Ибн Синаның Аллаһ түсінігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ислам философиясы және Ибн Сина
1.1 Ислам философиясының мәні мен анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ибн . Синаның өмірі мен философиялық еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Ислам философиясында Ибн Синаның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Ибн Синаның Тәңір түсінігі
2.1 Әл . Фараби мен Ибн Синаның «Алғашқы себеп» түсінігі ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Болмыс және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Ибн . Синаның рух түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Ислам философиясы және Ибн Сина
1.1 Ислам философиясының мәні мен анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ибн . Синаның өмірі мен философиялық еңбектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3 Ислам философиясында Ибн Синаның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 Ибн Синаның Тәңір түсінігі
2.1 Әл . Фараби мен Ибн Синаның «Алғашқы себеп» түсінігі ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Болмыс және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Ибн . Синаның рух түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Бұл зерттеу жұмысымызда Ибн – Синадағы Аллах (Тәңір) қолға алдық. Зерттеулерге қарағанда Ибн – Сина Фарабидің көзқарастарын жалғастырушы болып табылады. Ибн – Синаның негізгі көзқарасын ортаға қою үшін Фарабиді жақсы білу және түсіну керек. Ал ол үшін де әл-Фарабидің діни түсініктерін де қарастыру қажетті болып табылады.
Фараби және Ибн Синаның болмыс көзқарасын өз сөздері мен түсініктеріне сүйеніп, білуді мақсат еттік. Шығыс және Батыс ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Қазіргі таңдағы философиялық ағымдар сыртқы әлемнің жаратылысымен байланысты көзқарастарға сүйенген астрономиялық зерттеулерде де болмыс тартысылатын бір тақырып болып табылады. Ислам философиясы дегенімізде, Фараби мен Ибн – Сина болғандықтан бұл тақырыпта олардың пікірін түсіну өте маңызды болды.
Философтарымыздың болмыс көзқарасын түсіндіру үшін алдымен олардың болмыс туралы пікірлерін зерттедік. Бұл бізді олардың философияға ие болған «мүмкін» және «уажибул вужуд» болмысы терминдерін зерттеуге жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын білдіру үшін «уақытты» да қарастырдық. Осыдан кейін Фараби және Ибн – Синаның Тәңір - әлем байланысының «себепшілік» және оған сүйенген, шығу теориясы белгілі болғандықтан болмыс пен байланыстарсын тереңірек көрсету үшін оларды да қарастыруды мақсат еттік. Фараби мен Ибн – Синаның Ислам дүниесіндегі орны мен оның танымдық көзқарастарының қырларын зерттеп, келешек ұрпаққа ұсынудың маңызы зор.
Біз Фараби және Ибн – Сина ілімі мен еңбектерін не үшін зерттеуді мақсат етіп отырмыз? және олардың дүниетанымын зерделеп, оны жастарымызға танытуға тырысамыз? өйткені, бұл біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете алмайтынымыздың ақиқаты Адамзат әлемінде өз болмысын таныта алмаған – ата – бабамыздың ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген ұлт болып табылады. Демек, біз әлемге ұлттық ерекшеліктерімізді, өз мәдениетіміз бен тарихи жетістіктерімізді сол тұлғаларды зерттеп таныту мен көрсете аламыз.
Зерттеу объектісі:
Ибн – Синаның діни – философиялық мұрасы.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Егер Ибн – Синаның Тәңір туралы көзқарасын барша ерекшеліктері, маңыздылықтарын назарға ала отырып, оны кейінгі ұрпақтың рухани имандылық жан дүниесі Ибн – Синаның еңбектеріндегі рухани құндылықтар арқылы кеңейтіліп, маңызды орын алса; халыққа соның ішінде жас ұрпаққа Ибн – Синаның рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын меңгеру қиынға соқпайтын еді және халықтың рухани баюына үлкен үлесін қосқан болар еді.
Фараби және Ибн Синаның болмыс көзқарасын өз сөздері мен түсініктеріне сүйеніп, білуді мақсат еттік. Шығыс және Батыс ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Қазіргі таңдағы философиялық ағымдар сыртқы әлемнің жаратылысымен байланысты көзқарастарға сүйенген астрономиялық зерттеулерде де болмыс тартысылатын бір тақырып болып табылады. Ислам философиясы дегенімізде, Фараби мен Ибн – Сина болғандықтан бұл тақырыпта олардың пікірін түсіну өте маңызды болды.
Философтарымыздың болмыс көзқарасын түсіндіру үшін алдымен олардың болмыс туралы пікірлерін зерттедік. Бұл бізді олардың философияға ие болған «мүмкін» және «уажибул вужуд» болмысы терминдерін зерттеуге жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын білдіру үшін «уақытты» да қарастырдық. Осыдан кейін Фараби және Ибн – Синаның Тәңір - әлем байланысының «себепшілік» және оған сүйенген, шығу теориясы белгілі болғандықтан болмыс пен байланыстарсын тереңірек көрсету үшін оларды да қарастыруды мақсат еттік. Фараби мен Ибн – Синаның Ислам дүниесіндегі орны мен оның танымдық көзқарастарының қырларын зерттеп, келешек ұрпаққа ұсынудың маңызы зор.
Біз Фараби және Ибн – Сина ілімі мен еңбектерін не үшін зерттеуді мақсат етіп отырмыз? және олардың дүниетанымын зерделеп, оны жастарымызға танытуға тырысамыз? өйткені, бұл біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете алмайтынымыздың ақиқаты Адамзат әлемінде өз болмысын таныта алмаған – ата – бабамыздың ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген ұлт болып табылады. Демек, біз әлемге ұлттық ерекшеліктерімізді, өз мәдениетіміз бен тарихи жетістіктерімізді сол тұлғаларды зерттеп таныту мен көрсете аламыз.
Зерттеу объектісі:
Ибн – Синаның діни – философиялық мұрасы.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Егер Ибн – Синаның Тәңір туралы көзқарасын барша ерекшеліктері, маңыздылықтарын назарға ала отырып, оны кейінгі ұрпақтың рухани имандылық жан дүниесі Ибн – Синаның еңбектеріндегі рухани құндылықтар арқылы кеңейтіліп, маңызды орын алса; халыққа соның ішінде жас ұрпаққа Ибн – Синаның рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын меңгеру қиынға соқпайтын еді және халықтың рухани баюына үлкен үлесін қосқан болар еді.
1. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri. Ankara. 1991 yıl.
2. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi. Stambul.
3. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
4. I.A.Çubukçu. Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri. Ankara 1991 yıl.
5. А. Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы 2002 ж.
6. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş. Ankara. 1997 yıl.
7. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
8. Саид Нурси. Рисале-и нур жинағынан сөздер кітабы, Стамбул 2000ж.
9. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara 1999 yıl.
10. Д.Кішібеков.Философия. Алматы 2004ж.
11. Інжіл. Християндардың киелі кітабы.
12. В.А.Канке. Основы философий. Москва 2003г.
13. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
14. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri hakkında araştırmalar. Ankara 1991.
15. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul 1994 yıl.
16. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir 1987 yıl.
17. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları. Stambul.
18. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана 7-12 в.в. М, 1960г.
19.Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Мәдина 1992.
20.Значение и смысл Корана, IV том, Москва ООО «Сауримо» 2002.
21.Üsve-i Hasene, Ömer Çelik, Mustafâ Öztürk, Murat Kaya, İstanbul 1425/2004.
22.İhyâu Ulûmi’d Dîn, III cild, İmâm Ğazâlî, İstanbul 2002.
23.Ғазали «Бидаятул хидая» Мысыр, 1306
24.M. Emin Yıldırım «İnsani ilişkilerde İlahi ölçü» İstanbul, 2004 yıl.
25.Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993
26.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
27.Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: 1994
28.Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва: 1989
29.Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған А. Мауқараулы. – Алматы: 1998
30. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым", 1996
31. Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972. - Т.
32. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
33. I.A.Çubukçu. Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri. Ankara 1991 yıl.
34. А. Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы 2002 ж.
35. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri. Ankara. 1991 yıl.
36. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi. Stambul.
37. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş. Ankara. 1997 yıl.
38. А. Көбесов. а.а.е.
39. Farabi. İhsaul ulum. O.Eminbaskısı. Kair. 1949 yıl.
40. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы 1973.
41. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби. Алматы 1997ж.
42. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
43. Саид Нурси. Рисале-и нур жинағынан сөздер кітабы. 451-бет, Стамбул 2000ж.
44. Абу-Наср аль-Фараби. А.Х. Қасымжанов. 36 бет. Алматы 1997ж.
45. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara 1999 yıl.
46. А.Көбесов. Әбу-Насыр әл- -Фараби. 17-бет. Алматы 2004ж.
47. А.Машанов. Әл-фараби және Абай. 89-бет. Алматы 1994ж.
48. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. 5-бет. Алматы 1994ж.
49. А.Ж.Машани. Әл-Фараби және рухани мұра. 7-бет. Алматы 1994ж
50. Д.Кішібеков. Философия. Алматы. 2004ж.
51. Д.Кішібеков.Философия. Алматы 2004ж.
52. Інжіл. Християндардың киелі кітабы.
53. В.А.Канке. Основы философий. Москва 2003г.
54. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
55. А. Көбесов. "Әл-Фарабидің Ашылмаған Әлемі". Алматы, 2002.
56. I.A.Cubukcu. "Turk dusunce tarihinde felsefe hareketleri".Ankara 1991
57. I.A.Cudukcu. "Islam dusunurleri". Ankara,1991.
58. H.Corbin. "Islam felsefesi tarihi. Ankara,1992.
59. M.Fahri. "Islam felsefesi tarihi",Stanbul,1990.
60. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
61. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri hakkında araştırmalar. Ankara 1991.
62. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul 1994 yıl.
63. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
64. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir 1987 yıl.
65. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları. Stambul.
66. I.A.Çubukçu.Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri.Ankara1991yıl.
67. I.A.Cudukcu. "Islam dusunurleri". Ankara,1991.
68. H.Corbin. "Islam felsefesi tarihi. Ankara,1992.
69. M.Fahri. "Islam felsefesi tarihi",Stanbul,1990.
70. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
71. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri. Ankara. 1991 yıl.
72. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi. Stambul.
73. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
74. I.A.Çubukçu. Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri. Ankara 1991 yıl.
75. А. Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы 2002 ж.
76. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş. Ankara. 1997 yıl.
77. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
78. Саид Нурси. Рисале-и нур жинағынан сөздер кітабы, Стамбул 2000ж.
79. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara 1999 yıl.
80. Д.Кішібеков.Философия. Алматы 2004ж.
81. Інжіл. Християндардың киелі кітабы.
82. В.А.Канке. Основы философий. Москва 2003г.
83. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
84. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri hakkında araştırmalar. Ankara 1991.
85. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul 1994 yıl.
86. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir 1987 yıl.
87. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları. Stambul.
88. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана 7-12 в.в. М, 1960г.
89.Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Мәдина 1992.
90.Значение и смысл Корана, IV том, Москва ООО «Сауримо» 2002.
91.Üsve-i Hasene, Ömer Çelik, Mustafâ Öztürk, Murat Kaya, İstanbul 1425/2004.
92.İhyâu Ulûmi’d Dîn, III cild, İmâm Ğazâlî, İstanbul 2002.
93.Ғазали «Бидаятул хидая» Мысыр, 1306
94.M. Emin Yıldırım «İnsani ilişkilerde İlahi ölçü» İstanbul, 2004 yıl.
95.Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993
96.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
97.Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: 1994
98.Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва: 1989
99.Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған А. Мауқараулы. – Алматы: 1998
100. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым", 1996
101. Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972. - Т.
102. Farabi. İhsaul ulum. O.Eminbaskısı. Kair. 1949 yıl.
103. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы 1973.
104. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби. Алматы 1997ж.
105. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
106. А.Машанов. Әл-фараби және Абай. 89-бет. Алматы 1994ж.
107. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. 5-бет. Алматы 1994ж.
108. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
2. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi. Stambul.
3. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
4. I.A.Çubukçu. Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri. Ankara 1991 yıl.
5. А. Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы 2002 ж.
6. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş. Ankara. 1997 yıl.
7. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
8. Саид Нурси. Рисале-и нур жинағынан сөздер кітабы, Стамбул 2000ж.
9. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara 1999 yıl.
10. Д.Кішібеков.Философия. Алматы 2004ж.
11. Інжіл. Християндардың киелі кітабы.
12. В.А.Канке. Основы философий. Москва 2003г.
13. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
14. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri hakkında araştırmalar. Ankara 1991.
15. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul 1994 yıl.
16. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir 1987 yıl.
17. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları. Stambul.
18. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана 7-12 в.в. М, 1960г.
19.Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Мәдина 1992.
20.Значение и смысл Корана, IV том, Москва ООО «Сауримо» 2002.
21.Üsve-i Hasene, Ömer Çelik, Mustafâ Öztürk, Murat Kaya, İstanbul 1425/2004.
22.İhyâu Ulûmi’d Dîn, III cild, İmâm Ğazâlî, İstanbul 2002.
23.Ғазали «Бидаятул хидая» Мысыр, 1306
24.M. Emin Yıldırım «İnsani ilişkilerde İlahi ölçü» İstanbul, 2004 yıl.
25.Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993
26.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
27.Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: 1994
28.Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва: 1989
29.Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған А. Мауқараулы. – Алматы: 1998
30. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым", 1996
31. Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972. - Т.
32. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
33. I.A.Çubukçu. Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri. Ankara 1991 yıl.
34. А. Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы 2002 ж.
35. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri. Ankara. 1991 yıl.
36. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi. Stambul.
37. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş. Ankara. 1997 yıl.
38. А. Көбесов. а.а.е.
39. Farabi. İhsaul ulum. O.Eminbaskısı. Kair. 1949 yıl.
40. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы 1973.
41. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби. Алматы 1997ж.
42. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
43. Саид Нурси. Рисале-и нур жинағынан сөздер кітабы. 451-бет, Стамбул 2000ж.
44. Абу-Наср аль-Фараби. А.Х. Қасымжанов. 36 бет. Алматы 1997ж.
45. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara 1999 yıl.
46. А.Көбесов. Әбу-Насыр әл- -Фараби. 17-бет. Алматы 2004ж.
47. А.Машанов. Әл-фараби және Абай. 89-бет. Алматы 1994ж.
48. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. 5-бет. Алматы 1994ж.
49. А.Ж.Машани. Әл-Фараби және рухани мұра. 7-бет. Алматы 1994ж
50. Д.Кішібеков. Философия. Алматы. 2004ж.
51. Д.Кішібеков.Философия. Алматы 2004ж.
52. Інжіл. Християндардың киелі кітабы.
53. В.А.Канке. Основы философий. Москва 2003г.
54. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
55. А. Көбесов. "Әл-Фарабидің Ашылмаған Әлемі". Алматы, 2002.
56. I.A.Cubukcu. "Turk dusunce tarihinde felsefe hareketleri".Ankara 1991
57. I.A.Cudukcu. "Islam dusunurleri". Ankara,1991.
58. H.Corbin. "Islam felsefesi tarihi. Ankara,1992.
59. M.Fahri. "Islam felsefesi tarihi",Stanbul,1990.
60. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
61. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri hakkında araştırmalar. Ankara 1991.
62. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul 1994 yıl.
63. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
64. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir 1987 yıl.
65. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları. Stambul.
66. I.A.Çubukçu.Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri.Ankara1991yıl.
67. I.A.Cudukcu. "Islam dusunurleri". Ankara,1991.
68. H.Corbin. "Islam felsefesi tarihi. Ankara,1992.
69. M.Fahri. "Islam felsefesi tarihi",Stanbul,1990.
70. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
71. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri. Ankara. 1991 yıl.
72. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi. Stambul.
73. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara. 1974 yıl.
74. I.A.Çubukçu. Turk düsünce tarihinde felsefe hareketleri. Ankara 1991 yıl.
75. А. Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы 2002 ж.
76. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş. Ankara. 1997 yıl.
77. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
78. Саид Нурси. Рисале-и нур жинағынан сөздер кітабы, Стамбул 2000ж.
79. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara 1999 yıl.
80. Д.Кішібеков.Философия. Алматы 2004ж.
81. Інжіл. Християндардың киелі кітабы.
82. В.А.Канке. Основы философий. Москва 2003г.
83. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
84. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri hakkında araştırmalar. Ankara 1991.
85. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul 1994 yıl.
86. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir 1987 yıl.
87. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları. Stambul.
88. Григорян С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана 7-12 в.в. М, 1960г.
89.Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі, Мәдина 1992.
90.Значение и смысл Корана, IV том, Москва ООО «Сауримо» 2002.
91.Üsve-i Hasene, Ömer Çelik, Mustafâ Öztürk, Murat Kaya, İstanbul 1425/2004.
92.İhyâu Ulûmi’d Dîn, III cild, İmâm Ğazâlî, İstanbul 2002.
93.Ғазали «Бидаятул хидая» Мысыр, 1306
94.M. Emin Yıldırım «İnsani ilişkilerde İlahi ölçü» İstanbul, 2004 yıl.
95.Гумилев, Л.Н., Древние Тюрки, Москва, 1993
96.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л., 1961. С.37.
97.Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: 1994
98.Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва: 1989
99.Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған А. Мауқараулы. – Алматы: 1998
100. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: "Ғылым", 1996
101. Токарев С.А. Алтайлықтардағы тектік артықшылық сарқыншақтары. - Москва, 1972. - Т.
102. Farabi. İhsaul ulum. O.Eminbaskısı. Kair. 1949 yıl.
103. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы 1973.
104. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби. Алматы 1997ж.
105. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara 1992 yıl.
106. А.Машанов. Әл-фараби және Абай. 89-бет. Алматы 1994ж.
107. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. 5-бет. Алматы 1994ж.
108. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul 1998 yıl.
ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫ БİЛİМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИCТPЛİГİ
Қoжa Axмeт Яcaуи aтындaғы Xaлықapaлық қaзaқ-түpiк унивepcитeтi
Ануашбеков Уалихан Қалдыбекұлы
Тaқыpыбы: Ибн Синаның Аллаһ түсінігі
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В021100-Теология мaмaндығы
Түpкicтaн 2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___ ______ 2016 ж.
кафедра меңгерушісі,
профессор ________ И.Шенгүл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ибн Синаның Аллаһ түсінігі
5В021100-Теология мамандығы
Орындаған: У.Ануашбеков
Ғылыми жетекшісі, Қ. Дауренқұлов
Аға оқытушы
Түркістан 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Ислам философиясы және Ибн Сина
1.1 Ислам философиясының мәні мен
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Ибн – Синаның өмірі мен философиялық
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .15
1.3 Ислам философиясында Ибн Синаның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 Ибн Синаның Тәңір түсінігі
2.1 Әл – Фараби мен Ибн Синаның Алғашқы себеп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Болмыс және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 35
2.3 Ибн – Синаның рух
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Бұл зерттеу жұмысымызда Ибн – Синадағы Аллах (Тәңір) қолға алдық.
Зерттеулерге қарағанда Ибн – Сина Фарабидің көзқарастарын жалғастырушы
болып табылады. Ибн – Синаның негізгі көзқарасын ортаға қою үшін Фарабиді
жақсы білу және түсіну керек. Ал ол үшін де әл-Фарабидің діни түсініктерін
де қарастыру қажетті болып табылады.
Фараби және Ибн Синаның болмыс көзқарасын өз сөздері мен түсініктеріне
сүйеніп, білуді мақсат еттік. Шығыс және Батыс ойшылдарының шығармалары
негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық.
Қазіргі таңдағы философиялық ағымдар сыртқы әлемнің жаратылысымен
байланысты көзқарастарға сүйенген астрономиялық зерттеулерде де болмыс
тартысылатын бір тақырып болып табылады. Ислам философиясы дегенімізде,
Фараби мен Ибн – Сина болғандықтан бұл тақырыпта олардың пікірін түсіну өте
маңызды болды.
Философтарымыздың болмыс көзқарасын түсіндіру үшін алдымен олардың
болмыс туралы пікірлерін зерттедік. Бұл бізді олардың философияға ие болған
мүмкін және уажибул вужуд болмысы терминдерін зерттеуге жетеледі.
Осылайша ортаға шыққан бұл түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын
білдіру үшін уақытты да қарастырдық. Осыдан кейін Фараби және Ибн –
Синаның Тәңір - әлем байланысының себепшілік және оған сүйенген, шығу
теориясы белгілі болғандықтан болмыс пен байланыстарсын тереңірек көрсету
үшін оларды да қарастыруды мақсат еттік. Фараби мен Ибн – Синаның Ислам
дүниесіндегі орны мен оның танымдық көзқарастарының қырларын зерттеп,
келешек ұрпаққа ұсынудың маңызы зор.
Біз Фараби және Ибн – Сина ілімі мен еңбектерін не үшін зерттеуді
мақсат етіп отырмыз? және олардың дүниетанымын зерделеп, оны жастарымызға
танытуға тырысамыз? өйткені, бұл біздің тарихымыз, өткеніміз және
бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете алмайтынымыздың ақиқаты Адамзат әлемінде
өз болмысын таныта алмаған – ата – бабамыздың ізденістері мен еңбектеріне
құрмет көрсетпеген ұлт болып табылады. Демек, біз әлемге ұлттық
ерекшеліктерімізді, өз мәдениетіміз бен тарихи жетістіктерімізді сол
тұлғаларды зерттеп таныту мен көрсете аламыз.
Зерттеу объектісі:
Ибн – Синаның діни – философиялық мұрасы.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Егер Ибн – Синаның Тәңір туралы көзқарасын барша ерекшеліктері,
маңыздылықтарын назарға ала отырып, оны кейінгі ұрпақтың рухани имандылық
жан дүниесі Ибн – Синаның еңбектеріндегі рухани құндылықтар арқылы
кеңейтіліп, маңызды орын алса; халыққа соның ішінде жас ұрпаққа Ибн –
Синаның рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын меңгеру қиынға
соқпайтын еді және халықтың рухани баюына үлкен үлесін қосқан болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Ибн – Синаның Тәңір туралы көзқарасына діни – философиялық сараптама
жасау, оның қазіргі таңда жас ұрпаққа беретін пайдасын және ислам
философиясына қосқан үлесін танып білу болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ұлы дана Ибн Синаның Тәңір туралы көзқарасының мазмұны мен қағидаларын
анықтау.
Ибн Синаның ислам философиясындағы алатын орнын анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Мен бұл зерттеу жұмысында ұлы дана Ибн Синаның тәңір туралы ой –
тұжырымдарын барша ерекшеліктерімен қоса қарастырдым. Бұл жұмысқа түрікше,
қазақша және орысша Тәңірге қатысты уажибул – ужуд (бар болуы міндетті
болмыс), мумкинул – вужуд (бар болуы мүмкін болмыс), ассабабул – аууал
(алғашқы себеп), мухарракатул – аууал (алғашқы әрекет жасатушы) және т.б
терминдер келтірілді. Сонымен қатар бұл жұмысымыздың ғылыми жаңалығы
ретінде мынаны айтуға болады: Ибн Синаны көптеген еңбектерде материалистік
көзқарастары бар деп жазған. Әсіресе Газзали Фараби мен Ибн Синаға иман
мәселесінде тым ауыр сөздер айтқан. Бірақ, менің ойымша Фараби мен Ибн Сина
нағыз шынайы мұсылман болып, ислам дініне деген қызметі өте зор болған.
Себебі, Фараби де Ибн Сина да тоғыз жасында исламның қайнар көзі құранды
жатқа біліп, исламның қағидаларын жақсы білген. Жастайынан діни тәрбие алып
өскен адамның Құдайға қарсы бір нәрсе айтуы мүмкін бе? Әрине мүмкін емес,
тек қана Фараби Тәңірді философиялық тұрғыдан түсіндіруге тырысқан. Ал Ибн
– Сина соны дәлелдей, ашықтай түскен.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе бөлім, екі тараудан,
әрбір тарау үш тармақшадан тұрады. Соңында қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімі беріледі.
Аннотация
Дипломная работа направлена на исследование философских взглядов
великого мыслителя Ибн Сины, в том числе рассматривается понятие Бога
(Аллаха). Для того чтобы полностью понять философские взгляды Ибн Сины надо
рассмматривать связь его взглядов с философскими взглядами Аль Фараби.
Дипломная работа направлена на исследование данных проблем.
Özet
Bu tezi çalışması İslam felsefesinin büyük şahısların biri İbn Sina’nın
felsefi düşüncelerin ve Tanrı düşüncenin detayla incelemek hedeflendi. Inb
Sina’nın felsefi fikirlerin tam olarak anlamak için ve islami
felsefecilerin, ayrıca Farabı’nin felsefesyile bağlantısı ve benzerlikleri
araştırılmıştır. Tezi çalışması bu konu üzerinde yazıldı.
Annotation
Diploma work is sent to research of philosophical looks of great
thinker Ibn Sina, the concept of God (Allah) is including examined. In
order that fully to understand the philosophical looks of Ibn Sina
connection of his looks is necessary with philosophical looks Al’ Farabi.
Diploma work is sent to research of these problems.
1. ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ИБН СИНА
1. Ислам философиясының мәні мен анықтамасы
Ислам философиясы - жалқы және жалпы алғанда мұсылман ойшылдарының
философиялық мұраларына берілген атау. Ислам философиясы философиялық ойлау
жүйесі тұрғысынан басқа философиялармен ортақ. Басқа философиялардан
тақырыбы мен әдіснамалық жағынан да айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Дегенмен,
әрбір философия, кеңістік пен уақыттың саяси, географиялық, діни,
әлеуметтік ой-өрісінің ерекшеліктерін өз ішіне қамтитындықтан басқа
философиялардан оқшауланып тұратын өзіне тән табиғаты болады. Сол сияқты
ислам философиясы ислам діні, мәдениеті шеңберінде, ислам жеріндегі
мұсылман ойшылдарының жасаған философиясын білдіреді: Бұл тіркесті бұрыс
түсіндірушілер "ислам" сөзін дін, яғни ислам дінімен тең деп ойлайды. Бұдан
олар Құран мен Сүннетті философия деп қабылдайды. Бұл түбірімен қате пікір.
Ислам философиясы тіркесінен "ислам дінінің" философия екендігі мақсат
етілмеуі тиіс. Әлбетте, ислам дін ретінде философия емес, өйткені, дін адам
ойының жемісі емес. Сондықтан ислам философиясы тіркесіндегі "ислам" сөзі
"философия" сезінің анықтамасы, яғни бұл жерде ислам сөзі дінге емес, сол
діннің өзі қалыптастырған өркениеті мен мәдениетіне қатысты айтыльш тұр.
Мысалы, ал-Кинди, ибн Али Усайбиа, Байхақи, Шахристани және т.б. алғашқы
мұсылман ойшылдары, философияны анықтау үшін емес, философтарды таныту
мақсатында "ал-фаласифат-ул исламиуун" немесе "фаласифат-ул-ислам", яғни
"ислам фило-софтары" мағынасында қолданған. Бұдан "мұсылмандардың
философиясы" немесе "ислам философиясы" тіркесінің нені білдіретінін
аңғаруға болады. Сонымен ислам философиясына хикмет, калам, сопылық, фикх,
риторика, мораль, этика, саясат, экономика, тарих және т.б, салаларындағы
теориялық, логикалық және жүйелі ойлау қабілетіне ие ойшылдардың
философиясын жатқызуға болады [1, 58-59 б.].
Ислам философиясының пайда болуына, қалыптасуына ықпал еткен екі
негізгі арна бар. Біріншісі, Құран мен Сүннет. Құран Кәрім, негізінен, діни
мәтін болып табылады. Бірақ діннің философияның барлық мәселелеріне қатысы
бар. Дін де, философия да Алла, әлем, адамның рухы мен осылардың өзара
қарым-қатынасына, жақсылық пен жамандыққа, таңдау еркіндігі мен ерік,
өлімнен кейінгі өмірге байланысты мәселелерді қарастырады. Осы мәселелерді
карастырған кезде бұған қоса әлем, шындық, болмыс пен олардың қасиеттері,
адамның пайда болуы мен тағдыры, дұрыс пен бұрыс, уақыт пен кеңістік,
қозғалыс пен тұрақтылық, өткінші өмір секілді мәселелерді де анықтайды.
Құран осы мәселелерге қатысты әмбебаптық шындықтарды баяндайды. Құран
мазмұны адамдарға түсінікті болу үшін оқиғаларды, теңеулерді, бейнелеулерді
пайдаланады. Ол хикмет толы кітап (Жүніс,1), оның кейбір бөлімдері төрелік
айту аяттары болып табылады және діни қағидаларға негізделеді. Оларды бүге-
шігесіне дейін түсіндіреді. Ал басқа бөлімдер болса аллегориялық
(муташабих) тұрғыдан талданатын мәселелерге байланысты. Алладан басқа ешкім
құпия мағыналарды білмейтіндіктен, аллегориялық (муташабих) аяттар туралы
пікірталасу және мухкам (ашық) аяттарды назардан тыс қалдыру бос әурешілік
(Али Имран, 7). Осы томның "Түсініктемелер" бөлімінде Құрандағы діни-
философиялық мәселелер төңірегінде қысқаша талдау жасалынады [2, 62 б.].
Екіншісі, ислам дінінің таралуы негізінде өзара ықпалдасу арқылы енген
басқа, бөтен ойлау жүйелеріне тән қалыптар: олар ежелгі грек және эллиндік
дәуір философиясы, сасандық иран философиясы. Алғашқы исламдағы философия
дәстүрлі шииа мен мутазила каламының үлгісінде және грек-эллиндік
философияның синтезі арқылы басталды. Олардың өкілдері -Жабир ибн Хайан
(776 ө.), Кинди (886 ө.), ас-Сарахси (899 е.) және ибн Рауанди (910 ө.).
Осылайша, ислам философиясы тарихында VIII-IX ғ. акиқатты арнайы әдістер
мен дүниетаным арқылы іздеушілер тобы пайда болды. Осы дәуір философтары
туралы имам Ғазали былай дейді: "Алла тағаланың парасаты мен құты мені
күмәнданудан арылтқасын, ақиқатты іздеушілердін төрт сыныпқа бөлінгендігін
байқадым: 1. Қалам ғұламалары - бұлар ақыл-ой мен дәлел әдістерін
қолданғандар; 2. Батынилер - ақиқатты
"Саф сияқты киелі имамнан" үйренгендер; 3. Философтар- логикамен құжат
иелері; 4. Суфилер - бұлар да Алланы ішкі көз, сыр, даналық арқылы
танитындар. (Gazali, el-Mьnkьz mined-Delal, A.S. Furat termicimesi,
Istanbul 1972. 5. 31). Ислам философиясы тарихы, негізінен, "Ғазалиге
дейінгі" және "Ғазалиден кейінгі" дәуір болып екіге бөлініп қарастырылады.
Ал, "Ғазалиге дейінгі" дәуірді де "Қалыптасу" және "Даму" дәуірі деп екіге
бөлуге болады. Сонымен ҮІІІ-ІХ ғ. аралығы ислам философиясының қалыптасу
дәуірі болып саналады. Бұл дәуірде "заманшылардың" (даһриуун) ақиқаты
-"заман мен материя". Олар үшін дін, пайғамбар, метафизика қажетсіз.
Замандықтар үшін сыртқы сезім танудың ең маңызды құралы (хиссиуун). Рух пен
Алланы жоққа шығарады (Мулхидтер). Өкілі - ибн Рауанди (910 ө.). Бұл туралы
Фараби (Рауандидің пікіріне қарсы ой кітабы) "Китабу-р рард ала-р-Рауанди"
деген еңбек жазған [3, 74 б.].
Ислам философиясы дін (ислам), құқық (фикһ) және теориялық ғылымдармен
тығыз байланыста қалыптасып, дамыды. Олардын құрамына жаратылыстану,
медицина, математика, филология (грамматикадан бастап риторика мен
поэтикаға дейін қамтитын тіл туралы білімдер жинағы), практикалық ғылымдар
(этика, саясат) енеді. Ислам философиясының айрықша ерекшелігі - оның
пікірталастық сипаты. Әуел бастан сұхбаттық философияның дискурсқа баруына,
оның жалпыға бірдей міндетті қағидадан азаттығы түрткі болды. Идеология
және таза ұйымдық шектеулердің жоқтығы көптеген бағыттардың пайда болуына
мүмкіндік туғызды жоне діни философия ой-пікірдің еркін дамуына жол ашты.
Христиандық діни ой-пікірден айырмашылығы, бұл бағыттарды сектанттық-
еретиктік деп атауға болмайды. Ислам мемлекеттері мен олардың
идеологиясының дамуы ислам қоғамында метафизика мәселелеріне қызығушылық
туғызды. Бұл жағдай ислам философиясының дамуына жаңа дем берді. Мәселен,
сенім мәселесін шешудегі пікір ерекшеліктерімен - ислам философиясының
харижиттер, муржиттер, мутазилиттер және т.б. ағымдар; Алланың мәні мен
сипаттары мәселесін шешудегі танымдық әдістерімен - сопылар және т.б.;
қоғамды құқықтық реттеу мәселелеріндегі мәдени, дүниетанымдық ерекшеліктері
арқылы ханафиттер, ханбалиттер, шафииттер, маликиттер көзге түседі. Осындай
ерекшеліктердің салдары VIII ғасырдың өзінде-ақ кем дегенде бес ағымның
пайда болуына әкеп соқтырды (сунниттер, шииттер, хариджийалар, мутазилалар,
муржиалар).
Исламның дүниетанымдық көп қырлылығы, әсіресе, адамгершілік мәселелері
исламның қазақ даласына енген алғашқы әрі одан кейінгі кезеңдерінде Даланың
ұлы дана ойшылдарының философиялық тұжырымдарынан да көрініс тапты. Біздің
ойымшызша, исламның ерекше мәдени жетістігін және оның диалог пен
түсіністікке негізделген әлем мәдениетінің айнасы атанған қағидаттарын
түсінген атақты жерлес бабамыз, оз заманында ғылымға жан-жақты ойшылдығымен
танылған Әбу Насыр әл-Фараби; оның ізбасары, энциклопедиялық білімдар және
де "ғылым кақпасын ашқан" ибн Сина [4, 68 б.].
Өтпелі кезеңнің рухани жағдайындағы өзгерістер әл-Фараби мұрасы сияқты
мәдени құбылыстың құндылығын терең түсінуге мұрша бермеді. Дүниетанымдық
бағдар мен мақсаттардың өзгеруі, марксистік догмалар мен стереотиптерден
бас тартқанымыз ислам философиясы феноменін қайта қарауымызға жол ашты.
Кеңестік кезеңде әл-Фарабиді материалист, тіпті, атеист етуге барынша
тырысқанымызбен, ол исламдық мәдениет пен руханият идеясын көрсетіп, дін
мен ғылымның адамды Жаратушыға апаратын жол екендігін түсіндіріп кетті
А) Ислам философиясының мәні және анықтамасы
Мұсылман халықтарының барлығында дерлік қолданылатын фәлсәфә сөзі
араб тіліндегі фәлсәфә (көпше түрде фәлсәфиат) сөзінен туындаған.
Кинди, Хорезми және Шахристани сияқты мұсылман философтарының пікіріне
қарағанда фәлсәфә сөзі грек тілінен бастау алады және ол грекше
философия сөзінің арабтың тілінде бұрмалаған түрі болып табылады. Ол
гректің филос және софия деген екі сөзінінің қосындысынан пайда болған.
Алғаш мәрте Пифагор қолданған деп есептелетін философия сөзі сүю деген
мағынаны білдіретін фило мен даналық мәнін білдіретін софия сөзінен
құралады. Демек толықтырып айтар болсақ, қазақ тілінде даналықты сүю
болып шығады.
Философияның анықтамасына келер болсақ, ортағасырлық мұсылман
философтары мынандай қорытынды жасағанын байқаймыз.
Кинди: философия – адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің
мәндері мен себебтерін тану.
Ибн Сина: Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық түрде
ойлауы және мойындауы.
Кинди: Философия өнері – адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен
нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім.
Кинди: Философия – адамның өзін тануы.
Фараби: Хикмет (философия) – бизатиһи уаджиби уджуд болған
(өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану.
Ибн Рушд: философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу
және оның жаратушысын тану [5, 59 б.].
Ә) Философия-хикмет ілімі
Философия мен хикмет сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе
бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың
соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы,
ІХ ғасырда Кинди еңбегін Рисала фи Фалсафату-л-Ула деп атап еңбегін
философия терминін қолданса, ибн Сина Уйун әл-Хикмат және Хикмату-л-
Машриқия деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған
философия қарсыластары философия сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын
хикмет сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында
аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия
сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден
туындайтыны белгілі [6, 69 б.].
Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан ажырата
отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да бағалы
маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік
ретінде қарастырады.
Б) Ислам философиясының қайнарлары
1) Жергілікті қайнарлар
Ислам
Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар – исламның негізін
құрайтын Құран мен Сүннет.
Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән
мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол – адамға,
қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап.
Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған
қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның
санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген
аяттарды Құраннан кездестіруге болады.
Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және
пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік
пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен
дамуына түрткі болған.
Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және
құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық
қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман
ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи
мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса,
үндестіруге тырысқандығы анық.
Мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері.
Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуында және олардың түрлі мектеп болып
қалыптасуында екінші деңгейдегі жергілікі қайнарлар – арабтар, түркілер
және парсылар сияқты исламды алғаш болып қабылдаған халықтардың исламға
дейінгі мәдени мұралары. Исламдық ойлау жүйесінде олардың оң және теріс
ықпалдары болған. Жаһилия арабтарындағы рушылдық пен парсылар арасындағы
ұлтшылдық мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ойлау жүйесіне әсер
еткендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап, пайда болған
халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселеге байланысты
қалыптасқан бөлшектенуде осы әсерлер анық байқалады. Айта кетер болсақ
шиизмнің қалыптасуында парсы мәдениетінің, зороастризмның ықпалын
негіздесек жеткілікті [7, 47 б.].
2) Шет қайнарлар
Антикалық грек философиясы
Ислам философиясының басты шет қайнарын антикалық грек, эллинистік
философия құрайды. Антикалық грек философиясы б.д.д. ҮІ ғасырдан, яғни,
Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан б.д.д. 324 жылына дейін
аралықты қамтиды. Аталған философияның қалыптасуында Анатолиялық
мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия және үнді философиясының
ықпалы орасан зор.
Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп
екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі
Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты физиктер
деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам
философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның
дәуірінде, яғни, Б.д.д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін софистер деп
атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды
қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель
келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам
деп өрісін кеңейткен [8, 84 б.].
Аристотельдің б.д.д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македон скийдің
Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр
бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық
грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары
дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің
Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан
ары дами түсті. Б:д.д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен
аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы – б.д.
ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде
пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм,
эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде
христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм
философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен иудаизм дін философиясы мен
христиан дін философиясы дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының
құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-
254 жж.) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б.д. ІІ ғасырында
өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни
философиясын патристикалық философия деп атайды [9, 125 б.].
Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі
дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т.б.
мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір
философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер
ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.
Парсы философиясы
Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен
тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты
ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары
деңгейде болды. Сасани билеушісі – І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған
Хузистан өлкесіндегі Жундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек
ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы
жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет
атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан
дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфада, одан соң
Нусайбинде діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және
сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен
Аристотель логикасы оқытылды.
Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап
алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы
мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы
Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән
біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы
билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей,
бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб
тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән Қалила мен
Димна деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен
емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген [10,120-122
б.].
Үнді философиясы
Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық
байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің
көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін
қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді
философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам
философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни
сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған
еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады.
Бирунидің Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.
3) Философияның ислам дүниесіне енуі
Алғашқы төрт әділ халифалар дәуірінен бастап-ақ 635 жылы Шам, 638 жылы
Антакия мен Халеб, 639-642 жылдары аралығында Александрия мен Мысыр, 639-
641 жылдары аралығында Харран мен Урфа, 738 жылы Джундишапур қалалары
алынуымен, Омайядтар заманында 652 жылдан бастап бүкіл Шығыс Анатолияның,
Месопотамияның, Ирактың, 670 жылы Солтүстік Африканың, 710 жылы Пенжаб пен
Синдтың басып алынуымен ислам әлемінің территориясы аз уақыттың ішінде
ұлғайды және бірнеше мәдени орталықтар мұсылмандардың қол астына өтті.
Осылардың нәтижесінде мұсылмандар аталған өлкелерде өмір сүріп келе жатқан
жергілікті мәдениеттермен, ойлау жүйелерімен және діндермен бетпе-бет
келді. Олардың арасында өзара ықпалдастық болғаны рас: жергіліктілер
арасында ислам дінін қабылдағандар да өз мәдени ерекшеліктері мен діндерін
сақтап қалғандар да кездесті [11, 58-59 б.].
Исламның пайда болған алғашқы жылдарында Араб түбегі кейіннен жаулап
алынған жоғарыдағы өлкелер мен қалаларға қарағанда мәдени, ғылыми және
философиялық әрекет тұрғысынан артта қалған болатын. Орта Шығыста, Мысырда
және Солтүстік Африкада өз заманындағы алдыңғы қатарлы эллиндік мәдениетке
ие болды. Иран сасаниттік мәдениетке, әсіресе, Джундишапур ілім ордасы
аясындағы сасаниттік, эллиндік және үнді мәдениетінен құралған кешенді
мәдениетке қол жеткізген болатын. Себебі, Персия исламның пайда болуынан
бұрын бір жағынан үнді мәдениетімен, келесі жағынан эллинистік мәдениетпен
байланыс орнатқан. Ал Үндістанда қуатты да бай үнді мәдениеті бар болатын.
Міне, осындай ауқымды мәдени ошақтарды бір шаңырақ астына топтастыра білген
исламдық халифат күн өткен сайын әртүрлі қажеттіліктерге тап болып отырды.
Осы қажеттіліктерді өтеу кейбір орталықтардың ашылуын, білім мен
технологиялардың игерілуіне жол ашты. Мұсылмандардың басты қажеттіліктері
әсіресе, жат жұрттықтарда жоғары деңгейде болған медицина мен астрономия
сияқты ғылымдар мен қаржы-қазыналық жұмыстарда байқалды. Сондықтан,
әсіресе, омайядтардың билеушілері сарайдағы қазыналық жұмыстарға христиан
арабтар немесе суриянилерді тағайындады. Мысалы, атақты сириялық теолог
және философ Яхя ад-Димашқидің атасы мен әкесі Муауия дәуірінде Шамда
қаржылық жұмыстарды басқарды. Сондай-ақ сарайға өзге діндегі емшілер
шақырылды. Мысалы, Муауияның ибн Усул атты дәрігері христиан дініндегі араб
болатын [12, 25-26 б.].
Омайядтар дәуірінің алғашқы жылдарынан бастап, мұсылмандардың медицина,
химия сияқты ғылымдарға мән бере бастағаны байқалады. Бір жағынан
билеушілердің жат жұрттық ғұламаларды сарайға шақыруы, келесі жағынан
мұсылмандардың аталған ілімдерді үйренуге талпынысы және өзге діндегі
ғұламалардың осындай ғылымға қатысты суриянише, грекше, тіпті, коптша және
басқа тілдерде жазылған еңбектерді араб тіліне аударуларымен ислам әлемінде
ғылыми әлемге деген талпыныс күшейе түсті. Мысалы, Маруан бин Хакамның
алғашқы жылдарында Масаржауайх әл-Басри атты бір ирандық еврей емші 683
жылы түбірі грекше болып табылатын Ахрун атты бір поп тарапынан
Александрияда жазылған, кейіннен суриянишеге аударылған медициналық кітапты
араб тіліне аудартқаны баяндалады. Бұл араб тіліне аударылған алғашқы
ғылыми кітаптар қатарына жатады. Ал ІІ Омар Александриядағы эллиндік-грек
дәстүрімен байланысты медициналық мектепті Антакия мен Харранға
көшіргендігі баяндалады. Екінші Омайяд билеушісі І Язидтің ұлы Халид
алғашқы мұсылман химигі және оған берілген хаким лақабына қарасақ алғашқы
философ болып табылады. Ғылымға деген қызығушылығына байланысты грек, копт
тілінен химияға, медицинаға және астрологияға тән кітаптарды аудартқандығы
мәліметтерде орын алады [13, 79-81 б.].
Аббасилер дәуірінде ғылымдарға деген қызығушылық одан ары арта түсті.
Бұл заманда да билеушілер басқа діндегі дәрігерлерді сарайларына шақыртып
алды. Тіпті халифа Мансурдың дәрігері Джундишапур ауруханасының басшысы
Георг ибн Бахтисху болатын. Аббасилер әртүрлі тілдерден еңбектер аударуға
аса мән берді. Мысалы, 771 жылы үнділік саяхатшы өзімен бірге Бағдатқа
математикалық және астрономиялық Сиддханта атты кітаптарды алып келген. Оны
Синдхинд деген атпен халифа Мансурдың бұйрығымен Мухаммад ибн Ибраһим әл-
Фазари тарапынан араб тіліне аударылды және әл-Фазари алғашқы мұсылман
астрономы атанды. Осы дәуірде Харун Рашидтің кітапханасы қызметкері әл-
Фазл ибн Наубахт та астрономиялық және астрологиялық кейбір кітаптарды
парсы тілінен араб тіліне аударды. Харун Рашид пен Мамун дәуірлерінде грек
тілінен Гален мен Гиппократтың медицинаға қатысты кейбір кітаптары мен
Эвклидтің геометриялық кітабы және Батламиустің астрономиялық кітабы араб
тіліне аударылды. Осы кезеңде ибн әл-Муқаффа және ұлы Мухаммад этика мен
саясатқа қатысты парсыша кітаптар мен бастапқыда парсышаға аударылған
Аристотельдің Органонындағы кейбір үзінділерді Араб тіліне аударды.
Демек, мұсылмандар алдымен философияға емес медицина бастаған
жаратылыстану ғылымдарына аса көңіл бөлген. Сол заманда аталған ғылымдардың
философиямен тығыз байланысты болуы, яки, аударылған кітап авторларының
және аудармашылардың көпшілігі философ болуы және сарайдағы қызметтерде
отырған өзге діндегілердің философиядан хабардар болуы, әсіресе,
Аббасилерден бастап, жанама болса да мұсылмандардың қызығушылығын ояндырды.
Осыған бір жағынан мұсылмандардың өз араларында әсіресе, Али мен Муауия
арасындағы текетірес нәтижесінде пайда болған діни, саяси бөлшектенуін және
осы мәселелерге түсініктеме жасауға талпыныс жасап, каламдық және саналық
тартыстарға бой алдыруын, келесі жағынан мұсылмандардың жаулап алған
жерлерде өмір сүрген өзге дін иелерімен, әсіресе, христиандармен Алланың
болмысына қатысты және таухидтің үштіктен үстемдігі жайындағы пікірталасқа
кірісуін және осы тартысқа қарсы жақтың әсіресе, Аристотель логикасын және
ежелгі грек философтарының пікірлерін пайдалана отырып, жауап беруін есепке
алатын болсақ, мұсылман ғұламалар мен билеушілердің саналық (ақли)
ілімдерге, әсіресе, алдымен логикаға деген қызығушығы артты. Осы және басқа
да себептерге байланысты әсіресе, Аббасилердің алғашқы күнінен бастап,
жаратылыстану ғылымдарымен қатар, логикалық жағы басым еңбектердің де араб
тіліне аударылғандығы байқалады. Міне, жаратылыстануға деген қажеттілікпен
қатар философиялық және логикалық ілімдерге деген сұраныс философияның
ислам әлеміне енуіне басты себеп болып табылады [14, 73-74 б.].
Жаратылыстанулық ғылымдар ислам әлеміне ауызша және аударма жолымен
қалай енген болса, философия да аталған ғылымдармен қатар солай енген.
Омайядтар дәуірінде ислам дінін кейіннен қабылдаған христиандар мен
иудейлер өздерінің негізгі сенімдерінен бас тартқанымен ондағы кейбір
пікірлерді исламның ішіне алдымен ауызша түрде енгізді. Мұның философия
ілімінің қалыптасуына бастапқы қадам жасауымен қатар, каламдық және
исламдық ойлау жүйесінде жаңа мәселелер мен мектептердің дүниеге келуіне
жол ашып берді. Осының нәтижесінде исламдық ойлау жүйесінің алғашқы
тартыстары, пікірталастары басталды.
Омайядтардың философияға деген ынтасы жоғары болмағанмен, Аббасилерден
бастап философиялық кітаптарды тікелей араб тіліне аударуы философияның
ислам әлемінде жандануына даңғыл жол ашып берді. Оған себеп, баршамызға
белгілі болғаны сияқты, омайядтар – араб ұлтшылдығы басым мемлекет,
сондықтан, билеушілер саясатқа, дәстүрлі поэзия мен әдебиетке қызығушылық
танытты. Ал Аббасилердің билеушілері араб болғанымен елге ықпалды уәзірлер
мен мемлекет қызметкерлерінің және қолбасылардың көпшілігі араб емес болды
және Аббасилер мемлекетін негізгі құрушылар да осылар болатын. Араб
еместер, әсіресе, уәзірлік қызмет атқарған парсылар ежелгі мәдениетке
икемділік танытты. Олар ғылым мен философияның дамуына қолғабыс жасады. Бұл
Аббаси басшыларын ежелгі артта қалған дәстүрмен емес, уәзірлерден қалмай,
ілім-білім үйренуге деген талпынысын оятты. Міне, осы себептерге байланысты
Мансур дәуірінен бастап, әсіресе, Мамун арқылы философия мен логика тікелей
мұсылмандардың басты назарына айналды және ауыздан ауызға тараған іліммен
шектелмей, Байту-л-Хикма сияқты аударма орталықтары арқылы мемлекеттің
қолдауымен аударма жұмыстары қолға алынды [15, 94-95 б.].
2. Ибн – Синаның өмірі мен философиялық еңбектері
Өзінің деректеріне қарағанда Ибн Сина Бұқараға жақын жерде орналасқан
Ефшана ауылында 980 жылы дүниеге келген. Кейінірек отбасымен бірге Бұқара
қаласына көшіп, сол жерде оқу, жазу, арифметика, фыкыһ және мантық
ғылымдарын оқыды. Ұстаздарынан ең атақтысы – Абу Абдулла ен – Натыли және
Исмаил ез – Зақид [16, 67 б.].
Ибн Сина ұстаздарының сұхбат - әңгімелерін тыңдай отырып, философияға
қызыққан, бірақ, оның жүйелік түрде логика, философия және медицинаға
байланысты іс - әрекеті кейіннен басталды.
Ибн Сина атақты Түрік ойшылдарының бірі болып табылады. Ол он жасқа
келгенде Құранды толығымен жаттап, Араб әдебиетінің үлкен бір бөлігін
бітірген болатын. Осыдан кейін оның ұстазы Натыли мантық саласында
үйрететіні қалмағандықтан, Ибн Сина өздігінен ғылым үйренуге мәжбүр болды.
Қысқа уақыт ішінде философия, логика, астрономия, математика және Батыс
ғылымдарын меңгерді. Медицина саласында да үлкен жетістіктерге жетті.
Мәселен, Бұқара сұлтаны болған Нұқ бин Мансұрды ауруынан жазады. Ибн
Синадан разыы болған Нұқ, оны Сиванул – Хикме атты сарай кітапханасының
басшысы етіп тағайындайды. Нұқ сұлтан қайтыс болғаннан кейін Рейге барады.
Ол он жеті жасар болғанымен сол жердегі дәрігерлерден білімі жоғары болады.
9- 16 Он сегіз жасында логика, физика және математика ғылымдарын
толығымен меңгерген. Ибн Сина Аристотельдің Метафизика еңбегін қырық рет
оқыса да, автордың мақсатын түсінбеген еді. Кейінірек Фарабидің Аристотель
метафизикасының мақсаты атты еңбегін оқығаннан кейін Аристотельдің
мақсатын түсінген екен [17, 71 б.].
Рейге барған кезінде Рей әміршісі Мефдуд – Девленің сырқатын емдейді.
Одан екйін Хемеданға барады. Хемедан әміршісі Шемсуд – Девле Ибн Синаға
құрмет көрсетеді. Ибн Сина ауруға шалдыққан бұл әміршіні де емдейді. Сол
үшін Сайфуд – Девле Ибн Синаны басшы етіп тағайындайды. Бірақ, әскер
басшыларының көре алмаушылығынан оны күнәсіз түрмеге қамайды. Хемедан
әміршісі Сайфуд – Девле қайтадан ауруға шалдыққан кезде Ибн Сина оны
қайтадан емдегендіктен, оны түрмеден босатып, қайтадан басшы етеді. Бірақ
оның ол жерде жаны рахат таппай, Исфаханға баруды ұйғарады. Бұны естіген
басшылар оны қайтадан қамап қояды. Сайфуд – Девле қайтыс болғаннан кейін
Исфахан әміршісі Алауыд – Девле Хемеданды жаулап алады да Ибн Синаны
бостандыққа шығарады.
Ибн Сина кулунч ауруына шалдығып, өз заманының атақты емшісі бола тұра
өз ауруын жаза алмайды. Осыдан 1037 жылы қайтыс болады [18, 75 б.].
Фарабиден кейінгі философ атағына ең лайықты ойшыл – ибн Сина. Ол
Батыста Авицина, еврейлер арасында Авен Сина атымен танымал. Ибн Сина тек
атақты философ қана емес, сонымен қатар, білікті ғалым және дәрігер. Ибн
Сина арқылы ислам философиясы асқар шыңға биіктеді. Ол метафизика мен
космология саласында негізінен Аристотельшілдіктің ықпалында қалды. Алайда,
неоплатоншылдық элементтер де осы тақырыптар төңірегінде ойшылды
еліктірген.
Сонымен қатар, ол Фарабидің жолын қууға тырысқан. Дегенмен, оның
өзіндік пікірі бар философ ретінде де атауға болады. Ол өзінен кейінгі
Шығыс пен Батыс ойшылдарына үлгі бола білген.
Фараби сияқты өмірінің соңында идеяларын өзгертіп, қатаң рационализмнен
бас тартқан және Фарабидің жолын берік ұстап, нағыз шығыс (ислам)
философиясын құруға талпыныс жасаған. Ол өзінің соңғы еңбегі - әл-Ишарат уа-
т-Танбихат атты шығармасының кіріспесінде былай дейді: аш-Шифадағы
идеялар енді менің пікірлерім емес.
Кейінгі дәуірдегі Ғазалидің идеялық қарсылығына тап болған ибн Сина
Шығыс философиясының негіздерін қалыптастыру жолында Мантықу-л-Машриқиун,
әл-Хикмату-л-Машриқия атты шығармаларын дүниеге әкелді.
Әбу Әли әл-Хусейн ибн Абдулла ибн Хасан ибн Әли Сина (980-1037) жылында
Бұхараға жақын Афшана ауылында дүниеге келген. Ибн Сина есімі ежелгі
дәуірде өмір сүрген атақты дәрігер Гиппократ және дана философ
Аристотельмен қатар аталады. 10 жас шамасында Құранды жатқа оқыды. Исмайл
әл-Захидтен фыкыһ ілімін үйренді. 13 жасына толған шағында математика,
медицина логика және физика салаларын меңгерді.
Бастапқыда Аристотельдің метафизика еңбегін 40 рет оқып түсіне алмайды.
Фарабидің осы кітапқа жазылған түсіндірмесін оқығанда ғана Аристотельдің
метафизикасын түсінгендігін айтады.
Ибн Сина яһудилер арасында Авен Сина деп танылды. Ибн Сина тек қана
философиямен ғана емес әрі медицинамен де айналысты. Метафизика және
космология тақырыбында Аристотельдің жолын ұстанған. Сонымен қатар жаңа
платоншылық ағымы да әсер еткен.
Ибн Сина шығыс философиясының негізін қалау үшін екі маңызды еңбек
жазды. Мантыкул машрикиюн және әл-хикметул машрикиюн. әуелгі еңбегі
күнімізде дейін жетсе де екніншісі жетпей қалған. Ибн Синаның кейбір
еңбектері:
Китабуш-Шифа, Уиюнул Хикмет, Даниш наме, әл-Қанун фит Тыб, ән-
Нажат, Китабул Инсаф т.б. [19, 79-80 б.].
Философия оқып үйренуде ерекше талабын байқатады. Бірақ, Ибн Сина ғылым
жолының ауыр екенін, әсіресе Аристотельдің "Метафизикасын" зерттегенде көп
қиындық көргенін айтады. Ибн Сина медицинаға көп көңіл бөлді және
дәрігерлік практиканы жалғастыра жүріп танымал емшілердің қатарында атала
бастайды. Ибн Синаның ғылыми мұрасы өте мол. Ибн Сина жазған жиырма томдық
философиялық әнциклопедия бізге жетпеген. Ибн Сина "Айығу кітабы", "Білім
кітабы" және т.б. еңбектері ғылыми тұрғыдағы құндылығымен ерекшеленеді.
Ибн Синаның шығармашылығы өз заманындағы ғылымның барлық саласын
қамтиды. Ибн Синаның философиялық ілімі бойынша ақыл-ой дегеніміз әлемді
танып білудің құралы. Оның белсенділігі мен шығармашылық күші өте зор.
Бірақ сезімдік тәжірибесіз дүниені таным білу мүмкін емес. Сезімдік
тәжірибе процесінде әлемдік заңдылықтар танылады, заттар мен құбылыстар
жөніндегі жалпы ұғымдар жасайды. Ұғым дегеніміз — нақты шындықтың адам
ойындағы көрінісі. Материалдық дүние және жеке заттар ұғымдардың шығуына
себепші болады. Сөйтіп, Ибн Сина адамның ақыл-ой өз білімдерін тек сезімдік
тәжірибелер арқылы толықтырады деген тұжырымға келеді. Ақыл-ой сыртқы дүние
туралы білімдерді жинақтап, тұжырымдап, қорытындылап отырады. Ибн Сина
бойынша шындыққа (ақиқатқа) жетудің жолы міне осы. Ал, ақиқатта заттар мен
құбылыстардың мәні бейнелейді және нақты көрініс табады [20, 85 б.].
Философия Ибн Синаның анықтамасы бойынша болмыс жайлы ғылым, оның мәні
болмыстың жеке-дара жақтары емес, біртұтастығы. Ол философияны үшке бөлді:
физика (табиғат жайлы ілім), логика (табиғат пен адамды танып білу жайлы
ілім), метафизика (тұтас болмысты танып-білу жайлы ілім).
Жаратылыс зерттеушісі болғандықтан Ибн Сина табиғаттың санадан
тысқарылығын, яғни объективтілігін мойындады. Логика жайлы ілімінде
негізінен Аристотельдің көзқарасын жақтады. Логикалық категориялар мен
принциптер, деді – ол объективтік дүниенің заңдылықтарына сәйкес келуі
тиіс. Бұл пікірдің орта ғасыр жайында үлкен маңызы болды. Ибн Сина
ортағасырдағы негізгі мәселе номинализм мен реализм арасындағы талас
мәселесін шешуге әрекет жасай келіп, жалпылық абстракция, әлем жеке
заттардан тұрады деп есептеді. Оның метафизикадағы қарастырған негізгі
мәселесі эманация теориясы. Бұл теория бойынша, дүниені құдай жаратқан жоқ,
ол одан табиғи жолмен, эманация жолымен тікелей емес оны тудыратын ақыл-ой
арқылы пайда болған. Егер жаратушы құдай мәңгі болса, дүниеде мәңгі,
өйткені оның көзі мәңгі материя, себеп-салдар әрдайым өзара байланысты –
егер себеп бар болса, онда салдар да болады деп есептеді.
Ибн Сннаның философиялық шығармасы он сегіз бөлімнен түратын Сауығу
кітабы логиканы, физиканы математиканы жэне философияны қамтыған. Арабтар
элемінде ибн Синаның аты қүрметпен аталынатын еді. Оны біресе философтар
патшасы деп атаса, біресе, дэрігерлер атасы деп дэріптеген [21, 87 б.].
Философияда эл-Фараби багытын жалғастырған ибн Сіша араб
перипатетизмінің негізін қалаушылардың бірі болды. Оның болмыс туралы ілімі
материяны мәңгі жаратылыстан тыс қүбылыс ретінде қарастырады. Алайда, бүл
материалистік қағиданы ол діни көзқарастармен тұмшалауға мәжбүр болған.
Оның үстіне ибн Сина қүдайдың бар екендігіне шүбә келтірмейді. Дұрыс —
шындықтың мүмкіндігі ғана. Ол уақыттан тысқары құдайдың жағдай туғызуына
байланысты шындыққа айналды. Адамның рухын ибн Сина дененің бейзаттық
формасы ретінде қарастырады. Денелердін қайта тірілуі мүмкін емес.
Ибн Сина жалпы үғымдар (универсалиялар) мәселесін өте қызық түрде
шешкен. Оның ілімі бойынша жалпы үғымдар үш күйде өмір
сүреді: 1) заттарға дейін қүдіреттің ақыл-ойында; 2) заттың өзінде,
себебі, ол - сол заттың мәні; 3) заттан кейін, адамдардың санасында
(Гегельмен салыстырыңыз, авт.)
Ғ.Есім Фәлсафа тарихы атты еңбегінде ибн Сина шығармашылығынан
қысқаша мәлімет бере отырып, оның басқа перипатетиктерден гөрі Аристотель
философиясына сыни көзбен қарап, кемшіліктерін айшықтағандығы туралы
айтады1. Осы кітапта автордың өзі тәржімалаған ибн Синанын Ақыл иесі жан
туралы деген еңбегінің қысқаша нұсқасы берілген. Біз осы мәтіннен бірер
үзінділер келтіруді жөн көрдік.
Ақыл иесі адам жанына келсек, ол арекет күшіне және қиял күшіне
бөлінеді. Бүл күштердің әрқайсысы түпкі атауының ортақтығы себепті ақыл деп
аталады. Біздің заманымыздың, бейнелі түрде айтқанда, екі жақ беті бар: бір
беті денеге бұрылған беті (оның дене табиғатынан туатын әсерлердің
ешқайсысының ырқыиа берілмеуі қажет), екінші беті - ең жоғарғы бастауларға
бұрылғаи беті (оның сол бастауларды қабылдап, солардың ықпалында болуы
қажет. Арекет күшіне қатыстысы осылар). Қиял мен ой күшіне келсек, оған
жалпыға бірдей материясыз формалардан әсерлер қабылдау тән ... қияли ақыл
күші жанда бола түрғанымен жанның кемелденуі үшін қажет потенциалды
тиістінің ешбіріне әлі жете алмайды ... Пайда болған ақыл барша тірінің
соның ішінде адам затының асқақ дәрежесі. Осы пайда болған ақылда адам
потенциясы барлық бардың тұңғыш бастауларына үқсайды [22, 63 б.].
Таным теориясында ибн Сина әл-Фарабидің жолын қуғанымен, әредік кейбір
мистикалық тұжырымдарға бой ұрғандай шапағатын мойындайды. Жалпы алғанда
ибн Сина философиясы - Аристотельді исламның негізгі діни қағидаларымен
ұштастыра отырып, оларды өзара ынтымақтастырмақ болған ілім. Ибн Сина үшін,
ақыл - кабілеттің жоғарғы сатысы, шындықтың өлшемі- Өзінің Білімдер
кітабында" ("Даниш-намэ"): "Ақыл таразысына түспеген қандай білім болмасын,
ол дәлелді және шыншыл бола алмайды", - дейді. Дәлдіктің осы идеясына
сүйене отырып, Ибн Сина философиялық ғылымдарды теориялық жәнә практикалык
ғылымдар деп екіге бөледі. Олардың әрқайсысын тағы да үш топка бөледі.
Практикалық ғылымға жататындар:
- Халықты басқаратын - а) діни заңдар туралы, б) саяси ғылымдар;
- тұрмыс-жайды басқаратын ғылым;
- адамның өзі туралы ғылым, яғни адамды өзімен-өзін салыстыратын
және оның кандай болуы керек туралы ғылым.
Теориялық ғылымға жататындар:
- метафизика, табиғаттан тыс, жоғарғы нәрселер туралы, олардың
қажетті мәні туралы ғылым;
- математика;
- табиғат туралы, адамға жақын ғылым.
Ибн Сина үшін, кажетті мән Жасампазға, Құдайға тән және тең, "абсолютті
даналык", "парасатты пайымдылық". Ибн Рушд Ибн Синаны парасатты пайымға
енбейтін мистикалық тірілу аясын мойындағаны үшін сынайды [23, 69 б.].
Ибн Сина еңбектері:
Ибн Синаның атақты философиялық еңбегі латын тілінде жаңылыс атпен
Suffi - ciantia ретінде танылған Китап – еш - шифа (шипа кітабы) еді.
Бұл еңбек логикадан математикаға дейінгі мәселелерді қамтыған. XI ғасырдағы
Ислам – Грек ғылымының бір энциклопедиясы болған. Кейінірек Ибн Сина осы
еңбектің қысқартылған түрін жазып, оған Китап ен - нежат (құтқару кітабы)
атын берді. Бұл еңбек Шипа кітабынан көбірек оқылатын болған. Ибн Синаның
екінші атақты еңбегі Китап – ел – Ишарат вел - Тенбихат. Бұл еңбек оның
соңғы жазған еңбектерінің бірі еді [24, 80 б.].
Ибн Сина Киндидің Худуд шығармасына ұқсайтын және Аристотельдің
метафизикасының Делта кітабын өрнек ұстана отырып, Танымдар еңбегін,
Фарабидің Ғылымдар санағы шығармасына ұқсайтын Назари Ғылымдарының
бөлімдері атты еңбек жазған. Ол бұдан басқада медицинаға байланысты,
философияға байланысты және басқа да ғылыми салаларға байланысты көптеген
шығармалар жазып қалдырған.
1.3. Ислам философиясында Ибн Синаның алатын орны
Араб – мұсылман философиясын қызықтырған объектінің көп және кең
болғанына қарамастан, оларды ерекше толғандырған бірнеше мәселелерді арнайы
атап өткен жөн: Құдайдың мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қoжa Axмeт Яcaуи aтындaғы Xaлықapaлық қaзaқ-түpiк унивepcитeтi
Ануашбеков Уалихан Қалдыбекұлы
Тaқыpыбы: Ибн Синаның Аллаһ түсінігі
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
5В021100-Теология мaмaндығы
Түpкicтaн 2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
___ ______ 2016 ж.
кафедра меңгерушісі,
профессор ________ И.Шенгүл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ибн Синаның Аллаһ түсінігі
5В021100-Теология мамандығы
Орындаған: У.Ануашбеков
Ғылыми жетекшісі, Қ. Дауренқұлов
Аға оқытушы
Түркістан 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
АННОТАЦИЯ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Ислам философиясы және Ибн Сина
1.1 Ислам философиясының мәні мен
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Ибн – Синаның өмірі мен философиялық
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .15
1.3 Ислам философиясында Ибн Синаның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 Ибн Синаның Тәңір түсінігі
2.1 Әл – Фараби мен Ибн Синаның Алғашқы себеп
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Болмыс және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 35
2.3 Ибн – Синаның рух
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...54
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Бұл зерттеу жұмысымызда Ибн – Синадағы Аллах (Тәңір) қолға алдық.
Зерттеулерге қарағанда Ибн – Сина Фарабидің көзқарастарын жалғастырушы
болып табылады. Ибн – Синаның негізгі көзқарасын ортаға қою үшін Фарабиді
жақсы білу және түсіну керек. Ал ол үшін де әл-Фарабидің діни түсініктерін
де қарастыру қажетті болып табылады.
Фараби және Ибн Синаның болмыс көзқарасын өз сөздері мен түсініктеріне
сүйеніп, білуді мақсат еттік. Шығыс және Батыс ойшылдарының шығармалары
негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық.
Қазіргі таңдағы философиялық ағымдар сыртқы әлемнің жаратылысымен
байланысты көзқарастарға сүйенген астрономиялық зерттеулерде де болмыс
тартысылатын бір тақырып болып табылады. Ислам философиясы дегенімізде,
Фараби мен Ибн – Сина болғандықтан бұл тақырыпта олардың пікірін түсіну өте
маңызды болды.
Философтарымыздың болмыс көзқарасын түсіндіру үшін алдымен олардың
болмыс туралы пікірлерін зерттедік. Бұл бізді олардың философияға ие болған
мүмкін және уажибул вужуд болмысы терминдерін зерттеуге жетеледі.
Осылайша ортаға шыққан бұл түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын
білдіру үшін уақытты да қарастырдық. Осыдан кейін Фараби және Ибн –
Синаның Тәңір - әлем байланысының себепшілік және оған сүйенген, шығу
теориясы белгілі болғандықтан болмыс пен байланыстарсын тереңірек көрсету
үшін оларды да қарастыруды мақсат еттік. Фараби мен Ибн – Синаның Ислам
дүниесіндегі орны мен оның танымдық көзқарастарының қырларын зерттеп,
келешек ұрпаққа ұсынудың маңызы зор.
Біз Фараби және Ибн – Сина ілімі мен еңбектерін не үшін зерттеуді
мақсат етіп отырмыз? және олардың дүниетанымын зерделеп, оны жастарымызға
танытуға тырысамыз? өйткені, бұл біздің тарихымыз, өткеніміз және
бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете алмайтынымыздың ақиқаты Адамзат әлемінде
өз болмысын таныта алмаған – ата – бабамыздың ізденістері мен еңбектеріне
құрмет көрсетпеген ұлт болып табылады. Демек, біз әлемге ұлттық
ерекшеліктерімізді, өз мәдениетіміз бен тарихи жетістіктерімізді сол
тұлғаларды зерттеп таныту мен көрсете аламыз.
Зерттеу объектісі:
Ибн – Синаның діни – философиялық мұрасы.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:
Егер Ибн – Синаның Тәңір туралы көзқарасын барша ерекшеліктері,
маңыздылықтарын назарға ала отырып, оны кейінгі ұрпақтың рухани имандылық
жан дүниесі Ибн – Синаның еңбектеріндегі рухани құндылықтар арқылы
кеңейтіліп, маңызды орын алса; халыққа соның ішінде жас ұрпаққа Ибн –
Синаның рухани адамгершілік және имандылық тәрбие мұрасын меңгеру қиынға
соқпайтын еді және халықтың рухани баюына үлкен үлесін қосқан болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Ибн – Синаның Тәңір туралы көзқарасына діни – философиялық сараптама
жасау, оның қазіргі таңда жас ұрпаққа беретін пайдасын және ислам
философиясына қосқан үлесін танып білу болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Ұлы дана Ибн Синаның Тәңір туралы көзқарасының мазмұны мен қағидаларын
анықтау.
Ибн Синаның ислам философиясындағы алатын орнын анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Мен бұл зерттеу жұмысында ұлы дана Ибн Синаның тәңір туралы ой –
тұжырымдарын барша ерекшеліктерімен қоса қарастырдым. Бұл жұмысқа түрікше,
қазақша және орысша Тәңірге қатысты уажибул – ужуд (бар болуы міндетті
болмыс), мумкинул – вужуд (бар болуы мүмкін болмыс), ассабабул – аууал
(алғашқы себеп), мухарракатул – аууал (алғашқы әрекет жасатушы) және т.б
терминдер келтірілді. Сонымен қатар бұл жұмысымыздың ғылыми жаңалығы
ретінде мынаны айтуға болады: Ибн Синаны көптеген еңбектерде материалистік
көзқарастары бар деп жазған. Әсіресе Газзали Фараби мен Ибн Синаға иман
мәселесінде тым ауыр сөздер айтқан. Бірақ, менің ойымша Фараби мен Ибн Сина
нағыз шынайы мұсылман болып, ислам дініне деген қызметі өте зор болған.
Себебі, Фараби де Ибн Сина да тоғыз жасында исламның қайнар көзі құранды
жатқа біліп, исламның қағидаларын жақсы білген. Жастайынан діни тәрбие алып
өскен адамның Құдайға қарсы бір нәрсе айтуы мүмкін бе? Әрине мүмкін емес,
тек қана Фараби Тәңірді философиялық тұрғыдан түсіндіруге тырысқан. Ал Ибн
– Сина соны дәлелдей, ашықтай түскен.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе бөлім, екі тараудан,
әрбір тарау үш тармақшадан тұрады. Соңында қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімі беріледі.
Аннотация
Дипломная работа направлена на исследование философских взглядов
великого мыслителя Ибн Сины, в том числе рассматривается понятие Бога
(Аллаха). Для того чтобы полностью понять философские взгляды Ибн Сины надо
рассмматривать связь его взглядов с философскими взглядами Аль Фараби.
Дипломная работа направлена на исследование данных проблем.
Özet
Bu tezi çalışması İslam felsefesinin büyük şahısların biri İbn Sina’nın
felsefi düşüncelerin ve Tanrı düşüncenin detayla incelemek hedeflendi. Inb
Sina’nın felsefi fikirlerin tam olarak anlamak için ve islami
felsefecilerin, ayrıca Farabı’nin felsefesyile bağlantısı ve benzerlikleri
araştırılmıştır. Tezi çalışması bu konu üzerinde yazıldı.
Annotation
Diploma work is sent to research of philosophical looks of great
thinker Ibn Sina, the concept of God (Allah) is including examined. In
order that fully to understand the philosophical looks of Ibn Sina
connection of his looks is necessary with philosophical looks Al’ Farabi.
Diploma work is sent to research of these problems.
1. ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫ ЖӘНЕ ИБН СИНА
1. Ислам философиясының мәні мен анықтамасы
Ислам философиясы - жалқы және жалпы алғанда мұсылман ойшылдарының
философиялық мұраларына берілген атау. Ислам философиясы философиялық ойлау
жүйесі тұрғысынан басқа философиялармен ортақ. Басқа философиялардан
тақырыбы мен әдіснамалық жағынан да айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Дегенмен,
әрбір философия, кеңістік пен уақыттың саяси, географиялық, діни,
әлеуметтік ой-өрісінің ерекшеліктерін өз ішіне қамтитындықтан басқа
философиялардан оқшауланып тұратын өзіне тән табиғаты болады. Сол сияқты
ислам философиясы ислам діні, мәдениеті шеңберінде, ислам жеріндегі
мұсылман ойшылдарының жасаған философиясын білдіреді: Бұл тіркесті бұрыс
түсіндірушілер "ислам" сөзін дін, яғни ислам дінімен тең деп ойлайды. Бұдан
олар Құран мен Сүннетті философия деп қабылдайды. Бұл түбірімен қате пікір.
Ислам философиясы тіркесінен "ислам дінінің" философия екендігі мақсат
етілмеуі тиіс. Әлбетте, ислам дін ретінде философия емес, өйткені, дін адам
ойының жемісі емес. Сондықтан ислам философиясы тіркесіндегі "ислам" сөзі
"философия" сезінің анықтамасы, яғни бұл жерде ислам сөзі дінге емес, сол
діннің өзі қалыптастырған өркениеті мен мәдениетіне қатысты айтыльш тұр.
Мысалы, ал-Кинди, ибн Али Усайбиа, Байхақи, Шахристани және т.б. алғашқы
мұсылман ойшылдары, философияны анықтау үшін емес, философтарды таныту
мақсатында "ал-фаласифат-ул исламиуун" немесе "фаласифат-ул-ислам", яғни
"ислам фило-софтары" мағынасында қолданған. Бұдан "мұсылмандардың
философиясы" немесе "ислам философиясы" тіркесінің нені білдіретінін
аңғаруға болады. Сонымен ислам философиясына хикмет, калам, сопылық, фикх,
риторика, мораль, этика, саясат, экономика, тарих және т.б, салаларындағы
теориялық, логикалық және жүйелі ойлау қабілетіне ие ойшылдардың
философиясын жатқызуға болады [1, 58-59 б.].
Ислам философиясының пайда болуына, қалыптасуына ықпал еткен екі
негізгі арна бар. Біріншісі, Құран мен Сүннет. Құран Кәрім, негізінен, діни
мәтін болып табылады. Бірақ діннің философияның барлық мәселелеріне қатысы
бар. Дін де, философия да Алла, әлем, адамның рухы мен осылардың өзара
қарым-қатынасына, жақсылық пен жамандыққа, таңдау еркіндігі мен ерік,
өлімнен кейінгі өмірге байланысты мәселелерді қарастырады. Осы мәселелерді
карастырған кезде бұған қоса әлем, шындық, болмыс пен олардың қасиеттері,
адамның пайда болуы мен тағдыры, дұрыс пен бұрыс, уақыт пен кеңістік,
қозғалыс пен тұрақтылық, өткінші өмір секілді мәселелерді де анықтайды.
Құран осы мәселелерге қатысты әмбебаптық шындықтарды баяндайды. Құран
мазмұны адамдарға түсінікті болу үшін оқиғаларды, теңеулерді, бейнелеулерді
пайдаланады. Ол хикмет толы кітап (Жүніс,1), оның кейбір бөлімдері төрелік
айту аяттары болып табылады және діни қағидаларға негізделеді. Оларды бүге-
шігесіне дейін түсіндіреді. Ал басқа бөлімдер болса аллегориялық
(муташабих) тұрғыдан талданатын мәселелерге байланысты. Алладан басқа ешкім
құпия мағыналарды білмейтіндіктен, аллегориялық (муташабих) аяттар туралы
пікірталасу және мухкам (ашық) аяттарды назардан тыс қалдыру бос әурешілік
(Али Имран, 7). Осы томның "Түсініктемелер" бөлімінде Құрандағы діни-
философиялық мәселелер төңірегінде қысқаша талдау жасалынады [2, 62 б.].
Екіншісі, ислам дінінің таралуы негізінде өзара ықпалдасу арқылы енген
басқа, бөтен ойлау жүйелеріне тән қалыптар: олар ежелгі грек және эллиндік
дәуір философиясы, сасандық иран философиясы. Алғашқы исламдағы философия
дәстүрлі шииа мен мутазила каламының үлгісінде және грек-эллиндік
философияның синтезі арқылы басталды. Олардың өкілдері -Жабир ибн Хайан
(776 ө.), Кинди (886 ө.), ас-Сарахси (899 е.) және ибн Рауанди (910 ө.).
Осылайша, ислам философиясы тарихында VIII-IX ғ. акиқатты арнайы әдістер
мен дүниетаным арқылы іздеушілер тобы пайда болды. Осы дәуір философтары
туралы имам Ғазали былай дейді: "Алла тағаланың парасаты мен құты мені
күмәнданудан арылтқасын, ақиқатты іздеушілердін төрт сыныпқа бөлінгендігін
байқадым: 1. Қалам ғұламалары - бұлар ақыл-ой мен дәлел әдістерін
қолданғандар; 2. Батынилер - ақиқатты
"Саф сияқты киелі имамнан" үйренгендер; 3. Философтар- логикамен құжат
иелері; 4. Суфилер - бұлар да Алланы ішкі көз, сыр, даналық арқылы
танитындар. (Gazali, el-Mьnkьz mined-Delal, A.S. Furat termicimesi,
Istanbul 1972. 5. 31). Ислам философиясы тарихы, негізінен, "Ғазалиге
дейінгі" және "Ғазалиден кейінгі" дәуір болып екіге бөлініп қарастырылады.
Ал, "Ғазалиге дейінгі" дәуірді де "Қалыптасу" және "Даму" дәуірі деп екіге
бөлуге болады. Сонымен ҮІІІ-ІХ ғ. аралығы ислам философиясының қалыптасу
дәуірі болып саналады. Бұл дәуірде "заманшылардың" (даһриуун) ақиқаты
-"заман мен материя". Олар үшін дін, пайғамбар, метафизика қажетсіз.
Замандықтар үшін сыртқы сезім танудың ең маңызды құралы (хиссиуун). Рух пен
Алланы жоққа шығарады (Мулхидтер). Өкілі - ибн Рауанди (910 ө.). Бұл туралы
Фараби (Рауандидің пікіріне қарсы ой кітабы) "Китабу-р рард ала-р-Рауанди"
деген еңбек жазған [3, 74 б.].
Ислам философиясы дін (ислам), құқық (фикһ) және теориялық ғылымдармен
тығыз байланыста қалыптасып, дамыды. Олардын құрамына жаратылыстану,
медицина, математика, филология (грамматикадан бастап риторика мен
поэтикаға дейін қамтитын тіл туралы білімдер жинағы), практикалық ғылымдар
(этика, саясат) енеді. Ислам философиясының айрықша ерекшелігі - оның
пікірталастық сипаты. Әуел бастан сұхбаттық философияның дискурсқа баруына,
оның жалпыға бірдей міндетті қағидадан азаттығы түрткі болды. Идеология
және таза ұйымдық шектеулердің жоқтығы көптеген бағыттардың пайда болуына
мүмкіндік туғызды жоне діни философия ой-пікірдің еркін дамуына жол ашты.
Христиандық діни ой-пікірден айырмашылығы, бұл бағыттарды сектанттық-
еретиктік деп атауға болмайды. Ислам мемлекеттері мен олардың
идеологиясының дамуы ислам қоғамында метафизика мәселелеріне қызығушылық
туғызды. Бұл жағдай ислам философиясының дамуына жаңа дем берді. Мәселен,
сенім мәселесін шешудегі пікір ерекшеліктерімен - ислам философиясының
харижиттер, муржиттер, мутазилиттер және т.б. ағымдар; Алланың мәні мен
сипаттары мәселесін шешудегі танымдық әдістерімен - сопылар және т.б.;
қоғамды құқықтық реттеу мәселелеріндегі мәдени, дүниетанымдық ерекшеліктері
арқылы ханафиттер, ханбалиттер, шафииттер, маликиттер көзге түседі. Осындай
ерекшеліктердің салдары VIII ғасырдың өзінде-ақ кем дегенде бес ағымның
пайда болуына әкеп соқтырды (сунниттер, шииттер, хариджийалар, мутазилалар,
муржиалар).
Исламның дүниетанымдық көп қырлылығы, әсіресе, адамгершілік мәселелері
исламның қазақ даласына енген алғашқы әрі одан кейінгі кезеңдерінде Даланың
ұлы дана ойшылдарының философиялық тұжырымдарынан да көрініс тапты. Біздің
ойымшызша, исламның ерекше мәдени жетістігін және оның диалог пен
түсіністікке негізделген әлем мәдениетінің айнасы атанған қағидаттарын
түсінген атақты жерлес бабамыз, оз заманында ғылымға жан-жақты ойшылдығымен
танылған Әбу Насыр әл-Фараби; оның ізбасары, энциклопедиялық білімдар және
де "ғылым кақпасын ашқан" ибн Сина [4, 68 б.].
Өтпелі кезеңнің рухани жағдайындағы өзгерістер әл-Фараби мұрасы сияқты
мәдени құбылыстың құндылығын терең түсінуге мұрша бермеді. Дүниетанымдық
бағдар мен мақсаттардың өзгеруі, марксистік догмалар мен стереотиптерден
бас тартқанымыз ислам философиясы феноменін қайта қарауымызға жол ашты.
Кеңестік кезеңде әл-Фарабиді материалист, тіпті, атеист етуге барынша
тырысқанымызбен, ол исламдық мәдениет пен руханият идеясын көрсетіп, дін
мен ғылымның адамды Жаратушыға апаратын жол екендігін түсіндіріп кетті
А) Ислам философиясының мәні және анықтамасы
Мұсылман халықтарының барлығында дерлік қолданылатын фәлсәфә сөзі
араб тіліндегі фәлсәфә (көпше түрде фәлсәфиат) сөзінен туындаған.
Кинди, Хорезми және Шахристани сияқты мұсылман философтарының пікіріне
қарағанда фәлсәфә сөзі грек тілінен бастау алады және ол грекше
философия сөзінің арабтың тілінде бұрмалаған түрі болып табылады. Ол
гректің филос және софия деген екі сөзінінің қосындысынан пайда болған.
Алғаш мәрте Пифагор қолданған деп есептелетін философия сөзі сүю деген
мағынаны білдіретін фило мен даналық мәнін білдіретін софия сөзінен
құралады. Демек толықтырып айтар болсақ, қазақ тілінде даналықты сүю
болып шығады.
Философияның анықтамасына келер болсақ, ортағасырлық мұсылман
философтары мынандай қорытынды жасағанын байқаймыз.
Кинди: философия – адамның қол жеткізген қабілетіне қарай нәрселердің
мәндері мен себебтерін тану.
Ибн Сина: Адамның өз күшіне қарай нәрселердің ақиқатын теориялық түрде
ойлауы және мойындауы.
Кинди: Философия өнері – адамнің қабілеті негізінде құбылыстар мен
нәрселердің ақиқатын анықтайтын ілім.
Кинди: Философия – адамның өзін тануы.
Фараби: Хикмет (философия) – бизатиһи уаджиби уджуд болған
(өздігінен бар болуы міндетті) Хаққтың болмысын болмыс ретінде тану.
Ибн Рушд: философия - өнер туындысы ретіндегі болмыстарды зерделеу
және оның жаратушысын тану [5, 59 б.].
Ә) Философия-хикмет ілімі
Философия мен хикмет сөздері ислам ойлау жүйесі тарихында көбінесе
бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың
соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті көптеп қолданған. Мысалы,
ІХ ғасырда Кинди еңбегін Рисала фи Фалсафату-л-Ула деп атап еңбегін
философия терминін қолданса, ибн Сина Уйун әл-Хикмат және Хикмату-л-
Машриқия деп атаған. Оның себебіне үңілер болсақ, ерте кезден басталған
философия қарсыластары философия сөзінің орнына Құранда жиі орын алатын
хикмет сөзін қолдану немесе философияны ислами атаумен атау мақсатында
аталған терминді қолданысқа енгізген болса керек. Сонымен қатар, философия
сөзінің ішкі мәніне үңілер болсақ та оның даналықты, яғни хикметті сүюден
туындайтыны белгілі [6, 69 б.].
Кейбір мұсылман ойшылдары хикмет сөзінің ара жігін философиядан ажырата
отырып, басқа мәндерде де қолданған және хикметке философиядан да бағалы
маңыз берген. Мысалы Кинди хикметтің ең жоғары өнегелік мен ізгілік
ретінде қарастырады.
Б) Ислам философиясының қайнарлары
1) Жергілікті қайнарлар
Ислам
Ислам философясының қалыптасуына негізгі қайнарлар – исламның негізін
құрайтын Құран мен Сүннет.
Баршамызға белгілі болғаны сияқты Құран тек сенім мен ғибадатқа тән
мәлімет беретін діни кітап қана емес. Осы мәселелермен қатар ол – адамға,
қоғамға және адамзат тарихына қатысты құнды мағлұматтар беретін кітап.
Түрлі тақырыптарды өз ішіне қамтитын аталған мағлұматтармен қатар аталған
қасиетті кітап адамның ойлануын, жаратылысқа ой жүгіртуін ұсынады. Адамның
санасымен ойлануын және ақиқатты ақылымен табуын дәріптейтін көптеген
аяттарды Құраннан кездестіруге болады.
Ардақты пайғамбардың сүннеті де Құранның түсіндірмешісі және
пайғамбардың алуан түрлі тақырыптарға, мәселелерге қатысты өзіндік
пікірлері мен ұйғарымдары ретінде исламдық ойлау жүйесінің қалыптасуы мен
дамуына түрткі болған.
Мұсылман философтарынан бастап, теологтарға, суфилерге және
құқықшыларға дейін тікелей анық түрде, жанама түрде мәселлерді саналық
қуатпен шешкенде Құран мен Сүннетке жүгінгені анық. Міне мұсылман
ойшалдарының барлығы дерлік дін мен философияны, басқаша айтар болсақ, уахи
мен ақылдың үйлесімділігін дәлелдегені, ал сәйкессіздіктер болса,
үндестіруге тырысқандығы анық.
Мұсылман халықтарының ежелгі мәдениеттері.
Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуында және олардың түрлі мектеп болып
қалыптасуында екінші деңгейдегі жергілікі қайнарлар – арабтар, түркілер
және парсылар сияқты исламды алғаш болып қабылдаған халықтардың исламға
дейінгі мәдени мұралары. Исламдық ойлау жүйесінде олардың оң және теріс
ықпалдары болған. Жаһилия арабтарындағы рушылдық пен парсылар арасындағы
ұлтшылдық мұсылмандардың саяси және әлеуметтік ойлау жүйесіне әсер
еткендігі байқалады. Исламның алғашқы дәуірінен бастап, пайда болған
халифалық мәселесіндегі тартыстарда және осы мәселеге байланысты
қалыптасқан бөлшектенуде осы әсерлер анық байқалады. Айта кетер болсақ
шиизмнің қалыптасуында парсы мәдениетінің, зороастризмның ықпалын
негіздесек жеткілікті [7, 47 б.].
2) Шет қайнарлар
Антикалық грек философиясы
Ислам философиясының басты шет қайнарын антикалық грек, эллинистік
философия құрайды. Антикалық грек философиясы б.д.д. ҮІ ғасырдан, яғни,
Фалес заманынан Аристотельдің дүниеден қайтқан б.д.д. 324 жылына дейін
аралықты қамтиды. Аталған философияның қалыптасуында Анатолиялық
мәдениеттер, финикилер, ежелгі Мысыр, Месопотамия және үнді философиясының
ықпалы орасан зор.
Осы дәуірдің философтарын Сократқа дейінгі және Сократтан кейінгі деп
екі топқа бөліп қарастыруға болады. Фалестен Пифагор мен Эмпетоклге дейінгі
Сократқа дейінгі философтар материямен айналысқанына байланысты физиктер
деп те атайды. Ал Сократ арқылы грек философтары материядан адам
философиясына (антропология) назар аудара бастады. Сократ және оның
дәуірінде, яғни, Б.д.д. ІҮ жасырда пайда болған және өздерін софистер деп
атаған бір топ ойшылдар философияның негізгі заңдылығы ретінде адамды
қарастырды. Сократтан кейінгі философтардың басында Платон мен Аристотель
келеді. Олар философияның негізгі тақырыбын табиғат, құдай, адам және қоғам
деп өрісін кеңейткен [8, 84 б.].
Аристотельдің б.д.д. 324 жылы өлімінен соң Александр Македон скийдің
Солтүстік Африкаға, Орта Шығыс және Оңтүстік Азияға жорықтары арқылы Мысыр
бастаған жаулап алған жерлердегі жергілікті ойлар мен сенімдердің Антикалық
грек философиясының ықпалдасуы нәтижесінде Эллинистік философия одан ары
дами түсті. Эллинистік философия Афинадан соң Александр Македонскийдің
Мысырда негізін қалаған және өз атымен аталған Алекстандрия қаласында одан
ары дами түсті. Б:д.д. 146 жылы грек иеліктерінің Римнің қол астына өтуімен
аталған философия Батыс философиясының қараңғылық дәуірінің бастауы – б.д.
ҮІ ғасырға дейін өз мәнін сақтап келді. Эллинистік философия дәуірінде
пайда болған басты философиялық мектептердің басында стоицизм, скептицизм,
эпикуреизм пен Плотин негізін қалаған неоплатонизм келеді. Осы кездерде
христиандық пен иудаизмнің әсіресе, Платонның философиясы мен неоплатонизм
философиясы тұрғысынан түсіндірілуімен иудаизм дін философиясы мен
христиан дін философиясы дүниеге келген. Иудаизм дін философиясының
құрушысы Филон болса, христиан дін философиясының құрушысылары Ориген (185-
254 жж.) мен Клемент Алесандрийский (150-215 жж) сияқты б.д. ІІ ғасырында
өмір сүрген шіркеу әкейлері болды. Осы дәуірде пайда болған христиан діни
философиясын патристикалық философия деп атайды [9, 125 б.].
Ислам философиясына еңбектері тікелей араб тіліне аударылып, негізгі
дереккөзге айналған философтар мыналар: Платон, Плотин, Гален, Прокл т.б.
мен Сократқа дейінгі философтардың біршамасы мен эллинистік дәуір
философиясынан эпикуреизм, софистер, скептицизм, стоицизм жайлы мәліметтер
ислам әлеміне жоғарыда аты аталған философтардың еңбектері арқылы енген.
Парсы философиясы
Исламға дейінгі парсылар әсіресе ежелгі гректер мен үнді мәдениетімен
тығыз байланысы болды. Сонымен қатар, манихеизм мен зороастризм сияқты
ежелгі Иран діндерінің парсылық философияның дамуында атқарған рөлі жоғары
деңгейде болды. Сасани билеушісі – І Шапурдың (241-271 жж) негізін салған
Хузистан өлкесіндегі Жундишапур қаласында Римдік тұтқындар арқылы грек
ғылымы тамыр жайған болатын. Кейінгі замандарда Энуширван (531-579 жж) осы
жерден аурухана ашты: римдік және үнділік дәрігерлердің осында қызмет
атқаруына байланысты медицина ғылымы ерекше дамыды. Сондай-ақ христиан
дінін қабылдаған парсыларға арналған алдымен, 363 жылы Урфада, одан соң
Нусайбинде діни мектептер ашылды. Аталған мектептерде дәрістер грек және
сурияни тілінде жүргізілді. Осы мектептерде әсіресе, Платон философиясы мен
Аристотель логикасы оқытылды.
Кейінгі замандарда аталған қалалар мен Персияны мұсылмандар жаулап
алған кезде, парсылардың көпшілігі ислам дінін қабылдады да ежелгі парсы
мәдениеті ислам философиясының дамуына ықпалын тигізді. Ибн Муқаффа мен ұлы
Мухаммад сияқты ғалымдар мен парсы текті мұсылмандар осы мәдениетке тән
біршама еңбектерді араб тіліне аударды. Осы жолмен сасаниттер мен парсы
билеушілерінің өмірбаяны мен саясатнамаларын аударумен ғана шектелмей,
бастапқыда парсы тіліне аударылған грек, үнді мәдениетіне тән мәтіндер араб
тіліне аударылды. Айта кетер болсақ, үнді философиясына тән Қалила мен
Димна деп аталатын құнды еңбек ислам әлеміне тікелей санскрип тілінен
емес, оның парсыша аудармасынан араб тіліне тәржіме етілген [10,120-122
б.].
Үнді философиясы
Жахилия дәуірінен бастап арабтардың үнділермен сауда-саттық
байланыстарын орнатқан. Ал ислам діні дүниеге келген заманда Үнді түбегінің
көпшілік бөлігін мұсылмандар жаулап алған кезде, бір жағынан ислам дінін
қабылдаған үнділер арқылы, келесі жағынан араб тіліне аударылған үнді
философиясына тән кейбір еңбектер арқылы үнді философиясы ислам
философиясының дамуына өз әсерін тигізді. Сонымен қатар, Ираншахри, Бируни
сияқты мұсылмандардың үнді мәдениеті мен философиясына қатысты жазған
еңбектері олардың ойлау жүйесі мұсылмандар арасында анық таныла бастады.
Бирунидің Тахқиқ Мали-л-Һинд атты еңбегінің маңызы зор.
3) Философияның ислам дүниесіне енуі
Алғашқы төрт әділ халифалар дәуірінен бастап-ақ 635 жылы Шам, 638 жылы
Антакия мен Халеб, 639-642 жылдары аралығында Александрия мен Мысыр, 639-
641 жылдары аралығында Харран мен Урфа, 738 жылы Джундишапур қалалары
алынуымен, Омайядтар заманында 652 жылдан бастап бүкіл Шығыс Анатолияның,
Месопотамияның, Ирактың, 670 жылы Солтүстік Африканың, 710 жылы Пенжаб пен
Синдтың басып алынуымен ислам әлемінің территориясы аз уақыттың ішінде
ұлғайды және бірнеше мәдени орталықтар мұсылмандардың қол астына өтті.
Осылардың нәтижесінде мұсылмандар аталған өлкелерде өмір сүріп келе жатқан
жергілікті мәдениеттермен, ойлау жүйелерімен және діндермен бетпе-бет
келді. Олардың арасында өзара ықпалдастық болғаны рас: жергіліктілер
арасында ислам дінін қабылдағандар да өз мәдени ерекшеліктері мен діндерін
сақтап қалғандар да кездесті [11, 58-59 б.].
Исламның пайда болған алғашқы жылдарында Араб түбегі кейіннен жаулап
алынған жоғарыдағы өлкелер мен қалаларға қарағанда мәдени, ғылыми және
философиялық әрекет тұрғысынан артта қалған болатын. Орта Шығыста, Мысырда
және Солтүстік Африкада өз заманындағы алдыңғы қатарлы эллиндік мәдениетке
ие болды. Иран сасаниттік мәдениетке, әсіресе, Джундишапур ілім ордасы
аясындағы сасаниттік, эллиндік және үнді мәдениетінен құралған кешенді
мәдениетке қол жеткізген болатын. Себебі, Персия исламның пайда болуынан
бұрын бір жағынан үнді мәдениетімен, келесі жағынан эллинистік мәдениетпен
байланыс орнатқан. Ал Үндістанда қуатты да бай үнді мәдениеті бар болатын.
Міне, осындай ауқымды мәдени ошақтарды бір шаңырақ астына топтастыра білген
исламдық халифат күн өткен сайын әртүрлі қажеттіліктерге тап болып отырды.
Осы қажеттіліктерді өтеу кейбір орталықтардың ашылуын, білім мен
технологиялардың игерілуіне жол ашты. Мұсылмандардың басты қажеттіліктері
әсіресе, жат жұрттықтарда жоғары деңгейде болған медицина мен астрономия
сияқты ғылымдар мен қаржы-қазыналық жұмыстарда байқалды. Сондықтан,
әсіресе, омайядтардың билеушілері сарайдағы қазыналық жұмыстарға христиан
арабтар немесе суриянилерді тағайындады. Мысалы, атақты сириялық теолог
және философ Яхя ад-Димашқидің атасы мен әкесі Муауия дәуірінде Шамда
қаржылық жұмыстарды басқарды. Сондай-ақ сарайға өзге діндегі емшілер
шақырылды. Мысалы, Муауияның ибн Усул атты дәрігері христиан дініндегі араб
болатын [12, 25-26 б.].
Омайядтар дәуірінің алғашқы жылдарынан бастап, мұсылмандардың медицина,
химия сияқты ғылымдарға мән бере бастағаны байқалады. Бір жағынан
билеушілердің жат жұрттық ғұламаларды сарайға шақыруы, келесі жағынан
мұсылмандардың аталған ілімдерді үйренуге талпынысы және өзге діндегі
ғұламалардың осындай ғылымға қатысты суриянише, грекше, тіпті, коптша және
басқа тілдерде жазылған еңбектерді араб тіліне аударуларымен ислам әлемінде
ғылыми әлемге деген талпыныс күшейе түсті. Мысалы, Маруан бин Хакамның
алғашқы жылдарында Масаржауайх әл-Басри атты бір ирандық еврей емші 683
жылы түбірі грекше болып табылатын Ахрун атты бір поп тарапынан
Александрияда жазылған, кейіннен суриянишеге аударылған медициналық кітапты
араб тіліне аудартқаны баяндалады. Бұл араб тіліне аударылған алғашқы
ғылыми кітаптар қатарына жатады. Ал ІІ Омар Александриядағы эллиндік-грек
дәстүрімен байланысты медициналық мектепті Антакия мен Харранға
көшіргендігі баяндалады. Екінші Омайяд билеушісі І Язидтің ұлы Халид
алғашқы мұсылман химигі және оған берілген хаким лақабына қарасақ алғашқы
философ болып табылады. Ғылымға деген қызығушылығына байланысты грек, копт
тілінен химияға, медицинаға және астрологияға тән кітаптарды аудартқандығы
мәліметтерде орын алады [13, 79-81 б.].
Аббасилер дәуірінде ғылымдарға деген қызығушылық одан ары арта түсті.
Бұл заманда да билеушілер басқа діндегі дәрігерлерді сарайларына шақыртып
алды. Тіпті халифа Мансурдың дәрігері Джундишапур ауруханасының басшысы
Георг ибн Бахтисху болатын. Аббасилер әртүрлі тілдерден еңбектер аударуға
аса мән берді. Мысалы, 771 жылы үнділік саяхатшы өзімен бірге Бағдатқа
математикалық және астрономиялық Сиддханта атты кітаптарды алып келген. Оны
Синдхинд деген атпен халифа Мансурдың бұйрығымен Мухаммад ибн Ибраһим әл-
Фазари тарапынан араб тіліне аударылды және әл-Фазари алғашқы мұсылман
астрономы атанды. Осы дәуірде Харун Рашидтің кітапханасы қызметкері әл-
Фазл ибн Наубахт та астрономиялық және астрологиялық кейбір кітаптарды
парсы тілінен араб тіліне аударды. Харун Рашид пен Мамун дәуірлерінде грек
тілінен Гален мен Гиппократтың медицинаға қатысты кейбір кітаптары мен
Эвклидтің геометриялық кітабы және Батламиустің астрономиялық кітабы араб
тіліне аударылды. Осы кезеңде ибн әл-Муқаффа және ұлы Мухаммад этика мен
саясатқа қатысты парсыша кітаптар мен бастапқыда парсышаға аударылған
Аристотельдің Органонындағы кейбір үзінділерді Араб тіліне аударды.
Демек, мұсылмандар алдымен философияға емес медицина бастаған
жаратылыстану ғылымдарына аса көңіл бөлген. Сол заманда аталған ғылымдардың
философиямен тығыз байланысты болуы, яки, аударылған кітап авторларының
және аудармашылардың көпшілігі философ болуы және сарайдағы қызметтерде
отырған өзге діндегілердің философиядан хабардар болуы, әсіресе,
Аббасилерден бастап, жанама болса да мұсылмандардың қызығушылығын ояндырды.
Осыған бір жағынан мұсылмандардың өз араларында әсіресе, Али мен Муауия
арасындағы текетірес нәтижесінде пайда болған діни, саяси бөлшектенуін және
осы мәселелерге түсініктеме жасауға талпыныс жасап, каламдық және саналық
тартыстарға бой алдыруын, келесі жағынан мұсылмандардың жаулап алған
жерлерде өмір сүрген өзге дін иелерімен, әсіресе, христиандармен Алланың
болмысына қатысты және таухидтің үштіктен үстемдігі жайындағы пікірталасқа
кірісуін және осы тартысқа қарсы жақтың әсіресе, Аристотель логикасын және
ежелгі грек философтарының пікірлерін пайдалана отырып, жауап беруін есепке
алатын болсақ, мұсылман ғұламалар мен билеушілердің саналық (ақли)
ілімдерге, әсіресе, алдымен логикаға деген қызығушығы артты. Осы және басқа
да себептерге байланысты әсіресе, Аббасилердің алғашқы күнінен бастап,
жаратылыстану ғылымдарымен қатар, логикалық жағы басым еңбектердің де араб
тіліне аударылғандығы байқалады. Міне, жаратылыстануға деген қажеттілікпен
қатар философиялық және логикалық ілімдерге деген сұраныс философияның
ислам әлеміне енуіне басты себеп болып табылады [14, 73-74 б.].
Жаратылыстанулық ғылымдар ислам әлеміне ауызша және аударма жолымен
қалай енген болса, философия да аталған ғылымдармен қатар солай енген.
Омайядтар дәуірінде ислам дінін кейіннен қабылдаған христиандар мен
иудейлер өздерінің негізгі сенімдерінен бас тартқанымен ондағы кейбір
пікірлерді исламның ішіне алдымен ауызша түрде енгізді. Мұның философия
ілімінің қалыптасуына бастапқы қадам жасауымен қатар, каламдық және
исламдық ойлау жүйесінде жаңа мәселелер мен мектептердің дүниеге келуіне
жол ашып берді. Осының нәтижесінде исламдық ойлау жүйесінің алғашқы
тартыстары, пікірталастары басталды.
Омайядтардың философияға деген ынтасы жоғары болмағанмен, Аббасилерден
бастап философиялық кітаптарды тікелей араб тіліне аударуы философияның
ислам әлемінде жандануына даңғыл жол ашып берді. Оған себеп, баршамызға
белгілі болғаны сияқты, омайядтар – араб ұлтшылдығы басым мемлекет,
сондықтан, билеушілер саясатқа, дәстүрлі поэзия мен әдебиетке қызығушылық
танытты. Ал Аббасилердің билеушілері араб болғанымен елге ықпалды уәзірлер
мен мемлекет қызметкерлерінің және қолбасылардың көпшілігі араб емес болды
және Аббасилер мемлекетін негізгі құрушылар да осылар болатын. Араб
еместер, әсіресе, уәзірлік қызмет атқарған парсылар ежелгі мәдениетке
икемділік танытты. Олар ғылым мен философияның дамуына қолғабыс жасады. Бұл
Аббаси басшыларын ежелгі артта қалған дәстүрмен емес, уәзірлерден қалмай,
ілім-білім үйренуге деген талпынысын оятты. Міне, осы себептерге байланысты
Мансур дәуірінен бастап, әсіресе, Мамун арқылы философия мен логика тікелей
мұсылмандардың басты назарына айналды және ауыздан ауызға тараған іліммен
шектелмей, Байту-л-Хикма сияқты аударма орталықтары арқылы мемлекеттің
қолдауымен аударма жұмыстары қолға алынды [15, 94-95 б.].
2. Ибн – Синаның өмірі мен философиялық еңбектері
Өзінің деректеріне қарағанда Ибн Сина Бұқараға жақын жерде орналасқан
Ефшана ауылында 980 жылы дүниеге келген. Кейінірек отбасымен бірге Бұқара
қаласына көшіп, сол жерде оқу, жазу, арифметика, фыкыһ және мантық
ғылымдарын оқыды. Ұстаздарынан ең атақтысы – Абу Абдулла ен – Натыли және
Исмаил ез – Зақид [16, 67 б.].
Ибн Сина ұстаздарының сұхбат - әңгімелерін тыңдай отырып, философияға
қызыққан, бірақ, оның жүйелік түрде логика, философия және медицинаға
байланысты іс - әрекеті кейіннен басталды.
Ибн Сина атақты Түрік ойшылдарының бірі болып табылады. Ол он жасқа
келгенде Құранды толығымен жаттап, Араб әдебиетінің үлкен бір бөлігін
бітірген болатын. Осыдан кейін оның ұстазы Натыли мантық саласында
үйрететіні қалмағандықтан, Ибн Сина өздігінен ғылым үйренуге мәжбүр болды.
Қысқа уақыт ішінде философия, логика, астрономия, математика және Батыс
ғылымдарын меңгерді. Медицина саласында да үлкен жетістіктерге жетті.
Мәселен, Бұқара сұлтаны болған Нұқ бин Мансұрды ауруынан жазады. Ибн
Синадан разыы болған Нұқ, оны Сиванул – Хикме атты сарай кітапханасының
басшысы етіп тағайындайды. Нұқ сұлтан қайтыс болғаннан кейін Рейге барады.
Ол он жеті жасар болғанымен сол жердегі дәрігерлерден білімі жоғары болады.
9- 16 Он сегіз жасында логика, физика және математика ғылымдарын
толығымен меңгерген. Ибн Сина Аристотельдің Метафизика еңбегін қырық рет
оқыса да, автордың мақсатын түсінбеген еді. Кейінірек Фарабидің Аристотель
метафизикасының мақсаты атты еңбегін оқығаннан кейін Аристотельдің
мақсатын түсінген екен [17, 71 б.].
Рейге барған кезінде Рей әміршісі Мефдуд – Девленің сырқатын емдейді.
Одан екйін Хемеданға барады. Хемедан әміршісі Шемсуд – Девле Ибн Синаға
құрмет көрсетеді. Ибн Сина ауруға шалдыққан бұл әміршіні де емдейді. Сол
үшін Сайфуд – Девле Ибн Синаны басшы етіп тағайындайды. Бірақ, әскер
басшыларының көре алмаушылығынан оны күнәсіз түрмеге қамайды. Хемедан
әміршісі Сайфуд – Девле қайтадан ауруға шалдыққан кезде Ибн Сина оны
қайтадан емдегендіктен, оны түрмеден босатып, қайтадан басшы етеді. Бірақ
оның ол жерде жаны рахат таппай, Исфаханға баруды ұйғарады. Бұны естіген
басшылар оны қайтадан қамап қояды. Сайфуд – Девле қайтыс болғаннан кейін
Исфахан әміршісі Алауыд – Девле Хемеданды жаулап алады да Ибн Синаны
бостандыққа шығарады.
Ибн Сина кулунч ауруына шалдығып, өз заманының атақты емшісі бола тұра
өз ауруын жаза алмайды. Осыдан 1037 жылы қайтыс болады [18, 75 б.].
Фарабиден кейінгі философ атағына ең лайықты ойшыл – ибн Сина. Ол
Батыста Авицина, еврейлер арасында Авен Сина атымен танымал. Ибн Сина тек
атақты философ қана емес, сонымен қатар, білікті ғалым және дәрігер. Ибн
Сина арқылы ислам философиясы асқар шыңға биіктеді. Ол метафизика мен
космология саласында негізінен Аристотельшілдіктің ықпалында қалды. Алайда,
неоплатоншылдық элементтер де осы тақырыптар төңірегінде ойшылды
еліктірген.
Сонымен қатар, ол Фарабидің жолын қууға тырысқан. Дегенмен, оның
өзіндік пікірі бар философ ретінде де атауға болады. Ол өзінен кейінгі
Шығыс пен Батыс ойшылдарына үлгі бола білген.
Фараби сияқты өмірінің соңында идеяларын өзгертіп, қатаң рационализмнен
бас тартқан және Фарабидің жолын берік ұстап, нағыз шығыс (ислам)
философиясын құруға талпыныс жасаған. Ол өзінің соңғы еңбегі - әл-Ишарат уа-
т-Танбихат атты шығармасының кіріспесінде былай дейді: аш-Шифадағы
идеялар енді менің пікірлерім емес.
Кейінгі дәуірдегі Ғазалидің идеялық қарсылығына тап болған ибн Сина
Шығыс философиясының негіздерін қалыптастыру жолында Мантықу-л-Машриқиун,
әл-Хикмату-л-Машриқия атты шығармаларын дүниеге әкелді.
Әбу Әли әл-Хусейн ибн Абдулла ибн Хасан ибн Әли Сина (980-1037) жылында
Бұхараға жақын Афшана ауылында дүниеге келген. Ибн Сина есімі ежелгі
дәуірде өмір сүрген атақты дәрігер Гиппократ және дана философ
Аристотельмен қатар аталады. 10 жас шамасында Құранды жатқа оқыды. Исмайл
әл-Захидтен фыкыһ ілімін үйренді. 13 жасына толған шағында математика,
медицина логика және физика салаларын меңгерді.
Бастапқыда Аристотельдің метафизика еңбегін 40 рет оқып түсіне алмайды.
Фарабидің осы кітапқа жазылған түсіндірмесін оқығанда ғана Аристотельдің
метафизикасын түсінгендігін айтады.
Ибн Сина яһудилер арасында Авен Сина деп танылды. Ибн Сина тек қана
философиямен ғана емес әрі медицинамен де айналысты. Метафизика және
космология тақырыбында Аристотельдің жолын ұстанған. Сонымен қатар жаңа
платоншылық ағымы да әсер еткен.
Ибн Сина шығыс философиясының негізін қалау үшін екі маңызды еңбек
жазды. Мантыкул машрикиюн және әл-хикметул машрикиюн. әуелгі еңбегі
күнімізде дейін жетсе де екніншісі жетпей қалған. Ибн Синаның кейбір
еңбектері:
Китабуш-Шифа, Уиюнул Хикмет, Даниш наме, әл-Қанун фит Тыб, ән-
Нажат, Китабул Инсаф т.б. [19, 79-80 б.].
Философия оқып үйренуде ерекше талабын байқатады. Бірақ, Ибн Сина ғылым
жолының ауыр екенін, әсіресе Аристотельдің "Метафизикасын" зерттегенде көп
қиындық көргенін айтады. Ибн Сина медицинаға көп көңіл бөлді және
дәрігерлік практиканы жалғастыра жүріп танымал емшілердің қатарында атала
бастайды. Ибн Синаның ғылыми мұрасы өте мол. Ибн Сина жазған жиырма томдық
философиялық әнциклопедия бізге жетпеген. Ибн Сина "Айығу кітабы", "Білім
кітабы" және т.б. еңбектері ғылыми тұрғыдағы құндылығымен ерекшеленеді.
Ибн Синаның шығармашылығы өз заманындағы ғылымның барлық саласын
қамтиды. Ибн Синаның философиялық ілімі бойынша ақыл-ой дегеніміз әлемді
танып білудің құралы. Оның белсенділігі мен шығармашылық күші өте зор.
Бірақ сезімдік тәжірибесіз дүниені таным білу мүмкін емес. Сезімдік
тәжірибе процесінде әлемдік заңдылықтар танылады, заттар мен құбылыстар
жөніндегі жалпы ұғымдар жасайды. Ұғым дегеніміз — нақты шындықтың адам
ойындағы көрінісі. Материалдық дүние және жеке заттар ұғымдардың шығуына
себепші болады. Сөйтіп, Ибн Сина адамның ақыл-ой өз білімдерін тек сезімдік
тәжірибелер арқылы толықтырады деген тұжырымға келеді. Ақыл-ой сыртқы дүние
туралы білімдерді жинақтап, тұжырымдап, қорытындылап отырады. Ибн Сина
бойынша шындыққа (ақиқатқа) жетудің жолы міне осы. Ал, ақиқатта заттар мен
құбылыстардың мәні бейнелейді және нақты көрініс табады [20, 85 б.].
Философия Ибн Синаның анықтамасы бойынша болмыс жайлы ғылым, оның мәні
болмыстың жеке-дара жақтары емес, біртұтастығы. Ол философияны үшке бөлді:
физика (табиғат жайлы ілім), логика (табиғат пен адамды танып білу жайлы
ілім), метафизика (тұтас болмысты танып-білу жайлы ілім).
Жаратылыс зерттеушісі болғандықтан Ибн Сина табиғаттың санадан
тысқарылығын, яғни объективтілігін мойындады. Логика жайлы ілімінде
негізінен Аристотельдің көзқарасын жақтады. Логикалық категориялар мен
принциптер, деді – ол объективтік дүниенің заңдылықтарына сәйкес келуі
тиіс. Бұл пікірдің орта ғасыр жайында үлкен маңызы болды. Ибн Сина
ортағасырдағы негізгі мәселе номинализм мен реализм арасындағы талас
мәселесін шешуге әрекет жасай келіп, жалпылық абстракция, әлем жеке
заттардан тұрады деп есептеді. Оның метафизикадағы қарастырған негізгі
мәселесі эманация теориясы. Бұл теория бойынша, дүниені құдай жаратқан жоқ,
ол одан табиғи жолмен, эманация жолымен тікелей емес оны тудыратын ақыл-ой
арқылы пайда болған. Егер жаратушы құдай мәңгі болса, дүниеде мәңгі,
өйткені оның көзі мәңгі материя, себеп-салдар әрдайым өзара байланысты –
егер себеп бар болса, онда салдар да болады деп есептеді.
Ибн Сннаның философиялық шығармасы он сегіз бөлімнен түратын Сауығу
кітабы логиканы, физиканы математиканы жэне философияны қамтыған. Арабтар
элемінде ибн Синаның аты қүрметпен аталынатын еді. Оны біресе философтар
патшасы деп атаса, біресе, дэрігерлер атасы деп дэріптеген [21, 87 б.].
Философияда эл-Фараби багытын жалғастырған ибн Сіша араб
перипатетизмінің негізін қалаушылардың бірі болды. Оның болмыс туралы ілімі
материяны мәңгі жаратылыстан тыс қүбылыс ретінде қарастырады. Алайда, бүл
материалистік қағиданы ол діни көзқарастармен тұмшалауға мәжбүр болған.
Оның үстіне ибн Сина қүдайдың бар екендігіне шүбә келтірмейді. Дұрыс —
шындықтың мүмкіндігі ғана. Ол уақыттан тысқары құдайдың жағдай туғызуына
байланысты шындыққа айналды. Адамның рухын ибн Сина дененің бейзаттық
формасы ретінде қарастырады. Денелердін қайта тірілуі мүмкін емес.
Ибн Сина жалпы үғымдар (универсалиялар) мәселесін өте қызық түрде
шешкен. Оның ілімі бойынша жалпы үғымдар үш күйде өмір
сүреді: 1) заттарға дейін қүдіреттің ақыл-ойында; 2) заттың өзінде,
себебі, ол - сол заттың мәні; 3) заттан кейін, адамдардың санасында
(Гегельмен салыстырыңыз, авт.)
Ғ.Есім Фәлсафа тарихы атты еңбегінде ибн Сина шығармашылығынан
қысқаша мәлімет бере отырып, оның басқа перипатетиктерден гөрі Аристотель
философиясына сыни көзбен қарап, кемшіліктерін айшықтағандығы туралы
айтады1. Осы кітапта автордың өзі тәржімалаған ибн Синанын Ақыл иесі жан
туралы деген еңбегінің қысқаша нұсқасы берілген. Біз осы мәтіннен бірер
үзінділер келтіруді жөн көрдік.
Ақыл иесі адам жанына келсек, ол арекет күшіне және қиял күшіне
бөлінеді. Бүл күштердің әрқайсысы түпкі атауының ортақтығы себепті ақыл деп
аталады. Біздің заманымыздың, бейнелі түрде айтқанда, екі жақ беті бар: бір
беті денеге бұрылған беті (оның дене табиғатынан туатын әсерлердің
ешқайсысының ырқыиа берілмеуі қажет), екінші беті - ең жоғарғы бастауларға
бұрылғаи беті (оның сол бастауларды қабылдап, солардың ықпалында болуы
қажет. Арекет күшіне қатыстысы осылар). Қиял мен ой күшіне келсек, оған
жалпыға бірдей материясыз формалардан әсерлер қабылдау тән ... қияли ақыл
күші жанда бола түрғанымен жанның кемелденуі үшін қажет потенциалды
тиістінің ешбіріне әлі жете алмайды ... Пайда болған ақыл барша тірінің
соның ішінде адам затының асқақ дәрежесі. Осы пайда болған ақылда адам
потенциясы барлық бардың тұңғыш бастауларына үқсайды [22, 63 б.].
Таным теориясында ибн Сина әл-Фарабидің жолын қуғанымен, әредік кейбір
мистикалық тұжырымдарға бой ұрғандай шапағатын мойындайды. Жалпы алғанда
ибн Сина философиясы - Аристотельді исламның негізгі діни қағидаларымен
ұштастыра отырып, оларды өзара ынтымақтастырмақ болған ілім. Ибн Сина үшін,
ақыл - кабілеттің жоғарғы сатысы, шындықтың өлшемі- Өзінің Білімдер
кітабында" ("Даниш-намэ"): "Ақыл таразысына түспеген қандай білім болмасын,
ол дәлелді және шыншыл бола алмайды", - дейді. Дәлдіктің осы идеясына
сүйене отырып, Ибн Сина философиялық ғылымдарды теориялық жәнә практикалык
ғылымдар деп екіге бөледі. Олардың әрқайсысын тағы да үш топка бөледі.
Практикалық ғылымға жататындар:
- Халықты басқаратын - а) діни заңдар туралы, б) саяси ғылымдар;
- тұрмыс-жайды басқаратын ғылым;
- адамның өзі туралы ғылым, яғни адамды өзімен-өзін салыстыратын
және оның кандай болуы керек туралы ғылым.
Теориялық ғылымға жататындар:
- метафизика, табиғаттан тыс, жоғарғы нәрселер туралы, олардың
қажетті мәні туралы ғылым;
- математика;
- табиғат туралы, адамға жақын ғылым.
Ибн Сина үшін, кажетті мән Жасампазға, Құдайға тән және тең, "абсолютті
даналык", "парасатты пайымдылық". Ибн Рушд Ибн Синаны парасатты пайымға
енбейтін мистикалық тірілу аясын мойындағаны үшін сынайды [23, 69 б.].
Ибн Сина еңбектері:
Ибн Синаның атақты философиялық еңбегі латын тілінде жаңылыс атпен
Suffi - ciantia ретінде танылған Китап – еш - шифа (шипа кітабы) еді.
Бұл еңбек логикадан математикаға дейінгі мәселелерді қамтыған. XI ғасырдағы
Ислам – Грек ғылымының бір энциклопедиясы болған. Кейінірек Ибн Сина осы
еңбектің қысқартылған түрін жазып, оған Китап ен - нежат (құтқару кітабы)
атын берді. Бұл еңбек Шипа кітабынан көбірек оқылатын болған. Ибн Синаның
екінші атақты еңбегі Китап – ел – Ишарат вел - Тенбихат. Бұл еңбек оның
соңғы жазған еңбектерінің бірі еді [24, 80 б.].
Ибн Сина Киндидің Худуд шығармасына ұқсайтын және Аристотельдің
метафизикасының Делта кітабын өрнек ұстана отырып, Танымдар еңбегін,
Фарабидің Ғылымдар санағы шығармасына ұқсайтын Назари Ғылымдарының
бөлімдері атты еңбек жазған. Ол бұдан басқада медицинаға байланысты,
философияға байланысты және басқа да ғылыми салаларға байланысты көптеген
шығармалар жазып қалдырған.
1.3. Ислам философиясында Ибн Синаның алатын орны
Араб – мұсылман философиясын қызықтырған объектінің көп және кең
болғанына қарамастан, оларды ерекше толғандырған бірнеше мәселелерді арнайы
атап өткен жөн: Құдайдың мәні ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz