Аномия ұғымы девианттық мінез-құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі стратегиясы ретінде
Кіріспе
І Аномия ұғымы девианттық мінез.құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі стратегиясы ретінде
1.1 Девианттық мінез.құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі категорияларын талдау
1.2 Аномия ұғымының мәні мен мазмұны
ІІ Аномия теориясы классификациясы
2.1 Э.Дюркгеймнің аномия теориясы
2.2 Р.Мертонның аномия теориясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І Аномия ұғымы девианттық мінез.құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі стратегиясы ретінде
1.1 Девианттық мінез.құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі категорияларын талдау
1.2 Аномия ұғымының мәні мен мазмұны
ІІ Аномия теориясы классификациясы
2.1 Э.Дюркгеймнің аномия теориясы
2.2 Р.Мертонның аномия теориясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса, ол адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену әкімшілігінің көрініс табуы девианттық мінез-құлық болып табылады. "Девианттық мінез-құлық" ұғымы мазмұнының үш қырын көріп қарауға болады - біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды айтуға болады. Екіншіден, бойынша девианттық деп әлеуметтік "жамандықтың" жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда - әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес, қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді. Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді - адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін, сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды ескеру керек.
Біз көріп отырғанымыздай, іс-әрекеттің бағасы тарихтан белгілі, заман сайын өзгеріп отырады. Олар әлеуметтік-экономикалық себептер мен ұлттық дәстүрлер мен мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады. Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық концепцияларының позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған. Оның негізгі нүктесі-әлеуметтік норма.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда - әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес, қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді. Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді - адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін, сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды ескеру керек.
Біз көріп отырғанымыздай, іс-әрекеттің бағасы тарихтан белгілі, заман сайын өзгеріп отырады. Олар әлеуметтік-экономикалық себептер мен ұлттық дәстүрлер мен мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады. Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық концепцияларының позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған. Оның негізгі нүктесі-әлеуметтік норма.
1. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке» 47-58 б.
2. Арымбаева К.М. «Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен түзетушілік- педагогикалық жұмыс атқару» Шымкент 2003, 10-21 бет.
3. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент, 2005. 89-97 б.
4. Первова. "О социальной поведения детей и подросков". Санк-Петербург. 1999. [8] 7-12 стр.
5. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
6. Н.Назарбаев. Из выступления Президента РК на совещании по вопросам борьбы с преступностью и коррупции. 19 апреля 2000г. Алматы. №61-63. 3 стр.
7. М.Тәжин "Әлеуметтану". Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті. 51-62 бет.
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004
9.Р.Әбсаттаров., М.Дәкенов. «Әлеуметтану» 13-17 бет..
10. М.Тажин. Б.Аяғанов. "Социология негіздері". Алматы. 1993. 56-67 бет.
11. А.И.Кравченко Социология учебное пособие Екатеринбург 1998
12. Ю.Андреев, Н. М. Коршевсая, Н.Б.Костина Социальные институты: содержание, функции, контроль. Свердловск 1998.
13. Ю.М.Резник Градонское общество как феномен цивилизации. М.1993.
14. Американская социология. Перспектива проблемы, методы. М.1972.
15. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8.
16. Н.Смелзер. Социология М.1994.
17. С.С Фролов. Учебник "Социология" 1997 г.
18. М.М Аженов, С.И. Утешов «Общая социология» Алматы, 2001
19. «Әлеуметтану» 2-кітап Оқулық / жалпы ред. басқ. М.М.Тажин – Алматы: Қазақ Уииверситеті, 2005
20. И.Шәмшәтұлы, МДәкенов, Д.Дәуіт, Н.Күнкожаев "Әлеуметтану" Алматы, 1999ж
2. Арымбаева К.М. «Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен түзетушілік- педагогикалық жұмыс атқару» Шымкент 2003, 10-21 бет.
3. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент, 2005. 89-97 б.
4. Первова. "О социальной поведения детей и подросков". Санк-Петербург. 1999. [8] 7-12 стр.
5. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
6. Н.Назарбаев. Из выступления Президента РК на совещании по вопросам борьбы с преступностью и коррупции. 19 апреля 2000г. Алматы. №61-63. 3 стр.
7. М.Тәжин "Әлеуметтану". Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті. 51-62 бет.
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004
9.Р.Әбсаттаров., М.Дәкенов. «Әлеуметтану» 13-17 бет..
10. М.Тажин. Б.Аяғанов. "Социология негіздері". Алматы. 1993. 56-67 бет.
11. А.И.Кравченко Социология учебное пособие Екатеринбург 1998
12. Ю.Андреев, Н. М. Коршевсая, Н.Б.Костина Социальные институты: содержание, функции, контроль. Свердловск 1998.
13. Ю.М.Резник Градонское общество как феномен цивилизации. М.1993.
14. Американская социология. Перспектива проблемы, методы. М.1972.
15. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8.
16. Н.Смелзер. Социология М.1994.
17. С.С Фролов. Учебник "Социология" 1997 г.
18. М.М Аженов, С.И. Утешов «Общая социология» Алматы, 2001
19. «Әлеуметтану» 2-кітап Оқулық / жалпы ред. басқ. М.М.Тажин – Алматы: Қазақ Уииверситеті, 2005
20. И.Шәмшәтұлы, МДәкенов, Д.Дәуіт, Н.Күнкожаев "Әлеуметтану" Алматы, 1999ж
Мазмұны
Кіріспе
І Аномия ұғымы девианттық мінез-құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі
стратегиясы ретінде
1.1 Девианттық мінез-құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі категорияларын
талдау
1.2 Аномия ұғымының мәні мен мазмұны
ІІ Аномия теориясы классификациясы
2.1 Э.Дюркгеймнің аномия теориясы
2.2 Р.Мертонның аномия теориясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса, ол
адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену әкімшілігінің
көрініс табуы девианттық мінез-құлық болып табылады. "Девианттық
мінез-құлық" ұғымы мазмұнының үш қырын көріп қарауға болады - біріншіден,
девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды
айтуға болады. Екіншіден, бойынша девианттық деп әлеуметтік "жамандықтың"
жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық
жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын
ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда -
әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың
отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген
мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты
елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу
құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің
Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама
тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста
әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана
алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес,
қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді.
Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу
шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді -
адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық
қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену
институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана
қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және
дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе
шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ
кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін,
сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды
ескеру керек.
Біз көріп отырғанымыздай, іс-әрекеттің бағасы тарихтан белгілі, заман
сайын өзгеріп отырады. Олар әлеуметтік-экономикалық себептер мен ұлттық
дәстүрлер мен мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық концепцияларының
позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған. Оның негізгі нүктесі-әлеуметтік
норма.
Көптеген батыс зерттеушілері (Беккер, Эриксон, Келтсусс т.б.) дамытқан
теориялар былай деді: "Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін
топтардың қызығушылықтармен анықталады. Бірақ та осындай қорытындылар
тапсырмалрды жеңілдетпейді. Себебі, билік етуші деген ұғымның өзі
обьективті емес баға беруде билік ететін топтардың өзінің жағдайларын
ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері олардың дәстүрлерімен,
салттарымен, әлеуметтік жағдайларымен санаспағанынан барып туындайтын
түсінікті девианттық деп атауға болады".
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы қылмыскерлік,
алкоголизм, нашақорлық, өзін-өзі өлтірушілік көптеген ұзақ уақыттар бойы
осыларға сәйкес келетін пәндердің аясында зерттеліп келді. Олар;
криминология, норкомания тағы басқа. Ал, социологиялық зерттеулер 60
жылдардың соңы мен 70 жылдардың басындағы Гелинскийдің, Я.И.Афансийдің және
т.б. еңбектерінен көруге болады. Қазіргі кезеңде отандық девианттық мінез-
құлық социологиясында Қазымбетованың анықтынша, девианттық мінез-құлық
дегеніміз-адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен
моральға, құқықтық және басқа да әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін
тұлғаға, әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян келтіретін немесе пайда
әкелетін қоғам мен қолдау табатын немесе тигізілген зияндары үшін
әлеуметтік жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз.
Эмиль Дюркгейм
Эмиль Дюркгейм (Emil Durkhgame) (1858-1917) - француз әлеуметтанушысы,
әлеуметтануды ғылым, мамандық және оқу пәні ретінде қалыптастырушылардың
бірі.
Францияның солтүстік-шығысындағы Эпинал қаласында 1858 жылы 15 сәуірде
раввин әулетінің отбасында дүниеге келді. Париждегі Жоғарғы қалыпты
мектепті тамамдағаннан кейін, провинциалды лицейлерге бірнеше жыл бойы
сабақ береді. 1887 жылы Бордо қаласындағы университетте әлеуметтік ғылым
және педагогика оқытушысы қызметіне тағайындалады. Он жылдан соң ол бұл
жерде Франциядағы ең алғашқы әлеуметтану кафедрасын басқарды.
1896 жылы Дюркгейм әлеуметтану тарихында елеулі оқиға болған жаңа
мерзімді басылымға басшылық ете бастады. Ол 1896-1913 жылдар аралығында
редакциялаған L'Annee Sociologique журналы ең алғаш рет дюркгеймдік мектеп
зерттеулерінің нәтижелерін жариялай бастады. Бұл жылнама Франциядағы түрлі
бәсекелесуші топтар арасында дюркгеймдік әлеуметтану үстемдігінің негізгі
институционалдық факторы болды.
Журнал қызметкерлері көбіне оның бас редакторының идеяларына
негізделген күшті ғылыми ағымды қалыптастырды. Бұл кейін "француз
әлеуметтануының мектебі" деген атқа ие болып, осы елдегі әлеуметтанудың
дамуын бірнешет он жылдыққа айқындап берді.
1902 жылы Дюркгейм атақты Сорбоннаға шақырылады. Нәтижесінде оның
әлеуметтану бойынша лекциялық курсының негізінде "тәрбие және әлеуметтану
туралы ғылымдар" кафедрасы құрылып, ол оған жетекшілік етеді. Дюркгейм
тек қана француз әлеуметтануды қалыптастырып қана қоймай, сонымен бірге
пән ретіндегі әлеуметану шеңберінен шығып, француздың интеллектуалды және
тіпті саяси өміріндегі өте маңызды тұлға болды. Ол Францияның сол кезеңдегі
негізгі интеллектуалдық және саяси дағдарыстарына белсене
қатысты.
Көзі тірісінде Дюркгейм төрт кітап шығарды: "Қоғамдық еңбек бөлінісі
туралы" (1893), "Әлеуметтану әдісі" (1895), "Өзін-өзі өлтіру (1897) және
"Діни өмірдің қарапайым нысандары" (1912).
Осы ғылым пайда болған елде - Францияда әлеуметтанудың
институционалдануы Дюркгейм есімімен тығыз байланысты. Көптеген адамдар оны
қоғамды зерттеуде позитивизмді дәйекті жалғастырушы деп есептейді. Бұл бір
жағынан дұрыс және толығымен орынды, өйткені әлеуметтанудың негізін салушы
ретінде Конттың беделі айтарлықтай жоғары болды. Дюркгейм әлеуметтанудағы
конттық позитивтік дәстүрді жалғастырушы бола отырып, көбінесе
жаратылыстану ғылымдары сараптамаларының үлгілерін басшылыққа алды (әсіресе
өзінің ғылыми қызметінің бастапқы кезеңінде), яғни өзінің ғылыми әдісінде
теориялық негіздеменің нақтылығы мен дәлелдене алу эмпирикалық расталу
қажеттілігін баса көрсетті. Сонымен бірге, Дюркгейм өзін әлеуметтанудың
негізін салушының белгілі бір дәрежеде жалғастырушысы деп есептей отырып,
оның шығармашылық мұрасына сын көзімен қарағандығын атап өтпеуге
болмайды. Эмпирикалық бақылаудың құндылығын мойындай отырып, ол сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстардың қайнар көзі мен терең себеп-салдарын түсіну үшін
таза теориялық ой сараптамасын жоққа шығармады. Оған қоса, Дюркгейм
Конттың интеллектуалдық эволюцияның үш сатысы туралы заңы адамзат тарихын
және оның қорғаушы күштерін түсіндіруде тым үстірт және біржақты
қарастырады, өйткені түрлі қоғамдар тарихында дамудың басты жолдары
анағұрлым көп деп санады. Кейіннен Дюркгейм Әлеуметтану әдісі еңбегінде
біршама нақты көрініс тапқан өзінің жеке әлеуметтану әдісін қалыптастырды.
Э.Дюркгейм өзінің әлеуметтік көзқарастар жүйесін құрған теориялық-
әдіснамалық база "әлеуметтанушылық'' деп аталды. Ол әлеуметтану реализмінің
бір түрі деп есептеледі. Бұл бағыттың басты ерекшелігі номинализмге қарама-
қарсы қойылуында болды. Әлеуметтану реализмі өзінің парадигмасы ретінде
адамзат қоғамын ерекше шындык деп (табиғи орта шындығы және адамның ішкі
психикалық дүниесінің шындығымен қатар) мойындау қажеттілігі мен
міндеттілігін көрсетті. Әлеуметтану пайда болғанға дейін арнайы оқу пәні
ретіндегі мұндай әлеуметтік шындықты зерттеумен бірде-бір ғылым саласы
айналысқан емес.
Әлеуметтану әдісі ережелерінде Э.Дюркгейм қоғамның психологиялық
фактілерге сәйкес келмейтін өзінің жеке шындығы бар екенін көрсетуге
тырысты. Оның пайымдауы бойынша, қоғам - "өз алдына sui generis өмір
сүруші шындық". Әлеуметтік шындықтың мұндай ерекше сипатын мына фактіден
көруге болады, біз бұл шындықты қалауымыз бойынша жойып жібере алмаймыз.
Қоғам біздің ойларымыз бен тілектерімізге қарама-қарсы тұрады, себебі ол
табиғат объективтілігімен салыстыруға болатындай объективтілікке ие, алайда
ол екеуі бірдей емес.
Дәлме-дәл айтсақ, әлеуметтанушылық дербес жалпы әлеуметтанушы теория
ретінде әлеуметтік өмірге қандай да бір ерекше анықтама беруге немесе
түсіндіруге талпынбайды. Бұл философиялық-әлеуметтану тұжырымдамасының мәні
белгілі бір бастапқы позицияны тұжырымдауға саяды: яғни, адам болмысындағы
әлеуметтік шындықтың басты және ерекше маңызын мойындау және де бұл
болмысты түсіндіруде әлеуметтану әдістерін қолдану. Қоғам өзіне тән
қарапайым ерекшелік қана емес, сонымен бірге доминантты, жоғарғы шындық деп
мойындалғандықтан, қоршаған әлемде ("әлеуметтендіру") болып жатқанның бәрін
түсіндірудің әлеуметтанушылық әдісі ең дұрыс әдіс деп жарияланады. Ол өзге
әдістерді не жоққа шығаруы не жеке оқиға ретінде өзіне қосып алуы тиіс.
Әлеуметтанушылықтың онтологиялық (мәндік) жағы әлеуметтік шындықтың
басқа да - физикалық, биологиялық, психологиялық шындықтарға қатысты
автономия орнатуы болып табылады. Ол негізделген, тұрақты және белгілі бір
заңдар әрекетіне бағынады. Осылайша, әлеуметтануды өзге ғылымдардан
ерекшелейтін, сондай-ақ өзінің жеке зерттеу пәні бар ғылым қалыптасты.
Алайда әлеуметтану ғылымының өз алдына бөлініп шығуы үшін, сонымен қатар
басқа да ғылым салалары айналысатын фактілер түсіндірілетін және
бақыланатын болғаны сияқты, оның да пәні бақыланатын және түсіндірілетін
болуы тиіс.
Осыдан келіп әлеуметтік факт теориясы шығады. Әлеуметтік шындықтың
мазмұнын, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, болмыстың не экономикалық, не
психологиялық, не құқықтық және басқа да фактілерін жатқызуға болмайтын
әлеуметтік фактілер құрайды. Бұл әлеуметтік фактілердің мынадай өз алдына
дербес сипаттамалары бар:
Объективті, яғни кез келген бөлек алынған жеке адамнан тәуелсіз
тіршілік әлеуметтік фактілердің мәнін түсіну үшін, физикалық шындықтың
деректерін анықтағанымыз сияқты оларды сырттан бақылап, қайтадан ашып отыру
керек. Сондықтан, Э.Дюркгейм тұжырымдағандай, "...әлеуметтік фактілерді
заттар ретінде қарастыру қажет. Заттар - бізге берілген бақылауға жататын
және бақылауға болатын нәрселер. Қоғамды зерттеген бұрынғы барлық ғылыми
пәннің негізгі қателігі, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, мынада: олар
әлеуметтік құбылыстарды қарастыру барысында біз оларға қандай мән-мағына
берсек, соған сүйенетіндігінде; соған қарамастан олардың нағыз мәнін тек
объективті ғылыми зерттеудің көмегімен ғана анықтауға болады.
Кез келген жеке адамға қысым көрсете алу (күштеу), оның іс-әрекетін
анықтау қабілеттілігі. Жеке адамның қоғамдағы іс-әрекетінің реттелуі жеке-
дара себептермен және түрткі болатын себептермен емес, сол адам өмір сүріп
отырған қоғамдағы әрекет етуші әлеуметтік фактілер жиынтығымен анықталады,
яғни фактілер оны қандай да бір іске итермелейді. Мысалы, сән көрсету
қарапайым әлеуметтік факт, өйткені әрбір адам өзінің сол сәттегі көңіл-
күйіне қарап емес, осы уақытта және осы жерде қоршағандар мен
қабылдаушылар қалай киінсе, солай бағыт алады. Әлеуметтану ғылымының ең
маңызды міндеттерінің бірі ретінде Э.Дюркгейм әлеуметтік іс-әрекетті
"еркін жігер" тұрғысынан түсіндіруді құнсыздандыратын әлеуметтік фактілерді
зерттеу көрсетті. Э.Дюркгейм еңбектерінің басым көпшілігінде орын алған ой
мынадай: "Қоғам жеке адам емес, жеке адам қоғамнан пайда болады".
Әлеуметтік фактілердің жиынтығын Э.Дюркгейм екі негізгі топқа бөлді:
морфологиялық және рухани. Қоғамның өзіндік "материалды субстратын"
қалыптастырушы морфологиялыққа, мысалы, тығыздығын жатқызуға болады. Ол
шындығында да дербес жеке адамдардың пиғылы мен ісіне тәуелді емес; ал
олардың өмір сүру жағдайы тығыздыққа біршама тәуелді. Сонымен бірге қоғам
орналасқан аумақтағы аудан бірлігіне сәйкес келетін қоғам мүшелерінің
санымен өлшенетін физикалық (материалдық мағынадағы тығыздық) және,
Э.Дюркгейм көрсеткендей, олардың арасындағы қарым-қатынас қарқындылығы мен
жиілігін бейнелейтін моральдық тығыздықты ажырата білу қажет. Тығыздықтың
бұл екі түрінің өзара үйлесуі сол қоғамдағы еңбектің қоғамдық бөлінісінің
немесе әлеуметтік саралану ерекшеліктерін айқындайды. Жалпы, Э.Дюркгейм
әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруде (әсіресе өзінің шығармашылығының
бастапқы кезеңдерінде) біршама белсенді түрде демографиялық және әлеуметтік-
экологиялық факторларды (әлеуметтік топтардың күрделілік деңгейі мен
құрылымын қоса) пайдаланды.
Сонымен қатар, морфологиялық әлеуметтік фактілерге адамдардың бірігіп
қызмет етуінен шыққан туындылардың бірқатарын жатқызуға болады, мысалы,
қоғам мүшелері өмір сүріп отырған елді мекендердің басымдық сипаты, қатынас
жолдарының саны мен сапасы. Басқа сөзбен айтқанда, морфологиялық әлеуметтік
фактілер - адам өмірінің материалдық жағдайын қалыптастыратын құбылыстар
жиынтығы, бірақ та олардың табиғи сипаты жок, ол сол қоғам қызметінен келіп
шығады.
Ал рухани әлеуметтік фактілерге келетін болсақ, олар морфологиялық
секілді "заттай" жүзеге асыра алмаса да, одан кем емес деңгейде объективті
(яғни қоғамның әрбір мүшесіне қатысты сырттай одан тәуелсіз қатынас
табиғатына ие және күштеу қасиеті бар) болып табылады. Оған жиынтығы
ұжымдық немесе жалпы көзқарасты қалыптастыратын "ұжымдық түсініктерді"
жатқызуға болады.
Э.Дюркгейм жазғандай; "Сол қоғамның орташа алынған мүшелеріне деген
ортақ нанымдар мен сезімдер жиынтығы өзінің өмірі бар белгілі бір жүйені
құрайды; оны ұжымдық немесе жалпы сана деп атауға болады. Сөзсіз, ол
субстрат ретінде бір ғана мүшеден тұрмайды; ол анықтама бойынша қоғамның
бүкіл кеңістігіне тараған. Алайда, оған қарамастан, оның өзіне ерекше
шындық қалыптастыратын өзіне тән ерекшелігі бар. Шынында да ол жеке
адамдардың жеке жағдайларына байланысты емес, олар өтпелі, ал ол тұрақты.
Ол солтүстікте де, оңтүстікте де, үлкен және кіші қалаларда да, әр түрлі
кәсіп өкілдерінде де бірдей. Сол сияқты, ол әрбір келесі ұрпақ кезінде де
өзгермейді, керісінше бірінен соң бірі келетін ұрпақтарды байланыстырады.
Осылайша, ол тек қана жеке адамдар арқылы іске асатындығына қарамастан,
жеке санаға қарағанда мүлдем өзгеше".
Қоғамдағы ұжымдық және жеке-дара интеллектінің дамуы еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен қоян-қолтық жүреді және белгілі бір деңгейде біріншісі
екіншісінің қажеттіліктерімен анықталады. Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша,
интеллект санаға барабар емес, дәлірек айтсақ, ол оны көтереді. Дәл осы
сияқты еңбек бөлінісі де ең алдымен қоғамдық өмірдің бет жағында
жатыр, бұл әсіресе экономикалық еңбек бөлінісі үшін дұрыс болып
табылады (ол қоғамдық еңбек пен экономикалық еңбек бөлінісі арасында
айырмашылық жүргізетіндігін атап өту қажет: егер біріншісі бүкіл қоғамның
белгілі бір құрылымы болса, ал экономикалық немесе
техникалық еңбек бөлінісі - оның тек бір көрінісі ғана).
Әлеуметтік нормалар мен басқа да әлеуметтік факторлар қоғамның дербес
мүшелерінің іс-әрекетіне тікелей және тура емес, олардың игерілуінің
белгілі механизмдері арқылы ықпал етеді, оған қоса әлеуметтік
реттегіштер қызметінің тиімділігі тікелей мәжбүрлеу күшімен емес, ол жеке
адам үшін нормаларды іске асыруға құлқымен болғанда ғана көрініс табады.
Э.Дюркгеймнің ойынша әлеуметтану құрылымы үш негізгі саладан тұруы
тиіс: морфология, әлеуметтану және жалпы әлеуметтану әлеуметтік морфология,
анатомия тектес, қоғам қалай құрылған оның құрылымы көріністерінің
материалдық нысандары: әлеуметтік ұйымдар, халықтың құрамы, оның тығыздығы,
алып жатқан аумағы бойынша орналасуы т.б., қандай деген мәселелерді
зерттеумен айналысуы тиіс. Әлеуметтік физиология қоғам тіршілігінің әр
тектес салаларын зерттейді, ол бірнеше дербес әлеуметтану теорияларына
бөлінеді: дін әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы
экономикалық әлеуметтану және т.б. Ал соңғысы, жалпы әлеуметтану алғашқы
екі бөлімнің жетістіктері мен тұжырымдарын синтездейді және біршама ортақ
әлеуметтік заңдарды орнықтырады.
Әлеуметтік байланыстың сипаты мен табиғатын зерттеу тақырыбы
Э.Дюркгеймнің бүкіл ғылыми шығармашылығында басты орын алады. Қандай
мәселеге көңіл аударса да - қоғам типологиясы немесе өзін-өзі өлтірудің
әлеуметтік факторларын анықтау проблемалары, еңбектің қоғамдық бөлінісін
зерттеу немесе дін рөлі мен рәсім мәнін анықтауда, - оны әрдайым мынадай
сұрақ мазалады: адамдардың бірігуіне, бір-бірімен жақындасуына не
итермелейді, оларды не ажыратады?
"Біз өзімізге ұқсайтынды, біз сияқты ойлап, сезінетіндерді
ұнататынымызды әрқайсымыз білеміз. Алайда бұған қарама-қарсы жағдай да жиі
ұшырасады. Біз өзімізге ұқсамайтын адамдарға құштарлық сезімде болатын
жағдай жиі кезігеді, мұның себебі олардың бізге ұқсамайтындығында".
Осыған сүйене отырып, ол әлеуметтік ынтымақтастықтың екі нысанын
ажырату қажет деп есептейді, оларды механикалық және органикалық деп
атайды. Бұл ұғымдарды ол өзінің "Еңбектің қоғамдық бөлінісі туралы" атты
алғашқы еңбегіне енгізеді. Оның пікірі бойынша, еңбек бөлінісінің тереңдігі
мен сипаты қоғам дамуының жалпы деңгейін анықтамаса да, біршама барабар
түрде бейнелейді және әлеуметтік байланыстың қандай да бір үстем типін
қалыптастырады. Э.Дюркгейм бұл жерде араларында белгілі бір тарихи-
логикалық сабақтастығы бар қоғамдардың жетілген типтерін кұрастыру идеясына
сүйенеді. Ынтымақтастық жоғарғы әмбебап принцип, жоғарғы моральдық құндылық
ретінде қарастырылады. Сондықтан да еңбек бөлінісінің өзі моральды.
Механикалық ынтымақтастық, Э.Дюркгеймнің ойынша, архаикалық немесе
қарабайыр қоғамдарда басым болып келеді. Оның жеке терминологиясын
қолданатын болсақ, бұл ұқсастық нәтижесіндегі ынтымақтастық. Қауым немесе
бірлік мүшелері оларда ортақ нәрсе көп болғандықтан - тіл, дәстүр, сенім,
тіпті жалпы тарихи (мысалы, ауызша аңыз түріндегі) зерде арқасында бір-
біріне тартылады, ұқсас жағдайларда өздерін бірдей сезінеді. Мұндай
механизмдер өзге де тайпа өкілдерінің бөлектенуіне алып келеді. Бұл "өзіміз
- бөтен" принципіне сәйкес ынтымақтастық.
Алдыңғы қатарлы, дамыған қоғамдарда орын алатын органикалық
ынтымақтастың - оның мүшелері функцияларының саралануының, қоғамдық еңбек
бөлінісінің тереңдеуінің жемісі. Адамдар мұнда барған сайын бір-бірінен
түрлі сипаттары бойынша әр түрлі болып келеді. Бірақ та осының нәтижесінде
олар одан әрі бірін-бірі қажет етіп, бір-бірінсіз тұра алмайды -
функциялардың, қызметтердің және олардың нәтижесінің айырбасы біршама терең
өзара тәуелділікке алып келеді, яғни бұл "әлеуметтік бөлшектердің" одан әрі
тұтастануына әкеліп соғады. Бұл жерде еңбек бөлінісі тек таза зкономикалық
қана емес, сонымен бірге әмбебап, тұтас қамтушы әлеуметтік құбылыс ретінде
түсіндіріледі. Әрбір адамды жеке алғанда ол мінсіз емес, ал олар бірін-бірі
толықтыра отырып, күшті интеграцияға жол ашады. Ынтымақтастықтың бұл типі
тіршілік иесінің органдарымен ұқсастығына қарай "органикалық" деп аталады.
Өйткені бұлар бір-біріне мүлдем ұқсамайды және өздеріне ғана тән ерекше
функция атқара отырып, тек бәрі бірге болған жағдайда ғана организмнің
қызмет етуіне мүмкіндік жасайды.
Механикалық ынтымақтастық үстемдігі кезінде ұжымдық сана жеке-дара
сананы жұтып қояды. Адамның жеке-даралығы органикалық ынтымақтастық басым
қоғамдарда ғана пайда болуы мүмкін.
"Біріншісі тек жеке-даралық тұлға ұжымға енген жағдайда ғана ықтимал;
екіншісі егер әрбір адам өзінің әрекет ету саласы болған жағдайда ғана,
яғни тұлға болғанда ғана мүмкін. Сонымен, ұжымдық санада өзі реттей
алмайтын арнайы функциялар орнығуы үшін, ол жеке-даралық сананың бір
бөлігін ашық күйінде қалдыруы тиіс. Және де бұл сала ауқымдырақ болған
сайын, осы ынтымақтастықтан келіп шығатын байланыс күштірек болады.
Шынайы өмір сүретін қоғамдардағы ынтымақтастық сипаты анықтауға
талпына отырып, біз бұл арада жетілген типтерді қарастырғанымызды
ұмытпауымыз қажет. Ынтымақтастықтың типін ажырату мен олардың даму
деңгейі бойынша әр түрлі қоғамдарда басым болатындығы туралы тұжырымның
нанымдылығына қарамастан, бұл сараланудың едәуір дәрежеде сараптамалық
сипаты бар. Әрине, қазіргі замандағы индустриалды дамыған қоғамдарда,
механикалық ынтымақтастық көрінісі жиі ұшырасады: дәл осы ынтымақтастық,
мысалы, отбасылық және туысқандық байланыс" негізінде жатыр. Ұлттық, діни
және тіпті саяси-партиялық қатынастар да "біздікі - бөтен" типіндегі
байланысқа негізделгендіктен, көп жағынан келгенде механикалық
ынтымақтастық көрінісі болып табылады. Соған қарамастан, қандай да бір
ынтымақтастықтың басымдылығы доминанттығы туралы тезис өзінің теориялық
күшін жоймайды.
Әлеуметтік байланыстың, оның сипаты мен түрлерінің capаптамасына
Э.Дюркгеймнің атақты еңбектерінің бірі - "Өзін-өзі өлтіру" арналған. Бұл
кітап ортақ қағида бойынша классикалық әлеуметтанушылық еңбек ретінде
қарастырылады. Бұл еңбегінде Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің әлеуметтік
себептеріне назар аударады. Өзін-өзі өлтіруді тек адамдар ғана іске асыруға
қабілетті, бірегей жеке-дара актілердің бірі болғандықтан бұл ерекше
қасіретті жағдай. Бұған қарамастан, Э.Дюркгейм мол әлеуметтік деректерге
сүйене отырып, өзін-өзі өлтіру ықтималдығын анықтауда әлеуметтік
негіздеудің шешуші маңызы бар екендігін көрсетті. Сондықтан да ең бірегей
жеке-дара оқиға ұжымдық және жоғарғы абстрактілі факторлармен байланысқан
болып шығады. Бұл кітаптың бірінші ең үлкен тарауында қайсы бір
қоғамдағы өзін-өзі өлтіру статистикасының өзгеруіне ықпал ете алатын
әлеуметтіктен тыс сипаттағы факторлар қарастырылады: психопатиялық күй;
нәсілдік және тұқым қуалаушылық ерекшеліктер; климаттык, ортаның маусымдық
өзгерістері; еліктеу механизмдері. Кең ауқымды статистикалық сараптамаға
сүйене отырып, Э.Дюркгейм бұл тараудың әрбір бөлімін мынадай тұжырыммен
аяқтайды: олардың бірде-бірі өзін-өзі өлтіру пайызын жеткілікті түрде
түсіндіре алмайды. Бірінші тараудың түйіні мынаған келіп саяды: "...әрбір
әлеуметтік топтың өзіне ғана тән өзін-өзі өлтіруінің ерекшелік бейімділігі
болады, ол не жеке адамның физикалық-органикалық құрылысымен немесе оларды
қоршаған ортаның физикалық табиғатымен түсіндірілмейді. Осыдан келіп жоққа
шығару принципі бойынша бұл бейімділік әлеуметтік себептерге байланысгы
болып, ұжымдық құбылыс ретінде көрінуі тиіс", демек тек әлеуметтану ғылымы
ғана өзін-өзі өлтірудің себептерін қанағаттанарлық деңгейде түсіндіре
алады.
Статистикалық мөліметтерді сараптай келе Э.Дюркгейм бірқатар
заңдылықтарға оқырмандардың көңілін аудартады: қалаларда өзін-өзі өлтірудің
үлес салмағы ауылдық жерлердегіге қарағанда неғұрлым жоғары; өзін-өзі
өлтіру деңгейі католиктермен салыстырғанда протестанттарда басым- отбасы
адамдарға қарағанда бойдақтар өзін-өзі өлтіруге бейім тұрады және де бұл
пайыз ажырасқандар арасында көп; әйелдер ер адамдармен салыстырғанда өз-
өзіне сирек қол жұмсайды; өзін-өзі өлтіру соғыстар кезінде едәуір азаяды,
ұлттық көлемдегі апат жағдайында мүлдем болмайды. Мұның бәрі қандай да бір
әлеуметтік қауымдастықта азды-көпті деңгейдегі жаппай құбылыс ретінде өзін-
өзі өлтірудің негізгі факторы әлеуметтік байланыстың күші мен сипаты
екендігін көрсетеді. Жеке адамның әлеуметтік байланысының әлсіреуі және,
тіпті, оның одан әрі өмір сүруінің мақсатсыздығы туралы қорытындыға келуіне
және өмірден кету туралы шешім қабылдауына алып келуі мүмкін. "Егер адамды
өмірмен жалғастыратын дәнекерлер үзілсе, онда мұның себебі оның қоғаммен
байланысының әлсіреуінде". Алайда кейбір жеке адамдардың белгілі бір
жағдайларда өмірден кету туралы шешім қабылдауына әлеуметтік байланыстың
шамадан тыс күшеюі де итермелеуі мүмкін. Осыған сәйкес Э.Дюркгейм өзін-өзі
өлтірудің жеке типологиясын жасады.
Эгоистік өзін-өзі өлтіру. Қандай да бір діни сенім үстемдігінің өзін-
өзі өлтіру статистикасына қалайша әсер ете алатындығын түсінуге ұмтылып,
Э.Дюркгейм протестантизмге көбіне көп еркін ойлау тән, сондықтан да бұл
жердегі сенушінің шіркеумен және өзінің қауымымен байланысы, христиандықтың
басқа тармақтарымен салыстырғанда неғұрлым әлсіз деген қорытындыға келеді.
Ал "дінге сенушілер тобында жеке пайымдаулар күштірек болған сайын, оның
адамдар өмірінде алатын орны төменірек және бірлігі мен өміршеңдігі де
әлсіздеу. Сондықтан да "өзін-өзі өлтіру саласында протестантизмнің көш
басында болу себебі - бұл шіркеудің католик шіркеуіне қарағанда тұтастығы
төмендігінде.
Қалалық және ауылдық жерлердегі өзін-өзі өлтіру коэффициенттері
айырмашылығының әлеуметтік механизмдері шамамен мынадай: біріншісінде
адамдар айтарлықтай деңгейде оқшауланған және олар өз бетінше жүреді, ал
ауыл тұрғындары арасындағы әлеуметтік байланыс мықты болумен қатар (олардың
дәстүрлі сипатына байланысты) тура және ашық көрінеді. Бойдақтар (және
әсіресе ажырасқандар мен жесір қалғандар) арасындағы суицид үрдісінің күшею
себептері мынада: некелеспегендерге қарағанда ерлі-зайыптылар арасындағы
дәнекерлік және моральдық ұйым жақсырақ".
Парасатты ойлау тұрғысынан келгенде сізде дінге көзқарасыңыз бойынша
ұстанатын екі жеткілікті анық позициялар болуы мүмкін, Сіз Құдайға не
сенесіз, не сенбейсіз. Бірінші жағдайда, сіз адам-санасы жетпейтін жоғары
"Шындықтың" бар екенін мойындайсыз. Бұл "Шындық" әлеуметтану зерттейтін
тақырыптардан тыс тұрады. Екінші жағдайда, Құдайға сену - бұл ұтымды
дүниеде орын ала алмайтын нәрселерге қатысты жай ғана иррационалды соқыр
сенім. Алайда әлеуметтанушы үшін дінде маңыздырағы бұл анық екі қатынастағы
- не дінге сену, не оған қарсы шығудың бірде-біреуі болып табылмайды.
Үшінші балама бар. Э.Дюркгейм діннің өзіндік айқын емес теориясын жасады.
Онда діннің кілті сенім емес, дінге бет бұрғандар іске асыратын әлеуметтік
жоралғылар. Дін - әлеуметтік ынтымақтастық кілті, ал діни нанымдар өзінің
жеке құқығы бойынша емес, әлеуметтік топтың нышаны ретінде маңызды.
Сондықтан да дін әлеуметтік өмірде басты рөл атқаратындарға қатысты ұтымды
емес феномен мысалы ретінде маңызға ие болады.
Барлық діндерге ортақ нәрсе не деген сұрақ қояйық. Бұл Құдайдың -
Иегова және Иисус, Аллаһ және Мұхаммед, Кришна, Вишну, Изида немесе Зевстің
қандай да бір нақты докторинасы емес. Бір ғана құдайдың болуы туралы
тұжырым да міндетті емес, өйткені бірнеше құдайы бар діндер жеткілікті:
зороастриттердегі - Агумаразда мен Ариманда іске асқан зұлымдық пен
жақсылықтың жұбы, Олимпте жайғасқан антикалық грек және рим құдайларының
пантеоны, ежелгі үнділер мен өзгелердің көптеген құдайлары. Мәселе тіпті
жалпы қандай да бір құдай ұғымы туралы да емес: мәселен, буддизм кәдуілгі
дін болып табылады, бірақ та оның ағартуының базалық тұжырымдамасы шүбәсіз
атеистік бағытта. Сонымен бірге көптеген тайпалық діндерде де құдай жоқ,
дегенмен оларда табыну объектісін құрайтын тотемдік аңдар, өсімдіктер,
тастар және осы тектестер бар.
Э.Дюркгеймнің пайымдауы бойынша, барлық діндер екі ортақ белгісінің
болуымен сипатталады: дінге сенушілер ұстанатын белгілі бір нанымдар және
діндарлар ұжымдық түрде іске асыратын нақты жоралғылар.
Э.Дюркгейм үшін базалық діни сенімнің мәні бүкіл әлемнің екі санатқа
бөлінуінде: қасиетті (сакральды) және қасиетті емес (профаникалық). Кез
келген нәрсе қасиетті бола алады: рухтар, көзге көрінбейтін құдайлар, нақты
бір аңдар немесе терек, алтарьлар, крестер, қасиетті кітаптар. Тек
инициацияны өткендер ғана айта алатын ерекше сөздер немесе тек олар ғана
айта алатын әндер. Қасиеттінің ерекшелік белгісі оның аса маңыздылығы мен
қауіптілігінде: сіз оған байсалдылықпен, құрметпен қарап қажетті
дайындықпен келуіңіз тиіс. Қасиетті емес заттар қалған әлемді құрайды: сіз
қалаулы және пайдалы деп тапқан, нақты шындықта қарым-қатынаста болғыңыз
келгеннің бәрі, қалған заттардың бәрі.
Бұл базалық діни наным: қасиетті мен қасиетті еместің дуализмі. Онымен
бірге діни әрекет жасалады, дәлірек айтсақ - жоралғы. Жоралғы әдеттегі
мінез-құлықтан мүлдем өзгеше. Көшеде серуендеу, өз жұмысын атқару, дүкенде
бір нәрсені сатып алу сияқты қарапайым күнделікті әрекет және кез келген
өзге нәрсе түрлі тәсілдермен іске асуы мүмкін. Сіз оны қалай
жасайтындығыңызда ешқандай айырмашылық жоқ. Жоралғылар болса - қатаң
белгіленген іс-әрекет. Жоралғыларда нысандардың неғұрлым зор маңызы бар.
Дұға оқу, гимн айту, қарапайым түрдегі құрбандық шалуды жүзеге асыру немесе
би билеу, процессиядағы салтанатты шеру, пұт алдында тізе бүгу немесе крест
белгісі - бұларда әрекет дұрыс іске асуы тиіс. Жоралғылар - тәжірибелік іс-
әрекеттің түрлі әдістерінде сияқты кезекті межеге жету құралы емес;
мақсатқа жетпей тұрып, оларды қалай іске асырсаң да айырмашылық жоқ деп
айта алмайсыз, өйткені жоралғы нысаны - оның мақсаты болып табылады. Егер
ол дұрыс жасалса, онда оның мәні болғаны, ал қате іске асса түк те
болмайды.
Сонымен діндер өзара байланысқан нанымдар мен жоралғылардан тұрады.
Жоралғылар - адамдар қасиетті деп есептейтін заттар әлеміне кіру рәсімдері.
Бұл екеуіне қарама-қайшы ұғымдар бірдей орын алған: қарапайым, жол-жорасыз
әрекет - сіздің қасиетті еместер алдында өзіңізді қалай ұстайтындығыңыз.
Көріп отырғанымыздай, Э.Дюркгейм нанымдарға қарағанда жоралғыларға
артықшылық береді. Белгілі бір мағынада жоралғыны дұрыс іске асыру
-қасиеттілікке сенуге бастама болған нәрсе.
Ендігі жерде: қалайша адамдар бұл айырмашылықты ойлап таба алды деген
сұрақ туады? Неліктен жер-жерде әлемді қасиетті және қасиетті емеске
бөлудің әмбебап дерлік тұжырымдамасы қалыптасты? Табиғатта бұл тектес еш
нәрсе жоқ. Жануарлар мұндай айырмашылықтар жасамайды. Физикалық әлемде
барлығы бір деңгейде орналасқан. Неге адамдар өзін көрінбейтін рухтармен,
құдайлармен "құрметтеудің белгілі бір түрін талап ететін және оған
бағынбаған жағдайда қауіп тудыратын күштермен қоршалған деп ойлайды. Әлемде
көптеген шын мәніндегі нақты қауіптердің бар екенін болжау қиын емес,
сондықтан адамдар олармен іс жүзінде не істеу керектігіне үйреніп
отырулары тиіс. Таза тәжірибелік тұрғыдан келгенде, дін әлемді
галлюцинациялармен толтырады деп көрсетілуі тиіс.
Дегенмен, адамдар құдайға телитін сипаттамалардың барлығы
кездесетін бір шындық бар. Бұл шындық не табиғатқа, не
метафизикаға жатпайды. Бұл қоғамның өзі. Өйткені қоғам - кез
келген дербес жеке адам немесе тіпті жеке адамдар тобына қарағанда неғұрлым
үлкен күш. Дәл қоғамның өзі біздің бұл дүниеге алып келді және ол ғана
бізді жоя алады. Біздің әрбіреуіміз онымен сансыз әдістермен байланыстымыз.
Біз өзіміз ойлап таппаған құралдар мен шеберлікті пайдаланамыз, өзгелерден
келген тілдерде сөйлейміз. Шын мәнінде, біздің барлық материалдық және
символикалық әлеміміз қоғамнан алынған. Біз өмір сүретін институттар –
біздің отбасымыз экономика, саясат және т.б. нысаны, өзгелердің
жинақталған тәжірибесінен, қысқасы - қоғамнан келген. Сонымен Құдай -
қоғамның нышаны деп нық сеніммен айта аламыз.
Сондықтан бізден тыс қандай да бір қүдіретті сезімді көз алдымызда
көрінетін қарапайым физикалық шындықтың бөлігі болып табылмайтындығына
қарамастан, иллюзия деп есептеуге бола, ма екен. Оның үстіне, бұл қандай да
бір нәрсе - біздің қоғам тәуелділік сезіміміз - бізден тыс және ішімізде
бір уақытта өмі сүреді. Діндерде, әрқашан бізден тыс қасиетті әлем мен
біздің ішіміздегі қасиетті бір нәрсемен байланыс әрқашан көрсетіледі. Құдай
бір мезгілде біздің ішімізде және бізден тыс. Христиан немесе ислам сияқты
алдыңғы қатарлы діндерде Құдайға тиісті жеке-дара жан дейтін ұғым бар.
Қарадүрсін тайпалардың тотемдік діндеріиде-тайпаның әрбір мүшесі тотеммен
ұқсастырылғандықтан осы сарындағы байланыс орын алған. Егер де австралиялық
әулеттің қасиетті жануары кенгуру болса, онда әулеттің кез келген мүшесі
өзіне белгілі бір деңгейде кенгурумын деп сезінеді. Және бұл сенім қандай
да бір шындықпен сәйкестікте болады. Біз қоғамның бөлшектері болып
табыламыз: ол біздерден құралған агрегат күйінде ғана өмір сүре алады.
Оның үстіне біздің жеке ішкі тұлғамыздың жүйесі бізге сырттан келетін
бөліктерден құралған. Біздің есіміміз, біздің өз-өзімізді ұқсастыруымыз
біздің басқа адамдармен және өзге адамдардың бізбен калай
байланысқандығының әдістерінен келіп шығады. Өзіміздің жеке есімдерімізді
қолдана отырып, біз өзіміз туралы жиі ойланамыз, бірақ та бұл есімдерді
өзімізге өте сирек қоямыз. Біздің өзіндік беделіміздің терең қырлары өзге
адамдармен қарым-қатынас тәжірибесінен көрінеді. Сіз өзіңізді әдемімін,
қарапайыммын немесе барып тұрған жағымсызбын деп ойлайсыз ба? Сіз өзіңізді
сенгіш, ықпалға берілгіш, аңғырт, мазасыз немесе жаңғалақпын деп сезінесіз
бе? Өзіңізге қатысты бұл сезімдер көбіне көп басқа адамдардың сізбен қалай
араласқандығына сәйкес қалыптасады. Өзіндік беделдің өзге адамдарға
байланыстылығы әлеуметтік психологияда жақсы таныс. Біз өзімізге адамдардың
көзімен қарауға бейімбіз. Бұл фактіні түсіндіру үшін әлеуметтанушы Чарльз
Хортон Кули "өзін-өзі айнадан тамашалаушы" ұғымын пайдаланды.
Барлығының ішіндегі ең құндысы - біздің санамыздың өзі -әлеуметтік
болып табылады. Біз сөз арқылы пайымдаймыз, алайда оларды біз ойлап тапқан
жоқпыз. Бізде идеялар болмаса, онда ойламаған болар едік. Сонымен қатар,
біз өзіміздің іс-әрекеттерімізде белгілі бір мұраттарды басшылыққа аламыз.
Алайда не идеяны, не мұраттарды жалғыз өзіміз ойлап таппаған болар едік.
Идея мен идеалдарда қандай да бір ортақ нәрсе болуы тиіс; олар дәлдіктен
асып түсетін және әрбір нақты нәрсені заттардың біршама кең тобының мысалы
ретінде көрсететін ұғымдар болып табылады. Дегенмен табиғат бізге ешқашан
тұжырым ұсынбайды, өзімізді бөлшек ретінде сезіндіреді. Табиғатты бақылау
бізге ешқашан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Аномия ұғымы девианттық мінез-құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі
стратегиясы ретінде
1.1 Девианттық мінез-құлық әлеуметтануы пәнінің негізгі категорияларын
талдау
1.2 Аномия ұғымының мәні мен мазмұны
ІІ Аномия теориясы классификациясы
2.1 Э.Дюркгеймнің аномия теориясы
2.2 Р.Мертонның аномия теориясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса, ол
адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену әкімшілігінің
көрініс табуы девианттық мінез-құлық болып табылады. "Девианттық
мінез-құлық" ұғымы мазмұнының үш қырын көріп қарауға болады - біріншіден,
девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды
айтуға болады. Екіншіден, бойынша девианттық деп әлеуметтік "жамандықтың"
жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық
жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын
ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда -
әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың
отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген
мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты
елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу
құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің
Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама
тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста
әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана
алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес,
қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді.
Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу
шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді -
адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық
қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену
институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана
қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және
дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе
шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ
кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін,
сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды
ескеру керек.
Біз көріп отырғанымыздай, іс-әрекеттің бағасы тарихтан белгілі, заман
сайын өзгеріп отырады. Олар әлеуметтік-экономикалық себептер мен ұлттық
дәстүрлер мен мәдениетпен өзгеріске ұшыраған құндылықтар қатар ажыратылады.
Көптеген жұмыстардың нәтижесінде девианттық мінез-құлық концепцияларының
позициясына деген сенім күмәнға ұшыраған. Оның негізгі нүктесі-әлеуметтік
норма.
Көптеген батыс зерттеушілері (Беккер, Эриксон, Келтсусс т.б.) дамытқан
теориялар былай деді: "Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін
топтардың қызығушылықтармен анықталады. Бірақ та осындай қорытындылар
тапсырмалрды жеңілдетпейді. Себебі, билік етуші деген ұғымның өзі
обьективті емес баға беруде билік ететін топтардың өзінің жағдайларын
ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері олардың дәстүрлерімен,
салттарымен, әлеуметтік жағдайларымен санаспағанынан барып туындайтын
түсінікті девианттық деп атауға болады".
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы қылмыскерлік,
алкоголизм, нашақорлық, өзін-өзі өлтірушілік көптеген ұзақ уақыттар бойы
осыларға сәйкес келетін пәндердің аясында зерттеліп келді. Олар;
криминология, норкомания тағы басқа. Ал, социологиялық зерттеулер 60
жылдардың соңы мен 70 жылдардың басындағы Гелинскийдің, Я.И.Афансийдің және
т.б. еңбектерінен көруге болады. Қазіргі кезеңде отандық девианттық мінез-
құлық социологиясында Қазымбетованың анықтынша, девианттық мінез-құлық
дегеніміз-адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен
моральға, құқықтық және басқа да әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін
тұлғаға, әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян келтіретін немесе пайда
әкелетін қоғам мен қолдау табатын немесе тигізілген зияндары үшін
әлеуметтік жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз.
Эмиль Дюркгейм
Эмиль Дюркгейм (Emil Durkhgame) (1858-1917) - француз әлеуметтанушысы,
әлеуметтануды ғылым, мамандық және оқу пәні ретінде қалыптастырушылардың
бірі.
Францияның солтүстік-шығысындағы Эпинал қаласында 1858 жылы 15 сәуірде
раввин әулетінің отбасында дүниеге келді. Париждегі Жоғарғы қалыпты
мектепті тамамдағаннан кейін, провинциалды лицейлерге бірнеше жыл бойы
сабақ береді. 1887 жылы Бордо қаласындағы университетте әлеуметтік ғылым
және педагогика оқытушысы қызметіне тағайындалады. Он жылдан соң ол бұл
жерде Франциядағы ең алғашқы әлеуметтану кафедрасын басқарды.
1896 жылы Дюркгейм әлеуметтану тарихында елеулі оқиға болған жаңа
мерзімді басылымға басшылық ете бастады. Ол 1896-1913 жылдар аралығында
редакциялаған L'Annee Sociologique журналы ең алғаш рет дюркгеймдік мектеп
зерттеулерінің нәтижелерін жариялай бастады. Бұл жылнама Франциядағы түрлі
бәсекелесуші топтар арасында дюркгеймдік әлеуметтану үстемдігінің негізгі
институционалдық факторы болды.
Журнал қызметкерлері көбіне оның бас редакторының идеяларына
негізделген күшті ғылыми ағымды қалыптастырды. Бұл кейін "француз
әлеуметтануының мектебі" деген атқа ие болып, осы елдегі әлеуметтанудың
дамуын бірнешет он жылдыққа айқындап берді.
1902 жылы Дюркгейм атақты Сорбоннаға шақырылады. Нәтижесінде оның
әлеуметтану бойынша лекциялық курсының негізінде "тәрбие және әлеуметтану
туралы ғылымдар" кафедрасы құрылып, ол оған жетекшілік етеді. Дюркгейм
тек қана француз әлеуметтануды қалыптастырып қана қоймай, сонымен бірге
пән ретіндегі әлеуметану шеңберінен шығып, француздың интеллектуалды және
тіпті саяси өміріндегі өте маңызды тұлға болды. Ол Францияның сол кезеңдегі
негізгі интеллектуалдық және саяси дағдарыстарына белсене
қатысты.
Көзі тірісінде Дюркгейм төрт кітап шығарды: "Қоғамдық еңбек бөлінісі
туралы" (1893), "Әлеуметтану әдісі" (1895), "Өзін-өзі өлтіру (1897) және
"Діни өмірдің қарапайым нысандары" (1912).
Осы ғылым пайда болған елде - Францияда әлеуметтанудың
институционалдануы Дюркгейм есімімен тығыз байланысты. Көптеген адамдар оны
қоғамды зерттеуде позитивизмді дәйекті жалғастырушы деп есептейді. Бұл бір
жағынан дұрыс және толығымен орынды, өйткені әлеуметтанудың негізін салушы
ретінде Конттың беделі айтарлықтай жоғары болды. Дюркгейм әлеуметтанудағы
конттық позитивтік дәстүрді жалғастырушы бола отырып, көбінесе
жаратылыстану ғылымдары сараптамаларының үлгілерін басшылыққа алды (әсіресе
өзінің ғылыми қызметінің бастапқы кезеңінде), яғни өзінің ғылыми әдісінде
теориялық негіздеменің нақтылығы мен дәлелдене алу эмпирикалық расталу
қажеттілігін баса көрсетті. Сонымен бірге, Дюркгейм өзін әлеуметтанудың
негізін салушының белгілі бір дәрежеде жалғастырушысы деп есептей отырып,
оның шығармашылық мұрасына сын көзімен қарағандығын атап өтпеуге
болмайды. Эмпирикалық бақылаудың құндылығын мойындай отырып, ол сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстардың қайнар көзі мен терең себеп-салдарын түсіну үшін
таза теориялық ой сараптамасын жоққа шығармады. Оған қоса, Дюркгейм
Конттың интеллектуалдық эволюцияның үш сатысы туралы заңы адамзат тарихын
және оның қорғаушы күштерін түсіндіруде тым үстірт және біржақты
қарастырады, өйткені түрлі қоғамдар тарихында дамудың басты жолдары
анағұрлым көп деп санады. Кейіннен Дюркгейм Әлеуметтану әдісі еңбегінде
біршама нақты көрініс тапқан өзінің жеке әлеуметтану әдісін қалыптастырды.
Э.Дюркгейм өзінің әлеуметтік көзқарастар жүйесін құрған теориялық-
әдіснамалық база "әлеуметтанушылық'' деп аталды. Ол әлеуметтану реализмінің
бір түрі деп есептеледі. Бұл бағыттың басты ерекшелігі номинализмге қарама-
қарсы қойылуында болды. Әлеуметтану реализмі өзінің парадигмасы ретінде
адамзат қоғамын ерекше шындык деп (табиғи орта шындығы және адамның ішкі
психикалық дүниесінің шындығымен қатар) мойындау қажеттілігі мен
міндеттілігін көрсетті. Әлеуметтану пайда болғанға дейін арнайы оқу пәні
ретіндегі мұндай әлеуметтік шындықты зерттеумен бірде-бір ғылым саласы
айналысқан емес.
Әлеуметтану әдісі ережелерінде Э.Дюркгейм қоғамның психологиялық
фактілерге сәйкес келмейтін өзінің жеке шындығы бар екенін көрсетуге
тырысты. Оның пайымдауы бойынша, қоғам - "өз алдына sui generis өмір
сүруші шындық". Әлеуметтік шындықтың мұндай ерекше сипатын мына фактіден
көруге болады, біз бұл шындықты қалауымыз бойынша жойып жібере алмаймыз.
Қоғам біздің ойларымыз бен тілектерімізге қарама-қарсы тұрады, себебі ол
табиғат объективтілігімен салыстыруға болатындай объективтілікке ие, алайда
ол екеуі бірдей емес.
Дәлме-дәл айтсақ, әлеуметтанушылық дербес жалпы әлеуметтанушы теория
ретінде әлеуметтік өмірге қандай да бір ерекше анықтама беруге немесе
түсіндіруге талпынбайды. Бұл философиялық-әлеуметтану тұжырымдамасының мәні
белгілі бір бастапқы позицияны тұжырымдауға саяды: яғни, адам болмысындағы
әлеуметтік шындықтың басты және ерекше маңызын мойындау және де бұл
болмысты түсіндіруде әлеуметтану әдістерін қолдану. Қоғам өзіне тән
қарапайым ерекшелік қана емес, сонымен бірге доминантты, жоғарғы шындық деп
мойындалғандықтан, қоршаған әлемде ("әлеуметтендіру") болып жатқанның бәрін
түсіндірудің әлеуметтанушылық әдісі ең дұрыс әдіс деп жарияланады. Ол өзге
әдістерді не жоққа шығаруы не жеке оқиға ретінде өзіне қосып алуы тиіс.
Әлеуметтанушылықтың онтологиялық (мәндік) жағы әлеуметтік шындықтың
басқа да - физикалық, биологиялық, психологиялық шындықтарға қатысты
автономия орнатуы болып табылады. Ол негізделген, тұрақты және белгілі бір
заңдар әрекетіне бағынады. Осылайша, әлеуметтануды өзге ғылымдардан
ерекшелейтін, сондай-ақ өзінің жеке зерттеу пәні бар ғылым қалыптасты.
Алайда әлеуметтану ғылымының өз алдына бөлініп шығуы үшін, сонымен қатар
басқа да ғылым салалары айналысатын фактілер түсіндірілетін және
бақыланатын болғаны сияқты, оның да пәні бақыланатын және түсіндірілетін
болуы тиіс.
Осыдан келіп әлеуметтік факт теориясы шығады. Әлеуметтік шындықтың
мазмұнын, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, болмыстың не экономикалық, не
психологиялық, не құқықтық және басқа да фактілерін жатқызуға болмайтын
әлеуметтік фактілер құрайды. Бұл әлеуметтік фактілердің мынадай өз алдына
дербес сипаттамалары бар:
Объективті, яғни кез келген бөлек алынған жеке адамнан тәуелсіз
тіршілік әлеуметтік фактілердің мәнін түсіну үшін, физикалық шындықтың
деректерін анықтағанымыз сияқты оларды сырттан бақылап, қайтадан ашып отыру
керек. Сондықтан, Э.Дюркгейм тұжырымдағандай, "...әлеуметтік фактілерді
заттар ретінде қарастыру қажет. Заттар - бізге берілген бақылауға жататын
және бақылауға болатын нәрселер. Қоғамды зерттеген бұрынғы барлық ғылыми
пәннің негізгі қателігі, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, мынада: олар
әлеуметтік құбылыстарды қарастыру барысында біз оларға қандай мән-мағына
берсек, соған сүйенетіндігінде; соған қарамастан олардың нағыз мәнін тек
объективті ғылыми зерттеудің көмегімен ғана анықтауға болады.
Кез келген жеке адамға қысым көрсете алу (күштеу), оның іс-әрекетін
анықтау қабілеттілігі. Жеке адамның қоғамдағы іс-әрекетінің реттелуі жеке-
дара себептермен және түрткі болатын себептермен емес, сол адам өмір сүріп
отырған қоғамдағы әрекет етуші әлеуметтік фактілер жиынтығымен анықталады,
яғни фактілер оны қандай да бір іске итермелейді. Мысалы, сән көрсету
қарапайым әлеуметтік факт, өйткені әрбір адам өзінің сол сәттегі көңіл-
күйіне қарап емес, осы уақытта және осы жерде қоршағандар мен
қабылдаушылар қалай киінсе, солай бағыт алады. Әлеуметтану ғылымының ең
маңызды міндеттерінің бірі ретінде Э.Дюркгейм әлеуметтік іс-әрекетті
"еркін жігер" тұрғысынан түсіндіруді құнсыздандыратын әлеуметтік фактілерді
зерттеу көрсетті. Э.Дюркгейм еңбектерінің басым көпшілігінде орын алған ой
мынадай: "Қоғам жеке адам емес, жеке адам қоғамнан пайда болады".
Әлеуметтік фактілердің жиынтығын Э.Дюркгейм екі негізгі топқа бөлді:
морфологиялық және рухани. Қоғамның өзіндік "материалды субстратын"
қалыптастырушы морфологиялыққа, мысалы, тығыздығын жатқызуға болады. Ол
шындығында да дербес жеке адамдардың пиғылы мен ісіне тәуелді емес; ал
олардың өмір сүру жағдайы тығыздыққа біршама тәуелді. Сонымен бірге қоғам
орналасқан аумақтағы аудан бірлігіне сәйкес келетін қоғам мүшелерінің
санымен өлшенетін физикалық (материалдық мағынадағы тығыздық) және,
Э.Дюркгейм көрсеткендей, олардың арасындағы қарым-қатынас қарқындылығы мен
жиілігін бейнелейтін моральдық тығыздықты ажырата білу қажет. Тығыздықтың
бұл екі түрінің өзара үйлесуі сол қоғамдағы еңбектің қоғамдық бөлінісінің
немесе әлеуметтік саралану ерекшеліктерін айқындайды. Жалпы, Э.Дюркгейм
әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруде (әсіресе өзінің шығармашылығының
бастапқы кезеңдерінде) біршама белсенді түрде демографиялық және әлеуметтік-
экологиялық факторларды (әлеуметтік топтардың күрделілік деңгейі мен
құрылымын қоса) пайдаланды.
Сонымен қатар, морфологиялық әлеуметтік фактілерге адамдардың бірігіп
қызмет етуінен шыққан туындылардың бірқатарын жатқызуға болады, мысалы,
қоғам мүшелері өмір сүріп отырған елді мекендердің басымдық сипаты, қатынас
жолдарының саны мен сапасы. Басқа сөзбен айтқанда, морфологиялық әлеуметтік
фактілер - адам өмірінің материалдық жағдайын қалыптастыратын құбылыстар
жиынтығы, бірақ та олардың табиғи сипаты жок, ол сол қоғам қызметінен келіп
шығады.
Ал рухани әлеуметтік фактілерге келетін болсақ, олар морфологиялық
секілді "заттай" жүзеге асыра алмаса да, одан кем емес деңгейде объективті
(яғни қоғамның әрбір мүшесіне қатысты сырттай одан тәуелсіз қатынас
табиғатына ие және күштеу қасиеті бар) болып табылады. Оған жиынтығы
ұжымдық немесе жалпы көзқарасты қалыптастыратын "ұжымдық түсініктерді"
жатқызуға болады.
Э.Дюркгейм жазғандай; "Сол қоғамның орташа алынған мүшелеріне деген
ортақ нанымдар мен сезімдер жиынтығы өзінің өмірі бар белгілі бір жүйені
құрайды; оны ұжымдық немесе жалпы сана деп атауға болады. Сөзсіз, ол
субстрат ретінде бір ғана мүшеден тұрмайды; ол анықтама бойынша қоғамның
бүкіл кеңістігіне тараған. Алайда, оған қарамастан, оның өзіне ерекше
шындық қалыптастыратын өзіне тән ерекшелігі бар. Шынында да ол жеке
адамдардың жеке жағдайларына байланысты емес, олар өтпелі, ал ол тұрақты.
Ол солтүстікте де, оңтүстікте де, үлкен және кіші қалаларда да, әр түрлі
кәсіп өкілдерінде де бірдей. Сол сияқты, ол әрбір келесі ұрпақ кезінде де
өзгермейді, керісінше бірінен соң бірі келетін ұрпақтарды байланыстырады.
Осылайша, ол тек қана жеке адамдар арқылы іске асатындығына қарамастан,
жеке санаға қарағанда мүлдем өзгеше".
Қоғамдағы ұжымдық және жеке-дара интеллектінің дамуы еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен қоян-қолтық жүреді және белгілі бір деңгейде біріншісі
екіншісінің қажеттіліктерімен анықталады. Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша,
интеллект санаға барабар емес, дәлірек айтсақ, ол оны көтереді. Дәл осы
сияқты еңбек бөлінісі де ең алдымен қоғамдық өмірдің бет жағында
жатыр, бұл әсіресе экономикалық еңбек бөлінісі үшін дұрыс болып
табылады (ол қоғамдық еңбек пен экономикалық еңбек бөлінісі арасында
айырмашылық жүргізетіндігін атап өту қажет: егер біріншісі бүкіл қоғамның
белгілі бір құрылымы болса, ал экономикалық немесе
техникалық еңбек бөлінісі - оның тек бір көрінісі ғана).
Әлеуметтік нормалар мен басқа да әлеуметтік факторлар қоғамның дербес
мүшелерінің іс-әрекетіне тікелей және тура емес, олардың игерілуінің
белгілі механизмдері арқылы ықпал етеді, оған қоса әлеуметтік
реттегіштер қызметінің тиімділігі тікелей мәжбүрлеу күшімен емес, ол жеке
адам үшін нормаларды іске асыруға құлқымен болғанда ғана көрініс табады.
Э.Дюркгеймнің ойынша әлеуметтану құрылымы үш негізгі саладан тұруы
тиіс: морфология, әлеуметтану және жалпы әлеуметтану әлеуметтік морфология,
анатомия тектес, қоғам қалай құрылған оның құрылымы көріністерінің
материалдық нысандары: әлеуметтік ұйымдар, халықтың құрамы, оның тығыздығы,
алып жатқан аумағы бойынша орналасуы т.б., қандай деген мәселелерді
зерттеумен айналысуы тиіс. Әлеуметтік физиология қоғам тіршілігінің әр
тектес салаларын зерттейді, ол бірнеше дербес әлеуметтану теорияларына
бөлінеді: дін әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы
экономикалық әлеуметтану және т.б. Ал соңғысы, жалпы әлеуметтану алғашқы
екі бөлімнің жетістіктері мен тұжырымдарын синтездейді және біршама ортақ
әлеуметтік заңдарды орнықтырады.
Әлеуметтік байланыстың сипаты мен табиғатын зерттеу тақырыбы
Э.Дюркгеймнің бүкіл ғылыми шығармашылығында басты орын алады. Қандай
мәселеге көңіл аударса да - қоғам типологиясы немесе өзін-өзі өлтірудің
әлеуметтік факторларын анықтау проблемалары, еңбектің қоғамдық бөлінісін
зерттеу немесе дін рөлі мен рәсім мәнін анықтауда, - оны әрдайым мынадай
сұрақ мазалады: адамдардың бірігуіне, бір-бірімен жақындасуына не
итермелейді, оларды не ажыратады?
"Біз өзімізге ұқсайтынды, біз сияқты ойлап, сезінетіндерді
ұнататынымызды әрқайсымыз білеміз. Алайда бұған қарама-қарсы жағдай да жиі
ұшырасады. Біз өзімізге ұқсамайтын адамдарға құштарлық сезімде болатын
жағдай жиі кезігеді, мұның себебі олардың бізге ұқсамайтындығында".
Осыған сүйене отырып, ол әлеуметтік ынтымақтастықтың екі нысанын
ажырату қажет деп есептейді, оларды механикалық және органикалық деп
атайды. Бұл ұғымдарды ол өзінің "Еңбектің қоғамдық бөлінісі туралы" атты
алғашқы еңбегіне енгізеді. Оның пікірі бойынша, еңбек бөлінісінің тереңдігі
мен сипаты қоғам дамуының жалпы деңгейін анықтамаса да, біршама барабар
түрде бейнелейді және әлеуметтік байланыстың қандай да бір үстем типін
қалыптастырады. Э.Дюркгейм бұл жерде араларында белгілі бір тарихи-
логикалық сабақтастығы бар қоғамдардың жетілген типтерін кұрастыру идеясына
сүйенеді. Ынтымақтастық жоғарғы әмбебап принцип, жоғарғы моральдық құндылық
ретінде қарастырылады. Сондықтан да еңбек бөлінісінің өзі моральды.
Механикалық ынтымақтастық, Э.Дюркгеймнің ойынша, архаикалық немесе
қарабайыр қоғамдарда басым болып келеді. Оның жеке терминологиясын
қолданатын болсақ, бұл ұқсастық нәтижесіндегі ынтымақтастық. Қауым немесе
бірлік мүшелері оларда ортақ нәрсе көп болғандықтан - тіл, дәстүр, сенім,
тіпті жалпы тарихи (мысалы, ауызша аңыз түріндегі) зерде арқасында бір-
біріне тартылады, ұқсас жағдайларда өздерін бірдей сезінеді. Мұндай
механизмдер өзге де тайпа өкілдерінің бөлектенуіне алып келеді. Бұл "өзіміз
- бөтен" принципіне сәйкес ынтымақтастық.
Алдыңғы қатарлы, дамыған қоғамдарда орын алатын органикалық
ынтымақтастың - оның мүшелері функцияларының саралануының, қоғамдық еңбек
бөлінісінің тереңдеуінің жемісі. Адамдар мұнда барған сайын бір-бірінен
түрлі сипаттары бойынша әр түрлі болып келеді. Бірақ та осының нәтижесінде
олар одан әрі бірін-бірі қажет етіп, бір-бірінсіз тұра алмайды -
функциялардың, қызметтердің және олардың нәтижесінің айырбасы біршама терең
өзара тәуелділікке алып келеді, яғни бұл "әлеуметтік бөлшектердің" одан әрі
тұтастануына әкеліп соғады. Бұл жерде еңбек бөлінісі тек таза зкономикалық
қана емес, сонымен бірге әмбебап, тұтас қамтушы әлеуметтік құбылыс ретінде
түсіндіріледі. Әрбір адамды жеке алғанда ол мінсіз емес, ал олар бірін-бірі
толықтыра отырып, күшті интеграцияға жол ашады. Ынтымақтастықтың бұл типі
тіршілік иесінің органдарымен ұқсастығына қарай "органикалық" деп аталады.
Өйткені бұлар бір-біріне мүлдем ұқсамайды және өздеріне ғана тән ерекше
функция атқара отырып, тек бәрі бірге болған жағдайда ғана организмнің
қызмет етуіне мүмкіндік жасайды.
Механикалық ынтымақтастық үстемдігі кезінде ұжымдық сана жеке-дара
сананы жұтып қояды. Адамның жеке-даралығы органикалық ынтымақтастық басым
қоғамдарда ғана пайда болуы мүмкін.
"Біріншісі тек жеке-даралық тұлға ұжымға енген жағдайда ғана ықтимал;
екіншісі егер әрбір адам өзінің әрекет ету саласы болған жағдайда ғана,
яғни тұлға болғанда ғана мүмкін. Сонымен, ұжымдық санада өзі реттей
алмайтын арнайы функциялар орнығуы үшін, ол жеке-даралық сананың бір
бөлігін ашық күйінде қалдыруы тиіс. Және де бұл сала ауқымдырақ болған
сайын, осы ынтымақтастықтан келіп шығатын байланыс күштірек болады.
Шынайы өмір сүретін қоғамдардағы ынтымақтастық сипаты анықтауға
талпына отырып, біз бұл арада жетілген типтерді қарастырғанымызды
ұмытпауымыз қажет. Ынтымақтастықтың типін ажырату мен олардың даму
деңгейі бойынша әр түрлі қоғамдарда басым болатындығы туралы тұжырымның
нанымдылығына қарамастан, бұл сараланудың едәуір дәрежеде сараптамалық
сипаты бар. Әрине, қазіргі замандағы индустриалды дамыған қоғамдарда,
механикалық ынтымақтастық көрінісі жиі ұшырасады: дәл осы ынтымақтастық,
мысалы, отбасылық және туысқандық байланыс" негізінде жатыр. Ұлттық, діни
және тіпті саяси-партиялық қатынастар да "біздікі - бөтен" типіндегі
байланысқа негізделгендіктен, көп жағынан келгенде механикалық
ынтымақтастық көрінісі болып табылады. Соған қарамастан, қандай да бір
ынтымақтастықтың басымдылығы доминанттығы туралы тезис өзінің теориялық
күшін жоймайды.
Әлеуметтік байланыстың, оның сипаты мен түрлерінің capаптамасына
Э.Дюркгеймнің атақты еңбектерінің бірі - "Өзін-өзі өлтіру" арналған. Бұл
кітап ортақ қағида бойынша классикалық әлеуметтанушылық еңбек ретінде
қарастырылады. Бұл еңбегінде Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің әлеуметтік
себептеріне назар аударады. Өзін-өзі өлтіруді тек адамдар ғана іске асыруға
қабілетті, бірегей жеке-дара актілердің бірі болғандықтан бұл ерекше
қасіретті жағдай. Бұған қарамастан, Э.Дюркгейм мол әлеуметтік деректерге
сүйене отырып, өзін-өзі өлтіру ықтималдығын анықтауда әлеуметтік
негіздеудің шешуші маңызы бар екендігін көрсетті. Сондықтан да ең бірегей
жеке-дара оқиға ұжымдық және жоғарғы абстрактілі факторлармен байланысқан
болып шығады. Бұл кітаптың бірінші ең үлкен тарауында қайсы бір
қоғамдағы өзін-өзі өлтіру статистикасының өзгеруіне ықпал ете алатын
әлеуметтіктен тыс сипаттағы факторлар қарастырылады: психопатиялық күй;
нәсілдік және тұқым қуалаушылық ерекшеліктер; климаттык, ортаның маусымдық
өзгерістері; еліктеу механизмдері. Кең ауқымды статистикалық сараптамаға
сүйене отырып, Э.Дюркгейм бұл тараудың әрбір бөлімін мынадай тұжырыммен
аяқтайды: олардың бірде-бірі өзін-өзі өлтіру пайызын жеткілікті түрде
түсіндіре алмайды. Бірінші тараудың түйіні мынаған келіп саяды: "...әрбір
әлеуметтік топтың өзіне ғана тән өзін-өзі өлтіруінің ерекшелік бейімділігі
болады, ол не жеке адамның физикалық-органикалық құрылысымен немесе оларды
қоршаған ортаның физикалық табиғатымен түсіндірілмейді. Осыдан келіп жоққа
шығару принципі бойынша бұл бейімділік әлеуметтік себептерге байланысгы
болып, ұжымдық құбылыс ретінде көрінуі тиіс", демек тек әлеуметтану ғылымы
ғана өзін-өзі өлтірудің себептерін қанағаттанарлық деңгейде түсіндіре
алады.
Статистикалық мөліметтерді сараптай келе Э.Дюркгейм бірқатар
заңдылықтарға оқырмандардың көңілін аудартады: қалаларда өзін-өзі өлтірудің
үлес салмағы ауылдық жерлердегіге қарағанда неғұрлым жоғары; өзін-өзі
өлтіру деңгейі католиктермен салыстырғанда протестанттарда басым- отбасы
адамдарға қарағанда бойдақтар өзін-өзі өлтіруге бейім тұрады және де бұл
пайыз ажырасқандар арасында көп; әйелдер ер адамдармен салыстырғанда өз-
өзіне сирек қол жұмсайды; өзін-өзі өлтіру соғыстар кезінде едәуір азаяды,
ұлттық көлемдегі апат жағдайында мүлдем болмайды. Мұның бәрі қандай да бір
әлеуметтік қауымдастықта азды-көпті деңгейдегі жаппай құбылыс ретінде өзін-
өзі өлтірудің негізгі факторы әлеуметтік байланыстың күші мен сипаты
екендігін көрсетеді. Жеке адамның әлеуметтік байланысының әлсіреуі және,
тіпті, оның одан әрі өмір сүруінің мақсатсыздығы туралы қорытындыға келуіне
және өмірден кету туралы шешім қабылдауына алып келуі мүмкін. "Егер адамды
өмірмен жалғастыратын дәнекерлер үзілсе, онда мұның себебі оның қоғаммен
байланысының әлсіреуінде". Алайда кейбір жеке адамдардың белгілі бір
жағдайларда өмірден кету туралы шешім қабылдауына әлеуметтік байланыстың
шамадан тыс күшеюі де итермелеуі мүмкін. Осыған сәйкес Э.Дюркгейм өзін-өзі
өлтірудің жеке типологиясын жасады.
Эгоистік өзін-өзі өлтіру. Қандай да бір діни сенім үстемдігінің өзін-
өзі өлтіру статистикасына қалайша әсер ете алатындығын түсінуге ұмтылып,
Э.Дюркгейм протестантизмге көбіне көп еркін ойлау тән, сондықтан да бұл
жердегі сенушінің шіркеумен және өзінің қауымымен байланысы, христиандықтың
басқа тармақтарымен салыстырғанда неғұрлым әлсіз деген қорытындыға келеді.
Ал "дінге сенушілер тобында жеке пайымдаулар күштірек болған сайын, оның
адамдар өмірінде алатын орны төменірек және бірлігі мен өміршеңдігі де
әлсіздеу. Сондықтан да "өзін-өзі өлтіру саласында протестантизмнің көш
басында болу себебі - бұл шіркеудің католик шіркеуіне қарағанда тұтастығы
төмендігінде.
Қалалық және ауылдық жерлердегі өзін-өзі өлтіру коэффициенттері
айырмашылығының әлеуметтік механизмдері шамамен мынадай: біріншісінде
адамдар айтарлықтай деңгейде оқшауланған және олар өз бетінше жүреді, ал
ауыл тұрғындары арасындағы әлеуметтік байланыс мықты болумен қатар (олардың
дәстүрлі сипатына байланысты) тура және ашық көрінеді. Бойдақтар (және
әсіресе ажырасқандар мен жесір қалғандар) арасындағы суицид үрдісінің күшею
себептері мынада: некелеспегендерге қарағанда ерлі-зайыптылар арасындағы
дәнекерлік және моральдық ұйым жақсырақ".
Парасатты ойлау тұрғысынан келгенде сізде дінге көзқарасыңыз бойынша
ұстанатын екі жеткілікті анық позициялар болуы мүмкін, Сіз Құдайға не
сенесіз, не сенбейсіз. Бірінші жағдайда, сіз адам-санасы жетпейтін жоғары
"Шындықтың" бар екенін мойындайсыз. Бұл "Шындық" әлеуметтану зерттейтін
тақырыптардан тыс тұрады. Екінші жағдайда, Құдайға сену - бұл ұтымды
дүниеде орын ала алмайтын нәрселерге қатысты жай ғана иррационалды соқыр
сенім. Алайда әлеуметтанушы үшін дінде маңыздырағы бұл анық екі қатынастағы
- не дінге сену, не оған қарсы шығудың бірде-біреуі болып табылмайды.
Үшінші балама бар. Э.Дюркгейм діннің өзіндік айқын емес теориясын жасады.
Онда діннің кілті сенім емес, дінге бет бұрғандар іске асыратын әлеуметтік
жоралғылар. Дін - әлеуметтік ынтымақтастық кілті, ал діни нанымдар өзінің
жеке құқығы бойынша емес, әлеуметтік топтың нышаны ретінде маңызды.
Сондықтан да дін әлеуметтік өмірде басты рөл атқаратындарға қатысты ұтымды
емес феномен мысалы ретінде маңызға ие болады.
Барлық діндерге ортақ нәрсе не деген сұрақ қояйық. Бұл Құдайдың -
Иегова және Иисус, Аллаһ және Мұхаммед, Кришна, Вишну, Изида немесе Зевстің
қандай да бір нақты докторинасы емес. Бір ғана құдайдың болуы туралы
тұжырым да міндетті емес, өйткені бірнеше құдайы бар діндер жеткілікті:
зороастриттердегі - Агумаразда мен Ариманда іске асқан зұлымдық пен
жақсылықтың жұбы, Олимпте жайғасқан антикалық грек және рим құдайларының
пантеоны, ежелгі үнділер мен өзгелердің көптеген құдайлары. Мәселе тіпті
жалпы қандай да бір құдай ұғымы туралы да емес: мәселен, буддизм кәдуілгі
дін болып табылады, бірақ та оның ағартуының базалық тұжырымдамасы шүбәсіз
атеистік бағытта. Сонымен бірге көптеген тайпалық діндерде де құдай жоқ,
дегенмен оларда табыну объектісін құрайтын тотемдік аңдар, өсімдіктер,
тастар және осы тектестер бар.
Э.Дюркгеймнің пайымдауы бойынша, барлық діндер екі ортақ белгісінің
болуымен сипатталады: дінге сенушілер ұстанатын белгілі бір нанымдар және
діндарлар ұжымдық түрде іске асыратын нақты жоралғылар.
Э.Дюркгейм үшін базалық діни сенімнің мәні бүкіл әлемнің екі санатқа
бөлінуінде: қасиетті (сакральды) және қасиетті емес (профаникалық). Кез
келген нәрсе қасиетті бола алады: рухтар, көзге көрінбейтін құдайлар, нақты
бір аңдар немесе терек, алтарьлар, крестер, қасиетті кітаптар. Тек
инициацияны өткендер ғана айта алатын ерекше сөздер немесе тек олар ғана
айта алатын әндер. Қасиеттінің ерекшелік белгісі оның аса маңыздылығы мен
қауіптілігінде: сіз оған байсалдылықпен, құрметпен қарап қажетті
дайындықпен келуіңіз тиіс. Қасиетті емес заттар қалған әлемді құрайды: сіз
қалаулы және пайдалы деп тапқан, нақты шындықта қарым-қатынаста болғыңыз
келгеннің бәрі, қалған заттардың бәрі.
Бұл базалық діни наным: қасиетті мен қасиетті еместің дуализмі. Онымен
бірге діни әрекет жасалады, дәлірек айтсақ - жоралғы. Жоралғы әдеттегі
мінез-құлықтан мүлдем өзгеше. Көшеде серуендеу, өз жұмысын атқару, дүкенде
бір нәрсені сатып алу сияқты қарапайым күнделікті әрекет және кез келген
өзге нәрсе түрлі тәсілдермен іске асуы мүмкін. Сіз оны қалай
жасайтындығыңызда ешқандай айырмашылық жоқ. Жоралғылар болса - қатаң
белгіленген іс-әрекет. Жоралғыларда нысандардың неғұрлым зор маңызы бар.
Дұға оқу, гимн айту, қарапайым түрдегі құрбандық шалуды жүзеге асыру немесе
би билеу, процессиядағы салтанатты шеру, пұт алдында тізе бүгу немесе крест
белгісі - бұларда әрекет дұрыс іске асуы тиіс. Жоралғылар - тәжірибелік іс-
әрекеттің түрлі әдістерінде сияқты кезекті межеге жету құралы емес;
мақсатқа жетпей тұрып, оларды қалай іске асырсаң да айырмашылық жоқ деп
айта алмайсыз, өйткені жоралғы нысаны - оның мақсаты болып табылады. Егер
ол дұрыс жасалса, онда оның мәні болғаны, ал қате іске асса түк те
болмайды.
Сонымен діндер өзара байланысқан нанымдар мен жоралғылардан тұрады.
Жоралғылар - адамдар қасиетті деп есептейтін заттар әлеміне кіру рәсімдері.
Бұл екеуіне қарама-қайшы ұғымдар бірдей орын алған: қарапайым, жол-жорасыз
әрекет - сіздің қасиетті еместер алдында өзіңізді қалай ұстайтындығыңыз.
Көріп отырғанымыздай, Э.Дюркгейм нанымдарға қарағанда жоралғыларға
артықшылық береді. Белгілі бір мағынада жоралғыны дұрыс іске асыру
-қасиеттілікке сенуге бастама болған нәрсе.
Ендігі жерде: қалайша адамдар бұл айырмашылықты ойлап таба алды деген
сұрақ туады? Неліктен жер-жерде әлемді қасиетті және қасиетті емеске
бөлудің әмбебап дерлік тұжырымдамасы қалыптасты? Табиғатта бұл тектес еш
нәрсе жоқ. Жануарлар мұндай айырмашылықтар жасамайды. Физикалық әлемде
барлығы бір деңгейде орналасқан. Неге адамдар өзін көрінбейтін рухтармен,
құдайлармен "құрметтеудің белгілі бір түрін талап ететін және оған
бағынбаған жағдайда қауіп тудыратын күштермен қоршалған деп ойлайды. Әлемде
көптеген шын мәніндегі нақты қауіптердің бар екенін болжау қиын емес,
сондықтан адамдар олармен іс жүзінде не істеу керектігіне үйреніп
отырулары тиіс. Таза тәжірибелік тұрғыдан келгенде, дін әлемді
галлюцинациялармен толтырады деп көрсетілуі тиіс.
Дегенмен, адамдар құдайға телитін сипаттамалардың барлығы
кездесетін бір шындық бар. Бұл шындық не табиғатқа, не
метафизикаға жатпайды. Бұл қоғамның өзі. Өйткені қоғам - кез
келген дербес жеке адам немесе тіпті жеке адамдар тобына қарағанда неғұрлым
үлкен күш. Дәл қоғамның өзі біздің бұл дүниеге алып келді және ол ғана
бізді жоя алады. Біздің әрбіреуіміз онымен сансыз әдістермен байланыстымыз.
Біз өзіміз ойлап таппаған құралдар мен шеберлікті пайдаланамыз, өзгелерден
келген тілдерде сөйлейміз. Шын мәнінде, біздің барлық материалдық және
символикалық әлеміміз қоғамнан алынған. Біз өмір сүретін институттар –
біздің отбасымыз экономика, саясат және т.б. нысаны, өзгелердің
жинақталған тәжірибесінен, қысқасы - қоғамнан келген. Сонымен Құдай -
қоғамның нышаны деп нық сеніммен айта аламыз.
Сондықтан бізден тыс қандай да бір қүдіретті сезімді көз алдымызда
көрінетін қарапайым физикалық шындықтың бөлігі болып табылмайтындығына
қарамастан, иллюзия деп есептеуге бола, ма екен. Оның үстіне, бұл қандай да
бір нәрсе - біздің қоғам тәуелділік сезіміміз - бізден тыс және ішімізде
бір уақытта өмі сүреді. Діндерде, әрқашан бізден тыс қасиетті әлем мен
біздің ішіміздегі қасиетті бір нәрсемен байланыс әрқашан көрсетіледі. Құдай
бір мезгілде біздің ішімізде және бізден тыс. Христиан немесе ислам сияқты
алдыңғы қатарлы діндерде Құдайға тиісті жеке-дара жан дейтін ұғым бар.
Қарадүрсін тайпалардың тотемдік діндеріиде-тайпаның әрбір мүшесі тотеммен
ұқсастырылғандықтан осы сарындағы байланыс орын алған. Егер де австралиялық
әулеттің қасиетті жануары кенгуру болса, онда әулеттің кез келген мүшесі
өзіне белгілі бір деңгейде кенгурумын деп сезінеді. Және бұл сенім қандай
да бір шындықпен сәйкестікте болады. Біз қоғамның бөлшектері болып
табыламыз: ол біздерден құралған агрегат күйінде ғана өмір сүре алады.
Оның үстіне біздің жеке ішкі тұлғамыздың жүйесі бізге сырттан келетін
бөліктерден құралған. Біздің есіміміз, біздің өз-өзімізді ұқсастыруымыз
біздің басқа адамдармен және өзге адамдардың бізбен калай
байланысқандығының әдістерінен келіп шығады. Өзіміздің жеке есімдерімізді
қолдана отырып, біз өзіміз туралы жиі ойланамыз, бірақ та бұл есімдерді
өзімізге өте сирек қоямыз. Біздің өзіндік беделіміздің терең қырлары өзге
адамдармен қарым-қатынас тәжірибесінен көрінеді. Сіз өзіңізді әдемімін,
қарапайыммын немесе барып тұрған жағымсызбын деп ойлайсыз ба? Сіз өзіңізді
сенгіш, ықпалға берілгіш, аңғырт, мазасыз немесе жаңғалақпын деп сезінесіз
бе? Өзіңізге қатысты бұл сезімдер көбіне көп басқа адамдардың сізбен қалай
араласқандығына сәйкес қалыптасады. Өзіндік беделдің өзге адамдарға
байланыстылығы әлеуметтік психологияда жақсы таныс. Біз өзімізге адамдардың
көзімен қарауға бейімбіз. Бұл фактіні түсіндіру үшін әлеуметтанушы Чарльз
Хортон Кули "өзін-өзі айнадан тамашалаушы" ұғымын пайдаланды.
Барлығының ішіндегі ең құндысы - біздің санамыздың өзі -әлеуметтік
болып табылады. Біз сөз арқылы пайымдаймыз, алайда оларды біз ойлап тапқан
жоқпыз. Бізде идеялар болмаса, онда ойламаған болар едік. Сонымен қатар,
біз өзіміздің іс-әрекеттерімізде белгілі бір мұраттарды басшылыққа аламыз.
Алайда не идеяны, не мұраттарды жалғыз өзіміз ойлап таппаған болар едік.
Идея мен идеалдарда қандай да бір ортақ нәрсе болуы тиіс; олар дәлдіктен
асып түсетін және әрбір нақты нәрсені заттардың біршама кең тобының мысалы
ретінде көрсететін ұғымдар болып табылады. Дегенмен табиғат бізге ешқашан
тұжырым ұсынбайды, өзімізді бөлшек ретінде сезіндіреді. Табиғатты бақылау
бізге ешқашан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz