Шыңғысханның алтын әулеті

Жоспар

I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

II Негізгі бөлім:
1. Шыңғысханның алтын әулеті, ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Батысқа Ұлы жорық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
3. Алтын Орданың саяси тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
4. Алтын Орда мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
5. Алтын Орданың ыдырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

Қолданылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

Қосымшалар

Кіріспе
Бұл жұмыс XIII – XIVғғ. пайда болған және құрамында батыста Дунайдан, шығысында Алтай мен оңтүстігінде Кавказ бен Хорезмге дейінгі барлық халықтарды біріктірген мемлекет – Алтын Орда мемлекеті тақырыбына арналған. Көптеген мектеп оқушылары тарих пәнінің оқулықтарынан сол кездегі Евразия материгіндегі ең ірі мемлекет туралы мәлімет білгенмен, бүгінгі күнге дейін Алтын Орданың тарихында көптеген ғылымға белгісіз кезеңдер бар.
КСРО кезінде ең алғашқы болып осы мәселені көтерген М.Н. Тихомиров: «Алтын Орда бүкіл Еуропа мен Азия тарихының маңызды бөлігі. Оның құрамында болған халықтардың шежіресінен қалайша ең маңызды кезеңді алып тастауға болады?»1
Алтын Орда құрамында Еуропа мен Азия кірген ортағасырлық ең ірі мемлекеттерінің бірі болатын. Оның әскери күші әрдайым көршілес мемлекеттерін қорқынышта ұстады да, көптеген жылдар бойы ешкім онымен бәсекеге түспеді. Алыс хандықтар Алтын Ордамен достық қарым-қатынас орнатып оны үзбеуге тырысқан. Үлкен олжаны көздеген саудагерлер Шығыс пен Батыс арасындағы ең ірі сауда-саттық орталығы атанған Алтын Орда астанасына бет алатын. Саудагерлер мен саяхатшылар бүкіл дүниежүзі бойынша Ордада тұратын халықтар, олардың көшпелі өмірінің ерекшеліктері мен салт-дәстүрлері, Орда байлары мен хандарының сансыз малдары мен кең байтақ даласы туралы аңыздарды таратты. Осы аңыз-әнгімелер Алтын Орданың жойылып кеткеннен кейін де көптеген жылдар бойы ауыздан-ауызға таралды.
Бүгінде де Ордаға деген қызығушылық өшкен жоқ. Көптеген мемлекет ғалымдары Алтын Орданың тарихын зерттеуде.
Мысалы, осы тақырыпқа арналған толықтай дерлік мәліметті 1950 жылы А.Ю. Якубовский мен Б.Д. Греков бірігіп дайындаған «Алтын Орда және оның күйреуі» кітабында табуға болады.
Солардың қатарында Қазақстандық ғалымдар да бар. Мысалға, Қайрат Бегалиннің 2007 жылы шыққан кітабы. Бұл кітапта Алтын Орданың тарихы мен билік еткен жетпіске жуық хандардың тізімі жазылған. Ол «Алтын Орда хандары» деп аталады.
Алтын Орданы билеген хандардың тізімін алғаш рет 1798 жылы Жозеф Дегин жасаған. Оның жұмысында алтынордалық 28 ханның есімі аталған болатын.
Тек 1960 жылы ғана тарихшы М.Г. Сафаргалиев жазба деректерге сүйене отырып, Алтын Орданың 38 ханының аты – жөнін, олардың билік құрған жылдарын нақтылауға қол жеткізді. Кейін шыққан зерттеулердің авторлары көбінесе осы жұмысқа сүйенген.
Ал 2001 жылы жарық көрген Ж.Егінбайұлының Жошы хан кешенінің археологиялық зертеулері Алтын Орда кезіндегі жерлеу рәсімі туралы мәлімет береді. Оның арқасында мемлекетте болған сенім – нанымдар туралы тұжырым жасуға болады.
1 «Ежелгі Русь және Ұлы Дала» Л.Н Гумилев 1992 Москва 3-бет

Қолданылған әдебиеттер

1. Қ.И. Бегалин «Алтын Орда хандары» Алматы, 2007 жыл.
2. Якубовский А.Ю және Греков Б.Д. «Алтын Орда және оның күйреуі» Мәскеу, 1998 жыл.
3. Гумилев Л.Н. «Ежелгі Русь пен Ұлы дала» Мәскеу, 1992 жыл
4. «Қазақ совет энциклопедиясы» Алматы, 1972 жыл
5. «Оқушы энциклопедиясы» Санкт – Петербург, 2004 жыл.
6. «Дәуір» баспасы «Қазақстан тарихы» Алматы, 1994 жыл
7. С.Г. Кляшторный және Т.И. Сұлтанов «История трех тысячалетий» Алматы, 1992 жыл
8. Ж. Егінбайұлы «Жошы кешенінің археологиялық зерттеулері» Отан тарихы, 2001 жыл
9. http://www.dis.ru/books/katalog/0288_6.html

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
II Негізгі бөлім:
1. Шыңғысханның алтын әулеті, ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Батысқа Ұлы
жорық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..6
3. Алтын Орданың саяси тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..8
4. Алтын Орда
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .17
5. Алтын Орданың ыдырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
Қолданылған
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Қосымшалар

Кіріспе
Бұл жұмыс XIII – XIVғғ. пайда болған және құрамында батыста Дунайдан,
шығысында Алтай мен оңтүстігінде Кавказ бен Хорезмге дейінгі барлық
халықтарды біріктірген мемлекет – Алтын Орда мемлекеті тақырыбына арналған.
Көптеген мектеп оқушылары тарих пәнінің оқулықтарынан сол кездегі Евразия
материгіндегі ең ірі мемлекет туралы мәлімет білгенмен, бүгінгі күнге дейін
Алтын Орданың тарихында көптеген ғылымға белгісіз кезеңдер бар.
КСРО кезінде ең алғашқы болып осы мәселені көтерген М.Н. Тихомиров:
Алтын Орда бүкіл Еуропа мен Азия тарихының маңызды бөлігі. Оның құрамында
болған халықтардың шежіресінен қалайша ең маңызды кезеңді алып тастауға
болады?1
Алтын Орда құрамында Еуропа мен Азия кірген ортағасырлық ең ірі
мемлекеттерінің бірі болатын. Оның әскери күші әрдайым көршілес
мемлекеттерін қорқынышта ұстады да, көптеген жылдар бойы ешкім онымен
бәсекеге түспеді. Алыс хандықтар Алтын Ордамен достық қарым-қатынас орнатып
оны үзбеуге тырысқан. Үлкен олжаны көздеген саудагерлер Шығыс пен Батыс
арасындағы ең ірі сауда-саттық орталығы атанған Алтын Орда астанасына бет
алатын. Саудагерлер мен саяхатшылар бүкіл дүниежүзі бойынша Ордада тұратын
халықтар, олардың көшпелі өмірінің ерекшеліктері мен салт-дәстүрлері, Орда
байлары мен хандарының сансыз малдары мен кең байтақ даласы туралы
аңыздарды таратты. Осы аңыз-әнгімелер Алтын Орданың жойылып кеткеннен кейін
де көптеген жылдар бойы ауыздан-ауызға таралды.
Бүгінде де Ордаға деген қызығушылық өшкен жоқ. Көптеген мемлекет
ғалымдары Алтын Орданың тарихын зерттеуде.
Мысалы, осы тақырыпқа арналған толықтай дерлік мәліметті 1950 жылы
А.Ю. Якубовский мен Б.Д. Греков бірігіп дайындаған Алтын Орда және оның
күйреуі кітабында табуға болады.
Солардың қатарында Қазақстандық ғалымдар да бар. Мысалға, Қайрат
Бегалиннің 2007 жылы шыққан кітабы. Бұл кітапта Алтын Орданың тарихы мен
билік еткен жетпіске жуық хандардың тізімі жазылған. Ол Алтын Орда
хандары деп аталады.
Алтын Орданы билеген хандардың тізімін алғаш рет 1798 жылы Жозеф Дегин
жасаған. Оның жұмысында алтынордалық 28 ханның есімі аталған болатын.
Тек 1960 жылы ғана тарихшы М.Г. Сафаргалиев жазба деректерге сүйене
отырып, Алтын Орданың 38 ханының аты – жөнін, олардың билік құрған жылдарын
нақтылауға қол жеткізді. Кейін шыққан зерттеулердің авторлары көбінесе осы
жұмысқа сүйенген.
Ал 2001 жылы жарық көрген Ж.Егінбайұлының Жошы хан кешенінің
археологиялық зертеулері Алтын Орда кезіндегі жерлеу рәсімі туралы мәлімет
береді. Оның арқасында мемлекетте болған сенім – нанымдар туралы тұжырым
жасуға болады.
1 Ежелгі Русь және Ұлы Дала Л.Н Гумилев 1992 Москва 3-бет
Сонымен қатар, Алтын Орда туралы деректерді Қазақстан – Ресей
ғалымдары бірігіп жинады. Ондай жұмыстарға Т.И. Сұлтанов пен С.Г.
Кляшторныйдың История трех тысячалетий кітабын жатқызуға болады.
Мемлекетті көптеген ғалымдар зерттесе де, зерттеулерде қарама-қарсы
көзқарастар кездеседі. Сонымен қатар, Алтын Ордамен байланысты қалыптасқан
стереотиптер мен дұрыс емес ойлар да көп. Бұл қарама-қайшылық оның
территориясымен және шекараларымен, мемлекет атауымен, қалалардың санымен,
мәдениеттің дамуымен, сондай – ақ саяси тарихымен байланысты. Көптеген
көзқарастар өткен ғасырларда пайда болған, менің ойымша оған себеп –
тарихта маңызы зор бұл мемлекеттің толық зерттелмегені.
Сондықтан болашақта Алтын Орда тарихы толықтай дерлік зерттеліп, бұл
мемлекет туралы деректер нақтыланады деп үміттенемін.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты, Ұлы Дала тарихындағы елеулі із
қалдырған ортағасырлық ең ірі мемелекет Алтын Орданың тарихын деректер
арқылы көрсету.
Курстық жұмыс кіріспеден, бес тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

Негізгі бөлім
Шыңғысханның алтын әулеті.
Орыс қалаларының маңында көшпелі ордалардың пайда болуына дейін отыз
жыл бұрын, 1206 жылы, Онон өзенінің орталық Азиядағы жағалауында дала
ақсүйектерінен жиналған құрылтай өтті. Осы құрылтайда жаңа құрылған Моңғол
мемлекетінің қағанын сайлау туралы мәселе көтерілді. Нәтижесінде қаған
болып Темучин сайланады, осыған ешкім күмән келтірген жоқ. Өйткені ұзаққа
созылған күрестің арқасында Тимучин бір – бірімен соғысып, бөлініп кеткен
моңғол руларын біріктіріп, бірыңғай мемлекетке айналдырды. Қаған болып
сайланғаннан кейін даланың ең беделді нояндары Тимучинді ақ киізге
отырғызып, бұрын сонды болмаған Шыңғысхан деген лауазымды береді.
Біріккен Моңғолияның алғашқы билеушісі мемлекетті басқару ісін бір
орталыққа бағындыруға күш салды. Ол моңғол тайпалары мен руларын
араластырып, ондықтарға, жүздіктерге, мыңдықтарға, түмендерге (он
мыңдық) бөлді. Мемлекетте сауда керуендерін тонау, руаралық қақтығыстар
аяқталды.
Сонымен қатар Ұлы хан мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін он
мыңдық жеке құраманы құрды. Әскерде қатал тәртіп орнатылды: сәл кінәлі
әскери адам өлім жазасына кесілді.
Темучиннің таққа отырғанына бес жыл болмай ол Батысқа қарай жорық
ұйымдастырды.
1207 – 1211 жылдар аралығында Шыңғысхан Сібір мен Шығыс Түркістанды
мекендеген буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздар мен ұйғырларды
бағындырады. 1215 жылы Пекинге басып кірді. Ал 1217 жылы Солтүстік Қытай
түгел Шыңғысханның билігіне көшті. 1219 жылы Корея патшалығы Ұлы ханның
әскеріне тізе бүгеді.
Қытайды жаулап алғаннан кейін Шыңғысхан әскерінің бір бөлігі 1218 –
1219 жылдары Жетісуды, 1219 – 1221 жылдар аралығында Қазақстан мен Орта
Азияны жаулап алады.
Жаулап алынған жерлерді Шыңғыс хан ұлыстарға бөліп, ұлдарына
үлестіреді. Жошыға Ертістен Орал тауына, одан оңтүстікке қарай Каспий мен
Арал теңіздеріне дейінгі жерлер, Орта Азиядағы иеліктерінен Солтүстік
Хорезм мен Сырдария аймағы, Шағатайға Мауреннахр, Жетісу, Қашғария,
Үгедейге Батыс Монғолия мен Тарбағатай берілді. Төле әкесінің ұлысы
Моңғолияны мұраға алды.
Өзінің билік еткен жылдары Шыңғысхан тек қана Монғолиямен көршілес
елдерден ғана емес, сонымен қатар, Қытай, Орта Азия мен Еділ өзенінің батыс
жағалауында мекендеген елдерден тұратын империяның территориясының негізін
қалады. Ұлы ханның өліміне қарамастан, оның ұрпақтары моңғол аттарының
тұяғы жетер жерде билік орнату туралы арманын орындауға көп үлес қосты.
Бірақ ішкі тартыстарға байланысты XIII ғасырдың екінші жартысында
Моңғол империясы күйрей бастады да, Моңғол империясы құрамында болған Алтын
Орда, Юань, Қытай және тағы басқа мемлекеттер бір орталыққа бағынғанмен,
дербес өмір сүре бастады. Оларды Шыңғыс әулетінің жеке тармақтары – Шағатай
әулеті, Жошы әулеті, Құлағу әулеттерінің ұрпақтары биледі. Мемлекеттің жер
көлемін үлкейту мақсатында жүргізілген бірнеше жорықтар күштін
жетіспеушілігіне байланысты үлкен табыс әкелмеді.

Батысқа ұлы жорық.
Жағдайды 1235 жылы бүкіл моңғол ақсүйектері бірігіп өткізген құрылтай
өзгертті. Осы құрылтайда Шығыс Еуропаны жаулаудағы жорықта Жошы ұлдары
Орда – Ежен мен Батуға көмек көрсету туралы мәселе қарастырылды. Олардың
әскерлерін моңғол ханзадаларының әскерлерімен күшейту ұйғарылды.
Нәтижесінде, 1236 жылыдың көктемінде моңғол әскері Батысқа аттанды.
Оған Шағатайдың, Үгедейдің, Толуйдың балалары қатысты, бірақ бас
қолбасшылық Бату ханның қоластында болды.
Бату ең бірінші Жайық пен Еділ аралығындағы бүкіл аймақты бағындырды.
Бұлғарлар бір жыл бойы қарсыласты. Бірақ күшті соққыларға шыдамай, 1237
жылы Бұлғарияның астанасы Бұлғар қаласы алынды. Босқындар екі бағытпен
қашты: көшпенділер Құтан ханнан пана іздеп, куман даласына қарай кетсе,
қалалықтар орыс жеріне барды.
Орыс жылнамаларында қашқан бұлғарлар Владимир князьдігінің шегіне
келіп, қоныс тебуге жер сұрағандары айтылады. Бас князь Юрий Всеволодович
оларды қалаларға бөліп – бөліп қоныстандыруды тапсырады2. Бұл Бату ханның
орыс жеріне басып кіруіне себеп болды.
Осы жылдың күзінде Бату әскері Еділден өтіп, екі бағытпен жорыққа
аттанды. Мөңкенің түмендері солтүстік Кавказға, ал Бату бастаған екінші
жартысы бұлғарлардың ізімен орыс князьдіктеріне бет алады. Жол жөнекей
жергілікті халықты жаппай қырып – жойып, бүтіндей бір қалаларды жермен –
жексен етті.
Ең бірінші алынған қала Пронск болатын. Келесі алынған қала Разянь
болды. Қала Ока өзенінің тік құлама жағалауында орналасқан болатын. Қаланы
басқыншылардан құтқару үшін Пронскіден, Муромнан, Коломнадан өз
жасақтарымен басқа князьдер де келеді. Бірақ Рязань бар болғаны бес күн
ішінде талқындалады.
Әскер Мәскеуге 1238 жылдың басында жетеді. Мәскеу қаласын немістер
мен орыстардың біріккен құрама әскері үш айға жуық уақыт бойы берілмейді.
Осы соғыста жетпіс мыңдай адам қаза болады. Орыс жылнамаларында қорғаныстың
әскербасы Филипп Нянка болғанын айтады3.
Осы жеңістен кейін 1238 жылдың ақпан айының басында Бату хан
Владимирге жақындайды. Қала қорғанысына князь Всеволод Юрьевич басшылық
етті. Бірақ қала қорғанысы көпке созылмады. Небары төрт күнде қала
талқыланды. Сол уақытта Суздаль да беріледі.
2 Алтын Орда хандары, 37-бет 3 Алтын Орда хандары,
39-бет
Жаулаушы әскер Новгородқа бет алады, жолда Торжок қаласы тізе бүгеді.
Ол 1238 жылы наурыздың бесінде беріледі. Оның артынан Тверь қаласы мен
ондаған шағын елді мекендер де берілді.
Бірақ Новгородқа жол ашық болғанмен Бату хан оған 65 шақырым қалғанда
оңтүстікке оралуға шешім қабылдайды4. Заманымыздың зерттеушілері оған себеп
болған ауа райы деп жазады. Сонымен қатар, орыс князьдерінің бар байлығы
негізінен, жабайы шошқа үйірлерінен тұратын, ал көшпенділер ол хайуанның
етін харам деп жемейтін. Сондықтан, Новгородты алу кезінде әскердің аштыққа
ұрынуы мүмкін болды, сырттан азық – түлік тасуға жол қолайсыздық тудыратын.
Бату хан 1238 жылдың жазын Еділдің төменгі жағында өткізеді. Осыған
дейін Мөңке Солтүстік кумандарды жеңеді. Олар шегініп, екі бағытта, батыс
пен оңтүстікке қашады. Жолда кумандар Дербентті шабуылмен алады да, әрі
асады. Мөңке қашқындарды қуып, 1239 жылы Грузияға кіреді. Жолда аландар мен
шеркестерді бағындырады.
Кумандар ханы Құтан халқының екінші бөлігін ертіп, батысқа қарай
ауады. Олардың артынан түскен Бату хан оңтүстік славян князьдіктеріне басып
кірді. 1239 жылы наурызда Переяславльді бағындырды. Осыдан кейін Углич
халқы өз еріктерімен берілді.
1239 жылы қыста Бату Владимир – Суздаль князьдігінің жеріне қайта
оралады. Оған Ярослав қарсы шықпады, екеуі салық төлеп тұруға келісті.
Енді Бату хан Киевке кіруді жоспарлады. Ол жараланғандар емделіп,
аттар оңалғанша күтті де, тек 1240 жылдың күзінде Киевке бет алды.
Киев қаласының қорғануы үш айға созылды. Ақыры 1240 жылдың 6
желтоқсанда қала бекінісі құлады.
Киев алынғаннан кейін, Русьқа қарсы соғыс аяқталды. Тек қыстың соңында
Бату хан жорықтарды жалғастырды. Ол Киев жерінен Польшаға жетті. 1241 жылы
польшаның бірінші жаулап алған қаласы Краков еді. Осы жеңілістен кейін
поляктар Силезия герцогынан көмек сұрап, 1241 жылдың көктемінде поляктар
мен немістердің біріккен әскері Бату ханға қарсы шықты. Оларды Шағатайдың
ұлы Бандар ханзада бастаған алғы шеп құрамасы қарсы алады. Неміс – поляк
әскерлерінің қарулары күшті болғанымен, 1240 жылдың сәуір айында олар
жеңіліс табады. Осыдан кейін Бандар түмендері Чехия жеріне келіп кірді. Ал
Батудың негізгі күші Мажарстанға таяй берді, ортада Карпат таулары ғана
қалды.
1241 жылы Бату хан Будапешт қаласын екі ай бойы қоршауда ұстады. Сонда
Будапештің королі IV Бела Хорватиядан көмек сұрайды. Хорватиядан Коломанның
өз әскерімен келе жатқанын білген Бату жауын ашық алаңға алып шықты. Осында
Бату әскерлері мажарлар мен хорваттардың алпыс бес мыңдық әскерін жеңеді.
Деректерге қарағанда осы шайқаста елу алты мың сарбаз қайтыс болады5. Бірақ
IV Бела королі Загреб бекінісіне қарай қашып аман қалады.Осы жеңістен кейін
Бату хан Будапештке кіреді. Осы жылдың жазы мен күзін Бату хан осында
өткізеді.
4 Қазақ совет энциклопедиясы 199-бет
5 Қазақстан тарихы 33-бет
1242 жылдың қарашасында Қадан бастаған алғы шеп құрама Дунайдан өтіп,
аз уақыт ішінде Словения мен Хорватияны басып алады да, Загребке жетеді.
Әскер қаланы қоршауға алады.
Желтоқсан айында Бату әскерінің негізгі күштері де Дунайдан өтіп,
Загребке жетеді. 1242 жылдың қысында татар қосындары IV Бела әскерлеріне
күйрете соққы бергенімен, король тағы да қашып құтылады. Қадан ханзада оның
артынан қуады. Ол әуелі Адриат теңізіндегі Сплит айлағына, содан кейін
Кралевац аралына өтеді. Одан кейін Рабе аралына барып, сонда тоқталады.
Қаданға Батудан қуғынды тоқтатып, Албания мен Сербияны бағындарсын және
одан әрі Болгарияға бұрсын деген бұйрық түскен соң негізгі күшке қосылу
керек екені туралы бұйрық түседі6. Ал бұл уақытта Бату хан Остргон,
Стольни, Белград, Веспрем, Джур, Нейштад секілді қалаларды алып, бүгінгі
Австрия жеріне кіреді. Венаға содан кейін Словенияға өтіп, Адриат теңізіне
дейін жетеді.
Бату әскерінің негізгі күштері 1242 жылдың көктемінде Сербия жерімен
Болгарияға өтіп бара жатқан кезде, Қарақорымнан Ұлы ханның қайтыс болғаны
туралы хабар келеді.
Үгедей ханның қазасына байланысты Бату хан жорықтарын тоқтатуға мәжбүр
болады. Ол Дешті Қыпшақ даласына қарай бет алады. Болгария мен Галицияны
Жошының шөбересі Ноғай ноянға тапсырады.
Әскер 1234 жылы Еділ бойына жетеді. Бату осы жерде Алтын Орда аталған
өз империясының қазығын қақты.

Алтын Орданың саяси тарихы.
Жаулап алулармен байланысты барлық мақсаттарға жеткен Бату хан енді,
жаулап алған жерлерді басқару жүйесін орнатуға кіріседі. Жаулап алыңған
жерлерінде моңғолдар жергілікті әкімдердің жұмысын және жиналатын салықты
бақылау үшін әкімшілік аудандарын құрды. Бұл әкімшілікті қоластында
қаруланған әскер құрамасы бар дарұға басқарған.
Мемлекет көпұлтты болды. Мемлекетті негізінен, қыпшақтар, бұлғарлар,
орыстар мекендеді. Сондықтан, Алтын Орданың даму тарихын қарастырғанның
алдында оның атауы туралы сұраққа жауап беру керек. Бұл сұрақ қазіргі
кездегі белгілі Алтын Орда туралы жазылған ортағасырлық құжаттарда Алтын
Орда деген атау кездеспейтініне байланысты тауындайды. Осы мәселені үш
жақтан қарастыруға болады: мемлекетті тұрғындар қалай атады, оны көршілес
мемлекеттер қалай атады және мемлекет жойылғаннан кейін қандай атты
иемденді.
XIII ғасырларда пайда болған моңғолдық мемлекеттер, Шыңғысханнан келе
жатқан тектеріне байланысты атауларды пайдаланды. Мемлекет басшысы болса,
оған билік етуге тиген жерлерді тек қана ұлыс деп атаған. Осыған мысал,
Қыпшақ жерлеріне ие болған Жошы хан алғашында ұлысын Жошы Ұлысы деп атайды.

6 Қазақстан тарихы, 65-бет
Тек, Тоқтамыс ханның Ұлы Ұлыс деп қойған атауы ғана көпке сақталып
қалды. Ұлыстың беделін көрсететін осындай ерекше атуды саяси хат алмасу
кезінде басқа хандар да пайдаланды.
Ал ортағасырлық еуропа мен азияның мемлекеттері Жошы Ұлысын түрліше
атайтын. Араб көне жазбаларында мемлекет белгілі бір уақыт аралығында
билеген ханның атымен аталған, мысалы, Берке, татарлардың ұлы ханы,
Тоқта хан, татарлардың ханы.
Басқа жағдайларда ханның атымен бірге, оның билік жүргізген жерлері де
айтылатын, Өзбек, солтүстік елдердің басшысы, Тоқта хан, қыпшақ жерлі
мен Сарайдың ханы, Дешті – Қыпшақ даласының билеушісі — Тоқта. Кейбір
кезде, араб пен парсы жылнамаларда Алтын Орда Жошы ұлысы, Бату ұлысы, Берке
ұлысы, Өзбек ұлысы деген атпен аталады. Осы атау жиі ханның тек билеген
жылдары ғана емес, сонымен қатар оның өлімінен кейін де қолданған, Өзбек
хан, Берке мемлекетінің билеушісі.
Бүкіл Орданы жүріп өткен еуропалық саяхатшылар, П.Каприни мен Г.Рубрук
оны атау үшін Командар мемлекеті немесе татрлар державасы деген ескі
терминдерді қолданады. Бенедикт XII өзінің хатында Жошы мемлекетін
Солтүстік татария деп атаған. Орыс жылнамаларында оңтүстіктегі көршілес
мемлекетті атау үшін этникалық атаулар пайдаланады. Тек XIII ғасырдың
соңына қарай ғана оған Орда деген атау берілді де, мемлекет жойылып
кеткенге дейін бұл атау сақталды.
Ал қазірде сіңіп кеткен Алтын Орда деген атауға Бату хан негізін
қалаған мемлекеттің ізі қалмаған кезде ғана қолдана бастайды. Бұл атау ең
алғашқы рет XVI ғасырдың екінші жартысында жазылған Қазан жылнамаларында
қолданады. Осы жылнамаларда бұл атау Алтын Орда және Ұлы Алтын Орда
ретінде кездеседі. Бұл атаудың пайда болуына ханның Еділ мен Жайық
арасындағы алтынмен әшекейленген ордасы түрткі болған, деген болжамдар бар.

Сонымен, 1234 жылдың қысына қарай, жас мемлекет бірітіндеп дами
бастайды, оның ішінде сауда басты орынға шықты. Жаңа құрылғанына
қарамастан, мемлекет күшті болады. Даланың алып мемлекетімен көршілес
орналасқан ұсақ князьдіктер қарым – қатынас орнатуға асығады. Алғашқылардың
бірі болып, Бату ханға князь Ярослав Всеволодович келіп, тыныштық сұрайды,
сондай – ақ, алым – салық төлеп тұруға келіседі. Оған Ұлы Владимир –
Суздаль жері мен Киев тізгіні табысталып, жарлық шығарады. Бірақ, сол кезде
Алтын Орда және басқа да Шыңғыс хан ұрпақтары билік етекен мемлекеттер
Моңғол империясының құрамына енетін. Осыған байланысты империяны құрған
мемлекеттерде пайда болатын барлық маңызды саяси сұрақтарын Қарақорымдағы
орталық шешетін. Ясының бір тармағы жаулап алынған жерлерден алынатын
салықтын бір бөлігі Шыңғыс ханға өтетіні туралы айтылған. Сонымен қатар, әр
ұлыста Шыңғыс ханның жеке жерлері болатын. Және де тек Қарақорымдағы
орталық қана, барлық саяси маңызды шешімдерді қабылдай алатын. Бір –
бірімен тығыз байланысты мұндай жүйені құру империяның тәуелсіз
мемлекеттерге бөлінуден сақтау керек еді. Сондықтан, Бату ханның жарлығын
Ұлы ханның жесірі Туракин хатун бекітуі тиіс еді. Князь Ярослав Қарақорымға
аттанады да, рұқсап алып отанына қайтады.
1246 жылы Моңғолияның ханы болып Туракин ханумның баласы Күйікке
өтеді. Бірақ оның өлімінен соң, тақ иесіз қалады. 1250 жылы Шағатай
ұлысында Ыстықкөл маңында құрылтай өткізілді. Бектер мен нояндар Бату ханды
Ұлы хан сайламақ болады, бірақ Бату хан бұдан бас тартып, орнына Мөңкені
ұсынады.
Үгедей мен Шағатай ұрпақтары бұл мәселеге келіспей, Жошы мен Төле
ұрпақтарына қарсы бірігіп қарсы шығады. Осы бүліктерден кейін, 1251 жылы
шілде айында Қарақорымда қайта құрылтай шақырылады. Соңында Ұлы хан болып
Мөңке сайланды.
Алайда, Моңғол империясының заңды мұрагері, Үгедейдің немересі Ширамун
империяда жаңа бүліктер шығарып, тақты тартып алмақшы болды. Бірақ, Мөңке
хан жағдайды кезінде естіп, бүлікті тоқтату үшін Ширамунның қостарын
қоршаға алады.
Шағатай мен Үгедей ұлысының жетпіс жеті сұлтан, мырзасы және жесір
ханым Огул – Гаймикше өлім жазасына кесіледі. Мөңке хан бүкіл империя
бойынша тексеру жүргізеді. Мұның кесірінен, Шағатай мен Үгедей ұлыстарында
кей жерлер иесіз қалады. Артынша ол жерлерге жаңа басшылар келе бастады.
Нәтижесінде, Үгедей Ұлысының шекарасы біршама тарылып, Шағатай Ұлысы
тарап кетті. Ал Мөңке өзінің жерін оңтүстік – батыста Сырдарияға дейін
кеңейтті. Бату хан империясының шегі Жетісудағы Шу өзеніне қарай жақындады.
Ол сондай – ақ, Мауреннахр мен Кавказ өңірін өз билігінде ұстады.
Алтын Орда ханы Кавказдың билігін кіші інісі Беркеге табыстады.
Мәуреннахрдағы өкілі Масыдбек болады. Ол әйгілі саудагер Махмұд Ялавачтың
ұлы деген мәлімет бар.
Бату хан кезінде Алтын Орда, тәуелді болғанымен, ортағасырлық алып
мемлекет болатын. Ол шығысы Ертіс өзенінен батысы Дунайға дейінгі арлықты
алып жатты. Бату хан билеген жылдары хабар алысу ісі жақсы жолға қойылды.
Ең шеткері орналасқан аймақтармен де байланыс күшейе түсті. Халық санағы
жүргізіліп тұрды, салық жүйесі қалыптасты, кеден жұмыс істеді, жалпыға
ортақ заң бекітілді. Сондай – ақ, әлем тарихында алғаш рет осыншама байтақ
жерге ақша бірлігі жүрді.
Алтын Орданың астанасы Еділ мен Жайықтың ортасында орналасқан Ескі
Сарай немесе Бату Сарай қаласы болатын. Археологиялық қазбалар нәтижесінде,
бұл қала ортағасырлық ең ірі қалалардың бірі болатын.
Алып империяның негізін қалаған Бату хан 1255 жылы қырық сегіз жасында
дүние салды. Оның өлімінен кейін тікелей билікке талас басталады.
Ол заманда Алтын Орданың әміршілерін Ұлы ханның өзі сайлайтын. Ал
Береке хан билікке ресми түрде 1258 жылы Мөңке хан бекіткеннен кейін
келеді. Берке өте белгілі тұлға болатын. Ол туралы деректер тек орыс, араб
жылнамаларында ғана емес, сондай – ақ, қытай деректерінде кездеседі.
Бату хан тірі кезінде де Берке Моңғол империясында беделді
саясаткерлердің бірі болатын. Алтын Орданы билеген кезде ол қатал әмірші
болғаны белгілі. Сонымен қатар, Берке мұсылман дінін қабылдаған алғашқы
алтынордалық хан болатын.
1259 жылы Берке хан, салық жинау үшін, Новгородта халық санағын
өткізуді ұйымдастырады. Осы халық санағын новгородтықтар көтеріліспен қарсы
алды. Сол жылы түменбасы Бурундай орыс жеріне жорыққа шығып, одан Польшаға
қарай өтеді. Жазалау жорығынан кейін орыс жылнамшылары Берке ханды қатыгез,
қоластындағылардан қапысыз бағынуды талап ететін әмірші ретінде бейнелейді.
Бұл кезде Ұлы хан Мөңке 1259 жылы тамыз айында қайтыс болады.
Берке хан Моңғол империясында болып жатқан оқиғаларды назарында
ұстады. 1260 жылы Ұлы хан болып Құбылай сайланады. Ол Моңғол империясының
бас ордасын Ханбалыққа (Пекин) ауыстырды және сол жерде чжунтун (ортаңғы
әмірші) лауазымын қабылдады.
Осы әрекетті негіз етіп Берке хан Құбылай билігін заңсыз деп танып,
оған бағынудан бас тартты. Моңғол ақсүйектері де Құбылайға қарсы жаппай
көтерілді.
1260 жылдың маусым айында Құбылайдың қарсыластары оның інісі Арық
бұғаны Ұлы хан етіп сайлайды. Осыдан Моңғолияда билікке талас басталады.
Мөңкенің екі інісі Құбылай мен Арық Бұғы өздерін қаған деп жариялайды.
Біреуі Қарақорымда, ал екіншісі Ханбалықта билік құрды.
Берке хан Арық Бұғаны жақтады да, Алтын Орданы Моңғол империясының
құрамынан бөліп алуға күш салады. Осы кезде Шағатай мен Үгедей ұрпақтары
елдегі ішкі тартысты пайдаланып, өздерінің бұрынғы ұлыстарын қайтарып
алады. Нәтижесінде, Жошы ұрпақтары Мәуреннахрдағы ықпалдарынан айырылып, ол
жерлерді тастап шықты.
1960 жыл – Моңғолия империясы ыдырай бастаған жыл саналады. Ол кезде
империя бес ұлыстан тұратын, әрқайсысы Шыңғыс хан ұрпақтарының есімімен
аталады. Моңғол империясы ыдырағаннан кейін әр ұлыс өз алдына тәуелсіз
мемлекетке айналды.
Осы кезде Крестшілер жорықтары мен Құлағу әскерлері ислам дініне
жойылып кету қаупін туғызады. Осы жылдары Түркілер империясы атты империя
құрылып, оны Сұлтан Бейбарыс билейді. Бұл тарихқа мәмлүктер деген атпен
енді. Мәмлүктер Алтын Орда ханы Берке ханымен достық қатынаста болады.
1262 жылы Әзербайжанды Алтын Ордаға қосу мақсатымен Құлағу әулетіне
соғыс жариялайды. Екі мемлекет арасындағы ең алғашқы ірі қақтығыс 1264 жылы
болады. Алтын Орда әскері толық жеңіске жетті. Осы шайқастан кейін Алтын
Орда мен Құлағу мемлекетінің арасындағы сауда айналымы тоқтайды.
1265 жылы илхан Құлағу дүние салады. Енді билік оның баласы Абаға
өтеді. Деректер бойынша екі мемлекет арасында достық қарым – қатынас
орнаған еді.
Осы уақытта Берке хан әскерін Кавказ жеріне қарай бағыттады. Ол бұл
жерде көп уақытқа тоқтамады. 1266 жылы Берке хан Тибилисиден шыққан жолда
дүние салды. Деректер бойынша оның денесін Бату Сарайға жеткізіп, сонда
жерледі. Енді Алтын Орда тағына Менгу – Темір отырды.
Менгу – Темір – Тоқтайдың ұлы, Батудың немересі.оның есімі Алтын Орда
тарихында тәуелсіз мемлекеттің бірінші әміршісі ретінде сақталды. Ол өз
атынан ақша шығару арқылы, Алтын Орданың толық тәуелсіз екенін көрсетті.
Билік басына отырған соң, Меңгу – Темір Қырымға бас етіп Тоқа –
Темірді отырғызады. Кейін ол Феодосияны басқаратын болады. Осы істері
арқылы басқа елдермен сауда айналымын құрғысы келгенін көруге болады.
Сол жылдары Алтын Ордадағы ең ықпалды тұлға түменбасы Ноғай еді. Ол
Дунай мен Днепр арсында көшіп, Болгария мен Молдавияны бақылайтын. Сондай –
ақ ол ықпалын Византияға да жүргізіп отыратын. Осыны пайдаланып, Менгу –
Темір 1266 жылы Бұлғар хандығына жорық ұйымдастырып, онда екі жыл бтлік
жүргізеді.
1268 жылы хан Әзербайжанға таласып, Абағамен соғысты. Бір жылдай уақыт
өткен соң Менгу – Темір хан мен Абаға арасында бейбіт келісім орнатылады.
XIII ғасырдың 70 – жылдарында орыс жерінде жаңадан халық санағы
жүргізіледі. Осы жылы Менгу – Темір ханның жарлығымен салық хан
басқақтарымен емес, орыс князьдерінің қызметкерлері жинады.
Менгу – Темір есімімен Алтын Орда тарихындағы маңызды үш оқиға
байланысыты. Біріншіден, Кафада генуялық сауда жүйесі пайда болды, бұл
Қырымның тағдырында ерекше рөл ойнады. Екіншіден, ол орыс князьдеріне бос
қарады, яғни орыстарды ордалық салық жиюшылардың езгісінен құтқарды.
Үшіншіден, Менгу – Темір кезінде түменбасы Ноғай күшейді, кейін ол Алтын
Орданың батысында ешкімге тәуелсіз, жеке билік құрды.
Ноғай алып Дала империясының ресми әміршісі болған емес, алайда қырық
жылға жуық Алтын Орданың бүкіл саяси қатынастары тікелей соның қол астына
қараған.
Жылнамашылар Мегу – Темір қайтыс болған соң, оның орнына билік басына
інісі Туда – Менгу келгенін жазады.
Биліктің өзгеруі орыс жерінде өзара қақтығыстың туындауына жол ашты.
Осы араздық толқыны түменбасы Ноғайды жоғары көтерді. Оны Дон мен Дунай
арасында мекендеген қыпшақ тайпаларының жұқаналары қолдады.
Туда – Менгу өзінің билігін күшейту үшін 1283 жылы Мәмлүк
сұлтандығымен достық байланыс жаңартылды. Сол жылы Туда – Менгү ислам дінін
қабылдады.
Осыған байланысты Туда – Менгу сопылыққа баса ден қойып, тақтан бас
тартады. Ол билікті баласы Төле – Бұғаға тапсырады.
Басқа деректер бойынша Менгу – Темірдің балалары Туда – Менгуді есі
ауған деп, алтын тақтан тайдырады.
Менгу – Темірдің ұлы Төле – Бұғаның дәл қай кезде Алтын Орда ханы
болғаны нақты белгісіз. Шамасы, басында заңды билік иесі Туда – Меңгу
атынан басқарған. Алайда ол кезде саяси билік пен нақты күш түменбасы
Ноғайдың қолында болатын, және ол үшін Менгу – Темір ұлдарының арасындағы
алауыздық қолайлы болды.
Ақыры, Алтын ОРдада бүлік шықты. Осы бүлік ең айқын көрінген жері
Русь, онда князьдер екі ұдай болып жарылды. Бір жағы түменбасы Ноғайды
жақтаса, екінші топ тек хан бұйрықтарына ғана бағынды. Бұл аразылықтың
алғашқы нышандары 1284 жылы көрінді. Осы жылы Курск қаласына басқақтар
келеді. Кейін салықтарды бас князьдердің басқаруымен князьдердің өздері
жинайтын болды.
Төле – Бұға хан аразылықты басу үшін ортақ жауға қарсы бүлікші күшті
біріктіруді ойластырады. Ноғай мен Төле – Бұға ханның жауынгерлері 1285
жылы Польша мен Мажарстанға жорық жасайды да, Мажар елін талқандайды.
1287 жылы Ноғай мен Төле – Бұға қайтадан Висла жағалауына оралады.
Бірақ екі басшының арасында болған келіспеушілік арқасында Польша аман
қалады. Осы жылы Туда - Менгу қайтыс болады да, оның орнына Төле – Бұға
келеді.
Таққа отырғанына бір жыл болған соң Төле – Бұға хан Әзербайжанды
жаулап алуды көзедп, Құлағу мемлекетіне соғыс ашты. Бұл Алтын Орда ішінде
жаңа наразылық толқынын тудырады.
Ноғай түменбасы өз кезінде ықпалын одан әрі күшейте түсті. Ол орыс
князьдерін қосып алып, бірнеше жыл қатарынан Польшаға, Силезияға және
Мажарстанға жорықтар ұйымдастырды. Мұнымен қатар, Орыс князьдіктерінде
Ноғай тағайындаған адамдар билігін жүргізді. Хиуалық Ахмат Олег пен
Святослав иеліктерінде екі бірдей кент құрылды. Осы жағдай туралы князьдер
Төле – Бұға ханына шағымданады, хан оған моңғол қосындарын жіберіп, Ахмат
кенттерді тонауға бұйырады.
Алайда Ноғай мен Төле – Бұға арасында кекілжің мұнымен тоқтамады, 1291
жылы Ахмат кенттерін қиратқаны үшін, Төле – Бұға өлім жазасына
кесіледі.сосын Ноғай Тоқтаны Алтын Орда ханы етіп сайлайды.
Жазба деректерде Тоқтаның толық аты – жөні —Гиас әд – Дин Тоқтай деп
жазады. Алайда оның өзі бастырған ақшаларындағы Әділ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.