Ежелгі сақтар (скиф) мен байырғы түрік этномәдениетінің сабақтастығы (мәселенің қойылуы)
1 Ежелгі сақтар (скиф) мен байырғы түрік этномәдениетінің сабақтастығы (мәселенің қойылуы)
2 Әдебиеттер
2 Әдебиеттер
Сақтар (скиф) туралы соңғы екі жүз жыл бойы әлем ғалымдары қалам тербеп келеді. Зерттеушілер осы аралықта екі түрлі пікір қалыптастырды. Онда:
• еуроцентрист зерттеушілер сақтарды (скиф) иран-парсылардың арғы бабалары деген ұстаным;
• түркі текті халықтардың түп төркіні деген ұстаным.
Соңғы жылдары еуроцентрист зерттеушілердің ұстанымына сыни көзқараспен қарап, сараптама жасаған ғалымдар ғылыми негізі пәс, теориялық ұстанымнан ауытқыған тым қате тұжырым екенін дәлелдеп береді.
Демек, бұл жаңа тұжырымдардың бастау бұлағы ғана. Сақтардың этникалық тегін анықтау үшін олардың кейінгі ұрпақтары түркілердің тілі, рухани және этномәдениетінің сабақтастығын ғылыми тұрғыда, нақты деректермен дәлелдеген салмақты да салиқалы еңбектер әлі де жазылмай жатыр.
ХХІ ғасырдың биіктігінен қарағанда бүгінгі жағдайда ежелгі сақтардың тарихын, этномәдениетін, тілін, олардың этникалық тегін анықтауға қол жетім мағлұматтар аса мол жинақталған.
• Батыс, шығыста ежелгі дәуірден жазылып сақталған аңыздар, естеліктер, тарихи деректер.
• Археологиялық мұралар.
Әуелі аңыздан басталық. Бұл аңыздар б.з.б. 484-425 жылдар арасында өмір сүрген. Грек тарихшысы Геродоттың «Тарихында» сақталған. Бұл аңыздардың алғашқысын Геродот сақтардың (скиф) өздерінің ауызынан, екіншісін Понт (Қаратеңіз) теңізінің бойындағы эллиндердің айтуынан жазып алған.
Бірінші аңыз: Тарғытайдың1 Липоксай2, Арпоксай3, Колаксай4 атты үш ұлы болған. Колаксай осылардың кенжесі. Олар сақ (скиф) даласына билік жүргізіп тұрған кезде көктен алтыннан жасалған соқа, қамыт, айбалта және алтын тостаған түседі.
• еуроцентрист зерттеушілер сақтарды (скиф) иран-парсылардың арғы бабалары деген ұстаным;
• түркі текті халықтардың түп төркіні деген ұстаным.
Соңғы жылдары еуроцентрист зерттеушілердің ұстанымына сыни көзқараспен қарап, сараптама жасаған ғалымдар ғылыми негізі пәс, теориялық ұстанымнан ауытқыған тым қате тұжырым екенін дәлелдеп береді.
Демек, бұл жаңа тұжырымдардың бастау бұлағы ғана. Сақтардың этникалық тегін анықтау үшін олардың кейінгі ұрпақтары түркілердің тілі, рухани және этномәдениетінің сабақтастығын ғылыми тұрғыда, нақты деректермен дәлелдеген салмақты да салиқалы еңбектер әлі де жазылмай жатыр.
ХХІ ғасырдың биіктігінен қарағанда бүгінгі жағдайда ежелгі сақтардың тарихын, этномәдениетін, тілін, олардың этникалық тегін анықтауға қол жетім мағлұматтар аса мол жинақталған.
• Батыс, шығыста ежелгі дәуірден жазылып сақталған аңыздар, естеліктер, тарихи деректер.
• Археологиялық мұралар.
Әуелі аңыздан басталық. Бұл аңыздар б.з.б. 484-425 жылдар арасында өмір сүрген. Грек тарихшысы Геродоттың «Тарихында» сақталған. Бұл аңыздардың алғашқысын Геродот сақтардың (скиф) өздерінің ауызынан, екіншісін Понт (Қаратеңіз) теңізінің бойындағы эллиндердің айтуынан жазып алған.
Бірінші аңыз: Тарғытайдың1 Липоксай2, Арпоксай3, Колаксай4 атты үш ұлы болған. Колаксай осылардың кенжесі. Олар сақ (скиф) даласына билік жүргізіп тұрған кезде көктен алтыннан жасалған соқа, қамыт, айбалта және алтын тостаған түседі.
1. Закиев М.З. Татары: Проблемы истории и языка. -Казань, 1995.
2. Закиев М.З. Проблемы языка и происхождения татар. -Казань, 1995.
3. Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор. -М-Л., 1949.
4. Ельницкий Л.А. Скифия Евразийских степей. Историко-археологические очерки. -Новосибирск, 1977.
5. Кононов А.Н. Родословная туркмен. -М-Л., 1958.
6. Миллер Вс. Осетинские этюды. Исследования. -М., 1887.
7. Дорж Д., Новоградова Э.А. Петроглифы Монголии. -УБ., 1975.
8. Волков В.В. Оленные камни Монголии. -УБ., 1981.
9. Руденко С.И. Горноалтайские находки и скифы. -М-Л., 1952.
10. Дэвлет Е.Г., Дэвлет М.А. Мифы в камне: мир наскальных искусств России. -М., 2005.
11. Окладников А.П. Петроглифы Центральной Азии. -Л., 1980.
12. Санжмятов Т. Архангай аймагийн нутагдахь эртний туух соёлын дурсгал. -УБ., 1993.
13. Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. -Астана, 2007.
14. Цэвээндорж Д. Жаргалантханы хадны зураг.
15. Щербак А.М. Огуз-наме, Мухаббат-наме. -М., 1959.
2. Закиев М.З. Проблемы языка и происхождения татар. -Казань, 1995.
3. Абаев В.И. Осетинский язык и фольклор. -М-Л., 1949.
4. Ельницкий Л.А. Скифия Евразийских степей. Историко-археологические очерки. -Новосибирск, 1977.
5. Кононов А.Н. Родословная туркмен. -М-Л., 1958.
6. Миллер Вс. Осетинские этюды. Исследования. -М., 1887.
7. Дорж Д., Новоградова Э.А. Петроглифы Монголии. -УБ., 1975.
8. Волков В.В. Оленные камни Монголии. -УБ., 1981.
9. Руденко С.И. Горноалтайские находки и скифы. -М-Л., 1952.
10. Дэвлет Е.Г., Дэвлет М.А. Мифы в камне: мир наскальных искусств России. -М., 2005.
11. Окладников А.П. Петроглифы Центральной Азии. -Л., 1980.
12. Санжмятов Т. Архангай аймагийн нутагдахь эртний туух соёлын дурсгал. -УБ., 1993.
13. Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. -Астана, 2007.
14. Цэвээндорж Д. Жаргалантханы хадны зураг.
15. Щербак А.М. Огуз-наме, Мухаббат-наме. -М., 1959.
Ежелгі сақтар (скиф) мен байырғы түрік этномәдениетінің сабақтастығы
(мәселенің қойылуы)
Сақтар (скиф) туралы соңғы екі жүз жыл бойы әлем ғалымдары қалам
тербеп келеді. Зерттеушілер осы аралықта екі түрлі пікір қалыптастырды.
Онда:
• еуроцентрист зерттеушілер сақтарды (скиф) иран-парсылардың арғы бабалары
деген ұстаным;
• түркі текті халықтардың түп төркіні деген ұстаным.
Соңғы жылдары еуроцентрист зерттеушілердің ұстанымына сыни көзқараспен
қарап, сараптама жасаған ғалымдар ғылыми негізі пәс, теориялық ұстанымнан
ауытқыған тым қате тұжырым екенін дәлелдеп береді.
Демек, бұл жаңа тұжырымдардың бастау бұлағы ғана. Сақтардың этникалық
тегін анықтау үшін олардың кейінгі ұрпақтары түркілердің тілі, рухани және
этномәдениетінің сабақтастығын ғылыми тұрғыда, нақты деректермен дәлелдеген
салмақты да салиқалы еңбектер әлі де жазылмай жатыр.
ХХІ ғасырдың биіктігінен қарағанда бүгінгі жағдайда ежелгі сақтардың
тарихын, этномәдениетін, тілін, олардың этникалық тегін анықтауға қол жетім
мағлұматтар аса мол жинақталған.
• Батыс, шығыста ежелгі дәуірден жазылып сақталған аңыздар, естеліктер,
тарихи деректер.
• Археологиялық мұралар.
Әуелі аңыздан басталық. Бұл аңыздар б.з.б. 484-425 жылдар арасында
өмір сүрген. Грек тарихшысы Геродоттың Тарихында сақталған. Бұл
аңыздардың алғашқысын Геродот сақтардың (скиф) өздерінің ауызынан,
екіншісін Понт (Қаратеңіз) теңізінің бойындағы эллиндердің айтуынан жазып
алған.
Бірінші аңыз: Тарғытайдың1 Липоксай2, Арпоксай3, Колаксай4 атты үш ұлы
болған. Колаксай осылардың кенжесі. Олар сақ (скиф) даласына билік жүргізіп
тұрған кезде көктен алтыннан жасалған соқа, қамыт, айбалта және алтын
тостаған түседі.
Екінші аңыз: Геракл5 жоғалтқан өгіздерін іздеп бара жатып үңгір ішінде
жарты денесі қыз, жарты денесі жылан әйелге кездеседі. Бұған таң қалған
Геракл одан өзінің жоғалтқан аттарын сұрайды. Жылан әйел: Аттарың менде.
Бірақ, сен еркектік парызыңды өтеп қатынасқа түспейінше, мен аттарыңды
саған қайтармаймын,- дейді. Геракл аттарына бола әйелмен бірге болады.
Әйел Гераклдың аттарын бермей уақытты соза береді. Олар Агафирс
(Агадирос)6, Гелон7, скиф (скид ~ скит)8 деген үш ұлды болады. Күндердің
бір күні Жылан әйел: Мен аттарды сен үшін жібермей ұстадым. Оның төлеуі
қайтты. Сенен үш ұл таптым. Ертең бұлар өскен соң не істеуім керек соны
айтып кет,- дейді. Геракл оған: Ұлдар жігіт болып өскен соң былай жаса.
Балалардың қайсысы менің садағымды міне, қарап ал, мынандай қылып тарта
алады, белбеуімді мынандай қылып буына алады, соны осы жерге ие етіп
қалдыр. Ал менің көрсеткенімдей етіп істей алмағандарын басқа өлкеге қуып
жібер,- дейді. Сөйтіп, Геракл садағын тартып, белбеуін буынып, кісеге
алтын тостағанын іліп береді де жолға шығады.
Б.з. ІХ-Х ғғ. жазылған Оғуз қаған дастанында: Меn senlerge boldym
qaɣan! Аlalyŋ jа tаqy qalqan tamɣa bizge bolsun bujan, kök böri bolsun
uran - Мен сендерге болдым қаған! Алалық садақ, тағы қалқан! Таңба бізге
болсын буян (құт) көк бөрі болсын ұран (ЛОК. 116-9).
Герадоттың жазбасында сақталған садақ, қалқан, жады (найза) бұнда да
ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан мұра ретінде сөз болады.
Ал Герадоттың жазбасында Тарғытайдан үш бала туса (Липоксой, Арпоксой,
Колаксой), Оғуз қағанның алғашқы бәйбішесінен үш бала (Күн, Ай, Жұлдыз),
Герадоттың жазбасында Гераклдың жылан денелі әйелінен үш бала туса
(Агафирс, Гелон, Скиф), Оғуздың екінші әйелінен тағы үш бала (Көк, Тау,
Теңіз) туады. Бұл кездейсоқтық емес. Бабадан ұрпаққа жалғасқан ұлттық
дүниетаным, түсінік. Ұлт жадына сіңген ұғым.
Жоғарыдағы аңыздағы соқа, қамыт, айбалта, садақ, белбеу, тостаған және
жарты денесі қыз, жарты денесі жылан әйел (кентавр) ұғымдарды ежелгі
сақтардың (скиф), түркілердің мәдени құндылықтарынан қарастыралық.
1. Соқа. А.П. Окладников (1980), табл. 76; Г. Санжмятав (1993) табл.
38; Э.Г. Дэвлет, М.А. Дэвлэт (2005) табл. 176 т.т. с.с. ондаған деректерде
толық сақталған (сурет №1).
2. Қамыт. А.П. Окладников (1980), табл. 47, 115, 152; Г. Санжмятав
(1993) табл. 39, 44; Д. Дорж, Э.А. Новоградова (1975) табл. 6, 7, 8, 13,
21; В. Волков (1981, с. 226) петроглифтерде сақталған (сурет №2, 3, 4).
3. Айбалта. Монғолия, ҚХР, Ресей Федерациясы, Қазақстан жерінен
табылған барлық бұғытастарда сақталған. Бір ғана В. Волковта (1981, с. 231)
120 дана бар екенін айтсақта жеткілікті (сурет №5).
4. Садақ. Монғолия, ҚХР, РФ, Қазақстан жерлерінен табылған барлық бұғы
тастарда қашалған. В. Волков (1981, с. 132), А.П. Окладниковта (1980) табл.
148, 149, 150, 74 дана тас бетіне қашалған. Г. Санжмятавта табл. 46; Д.
Дорж, Э.А. Новоградовада табл. VІ, 17 т.т. с.с. мол сақталған (сурет №6).
5. Белбеу. Монғолия, ҚХР, РФ, Қазақстан жерлерінен табылған барлық
бұғытастарда сақталған. Бір ғана В. Волков (1981) еңбегінде 800-ге жуық
белбеу нұсқасы сақталған (сурет №8).
6. Тостаған. Байырғы түрік мүсінтастарында оң қолымен кесе (көзе)
ұстатып мүсінделген. Кесе ұстаған мүсіндер мыңдап саналады. Олармен қатар
Есік қорғаны, Лоян, Крола молаларынан табылған тостағандарды атасақта
жеткілікті (сурет №9).
7. Қанжар. Монғолия, ҚХР, РФ, Қазақстан жерлерінен табылған барлық
бұғытастарда сақталған. Онымен қатар жоғарыдағы еуразия далалық аймағындағы
петроглифтерде сызылған. Д. Цэвэндорж (1998. АС. Т. ХVІІІ) табл. 4, 12; В.
Волков (1981, с. 230) (сурет №7).
8. Кентавр, сфинкстер (аң стилі). Монголия жеріндегі бұғытастарда (В.
Волков (1981, с. 202, 213, 229), Оңтүстік Сібір (сурет №10), Пазырын
қорғандарынан С.И. Руденко. 1952. Рис. 101), Берел қазбаларынан (З.
Самашев) табылды (сурет №11).
Жоғарыдағы екінші аңызда жылан әйел (бас жағы әйел, төменгі жағы
жылан) ретінде көрсетсе, пазырық қорғанында белуардан жоғарғы жағы еркектің
төменгі жағы жылқының бейнесі мүсіндеген. Көріп отырсыздар бұл сақ
дәуірінде әйел әулетінің нышаны – жылан, еркек нышаны – жылқы болғанын
көрсетеді. Монғол жеріндегі бұғы тастарда басы еркек аяғы жағы бұғы
мүсіндерімен әшекейленген.
Оның сыртында Пазырық қорғанында барыс, самұрық (грифон), таутеке,
бұғы, бұлан сияқты аңдарға басқадай қаһарлы, айбынды жыртқыштардың
детальдарын қосып сызып, онан әрмен қорқынышты қаһарлы етіп көрсеткен. Бұл
сақтардың аң стилінің бір ерекшелігі болумен қатар олардың киетегін (тотем)
бейнелеген (С.И. Руденко, 1952. Рис. 107, 108, 111, 112 (а, б), 113, 114,
115).
Ортағасырда түркілердің өздері өз қолымен жазып қалдырған жазба
деректерге жүгінелік. Оғуз-наме жырында Оғуз қағанды былайша суреттейді.
Aɣyzy аtaš qyzyl erdi. Кözleri аl, sačlary, qašlary qara еrdilererdi =
Аузы – оттай қызыл, көзі – ал қызыл, шаштары, қастары қара еді (ЛОК. І. 6-
7),- деп бет әлпетін қорқынышты суреттеген. Одан соң сыртқы тұрпатын
былайша береді: Аяғы сиырдың аяғы іспетті, белі – бөрінің беліндей, иығы –
қырғидың иығындай, кеудесі – аюдың кеудесіндей барлық денесін түк басқан
еді (ЛОК.ІІ. 3-6) (Щербак А.М. 1959. –С.22-23).
Көріп отырсыздар мұнда Оғуз қағанның бейнесін сомдағанда біздің жыл
санауымыздан бұрынғы (б.з.б.) ҮІІІ-Ү ғасырлардағы сақ (скиф) мүсіндерін,
б.з. ҮІ-ҮІІІ ғғ. байырғы түріктердің ұстындарының (Күлтегін, Білге қаған,
Бұғыты) басындағы ойма суреттердің (релеф) бір аналогы екені көрініп тұр.
Олай болса, бұлайша суреттеу үрдісі Түркі этносының арасында ежелгі
дәуірлерден (б.з.б. ХІҮ-ХІІ ғғ.) бастап б.з. ХҮІІ ғасырға дейін жалғасқан.
Өйткені Оғуз-наме б.з. ІХ-Х ғғ. жазылып, ХІІІ-ХІ ғасырларда ұйғур
алфавитімен, ХҮІІ ғасырда араб алфавитімен жазылған нұсқасы (Абулғазы бин
Араб Мухаммедхан 1603-1664 жж.) көшіріліп қолданыста болған.
Осылайша, жоғарыда Геродоттың жазып алған аңызы, сақтардың мәдени-
рухани құндылықтары болушы археологиялық заттық мұраларынан айна қатесіз
қайталанып отыр. Олай болса, аңыз деп белгіленген бұл құндылық ежелгі
скифтердің дүниетанымын анықтайтын этномәдениетінің таптырмас мұралары
екеніне көзіміз жетеді. Аспаннан түскен не қылған соқа, қамыт, айбалта,
садақ, белбеу, тостаған деп лақтырып тастауға, сызып тастауға болмайтын
құндылықтар екеніне көз жеткіземіз.
Ежелгі сақтардың (скиф) осы құндылықтары байырғы түріктердің жазба
мұралары болушы бітігінде (руна жазуында), мүсінтастарында көшіріп
қойғандай қайталанады.
Бүгінгі күні археологтар соқа, қамыт (ат арба, сиыр арба, үй арба,
пәуеске қамыттары), белбеу, қанжар, садақтарды тауып ғылыми айналымға
енгізді. Қанжар, садақ, ақинақ, дәндәкү (қаптырғақ), торсық, тостаған,
ілмектер – байырғы түрік заманының барлық мүсінтастарында кездеседі (сурет
№9).
Сақтардың аң стиліндегі кентаврдың екінші түрі байырғы түріктердің
мәтін қашап қалдырған ұстындардың басқы жағына ойып ойма жасап қалдырған.
Оған Күлтегін, Білге қаған, Ордабалық ұстындарының бас жағындағы релефтер
куә. Ұлы денесі ұлу, басы бөрі, аяғы барыстың деген сияқты жасаған. Бұл
сонау ежелгі сақтардан жалғасқан бейнелеу өнерінің ерекшелігін көрсетумен
қатар ежелгі сақтардың тұтқан киетектерін байырғы түріктер жалғастырып
тұтынғанын көрсетеді. Бұл дегеніміз рухани құндылықтың негізгі өзегі болушы
дүниетанымы бір болғанын көрсетеді. Дүниетанымы бірдей болса
этнопсихологиясы, дәстүр-салты да бірдей болады. Олай болса, ежелгі сақтар
мен байырғы түріктердің этномәдениетінің сабақтастығын көре аламыз.
Ежелгі сақтар бөрі барыс, қаблан, бұлан, ат, самұрық, әлем ағаш (жекен
ағаш), тау ешкі (серке), бұғы, т.т.с.с. аңдарды киетек етсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(мәселенің қойылуы)
Сақтар (скиф) туралы соңғы екі жүз жыл бойы әлем ғалымдары қалам
тербеп келеді. Зерттеушілер осы аралықта екі түрлі пікір қалыптастырды.
Онда:
• еуроцентрист зерттеушілер сақтарды (скиф) иран-парсылардың арғы бабалары
деген ұстаным;
• түркі текті халықтардың түп төркіні деген ұстаным.
Соңғы жылдары еуроцентрист зерттеушілердің ұстанымына сыни көзқараспен
қарап, сараптама жасаған ғалымдар ғылыми негізі пәс, теориялық ұстанымнан
ауытқыған тым қате тұжырым екенін дәлелдеп береді.
Демек, бұл жаңа тұжырымдардың бастау бұлағы ғана. Сақтардың этникалық
тегін анықтау үшін олардың кейінгі ұрпақтары түркілердің тілі, рухани және
этномәдениетінің сабақтастығын ғылыми тұрғыда, нақты деректермен дәлелдеген
салмақты да салиқалы еңбектер әлі де жазылмай жатыр.
ХХІ ғасырдың биіктігінен қарағанда бүгінгі жағдайда ежелгі сақтардың
тарихын, этномәдениетін, тілін, олардың этникалық тегін анықтауға қол жетім
мағлұматтар аса мол жинақталған.
• Батыс, шығыста ежелгі дәуірден жазылып сақталған аңыздар, естеліктер,
тарихи деректер.
• Археологиялық мұралар.
Әуелі аңыздан басталық. Бұл аңыздар б.з.б. 484-425 жылдар арасында
өмір сүрген. Грек тарихшысы Геродоттың Тарихында сақталған. Бұл
аңыздардың алғашқысын Геродот сақтардың (скиф) өздерінің ауызынан,
екіншісін Понт (Қаратеңіз) теңізінің бойындағы эллиндердің айтуынан жазып
алған.
Бірінші аңыз: Тарғытайдың1 Липоксай2, Арпоксай3, Колаксай4 атты үш ұлы
болған. Колаксай осылардың кенжесі. Олар сақ (скиф) даласына билік жүргізіп
тұрған кезде көктен алтыннан жасалған соқа, қамыт, айбалта және алтын
тостаған түседі.
Екінші аңыз: Геракл5 жоғалтқан өгіздерін іздеп бара жатып үңгір ішінде
жарты денесі қыз, жарты денесі жылан әйелге кездеседі. Бұған таң қалған
Геракл одан өзінің жоғалтқан аттарын сұрайды. Жылан әйел: Аттарың менде.
Бірақ, сен еркектік парызыңды өтеп қатынасқа түспейінше, мен аттарыңды
саған қайтармаймын,- дейді. Геракл аттарына бола әйелмен бірге болады.
Әйел Гераклдың аттарын бермей уақытты соза береді. Олар Агафирс
(Агадирос)6, Гелон7, скиф (скид ~ скит)8 деген үш ұлды болады. Күндердің
бір күні Жылан әйел: Мен аттарды сен үшін жібермей ұстадым. Оның төлеуі
қайтты. Сенен үш ұл таптым. Ертең бұлар өскен соң не істеуім керек соны
айтып кет,- дейді. Геракл оған: Ұлдар жігіт болып өскен соң былай жаса.
Балалардың қайсысы менің садағымды міне, қарап ал, мынандай қылып тарта
алады, белбеуімді мынандай қылып буына алады, соны осы жерге ие етіп
қалдыр. Ал менің көрсеткенімдей етіп істей алмағандарын басқа өлкеге қуып
жібер,- дейді. Сөйтіп, Геракл садағын тартып, белбеуін буынып, кісеге
алтын тостағанын іліп береді де жолға шығады.
Б.з. ІХ-Х ғғ. жазылған Оғуз қаған дастанында: Меn senlerge boldym
qaɣan! Аlalyŋ jа tаqy qalqan tamɣa bizge bolsun bujan, kök böri bolsun
uran - Мен сендерге болдым қаған! Алалық садақ, тағы қалқан! Таңба бізге
болсын буян (құт) көк бөрі болсын ұран (ЛОК. 116-9).
Герадоттың жазбасында сақталған садақ, қалқан, жады (найза) бұнда да
ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан мұра ретінде сөз болады.
Ал Герадоттың жазбасында Тарғытайдан үш бала туса (Липоксой, Арпоксой,
Колаксой), Оғуз қағанның алғашқы бәйбішесінен үш бала (Күн, Ай, Жұлдыз),
Герадоттың жазбасында Гераклдың жылан денелі әйелінен үш бала туса
(Агафирс, Гелон, Скиф), Оғуздың екінші әйелінен тағы үш бала (Көк, Тау,
Теңіз) туады. Бұл кездейсоқтық емес. Бабадан ұрпаққа жалғасқан ұлттық
дүниетаным, түсінік. Ұлт жадына сіңген ұғым.
Жоғарыдағы аңыздағы соқа, қамыт, айбалта, садақ, белбеу, тостаған және
жарты денесі қыз, жарты денесі жылан әйел (кентавр) ұғымдарды ежелгі
сақтардың (скиф), түркілердің мәдени құндылықтарынан қарастыралық.
1. Соқа. А.П. Окладников (1980), табл. 76; Г. Санжмятав (1993) табл.
38; Э.Г. Дэвлет, М.А. Дэвлэт (2005) табл. 176 т.т. с.с. ондаған деректерде
толық сақталған (сурет №1).
2. Қамыт. А.П. Окладников (1980), табл. 47, 115, 152; Г. Санжмятав
(1993) табл. 39, 44; Д. Дорж, Э.А. Новоградова (1975) табл. 6, 7, 8, 13,
21; В. Волков (1981, с. 226) петроглифтерде сақталған (сурет №2, 3, 4).
3. Айбалта. Монғолия, ҚХР, Ресей Федерациясы, Қазақстан жерінен
табылған барлық бұғытастарда сақталған. Бір ғана В. Волковта (1981, с. 231)
120 дана бар екенін айтсақта жеткілікті (сурет №5).
4. Садақ. Монғолия, ҚХР, РФ, Қазақстан жерлерінен табылған барлық бұғы
тастарда қашалған. В. Волков (1981, с. 132), А.П. Окладниковта (1980) табл.
148, 149, 150, 74 дана тас бетіне қашалған. Г. Санжмятавта табл. 46; Д.
Дорж, Э.А. Новоградовада табл. VІ, 17 т.т. с.с. мол сақталған (сурет №6).
5. Белбеу. Монғолия, ҚХР, РФ, Қазақстан жерлерінен табылған барлық
бұғытастарда сақталған. Бір ғана В. Волков (1981) еңбегінде 800-ге жуық
белбеу нұсқасы сақталған (сурет №8).
6. Тостаған. Байырғы түрік мүсінтастарында оң қолымен кесе (көзе)
ұстатып мүсінделген. Кесе ұстаған мүсіндер мыңдап саналады. Олармен қатар
Есік қорғаны, Лоян, Крола молаларынан табылған тостағандарды атасақта
жеткілікті (сурет №9).
7. Қанжар. Монғолия, ҚХР, РФ, Қазақстан жерлерінен табылған барлық
бұғытастарда сақталған. Онымен қатар жоғарыдағы еуразия далалық аймағындағы
петроглифтерде сызылған. Д. Цэвэндорж (1998. АС. Т. ХVІІІ) табл. 4, 12; В.
Волков (1981, с. 230) (сурет №7).
8. Кентавр, сфинкстер (аң стилі). Монголия жеріндегі бұғытастарда (В.
Волков (1981, с. 202, 213, 229), Оңтүстік Сібір (сурет №10), Пазырын
қорғандарынан С.И. Руденко. 1952. Рис. 101), Берел қазбаларынан (З.
Самашев) табылды (сурет №11).
Жоғарыдағы екінші аңызда жылан әйел (бас жағы әйел, төменгі жағы
жылан) ретінде көрсетсе, пазырық қорғанында белуардан жоғарғы жағы еркектің
төменгі жағы жылқының бейнесі мүсіндеген. Көріп отырсыздар бұл сақ
дәуірінде әйел әулетінің нышаны – жылан, еркек нышаны – жылқы болғанын
көрсетеді. Монғол жеріндегі бұғы тастарда басы еркек аяғы жағы бұғы
мүсіндерімен әшекейленген.
Оның сыртында Пазырық қорғанында барыс, самұрық (грифон), таутеке,
бұғы, бұлан сияқты аңдарға басқадай қаһарлы, айбынды жыртқыштардың
детальдарын қосып сызып, онан әрмен қорқынышты қаһарлы етіп көрсеткен. Бұл
сақтардың аң стилінің бір ерекшелігі болумен қатар олардың киетегін (тотем)
бейнелеген (С.И. Руденко, 1952. Рис. 107, 108, 111, 112 (а, б), 113, 114,
115).
Ортағасырда түркілердің өздері өз қолымен жазып қалдырған жазба
деректерге жүгінелік. Оғуз-наме жырында Оғуз қағанды былайша суреттейді.
Aɣyzy аtaš qyzyl erdi. Кözleri аl, sačlary, qašlary qara еrdilererdi =
Аузы – оттай қызыл, көзі – ал қызыл, шаштары, қастары қара еді (ЛОК. І. 6-
7),- деп бет әлпетін қорқынышты суреттеген. Одан соң сыртқы тұрпатын
былайша береді: Аяғы сиырдың аяғы іспетті, белі – бөрінің беліндей, иығы –
қырғидың иығындай, кеудесі – аюдың кеудесіндей барлық денесін түк басқан
еді (ЛОК.ІІ. 3-6) (Щербак А.М. 1959. –С.22-23).
Көріп отырсыздар мұнда Оғуз қағанның бейнесін сомдағанда біздің жыл
санауымыздан бұрынғы (б.з.б.) ҮІІІ-Ү ғасырлардағы сақ (скиф) мүсіндерін,
б.з. ҮІ-ҮІІІ ғғ. байырғы түріктердің ұстындарының (Күлтегін, Білге қаған,
Бұғыты) басындағы ойма суреттердің (релеф) бір аналогы екені көрініп тұр.
Олай болса, бұлайша суреттеу үрдісі Түркі этносының арасында ежелгі
дәуірлерден (б.з.б. ХІҮ-ХІІ ғғ.) бастап б.з. ХҮІІ ғасырға дейін жалғасқан.
Өйткені Оғуз-наме б.з. ІХ-Х ғғ. жазылып, ХІІІ-ХІ ғасырларда ұйғур
алфавитімен, ХҮІІ ғасырда араб алфавитімен жазылған нұсқасы (Абулғазы бин
Араб Мухаммедхан 1603-1664 жж.) көшіріліп қолданыста болған.
Осылайша, жоғарыда Геродоттың жазып алған аңызы, сақтардың мәдени-
рухани құндылықтары болушы археологиялық заттық мұраларынан айна қатесіз
қайталанып отыр. Олай болса, аңыз деп белгіленген бұл құндылық ежелгі
скифтердің дүниетанымын анықтайтын этномәдениетінің таптырмас мұралары
екеніне көзіміз жетеді. Аспаннан түскен не қылған соқа, қамыт, айбалта,
садақ, белбеу, тостаған деп лақтырып тастауға, сызып тастауға болмайтын
құндылықтар екеніне көз жеткіземіз.
Ежелгі сақтардың (скиф) осы құндылықтары байырғы түріктердің жазба
мұралары болушы бітігінде (руна жазуында), мүсінтастарында көшіріп
қойғандай қайталанады.
Бүгінгі күні археологтар соқа, қамыт (ат арба, сиыр арба, үй арба,
пәуеске қамыттары), белбеу, қанжар, садақтарды тауып ғылыми айналымға
енгізді. Қанжар, садақ, ақинақ, дәндәкү (қаптырғақ), торсық, тостаған,
ілмектер – байырғы түрік заманының барлық мүсінтастарында кездеседі (сурет
№9).
Сақтардың аң стиліндегі кентаврдың екінші түрі байырғы түріктердің
мәтін қашап қалдырған ұстындардың басқы жағына ойып ойма жасап қалдырған.
Оған Күлтегін, Білге қаған, Ордабалық ұстындарының бас жағындағы релефтер
куә. Ұлы денесі ұлу, басы бөрі, аяғы барыстың деген сияқты жасаған. Бұл
сонау ежелгі сақтардан жалғасқан бейнелеу өнерінің ерекшелігін көрсетумен
қатар ежелгі сақтардың тұтқан киетектерін байырғы түріктер жалғастырып
тұтынғанын көрсетеді. Бұл дегеніміз рухани құндылықтың негізгі өзегі болушы
дүниетанымы бір болғанын көрсетеді. Дүниетанымы бірдей болса
этнопсихологиясы, дәстүр-салты да бірдей болады. Олай болса, ежелгі сақтар
мен байырғы түріктердің этномәдениетінің сабақтастығын көре аламыз.
Ежелгі сақтар бөрі барыс, қаблан, бұлан, ат, самұрық, әлем ағаш (жекен
ағаш), тау ешкі (серке), бұғы, т.т.с.с. аңдарды киетек етсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz