Жүсіп Баласағұни. Моғолстан

1 ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ
2 Моғолстан

Жүсіп өз дастанын Қашғар қаласының әкімі Табғаш Боғры Қара хақан Әбу Әли Хасан ибн Сүлеймен Арыслан Қара ханға арнаған. И. В. Стеблеваның пайындауынша, бұл шығармасы үшін Боғры хақан оған «хас-хаджаб» яғни «хан сарайының қызметкері» деген атақ берген.
«Хас-хаджиб» дегеннен шығады, Қазыбек бек Тауасарұлы
(1692—1776) Жүсіп Баласағұнидіқ ескіше жазғанын айта келе, ойшыл ғалымның өзі қазақтың ұлы жүзі, соның ішінде Елсау бндің немересі Албанның, қас-қажыл тұқымынан шыққандығын еске алады-
. Мұнда да үніле түсетін, зерттей түсетін сыр бар сияқты.
Сонымен, біздің заманымызға, Жүсіп шығармасының үш қолжазбасы жеткен. Біріншісі — Гераттан (Ауғанстан) XV ғасырда табылған нұсқасы, қазір ол Вена қаласылда сақтаулы. Екіншісі — араб әріптерімен жазылған нұсқасы — Каирдің ұлттық кітапханасында тұр. Наманғаннан табылған үшінші нұсқасы тағы бар, ол да араб әрпімен жазылған.
Автордыд әуелде қайсы жазуды пайдаланғанын айту киын, бірақ атақты түркітанушы проф. С. Е. Малов (1880—1957) ол жайлы: «...XV ғасырдаң жеткен қолжазбаға қарап, Жүсіп Баласағұни өз шығармасын араб әрпімен жазған деуге болады. Сонан соң ғана «Құтадғу білік» ханға тарту етілерде ұйғыр әріптерімен қайта көшірілген» деген жорамал жасаған.
Неміс шығыстанушысы М. Хартманның пікіріпше, «Құтадғу білік» сарай ақындары шығармаларының үлгісімен жазылған. Бірақ оған В. В. Бартольд келіспей, дастанда халық нақылдарына толы жолдардың көп екенін айта келіп, өз пікірін нақтылы мысалдармен дәйектеген. Қалай дегенмен де, Жүсіптің аталмыш шығармасы түркі жұртында өз тілінде жазылған туынды-лардың бірі ретінде белгілі болғаны даусыз.
Ж.Баласағұнидің аталмыш шығармасын жоғарыда аталған оқымыстылардан бөлек орыс ғалымдары В. В. Радлов, А. Н. Самойлович, А. А. Валитова, И. А. Баролипа, шетел шығыс зерттеушілерінен Т. Танджей,
А. Бомбачи, Р. Пелльо, С. Руткевич, А. Кафероглу, М. Копрюулзада, қазақ ғалымдарынан Р. Бердібаев, X.Сүйіншәлиев, Қ.Жарықбаев, т. б. зерттеген. Соның ішінде С. Е. Малов пен И. В. Стеблева еңбегінің айрықша екенін айту парыз. Дастанның жазылу тарихынан гөрі стилін көбірек зерттеген И. В. Стеблева: «Мәуераннаһр өлкесінің билеушісі ретінде Қарахан әулеті мұсылман текті болғандықтан да, түркі әулетіне пайдалы идеясы бар шығарманы әбден құптаған. Екінші жағынан қарағанда туындыларынан білімі айқын көрінген Жүсіп хас-Хаджиптің де тек қана осындай шығарманы жаза алуы әбден мүмкін, әрі оның араб, парсы әдебиетімем жақсы таныс болғанына немесе өз еңбегін жазу үстінде оларды пайдаланғаныша күмәнданбаймыз»,— деген.
«Құтәдғу біліктің» ұйғыр әрпімей жазылған нұсқасындағы кіріспеде Жүсіп Баласағұни өзі жазған деген алғы сөз бар. Онда автор өз шығармасы жайлы: «Бұл өте құнды кітап. Өйткені ол Шып елі даналарының шақылдары және Машын жұртының ақылгөйлерінің өлеңдерімен өрнектеліп толықтырылған. Мұны оқып, зердесіне тоқи білген, өлең жолдарын насихаттап жұртқа таратқан адамныц өзінің де қадір-құрметі арта түседі. Шығыс Түркістан мемлекеті сияқты боғдыхан тілінде сөйлейтін елде мұнан артық етіп кітап жазған ешкім жоқ екенін Машын елініқ ғалымдары мен дуалы ауыздылары мойындайды. Бәзбір мемлекет немесе оның қайсыбір әміршісі болмасын, бәрібір, тек осы кітап қана оның жүрегіне жақын бола алады... Бұл кітапты кұрастырған Баласағұн шаһарының тұрғыны, өзі сабырлы да салмақты және тақуа адам. Ол өз кітабын Қашғарда бітірді де, шығыстық падишасы табғаш Боғрыханға тарту етті. Ол кітап иесін (авторды) бағалай біліп, оған «хас-хаджиб» деген атақ берді. Сондықтан да ол бұдан былай осы есімімен белгілі де мәшһүр болды»,—дейді.