардан, мүліктерден және құнды заттардан алынатын
ақшалай төлемдері.
2. Нақты және дербес салықтар:
Тікелей салықтар нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.
Нақты салықтар деп (ағылшын сөзі, real - мүлік) – мүлікке
салынатын салықты айтамыз.
Нақты салықтарда мүмкіндіктер сыртқы белгілеріне қарап алынады,
яғни салық салуда салық объектісі назарға алынады.
Нақты салықтарға қатыстылар:
➢ мүлік салығы;
➢ көлік құралдары салығы;
➢ жер салығы.
Дербес салықтар (кейде жеке деп аталады) деп – салық төлеушілердің
табыстарына салынатын салықтарды атауға болады.
Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің
қаржылық жағдайы да ескеріледі.
Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:
➢ корпорациялық табыс салығы;
➢ жеке табыс салығы;
➢ жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
➢ әлеуметтік салық.
Дербес салықтардың нақты салықтардан айырмашылығы салық төлеушілердің
нақты төлем қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты төлеудің көзі болып
олардың алған ақша қаражаттары саналады.
Сонымен қатар дербес салықтар салық төлушілердің табыстылығын
есептеуге де көмектеседі. Бірақ, мұнда салық төлеушілердің салық салынатын
объектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын
табыстарының орта есебі есепке алынады.
Нақты салықтар мемлекет үшін тиімді болып саналады, яғни жеке
салықтарға қарағанда төлемді өндіріп алу және бақылау оңайға соғады.
Мәселен, тапқан табыстарды әр түрлі бухгалтерлік жымқырулар арқылы, немесе
қолма-қол ақша қаражаттарымен жасалған операцияларды есепке алмау жолымен
(черная нала) жасыруға болады. Ал, енді салық салынатын тұрғын үйді еш
жерге жасыра да, тығып қоя да алмайсың.
3. Сонымен бірге салықтарды объектінің экономикалық белгілері бойынша
былайша бөлуге болады:
➢ тұтынуға салынатын салықтар;
➢ табысқа салынатын салықтар.
Тұтынуға салынатын салық – мұнда белгілі бір тауарларға (қызмет
көрсету) салық салынады. Көптеген мемлекеттерде тұтыну салығы деп аталады.
Табысқа салынатын салық – салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан
түскен ақша қаражаттарына салық салынады.
4. Салық көлемін анықтау тәсілі бойынша:
➢ үйлесімді салық – табыс көлеміне қарамастан салық мөлшері өзгеріссіз
қалады, яғни табыс қаншама өскенімен салық ставкасы сол күйінде қалады.
Мысалы: корпорациялық табыс салығы 30%, қосылған құн салығы 15%.
➢ үдемелі салық – салық мөлшері табыстың өсуіне қарай өсіп отырады,
мәселен жеке табыс салығын алуға болады 5-20%.
➢ кемімелі салық – салық мөлшері табыс өскен сайын кеміп отырады. Мұндай
салық түрі біздің елімізде қолданысқа енгізілген жоқ. Кейбір
мемлекеттерде салық төлеуді ынталандыру мақсатында жиі қолданады.
5. Салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне немесе салықты алатын және оған
билік жасайтын органға қарай:
➢ жалпы мемлекеттік немесе республикалық салықтар;
➢ жергілікті салықтар болып бөлінеді.
Салықтарды аймақтық деңгейіне қарай және Қазақстан Республикасының
бюджет жүйесіне орай республикалық және жергілікті деп бөлеміз.
Бұл негізінен төрт фактор арқылы анықталады:
➢ салықты кім бекітеді (орталық және жергілікті орган);
➢ аталған салықтар қай органға жатқызылады және салық салудың шарттарын
кім анықтайды;
➢ салықтар бюджеттің қай түріне бекітілген (республикалық және
жергілікті), яғни мемлекеттік салықтар республикалық бюджетке, жергілікті
салықтар жергілікті бюджетке түседі;
➢ қай бюджеттің табысы болып саналады.
Қазақстан Республикасында салықтардың жалпы мемлекеттік және жергілікті
болып бөлінуі 1995 жылы 24 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Жарлығына
сәйкес жүзеге асырылды. Сол кезде 5 мемлекеттік және 6 жергілікті салықтар
болды.
Жалпы мемлекеттік салықтар:
1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
2. Қосылған құнға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.
Жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы.
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.
3. Көлік құралдарына салынатын салық.
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды
тіркегені үшін алынатын алым.
5. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.
6. Аукциондардан алынатын алым.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетке түсетін
салықтар, салықтық емес түсімдер және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түрлеріне тоқталайық.
1) Республикалық бюджетке түсетін салықтар, салықтық емес түсімдер және
басқа да міндетті төлемдердің түрлері.
1.1.Республикалық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1. Корпорациялық табыс салығы;
2. Қосылған құн салығы, соның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында
өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге
және Қазақстан Республикасының аумағына импортталған тауарларға қосылған
құн салығы;
3. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының
аумағына импортталатын тауарларға акциздер;
4. Газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға акциздер;
5. Үстеме пайдаға салынатын салық;
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға рента салығы;
7. Бонустар;
8. Роялти;
9. Қазақстан Республикасының жасалған келісімшарттар бойынша өнімді бөлу
жөніндегі үлесі;
10. Жергілікті маңызы бар мемлекеттік ақылы автомобиль жолдары арқылы
автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым;
11. Телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым;
12. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелері мемлекеттік тіркегені
үшін алынатын алым;
13. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
14. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
15. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым;
16. Қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін төленетін
төлем;
17. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
18. Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда
пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
19. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
20. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем;
21. Республикалық маңызы бар жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының
бөлінген белдеуінде сыртқы (көрнекті) жарнаманы орналастырғаны үшін
төленетін төлем;
22. Әкелінетін және әкетілетін тауарларға кеден баждары;
23. Кеден бақылауы және кеден рәсімдерін жүзеге асырудан түсетін түсім;
24. Отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын баждар;
25. Консулдық алым;
26. Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартқа сәйкес, Қазақстан
Республикасында жасалған ресми құжаттарға мемлекеттік органдардың апостил
қойғаны үшін мемелекеттік баж;
27. Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерін
бергені үшін мемлекеттік баж;
28. Жүргізуші куәліктерін бергені үшін мемелекеттік баж;
29. Көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктерін бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж;
30. Мемлекеттік тіркеу нөмерінің белгілерін куәліктерін бергені үшін
мемлекеттік баж;
31. Мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет
жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж.
1.2.Республикалық бюджетке түсетін салықтық емес түсімдер:
1) республикалық меншіктен алынатын кірістер:
➢ республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысы бөлігінің
түсімдері;
➢ Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің таза табысы бөлігінің түсімдері;
➢ республикалық меншіктегі мемлекеттік акциялар пакеттеріне дивидендтер;
➢ республикалық меншіктегі заңды тұлғаларға қатысу үлестеріне кірістер;
➢ республикалық меншіктегі мүлікті жалға беруден алынатын кірістер;
➢ екінші деңгейдегі банктердің шоттарында мемлекеттік сыртқы қарыздардың
қаражатын орналастырғаны үшін және Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің депозиттері бойынша
сыйақылар;
➢ республикалық бюджеттен берілген нисиелер бойынша сыйақылар;
➢ қару-жарақ пен әскери техниканы сатудан түсетін кірістер;
➢ республикалық меншіктен түсетін басқа да кірістер;
2) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің
тауарларды (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін түсімдері;
3) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелер
ұйымдастыратын мемлекеттік сатып алуларды өткізуден түсетін ақша
түсімдері;
4) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің бюджетінен қамтылатын және қаржыландырылатын
мемлекеттік мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп
алулар;
5) республикалық бюджетке түсетін салықтық емес басқа да түсімдер.
1.3. Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер:
1) республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге
бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін ақша;
2) мемлекеттік материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетін ақша;
3) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша.
1.4. Республикалық бюджетке ресми трансферттердің түсімдері:
1) облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінен түсетін ресми трансферттер;
2) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан республикалық бюджетке түсетін
нысаналы трансферттер.
1.5. Республикалық бюджеттен берілген несиелерді өтеуден, мемлекеттің
республикалық меншіктегі қаржы активтерін сатудан, үкіметтік қарыздардан
түсетін түсімдер.
2) Жергілікті бюджетке түсетін салықтар, салықтық емес түсімдер және басқа
да төлемдер.
Жергілікті салықтар деп жергілікті бюджетке түсетін салықтарды айтамыз.
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
1. Облыстық бюджетке түсетін түсімдер.
1.1. Облыстық бюджетке түсетін салықтық түсімдер:
1) облыстық мәслихат белгіленген кірістерді бөлу нормативтері бойынша жеке
табыс салығы;
2) облыстық мәслихат белгіленген кірістерді бөлу нормативтері бойынша
әлеуметтік салығы;
3) қоршаған ортаны ластағаны үшін төленетін төлем;
4) облыстық маңызы бар ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары арқылы жүріп
өткені үшін алынатын алым;
5) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz