Гобелен тоқуда «Теңіз ғажайыптары» композициясын тиімді пайдалану
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік қолөнері және оның даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кілем және гобелен тоқу өнерінің сәндік қолөнеріндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ГОБЕЛЕН ТОҚУ БАРЫСЫНДА КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Гобелен тоқу барысында композициялық шешім шығару техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Гобелен тоқуда «Теңіз ғажайыптары» композициясын тиімді пайдалану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
1 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік қолөнері және оның даму сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Кілем және гобелен тоқу өнерінің сәндік қолөнеріндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ГОБЕЛЕН ТОҚУ БАРЫСЫНДА КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Гобелен тоқу барысында композициялық шешім шығару техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Гобелен тоқуда «Теңіз ғажайыптары» композициясын тиімді пайдалану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы өнер болып табылады. Сонымен бірге, өнер өмірде болған оқиғаларды түрлендіріп, көркем образдарды жасайтын эстетикалық күрделі құбылыс деп танылады. Ал адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де болып табылады. Бұл жерде, өнердің мақсаты қоршаған ортаны, дүниені, адам өмірін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып саналады. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Болашақ ұрпақты өнерге оқытудың, сәндік-қолөнерге баулудың қазіргі технологияларын шығармашылыққа оқыту, үйрету үдерісіне қолдану, оған қызығушылық таныту, ынта қою, оның мақсатын, мазмұнын, болашағын түсініп, іс жүзінде асыра білу белгілі бір мақсатты, жүйелі дайындықтың нәтижесі болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» атты стратегиялық даму бағдарламасында, және «Мәңгілік ел» атымен аталатын даму жоспарында келешек ұрпақтың мәдени, тарихи жағынан білімдар бола отырып, әлемдік кеңістікке шығу үшін көп еңбек ету міндеттері межеленген[1].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келгендігін және Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығын нақтылап берді [2]. Өнер өз кезегінде жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, халықтың сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен өнеге алуына, оның эмоционалдық және интеллектуалдық жағынан өсуіне ықпал етеді.
Өнердің мақсаты – дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып табылады. Өнер – көркем образдар жүйесі негізінде адамның ішкі сезімін, бүкіл дүниетанымын, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана және адамның жалпы танымының формасы болып есептеледі. Өнер эстетикалық құбылыс болғандықтан, адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасын анықтайды.
Білім беру және ғылым саласында елеулі өзгерістер енгізіліп жатқан қазіргі кезеңде жас ұрпақтың жеке басын дамыту, білім мен тәрбие беру мазмұнын жаңарту, болашақ ұрпақ тәрбиесін жаңа сапалық деңгейге көтеру міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге жетелейді. Қазір қазақ халқы өздерінің ұлттық дәстүрі мен ұлттық ерекшелігі негізінде, ұлттық киім үлгілерін одан әрі байыта түсті. Басқа халықтардың озық киім үлгілерін қабылдады. Қазақ халқының жайқалып жатқан өнімді кең жазира даласы, құнары мол кең байтақ жасыл жайлауы. Тас және қола дәуірлерінде осы өңірде өмір сүріп, күн кешкен адамдардың мәдениеті мен тұрмыс және тұрғын жайлары осылай ашылған болатын. Ғалым алғашқы қауым адамдарының пайдаланған тастан жасалған еңбек құралы қол қашауларды жинастыруына мүмкіндік алады.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келгендігін және Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығын нақтылап берді [2]. Өнер өз кезегінде жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, халықтың сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен өнеге алуына, оның эмоционалдық және интеллектуалдық жағынан өсуіне ықпал етеді.
Өнердің мақсаты – дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып табылады. Өнер – көркем образдар жүйесі негізінде адамның ішкі сезімін, бүкіл дүниетанымын, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана және адамның жалпы танымының формасы болып есептеледі. Өнер эстетикалық құбылыс болғандықтан, адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасын анықтайды.
Білім беру және ғылым саласында елеулі өзгерістер енгізіліп жатқан қазіргі кезеңде жас ұрпақтың жеке басын дамыту, білім мен тәрбие беру мазмұнын жаңарту, болашақ ұрпақ тәрбиесін жаңа сапалық деңгейге көтеру міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге жетелейді. Қазір қазақ халқы өздерінің ұлттық дәстүрі мен ұлттық ерекшелігі негізінде, ұлттық киім үлгілерін одан әрі байыта түсті. Басқа халықтардың озық киім үлгілерін қабылдады. Қазақ халқының жайқалып жатқан өнімді кең жазира даласы, құнары мол кең байтақ жасыл жайлауы. Тас және қола дәуірлерінде осы өңірде өмір сүріп, күн кешкен адамдардың мәдениеті мен тұрмыс және тұрғын жайлары осылай ашылған болатын. Ғалым алғашқы қауым адамдарының пайдаланған тастан жасалған еңбек құралы қол қашауларды жинастыруына мүмкіндік алады.
1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстан-2050 – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты». Астана. Егемен Қазақстан, 2012ж.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б
3. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы, 1995. -87 б.
4. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. -Алма-Ата,
1957. - 231 с.
5. Ақышев К. Ертедегі ескерткіштер елесі. - Алматы, 1976. - 164 б.
6. Тәжімұратов Ә, Шебердің қолы ортақ. - Алматы, 1977. - 213 б
7. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы, 1995. -87 б
8. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. -Алма-Ата. 1982.- 126 с.
9. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. -Алма-Ата, 1978. - 22 с.
10. Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы, 1987, 93 б.
11. Мұқанов Қ. Жүннен жасалатын бүйымдар. Оқу қүралы. —
Алматы, 1990. - 163 с.
12. Амиргазин Қ.Ж. Қазақтың қолөнері. Алматы. 1996.
13. Ералин Қ., Айменов Ж. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері. –Түркістан, 2005.
14. Пластические искусства: Краткий терминологический словарь.- М.: ПАССИМ, 1995.- С.33
15. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство: в трех томах.-Т.1, 1986.
16. Рондели Л.Д. Народное декоративно-прикладное искусство.- М.: Просвещение, 1984.- 144 с..
17. Гусев В.Е. Эстетика фольклора. – Ленинград, 1967. – с. 227 / Цитата из кн.
18. Дудин С.М. Ковровые изделия Средней Азии. Сборник музея анторопологии и этнографии СССР. 3-издание. - М., 1988. Т.1.
19 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана //Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР,т.7.-Алма-Ата, 1959.
20 Оразбаева Н.А. Народное декоративно-прикладное искусство казахов. – Ленинград: Аврора, 1970.- 208 с.
21.Асылханов Е.С. Изучение декор. Прикладн. Искусства Казахстана в общеобразовательной школе и пед, институте республики. Автореф, дис,.канд.пед. наук. М., 0985. 17 с.
22 Джениксон. Путешествие в Среднюю Азию./ В кн. «Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 в. – Ленинград, 1937.- С.135.
23 Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. – Москва, 1938.- С-180.
24 Әбдіғаппарова Ұ. Қазақтың ою-өрнектері. –А.: Өнер, 1999
25 Физллах ибн Рузбихан Исфагани. Михман–наме–йи Бухара (записки Бухарского гостя).- М.: Наука, 1976. – С.128
26 Уалиханов Ш. Собр. Соч. В 5 – ти томах. Т.1.
27 Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Т1: Өлеңдер мен аудармалар. –Алматы: Жазушы. -2005. -296 б.
28. Ы.Алтынсарин. Өнер – білім бар жұрттар: өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар мен естеліктер. Құраст. Мақпыров С. -Алматы: Жалын, 1991. -240 б
29. Лученкова Е. «Как сделать нужные и полезные вещи». Минск, Хорвест, 1999.
30. Морков Л. Большая школа. Энциклопедия, Москва, 2000.
31. Полная энциклопедия женских рукоделий. /перевод с французского. 1992.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде» Қазақстан халқына жолдауы. Егеменді Қазақстан №33-35 30.01.2010. 2б
3. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы, 1995. -87 б.
4. Басенов Т.К. Орнамент Казахстана в архитектуре. -Алма-Ата,
1957. - 231 с.
5. Ақышев К. Ертедегі ескерткіштер елесі. - Алматы, 1976. - 164 б.
6. Тәжімұратов Ә, Шебердің қолы ортақ. - Алматы, 1977. - 213 б
7. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы, 1995. -87 б
8. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. -Алма-Ата. 1982.- 126 с.
9. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. -Алма-Ата, 1978. - 22 с.
10. Арғынбаев X. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы, 1987, 93 б.
11. Мұқанов Қ. Жүннен жасалатын бүйымдар. Оқу қүралы. —
Алматы, 1990. - 163 с.
12. Амиргазин Қ.Ж. Қазақтың қолөнері. Алматы. 1996.
13. Ералин Қ., Айменов Ж. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері. –Түркістан, 2005.
14. Пластические искусства: Краткий терминологический словарь.- М.: ПАССИМ, 1995.- С.33
15. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство: в трех томах.-Т.1, 1986.
16. Рондели Л.Д. Народное декоративно-прикладное искусство.- М.: Просвещение, 1984.- 144 с..
17. Гусев В.Е. Эстетика фольклора. – Ленинград, 1967. – с. 227 / Цитата из кн.
18. Дудин С.М. Ковровые изделия Средней Азии. Сборник музея анторопологии и этнографии СССР. 3-издание. - М., 1988. Т.1.
19 Кадырбаев М.К. Памятники ранних кочевников Центрального Казахстана //Труды Института истории, археологии и этнографии АН КазССР,т.7.-Алма-Ата, 1959.
20 Оразбаева Н.А. Народное декоративно-прикладное искусство казахов. – Ленинград: Аврора, 1970.- 208 с.
21.Асылханов Е.С. Изучение декор. Прикладн. Искусства Казахстана в общеобразовательной школе и пед, институте республики. Автореф, дис,.канд.пед. наук. М., 0985. 17 с.
22 Джениксон. Путешествие в Среднюю Азию./ В кн. «Английские путешественники в Московском государстве в ХУ1 в. – Ленинград, 1937.- С.135.
23 Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. – Москва, 1938.- С-180.
24 Әбдіғаппарова Ұ. Қазақтың ою-өрнектері. –А.: Өнер, 1999
25 Физллах ибн Рузбихан Исфагани. Михман–наме–йи Бухара (записки Бухарского гостя).- М.: Наука, 1976. – С.128
26 Уалиханов Ш. Собр. Соч. В 5 – ти томах. Т.1.
27 Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Т1: Өлеңдер мен аудармалар. –Алматы: Жазушы. -2005. -296 б.
28. Ы.Алтынсарин. Өнер – білім бар жұрттар: өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар мен естеліктер. Құраст. Мақпыров С. -Алматы: Жалын, 1991. -240 б
29. Лученкова Е. «Как сделать нужные и полезные вещи». Минск, Хорвест, 1999.
30. Морков Л. Большая школа. Энциклопедия, Москва, 2000.
31. Полная энциклопедия женских рукоделий. /перевод с французского. 1992.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қандәулетова Ұлжалғас Мейрамқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді пайдалану
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Ауелбеков
_____ ______________ 2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді
пайдалану
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Орындаған:
ӨКМ-211 тобының студенті Қандәулетова
Ұ.М.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а.
Бейсенбеков Б.Б.
Түркістан-2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік қолөнері және оның даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кілем және гобелен тоқу өнерінің сәндік қолөнеріндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ГОБЕЛЕН ТОҚУ БАРЫСЫНДА КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Гобелен тоқу барысында композициялық шешім шығару
техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .32
2.2 Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді пайдалану
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан
дүниесіндегі құбылыстарды көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейтін
қоғамдық сана мен адам танымының формасы өнер болып табылады. Сонымен
бірге, өнер өмірде болған оқиғаларды түрлендіріп, көркем образдарды
жасайтын эстетикалық күрделі құбылыс деп танылады. Ал адамның шындыққа
деген эстетикалық қатынасы қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын
белгісі де болып табылады. Бұл жерде, өнердің мақсаты қоршаған ортаны,
дүниені, адам өмірін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып саналады.
Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам
тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Болашақ
ұрпақты өнерге оқытудың, сәндік-қолөнерге баулудың қазіргі технологияларын
шығармашылыққа оқыту, үйрету үдерісіне қолдану, оған қызығушылық таныту,
ынта қою, оның мақсатын, мазмұнын, болашағын түсініп, іс жүзінде асыра білу
белгілі бір мақсатты, жүйелі дайындықтың нәтижесі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 атты
стратегиялық даму бағдарламасында, және Мәңгілік ел атымен аталатын даму
жоспарында келешек ұрпақтың мәдени, тарихи жағынан білімдар бола отырып,
әлемдік кеңістікке шығу үшін көп еңбек ету міндеттері межеленген[1].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келгендігін және Қазақстанда ұлттық өнерді,
мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығын нақтылап берді
[2]. Өнер өз кезегінде жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, халықтың
сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен өнеге алуына, оның эмоционалдық және
интеллектуалдық жағынан өсуіне ықпал етеді.
Өнердің мақсаты – дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан игеру болып табылады. Өнер – көркем образдар жүйесі
негізінде адамның ішкі сезімін, бүкіл дүниетанымын, жан дүниесіндегі
құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана және адамның жалпы танымының формасы
болып есептеледі. Өнер эстетикалық құбылыс болғандықтан, адамның шындыққа
деген эстетикалық қатынасын анықтайды.
Білім беру және ғылым саласында елеулі өзгерістер енгізіліп жатқан
қазіргі кезеңде жас ұрпақтың жеке басын дамыту, білім мен тәрбие беру
мазмұнын жаңарту, болашақ ұрпақ тәрбиесін жаңа сапалық деңгейге көтеру
міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ
халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп
қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге
жетелейді. Қазір қазақ халқы өздерінің ұлттық дәстүрі мен ұлттық ерекшелігі
негізінде, ұлттық киім үлгілерін одан әрі байыта түсті. Басқа халықтардың
озық киім үлгілерін қабылдады. Қазақ халқының жайқалып жатқан өнімді кең
жазира даласы, құнары мол кең байтақ жасыл жайлауы. Тас және қола
дәуірлерінде осы өңірде өмір сүріп, күн кешкен адамдардың мәдениеті мен
тұрмыс және тұрғын жайлары осылай ашылған болатын. Ғалым алғашқы қауым
адамдарының пайдаланған тастан жасалған еңбек құралы қол қашауларды
жинастыруына мүмкіндік алады.
Тәуелсіз елімізде қазіргі кезеңде ұлттық құндылықтардың қайта
өркендеуіне жол ашылды. Елбасымыздың Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті
дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығы туралы нұсқаулары осыларға
дәлел бола алады [2].
Қазақтың кең тараған сәндік-қолөнер бұйымдарының бірі бұл кілем тоқу
өнері болып табылады. Дегенмен қазіргі таңда сол кілем тоқу өнерінің
заманауи тез тараған түрі гобелен тоқу болып саналады. Гобеленнің түстері
сан алуан болғандықтан, үйге, қонақ үйлері мен мейманханаларға, кең әрі
зәулім сарайларда іліну қазіргі таңда дәстүрге айналған және сол ілінетін
жерлер мен орындарды ажарландырып, сұлу көрік беруге пайдаланылады. Кілем
тоқуда халықтың тұрмыс-тіршілігі мен дәстүрлері, ой-армандары мен қиялдары
сыр шертеді. Бұл көбінесе тақыр кілем тоқу техникасында орындалатын шағын
кілем тоқу өнері ретінде анықталған.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің тарихы туралы, оның ерекшеліктері
туралы Ә.Марғұлан [3], А.Ақышев [4], Т.К.Басенов [5], С.Қасиманов [6],
Ә.Тәжімұратов [7], Қ.Амирғазин [8], Х.Арғынбаев[9] т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Қазақ халқының тарихи даму кезеңдерінде пайда болған сәндік-қолданбалы
өнерді қолданудың жолдарын қарастыру негізгі талап болып саналады. Бұл
талаптар жаңаша ойлайтын, шығармашылық қабілеті дамыған, сапалы да, сәнді
туындылар жасайтын келекшек сәндік өнер мамандарының кәсіби
құзыреттіліктерін сапалы қалыптастыруға және оларды арттыруға бағытталады.
Бұл тарихи кезеңдердегі туындыларды танып білу және оны шығармашылықпен
қолдану қажеттілігінен туындап отыр.
Қазіргі кезде сәндік-қолөнер бұйымдарын жасау, орындау технологиялары
жақсарып, заман талаптарына қарай икемделіп отыр. Жүннен және жіптердер
тоқылып жасалатын сәндік қолөнер бұйымдары ежелден қазақ қолданбалы сәндік
өнерінде маңызды орын алған. Солардың ішінде кілем тоқу, алашалар мен
басқұрлар, баулар тоқу өнері кең етек алған. Кілем тоқудың қазіргі
кезеңдегі ауқымды таралған түрі гобелен тоқу болып табылады. Қазіргі
шеберлер бұйым жасауда өте көп қолөнер материалдарын, атап айтқанда, киіз,
тері, тас, ағаш, темір, сүйек, т.б. пайдаланады. Бұл материалдарды
көркемдеп өңдеуде, оған әсерлі бейнелер жасауда алуан түрлі техникалық
және түрлі көркемдік тәсілдер қолданылып келеді. Олар қажетті қолдану
деңгейінен бөлек саналуан көрмелерге қатысуға мүмкіндіктер беретін қолөнер
бұйымдарын жасауға септігін тигізіп отыр. Гобелен қазақтың түкті және тықыр
кілеміне ұқсас келеді. Кілем әрі жайсаң төсеніш, әрі ілсең үйдің сәнін
келтіретін сәндік бұйым болып табылады. Кілем бетінде халықтың тұрмысы,
қуанышы мен мұңы, көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі сұлу бейнеленіп отырған.
Кілемнің құндылығы оған салынған еңбек пен идеяның көптігімен бағаланады Ол
үйдің жылылығын сақтауға және дыбысты бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-
түсті, ою-өрнек салып тоқылған бұйым ретінде өте кең пайдаланылған. Шығыс
елдерінде кілемді кеңінен қолданылады. Кілемнің халық өмірінің шежіресін
көрсететін құнды, әсем қолөнер және сән бұйымы болып табылатындығын
ұмытпауымыз керек.
Гобелен тоқу елімізде жаңа технологияларды игеру ретінде кеңінен
насихатталып таратылуда. Гобеленнің композициялық шешімінде саналуан
тақырыптар мен түстік шешімдер байқалады, бірақ негізгі ерекшелік –
тақырыпқа сай түстік және композициялық заңдылықтарға бағыну болып
табылады. Әсіресе ұлттық композициялық тақырыптар кең етек алған. Дегенмен
ұлттық композициялық шешімдегі туындылармен бірге, дәстүрлі емес
тақырыптардағы гобелен тоқымаларының сұранысының коптігі мен оларды жасап
тоқу жұмыстарының әлі де азырақ жүргізілуі арасындағы қарама-қайшылықтар
біздің зерттеу мәселемізді айқындап берді және дипломдық жұмысымыздың
тақырыбын Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді
пайдалану деп таңдап алуымызға ықпал жасады.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық сәндік қолөнерін дамуын талқылай отырып,
гобелен тоқуда жаңа заман талабына сай композиция орындау әдістерін
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- қазақтың сәндік қолөнері және оның дамуына шолу жасау;
- кілем және гобелен тоқу өнерінің сәндік қолөнеріндегі орнын анықтау;
- гобелен тоқу барысында композициялық шешім шығару
техникасына.сипаттамалар беру;
- гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді пайдалану
әдістері көрсету.
Зерттеу нысаны: Сәндік-қолданбалы өнерге үйрету үдерісіндегі гобелен
тоқу барысы.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ қолөнер мұраларына, бейнелеу өнеріне, көрмелер мен
суретшілер шығармаларына, өнертанымдық, педагогикалық, шығармашылық
бағыттағы қолөнерге баулу әдебиеттеріне, әдістемелік құралдарға теориялық
сараптау жасау, өндірістік іс-тәжірибе барысына, оның нәтижесіне талдаулар
жасау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік қолөнері және оның даму сипаты
Сәндік-қолданбалы өнердің тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктеріне
психолог ғалымдар аса мән берген. Олардың бірқатарының еңбектері
(Л.С.Выготский, Б.М.Неменский, Д.Н.Узнадзе және т.б.) өнерді қабылдау,
шығармашылық іс-әрекетке жүйелі көзқарасты қалыптастыру проблемаларын
қарастырса [10, 11, 12], С.Л.Рубинштейн, А.Ветлугина, В.И.Кириенко және
т.б. ғалымдар жеке тұлғаның бейнелеу қабілеттері мен көркемдік қабілеттерін
танып білу мәселесіне [13, 14, 15], А.Н.Леонтьев, Я.А.Пономарев,
А.М.Матюшкин және т.б. ғалымдар шығармашылық, шығармашылық ойлау, жеке
тұлғаның шығармашылығы проблемаларына баса назар аударған [16, 17, 18].
Сәндік-қолданбалы өнер ғылыми-педагогикалық еңбектерде жан-жақты
зерттелді. Л.Г.Савенкова, В.В.Алексеева, С.С.Булатов, Г.А.Никитин,
Т.А.Крючкова, И.М.Раджабов және т.б. ғалымдар сәндік-қолданбалы өнердің
тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтап, тұлғаның эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруды негіздесе [19,20,21], М.С.Подольская, Н.Р.Казанская,
В.Ф.Максимовичтің еңбектерінде дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнерді көркемөнер
оқу орындарында оқыту мәселесіне мән береді [22, 23, 24]. Д.М.Скильский,
Н.А.Горяева, Т.Я.Шпикалова, А.С.Хворостов және т.б. ғалымдар халықтың
сәндік-қолданбалы өнерін жалпы білім беретін мектептің бейнелеу өнері мен
көркем еңбек сабақтарында пайдалану жолдарын көрсетеді [25, 26, 27, 28].
Қазақ сәндік-қолданбалы өнер мәселелері этнографтар (Ә.Тәжімұратов,
Х.Арғынбаев, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Ө.Жәнiбеков, М.С.Мұқанов, Қ.Ақышев,
М.Қадырбаев, А.Оразбаев және т.б), өнертанушылар (Қ.Ибраева,
Г.Абдрахманова, С.Садырбаева және т.б.), философтар (Ж.Әлiбеков,
Б.Байжiгiтов, К.Ж.Каракузова, К.Нұрланова, Б.Р.Қазыханова және т.б.),
филологтар (М.Өмiрбекова, Р.Шойбеков және т.б.), технологтар (С.Ж.Асанова,
К.Мұқанов, Д.Шоқпарұлы және т.б.) еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын - соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика
жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа көне
түркі тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы. Қазақ халқы кең -
байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей
мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл үдеріске әр
кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен
халықтардың, сондай-ақ Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да
мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде жергілікті көне мәдениет сырттан келген
мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсарту,
жаңғыру үстінде болды. Сәндік-қолданбалы өнерге баулу келешек ұрпақтың,
жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға септігін тигізеді.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл өмір мен өнер
құбылыстарындағы сұлулықты немесе көріксіздікті, асқақты немесе төменді,
мұңды немесе қуанышты эмоционалдық тұрғыдан қабылдау, ұғыну мен
бағалаудағы, сондай-ақ қоршаған ортаны сұлулық заңымен қайта өзгертудегі
қабілеттері мен іскерліктерін көрсететін кіріктірілген тұлғалық сапаны
білдіреді.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті ұғымы эстетикалық сана,
эстетикалық іс-әрекет құрамды бөліктерін қамтиды.
Эстетикалық сана жеке тұлғаның болмысқа және өнерге, оның
үйлесімділігі мен кемелденуге сезімдік-эмоционалдық және парасаттылық
қарым-қатынасын көрсететін қоғамдық сананың бір формасы. Эстетикалық
сананың құрылымы ерекше күрделі. Ол эстетикалық қабылдауды, эстетикалық
сезімді, талғамды, қызығушылықты, эстетикалық идеалды, эстетикалық
шығармашылық қабілеттерді қамтиды.
Эстетикалық көркемдік іс-әрекет белгілі бір эстетикалық құндылықты,
мәселен өнер туындысын жасауға немесе орындауға бағытталған іс-әрекет.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру – бұл жеке тұлғаның өнердегі және
болмыстағы сұлулықты толыққанды қабылдауға және дұрыс түсінуге қабілетін
дамытуға мақсатты бағытталған процесс. Ол көркемдік түсініктер, көзқарастар
мен сенімдер жүйесін қарастырады, эстетикалық тұрғыдан құнды болып
табылатындардан қанағаттануды қамтамасыздандырады. Соның барысында
жеткіншектердың тұрмыстың барлық жақтарына сұлулық белгілерін енгізуге,
көріксіздікке, реңсіздікке қарсы күресуге ұмтылыстары мен іскерліктері,
сондай-ақ өнерде өзін көрсете алуға даярлықтары тәрбиеленеді.
Қазақ қолөнер шеберінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі - олардың басым көпшілігінде керекті заттармен арнайы жабдықталған
шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, тағы да
басқа кішігірім бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің
тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен-жайында жасатып істеткен. Мұндай
шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да көші-қонға
қолайлы, шағын әрі ыңғайлы болды. Қазақ халқының қолданбалы өнері қарапайым
еңбек құрал-жабдығының көмегімен шикізаттардан әр түрлі дайын бұйымдар
жасайтын ұсақ қол өндірісі. Жалпы қолөнер қоғамдық өндіріспен қатар пайда
болды. Қазақстанда қолөнер үй кәсібі түрінде дамыды. Көшпелі шаруашылықтың
қажетіне байланысты қолөнершілер мал шаруашылығына керекті желі, ноқта,
жүген, құрық, тұсау, кісен, ер-тұрман әбзелдерін жасаумен шұғылданды. Олар
құмнан, тастан, саздан, құмыра, ыдыс - аяқтар, мүйізден, сүйектен, мал мен
аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз, сыбызғы,
шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады. Қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу, сырға, алқа, шолпы сияқты зергерлік бұйымдар жасау кең
етек алған. Жалпы қолөнерші дегеніміз - қарапайым еңбек құралдарымен жаңа
бұйым жасаушы шебер. Қазақ халқының ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер
шеберлерінің дәстүрлі өнері де жан - жақты зерттелуді қажет ететін бағалы
мұра. Халық қолөнер дәстүрін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан
салаларын қазіргі жағдайда шығармашылық түрде дамыту мәселесіне ұдайы көңіл
бөліп келеді. Қазақ қолөнерінің бірнеше салалары болды. Біз оның
элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңарту,
үстіндеміз. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде XIX ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге
көтерілді.
Қазақ халқы кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің
тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушысы болып табылады. Бұған әр
кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен
халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да
мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан
келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару,
жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз
дамуында айтарлықтай жоғарғы деңгейге көтерілді деп есептеуімізге болады.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың
белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі
күнкөріс көзіне айналатын. Қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі жете
бағаланбады, қолөнерді кәсіп етуші шеберлердің өздері жоқшылық зардабын
тартып жүрді. Айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны
өтеу жолында өмірлері өтетіндігі туралы деректер де көптеп кездеседі.
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының
бір себебі - олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы
шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, тағы да
басқа ұсақ-түйек бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы
өзінің тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен-жайында жатып
істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да
көшіп қонғанға қолайлы шағын, сыйымды болды. Сондықтан, олар жаздыгүні
елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал,
енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба - шана, жерағаш сияқты
көлемді құралдар мен бұйымдар істейтін шеберлер темір ұсталары тас
өңдеушілер, көбінесе, қысқы мекенінен кете алмай жатақта қалады. Сондықтан,
бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда, арнайы қарапайым дүкендер
болды. Алдастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер
мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында,
шошалаларда немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай
шеберлердің жазда жайлауға көшуіне, бір жағынан, көліксіздік, кедейлік
мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көші-қонға тым
қолайсыздық туғызды. Айталық, ауыр тастарды былай қойғанда, киіз үй сүйегі
мен арба-шана, тағы да басқа шаруашылық саймандарын жасайтын шикізаттарды
оларды өңдейтін құрал-саймандарды көші-қонның кезінде өзімен бірге ала
жүруге мүмкіндік болмады.
С.Қасиманов көркемдік дәстүрге колөнер шеберлерінің көркем бұйымдар
жасаудағы белгілі бір көркемдік дәстүрі болатындығына мән беріп колөнер
бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындап берді. Ол жасалған қолөнер
туындысына қарап отырып, қандай шебер, кандай дәстүрлі мектептің туындысы
екенін айқындауда көркем бұйымның орындалу жасалу манеріне қарап табуға
болатындығын көрсетіп анықтап берді.. Осындай таным үлгісі қазақ сәндік-
қолданбалы өнер бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындау көрсеткіші
ретінде анықтауымызға мүмкіндіктер берді[29].
Қазақ халқының қолөнерінің салт-дәстүрге қатынасы зор болған. Ұлттық
тақырыпта орындалған қолөнер бұйымдары өмір шындығын толығырақ түсінуге
үйреніп қана қоймай, салт-дәстүр ерекшеліктерін жете түсінуге де жетелейді.
Көркем шығарма көрермен мен автор арасындағы бірлестікке тікелей қатынас
жасайтын эстетикалық құрал. Сондықтан қазақ халқының тұрмысында қолданылып
келе жатқан әр түрлі бұйымдардың шығу тарихында орындалу тәсілінде,
дәстүрлі ерекшеліктерінде талғампаздықпен қарау қажет. Шебер өз
шығармасында бейнелейтін құбылысты ерекше сезіммен бояу түстері,
композициялық шешімдер шығару арқылы бейнелейді. Қазақ халқының қолөнерінің
арнасы өте кең, түрі сан алуан. Бұған мысал ретінде Қазақстанда Қазан
төңкерісіне дейін металл өңдеу, сүйек пен мүйіз ұқсату, тері ұқсату мен
етікшілік, тас өңдеу, ағаш ұқсату тоқымашылық сияқты салаларының дамып
жетілгенін айтуға болады. Осы өнердің туындылары қазақ халқының қоршаған
бұйымджары мен заттарын, тұрмыс тіршілігінен сыр шертіп тұрады. Мазмұны
анық көрінетін қолөнері қазақ халқының байырғы кәсіпшілігі болғаны белгілі.
Ол осы кәсіпшіліктің арқасында өздерінің материалдық және рухани қажеттерін
өтеп, жас ұрпаққа оның қыр сырын түсіндіріп, жасалу жолдарын көрсетіп
отыруды ұмытпаған.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнердің гүлденіп дамуына басқа халықтар мен
ұлттардың өнері мен мәдениеті де ықпалын жасады. Ә.Тәжімұратов қолөнердің
ағаштан, жүннен, металдан, қыштан және әр түрлі табиғи материалдардан
жасалған, тоқу, шөку, балқыту арқылы дайындалған бұйымдардың жасалуындағы
орындау технологиясына ерекше мен берген. Ол көркем бұйымның басты
көркемдік ерекшелігі ретінде шебердің көркем бұйымды жасаудағы шеберлік
деңгейін белгілеп берді[30]. Ұлы Жібек Жолы көптеген Оңтүстік Қазақстанның
көптеген қалаларын басып өтетіндіктен арақатынас, сауда-саттық жасай
отырып, басқа ұлт өкілдерінің мәдениетін, қолөнерін үйренуде маңызы зор
болғандығы тарихтан белгілі. Бұл өз кезегінде қырғыздар, түрікмен,
алтайлықтар, бурят, моңғолдар т.б. ұлттардың өнерімен қазақтың ұлттық
өнерін одан сайын байланыстырды. Е.С.Асылханов қазақ ою-өрнектері мен
басқа халықтардың ою-өрнектеріндегі ұқсастықтарды көрсетті. Мәселен,
қазақтың сыңар мүйіз оюы ферғана қырғыздарында ирек, омыртқа, түйе мойын,
тай тұяқ, өзбектерде төрқұлақ, юлдуз, мүйіз сияқты оюларға ұқсас болып
келетіндігі белгілі[31]. Кейбір өзара қолөнер машықтары да байланысқа
түсті, мәселен, Н.А.Оразбаева қазақ халқы киіз бен текемет жасағанда
қоданылатын ою-өрнектерінде ала қан түрін қолданатындығын айта келе, дәл
осы оюды тәжік, қырғыз, өзбек, түркімен халықтары да кеңінен
қолданатындығын жазады. Ортақ ерекшелік ретінде текемет жасауға
қолданылатын жүн бояуларын ерекше түрлендіретін түстерді тиімді
пайдаланатындығын да айтқан [32].
Халық шеберлерінің жасаған өнердегі туындылары өзінің ұлттық
ерекшеліктерімен, эстетикалық талғампаздығымен айшықталады. Жас ұрпақ
сәндік-қолданбалы өнер негізінде практикалық міндеттерді шеше отырып, еңбек
тәжірибесін игереді, қазақ халқының өмірімен тығыз байланысты білімдерді
меңгереді, сұлулық идеалдарына ұмтылады, эстетикалық, көркемдік сапаларды
танып біледі, адамдардың күнделікті өмірлеріндегі сұлулықтың маңыздылығын
ұғынады. Мұнда жасөспірім білім алушы, еңбек етуші, көркемдік құндылықтарды
жасаушы, ұлттық моральдық нормаларды, эстетикалық мінез-құлықты таратушы
болып саналады.
Халықтың сәндік-қолданбалы өнері жазу-сызу пайда болмаған ерте кезеңде
материалдық және рухани қажеттіліктен туындаған. Халық күнкөріске қажетті
тұрмыстық заттар мен бұйымдарды, киімдерді, еңбек құралдарын, шаруашылық
жабдықтарын тастан, қыштан, металлдан, сүйектен, ағаштан, жүннен жасаған.
Ертеден-ақ халық сұлулыққа, әдемілікке, жақсылыққа құштар болған. Олар осы
өз қолдарымен даярлаған бұйымдарын өрнектермен, нақыштармен, әшекейлермен
безендірген, сан түрлі бояулармен, реңктермен, түстермен әрлеген. Сондай-
ақ, олардың формалары мен материалдарының сәйкестігін, композициясының,
көлемінің пропорциялылығын, бояу түстерінің үйлесімділігін эстетикалық
тұрғыдан шешкен. Сонымен қатар осы бұйымдардың практикалық қолданыста
тиімді де ыңғайлы, қолайлы, пайдалы болу қажеттігін, табиғи шикізаттардан
жасалу керектігін естен шығармаған. Яғни, халық табиғатта бар, қолда бар
шикізаттар мен материалдардан адамға практикалық тұрғыдан пайдалы,
эстетикалық тұрғыдан адамның ішкі жан дүниесін асқақ сұлулық сезімдерге
бөлейтін, әдемі қылықтар мен әрекеттерге жетелейтін өнер туындыларын
жасаған. Халық эстетикасының тереңдігі мен кеңдігі соншалықты олар әрбір
сәндік элементке өз ойлары мен түйсіктерін, танымдары мен талғамдарын,
адамгершілік сапалары мен көзқарастарын сыйыстырған.
Тоқыма өнерін оқытудың технологиясы болса, мынадай элементтерді
қамтиды: оқыту диагностикасы; оқыту жобасы; оқыту жоспары; оқытуды
ұйымдастыру; оқытудың нәтежиесін талдау; оқыту нәтежиесін бағалау.
Тоқыма өнерін оқытуға даярлаудың белгілеріне: мүсін өнерін оқытуға;
кәсіби жеке біліктілігін арттыруға ұмтылуы; тоқу дағдыларын меңгеруге
талпынысы; тоқыманы оқытудың педагогикалық іскерліктерін игеруге оң
көзқарасы; мүсіннің кәсіби маман даярлаудағы ролін білуі; мүсін туралы
білімі; тоқыма еңбек әрекеті туралы түсінігі мен білімі; тоқыманы оқыту
мазмұнын анықтау білімі, тоқыманы оқытудағы жоспарын жасай білуі, тоқыма
сабағын өткізу іскерлігі, өзінің педагогикалық іс-әрекетінің жетістіктері
мен кемшілігін көре білуі мен бағалай білуі; өткізілген тоқыма сабағына,
атқарған ісіне талдау бере білу іскерлігі жатады.
Қазақ халқының тоқымашылық өнері кілем, алаша, ши тоқу болып бөлінеді.
Тоқымашылық кәсіби өнердің қатарына гобелен тоқу өнері қосылады.
Тоқымашылық өнерінің қатарына кесте тігу, түбіт орамал тоқу, шұлық, жемпір
тоқу өнері алынады.
Тоқыма өнері көркемдік білім бер, эстетикалық тәрбие беру жеке
тұлғаның сапалық қасиеттерін қалыптастыру құралы ретінде танылады.
Көркемдік білім беру тоқыма өнері бойынша сыныптан тыс үйірме жұмыстарында
жүзеге асады. Эстетикалық тәрбие беру жас ұрпаққа халық шеберлерінің
жжасаған бұйымдары мен танысу барысында орындалады. Жеке тұлғалық сапалық
қасиеттерінің қалыптасуына халық шеберлерінің үлгі өнегелік қасиеттерін
көру негізінде қалыптасады.
Тоқыма өнерін оқыту екі нұсқада жүзеге асырылады. Біріншісі тоқыма
өнері туралы: оның түрлері технологиясы, құрал-жабдықтары, бұйымдары,
материалдары, бұйымдардың көркемдік ерекшеліктерін танып білу мақсатындағы
өнертанымдық бағдарлама мазмұнын құрайды. Екінші нұсқада тоқыма түрлерін
тоқу технологиясын үйретуге бағытталады. Бұл екі бағытта екі бағдарлама мен
екі бағыттағы әдістемелік нұсқаулар дайындалады.
Бірінші нұсқаудағы бағдарламада өнертанымдық тұрғыда болса екінші
нұсқадағы бағдарлама тоқыма өнерінің белгілі бір түрі (кілем, алаша,
гобелен, ши тоқу т.б.) бойынша тоқу технологиясын меңгеруге бағытталады.
Сонымен қатар кілемнің немесе гобеленнің композициясын үйретуге назар
аударылады. Тоқу технолгиясын меңгертуге басымдық беріледі. Тоқу құрал-
жабдықтарын меңгертуге көңіл бөлінеді. Материалды дайындау технологиясы мен
тоқу технологияларымен таныстырылады.
Тоқыма өнерін оқыту негізінде білімгерлер кілем, алаша, гобелен тоқу
технологияларын оларға қатысты ұғымдар мен терминдерді меңгеруі, тоқу
түрлерінің көркемдік ерекшеліктері туралы білуі тиіс. Сонымен қатар бұл
өнер түрлеріне анықтама бере білуі, технологияларына талдау жасау
бұйымдарының материалдарын дайындау, тоқу ерекшеліктері туралы айта білуі,
тоқыма бұйымдарының көркемдік ерекшеліктері.
Тоқыма өнерін оқыту мақсаты – білімгерлерге тоқыма өнерінің тарихы,
түрлері, материалы, безендіруі, технологиясы туралы білім негіздерін
меңгерту болып табылады.
Жалпы сәндік-қолданбалы өнер түрлерінің қалыптасуы мен дамуына
бірқатар факторлардың әсері басым болды. Атап айтқанда әлеуметтік-
экономикалық, соның ішінде мал шаруашылығы, егін шаруашылығы, қолөнер
кәсіпшілігі, сауда-саттық, көркемөнер өндірісі; табиғи-географиялық орта:
дала табиғаты, табиғат байлығы (қоры, шикізаттары), жәндіктері мен
аң,құстары, мәдениет: материалдық; рухани: ұлттық салт-дәстүрлер, наным-
сенімдер және т.б.
Қазіргі уақытта сәндік-қолданбалы өнердің дамуына ұлттық мәдениет
тұрғысынан баса назар аударылуда. Сол себепті халықтың дәстүрлі өнерінің
тарихын, мазмұнын, жасалу технологиясын қайта зерделеп, қолда бар
нұсқаларын жинақтап қайта жандандыру және оларды жас ұрпақтың тәжірибесінде
тиімді пайдалану көзделіп отыр.
Осындай тарихи даму жолы аса терең қазақ халқының сәндік-қолданбалы
өнері алдыңғы ұрпақтың кейінгі ұрпаққа үйретуі нәтижесінде бүгінгі күнге
дейін жетіп отыр.
Халықтың сәндік-қолданбалы өнерінің мазмұны, ерекшеліктері, атқаратын
қызметі өнертану, тарихи-этнографиялық, педагогикалық еңбектерде
(Ә.Марғұлан, Ө. Жәнібеков, Б.Әлмұхамбетов және т.б.) жан-жақты
қарастырылған.
Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасайтын еңбек үдерістері
эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастар ерекшелігіне ие болады. Мәселен,
көпшілік болып атқарылатын сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау
барысында жұмысты ауылдың тәжірибелі шебер адамы басқарады. Осы іске
қатысқан барлық балалар біргелікте белгілі бір бұйымды жасап шығарады.
Балалардың ұжымдық жұмыстарға араласуының оң жақтары басым болды. Өйткені
көпшілік болып орындалатын жұмыстар ауыр болмайды және достық қарым-
қатынасты күшейтеді. Ұжымдық жұмыстың ұжымдық бағасы балалардың тапсырманы
дұрыс орындауын ынталандырды. Ұжымдық жұмысқа үлкендермен бірге шақырылған
балалар өздерін үлкендерше сезінді, олардың жауапкершілігі артты, жалпы
іске өздерінің қатысуын мақтан тұтты.
Енді басқа да кейбір сәндік-қолданбалы өнерге баулу түрлеріне, олардың
ерекшеліктеріне тоқталалып өтеміз.
Қазақ өнерінің ішінде қолөнер теріден, былғарыдан жасалған бұйымдар да
ерекше мәнге ие болды. Олардан әртүрлі киімдер, әсіресе аяқ киімдер,
белдіктер мен қорамсақ сияқты қару-жарақ құралдарын, ыдыс-аяқтар, сандықтар
т.б. жасаған.
Қазақ халқы теріден үй тұрмыс - тіршілігіне, шаруашылық қажетіне
жарайтын ерлердің сыртқы киім-кешегі, ер-тұрман, құрал-сайман, айыл
әбзелдерін, азық-түлік салатын қаптарды, сұйық сусын сақтайтын ыдыстарды
жасаған. Әсіресе, көнек, торсықтар өзіне лайық үлгілермен безендірілген.
Теріге басылатын күрделі оюлар өсімдік тектес алуан түрлі де, не ыдыстың
түріне қарай тұйықталған шағын да болады. Көннен көнек жасау, жабдық жасау,
даярлауда үлкен табысқа жетіп, көркем-өнерге бірсыпыра үлес қосқан
шеберлерді айрықша атауға болады. Теріден жасалатын бұйымдар қазақ халқы
үшін теріден үй - тұрмыс тіршілігіне, шаруашылық қажетіне жарайтын ерлердің
сыртқы киім-кешегі, ер-тұрман, қамыт-сайман, айыл-әбзелдерін, азық-түлік
салатын қаптарды, сұйық сусын сақтайтын ыдыстарды жасаған әсіресе, көнек,
торсықтар өзіне лайық үлгілермен безендірілген. Теріге басылатын күрделі
оюлар өсімдік тектес алуан түрлі де, не ыдыстың түріне қарай тұйықталған
шағын да болады. Көннен көнек жасау, жабдық жасау, даярлауда үлкен табысқа
жетіп, көркем өнерге бірсыпыра үлес қосқан шеберлерді айрықша атауға
болады. Қазақ өмірінде ірі қара терісінен иленетін қайыс та үлкен орын
алды. Иленген теріден қайыс жасау үшін малмадан иі қанып шыққан теріні
көлеңкеде дегдітіп , талқыға салып, жұмсартып алады да, керегіне жарата
береді.
Жол жүргенде қымыз құйып алып жүру үшін жасалатын қолайлы ыдыстың бірі
мес. Месті бітеу сойылған семіз серкенің терісінен жасайды. Ол үшін
жібітілген серке терісінің жүнін ұстарамен алып, тазалап шелдейді. Бұдан
соң оны тал қабығының тұздалған қайнатындысына бірер күн ұстап, түбін шуда
жіппен тігіп, біраз дегдітеді, одан кейін уқалап, созғылап, жұмсартады. Жел
қақтырып түтінін жіберіп,2-3күн бойы ыстайды. Сөйтіп оны дайын ыдыс ретінде
керегіне жарата береді. Қымыз құйған месті көлікке артып, бір жерден екінші
жерге жеткізерде леп шығып тұру үшін, местің аузына іші қуыс қой жілігі
қоса байланады. Өйтпесе мес жарылып кетеді. Жолшыбай местен қымыз құйып
алғысы келгенде, оны көліктен түсіріп жатпайды, бітеу сойылған серке
терісінің алдыңғы аяғының біреуінің ұшын тікпей, шүмек есебінде қалдырады,
ол жерді ағашпен мықтап тығындап қояды, соны ашып, местен қымыз құйып
алады. Жасамалы серкенің терісінен жақсылап істеген мес көпке шыдайды.
Қымыз біткеннен кейін, оның ішін сумен шайқап, көлеңкеге іліп, жел
қақтырады. Қатырмай керіп-созып, майлап отырады.
Жылқы, сиыр және серке терілерінен өздері илейтін қалың былғарыны
халық көн дейді. Одан тоқым, тебіңгі, белбеу жағлан жасаумен бірге етік,
мәсі тігіледі. Бұрын ауқатты адамдар мұндай заттарды, көбінесе, елге келген
саудагерлерден сатып алынатын қалың былғарыдан, хромнан (жұқа былғары)
жасататын болған. Қазақ өмірінде ірі қара терісінен иленетін қайыс та үлкен
орын алды. Иленген теріден қайыс жасау үшін малмадан иі қанып шыққан теріні
көлеңкеде дегдітіп, талқыға салып, жұмсартып алады да, керегіне жарата
береді.
Саба - қымыз, қымыран (шұбат) ашытуға арналған жылқының терісінен
немесе сиыр терісінен тігілген ыдыс. Сабаны көбінесе жылқы терісінен
әзірлейді. Ол үшін жылқының терісін иге малмаға салып, жүнін жидітіп
түсіреді. Малма дегеніміз айранның сары суына ұн, кебек қосып жасалған иі.
Терінің иі де жату мерзімі қалыңдығына байланысты. Мысалы түйе терісі
малмада 1-ай жатса, ал түлкі терісі 3-ақ күнде иі болады. Иіден шыққан
теріні кермекке салады. Кермекті емен не талдың қабығын, қарағанның түбін
кептіріп, ұнтақтап түйіп, қазанға тұзын татына татыта су құйып, қабық
ұнтақты салып қайнатып әзірлейді. Кейде жусанның, ерменнің бүрін қосады.
Содан соң ағаш астауға қотарып жалаңаш қолдың шынтағын батырғанда
шыдайтындай шым-шым кезінде теріні салып, он шақты күндей бетін жауып жылы
жерде ұстайды. Он күн өткен соң терінің бетін пышақпен тіліп көру керек.
Егер кермектің қызғылт бояуы теріге қалыңдай түгел сіңсе, кермектің суын
сорғытып, көлеңкеге жайып кептіріледі. Кепкен теріні талқыға салып, біраз
жұмсартып алған соң, пішу керек. Кермекке салынған тері қоңыр қызыл түске
боялады. Жақсы әрі үлкен деген саба 5-жылқының терісінен жасалады. Зор
денелі не етжеңді адамды бес биенің сабасындай екен деген сөз осыдан
қалған. Төрт жылқының терісінен сабаның төрт қабырғасы шығады, оны сабаның
бойы деп атайды. Сабаның бойы трапеция тәрізді пішіледі. Ал бесінші
жылқының терісінен сабаның түбін шаршылап пішеді. Пішіп алғаннан соң төрт
бойымен түбін қосып, оларды шуда жіппен немесе тарамыспен тігеді. Тігіп
болған соң ішіне құм, күл немесе ағаштың үгіндісін толтырып, сабаның
формасы қалыптасқанша ұстайды. Әбден кепкен соң ішіндегісі төгіліп
тасталады. Сабаның сыйымдылығы 100 - литрге дейін болады. Сабаны той
думанда және үлкен астарда пайдаланады. Оны семіз жылқының терілерінен
тіккен, теріні ашыған сүтпен, іркіт, құрт немесе қайнатылған талдың
қабығының суын жібітіп, содан соң жуып ыстап кептірген.
Торсықты жылқының көн терісінен әзірлейді. Ол үшін терінің түгін
жібітіп, ұстарамен қырып, жуып, жылы суға немесе малмаға 2-3 тәулік салып,
жібітіп алып көлеңке жерге кептіреді. Сәл тобырсыған соң, арнайы үлгілер
бойынша пішіп, екі жағын беттестіріп, түйенің шудасынан есілген жіппен
немесе тарамыспен қайып тігеді. Одан соң торсықтың ішіне таза қиыршық құм
толтырып аузына ағаш тығын бекітіп көлеңке жерге іледі. Екі - үш тәуліктен
кейін сүмсуірмен батыра өрнек салуға болады. Осы арада өте мұқият болған
жөн. Тері дымқыл болса, немесе қаудырлап қатты кеуіп кетсе, өрнек түспейді.
Торсық түркі хандарының қымыз құйып ішетін ыдысы. Әсіресе қырғыз,
қазақ, түркімен, қарақалпақ халықтары пайдаланған. Торсық түйенің, бұғының,
өгіздің мойын терісімен жасалған. Жүні жидітілген теріні дөңгелек қалыпқа
салып пісіледі де жаймен пішеді. Ішіне құм не топырақ толтырып сыртына
бедерлеп өрнек түсіреді. Тығынын ағаштан жасайды. Торсықтың сыйымдылығы 3-5
литр 10 литрге дейін. Қымыз ашытуға және тасуға арналған ыдыс. Ол жылқының
немесе сиырдың терісінен жасалып, түйенің жүнімен иірген жіппен жасалады.
Сондықтан терінің бабы келгенде, қоңыр құрғақ кезінде өрнек салу керек.
Теріге өрнек салу әдісін халық шеберлері батырма деп атайды. Өрнек терең,
бедерлі түсуі үшін сүмсуірмен өрнек нобайын сызып алып, өрнектің ізін
қуалай сұйық маймен майлап, сүмсуірді батыра бірнеше рет ысу керек. Тері
ыдыстың бетіне батырма әдісімен өрнек салғанда қарсы жағындағы өрнекке
нұқсан келмеуі үшін, астына жұмсақ жастық төсейді. Өрнек салынған соң
ыдысты көлеңке жерге үш сөтке кептірсе ол қатайып, көнге айналады. Содан
соң ішіндегі құмын төгіп тастап бір-екі тәулік кептіріп ыстау керек.
Теріден, ағаштан жасалған ыдыстарды дүркін-дүркін ыстап отырудың гигиеналық
маңызы өте үлкен. Баппен ысталған ыдыс әдемі қоңыр-қызыл түске енеді, әрі
ысталған ыдыста әр түрлі микроорганизмдер болмайды. Ыс сіңген ыдыста
сақталған сүт тағамдарының исі мен дәмі де ерекше жұғымды болады. Әрі ұзақ
уақыт бұзылмай сақталады.
Кілем және тоқымашылық бұйымдары бойынша кілемді қазақ шеберлері
қойдың, немесе түйенің жүндерінен, кейбір жерлерде мақта-маталардан тік
және көлденең құрылғыларда өрнектеп тоқып отырған. Кілемнің түрлері мен
сипатына қарай өзінің техникасы мен тәсілдері болған және ұрпақтан ұрпаққа
келе жатқан шеберлер қолданатын өзіндік құпиясы мен композициялық
ерекшеліктері болған. Қазақ қыздарын жас кезінен бастап жүн түту, иіру,
өрмек құру т.с.с. тоқымашылық өнер еңбегіне баулыған. Қыздарды бірте-бірте
кілем тоқудың техникасын берік меңгеруге тәрбиелеген. Қазақ кілемдерінің
барлығына ортақ белгі - кілемдер жақтамамен симметриялы орналасады,
кілемнің орталық бөлігін қайталанатын өрнекпен безендіруі. Бұл өз
тарапында оларды шыдамдылыққа, жауапкершілікке, сұлулыққа тәрбиелеуге
септігін тигізіп отырған.
Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау отбасында үйде де жүргізіледі.
Бұл процеске іске жарамды отбасы мүшелерінің барлығы қатысты. Осы өнер
түріне ата-аналар балаларын, үлкендер өзінен кейінгі іні-сіңлілерін
үйретті. Бұл балалардың ата-аналарына, үлкендерге сыйластық қарым-
қатынастарының дамуына, олардың қолынан келетін өнерін білуге
қызығушылықтарының артуына септігін тигізді.
Ертеде халық қыз жасауына берілетін бұйымдарды қолдан дайындаған. Осы
қыз жасауын тамашалау барысында үлкендер балаларға оның қолынан шыққан
бұйымдарының сапасын сынаған, атауын, мазмұнын, тарихын әңгімелеген,
қыздың ісмерлігін бағалаған.
Сәндік қолөнер түрлерінің ішінде тоқымашылық өнерінің заттарына
сонымен қатар безендірілген киіз үйдің бауы және басқұры, ат жабулары мен
қоржыны да жатқызылады.
Енді осылардың кейбір ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Басқұр киіз үйдің уығы мен керегесін тұтас шеңбер бойымен ұштастырып
байланыстыруға арналған сәндік қолөнер бұйымына жатады. Ол ені 30-50 см
аралығында болатын, көбінесе геометриялық оюлармен өрнектелген жолақ бау
болып табылады. Басқұр құрама, күрделі, екі жақты негізде, түкті, орама
сияқты түрлі техникада тоқылған. Солардың кейбіріне тоқталатын болсақ,
құрама техникада тоқылған басқұр ешқандай қоспасыз, тек аппақ жоғары сапалы
жүннен жасалғандығымен сипатталады. Басқұрдың түкті тоқылу техникасындағы
ою-өрнектер түкті кілемнің қайталанатын оюларына ұқсас болып келеді. Түкті
басқұрларды тоқу көп еңбекті талап етеді, сондықтан олар басқа техникамен
жасалған басқұрларға қарағанда қымбат бағаланады.
Басқұрдың ұзындығы киіз үйдің өлшеміне үлкенді, кішілігіне қарай,
мысалы, 4 қанатты, 6 қанатты, 12 қанатты үйдің көлеміне қарай басқұр да
өлшемдері өзгеріп отырады. Басқұрдың өрнектелуінде тарақ, қос мүйіз, айшық,
ала бас, ит құйрық, балта сабы сияқты ою-өрнек түрлері әртүрлі
композициялық шешімде кездесіп отырады.
Басқұр тоқудың орама техникасы күрделі техникаға жатқызылады. Онда
қосымша түрлі-түсті жіптерді ендіру арқылы өрнек шығару қайталанып отырады.
Бұл тәсілде әшекейлі өрнек басқұрдың тығыз оң жағынан ғана түсіп отырады,
ал теріс жағынан өрнектер көрінбей тоқылып отырады. Бұл басқұрдағы өрнектер
жекелей жолақ бойында қисық сызық, үшбұрыш, мүйіз, қошқар мүйіз, түрлі-
түсті төртбұрыш немесе ромб сияқты оюлармен өрнектеліп тоқылады. Ал екі
түсті және екі жақты тоқу техникасында басқұр қызыл және қара түсті
иірілген ақ түстердегі жіптермен тоқылады. Бұл тоқуда киіздің түсін
ерекшелеп алып өрнек құрып, басқұрдың теріс жақ өрнегі мен оң жақ өрнегін
қайталап отыру ерекшеліктері болады.
Енді ши өнеріне тоқталсақ, оның түрлері мен техникасы әлі күнге дейін
қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің гаухарларына жатқызылады.
Шым ши - шиге түрлі-түсті жүнді орау арқылы орындалатын ұлттық сәндік
қолданбалы өнердің көне түрлерінің бірі. Жетісу жеріндегі Бесшатыр
қорғанынан табылған шым ши үлгілері де оысын дәлелдейді. Қазақ әйелдері үш
түрлі өрмек өрген. Біріншісі, өрме ши - шилердің қарапайым тоғысуы,
екіншісі, шабақ ши - көптүсті шилі өрме ши, үшіншісі, шым ши - әшекейлі
өрме ши болып табылады.
Шым шидің өрмесінің материалы ретінде шөлейт және шөлді жерлерде
өсетін шилер және түрлі-түсті қой жүндері қолданылады. Олар белгілі ретпен
өрнекті сурет құра отырып шидің бойында оралып жасалады.
Өрнектеліп тоқылған ши киіз үйдің ең басты сәндеу бөлігін құрайды.
Шилер киіз үйдің сыртынан киіз бен керегені бекіту үшін, ал ішінен киіз
үйдің киіз есігін қоршай бекіту үшін қоданылатын сәндік, тазалық қызметін
атқарады. Апталаған ыстық ауа райында түндік көтерілгенде шиден жасалған
өрмектер ауа жіберіп тұрады және сыртқы ортадан қолқалап тұратындығы
белгілі.
Шеберден жоғары шеберлікті талап ететін шилі өрменің өрнегін салу
асқан тапқырлық пен қиялды қажет етеді. Бұл өрмені жасау техникасы бірнеше
кезеңнен тұрады. Бірінші, шилерді жасалатын өрменің ұзындығы бойынша қатар-
қатар етіп орналастыру керек, сосын алдын-ала таңдалған сурет бойынша
жүндерді орналастыру керек, соңында әрбір шиде оюдың шекарасы белгіленіп,
әрбір оюлардың арасы түрлі-түсті жүнді оюмен жабыстырылады. Шилі өрмедегі
оюлы өрмелерді ұзындығы 1-1,5 метрлік арнайы құрылғыда орындаған. Онда
әрбір ши таяқшасы түрлі-түсті жүнмен белгілі бір шекарада байланысып
отырады. Бұл шиде өрнектің ұлттық композициялық шешімдері әшекейлі
төртбұрыштар мен ромбылар, орталықта креспен бір-біріне байланысқан
көпбұрыш т.с.с. техникалар қолданылады. Қазақ халқы ұлттық сәндік қолөнер
дәстүрлерін өздерінің ұрпақтарына үлгі-өнеге етіп табыстап отырған. Сәндік-
қолданбалы қолөнер кәсібінің құпиясын үлкен еңбектің арқасында танып білуге
болатындығын санаға сіңірген. Ауылдың тәжірибелі салихалы қарттары мен
әжелері және сімер өнер шеберлері жас ұрпақты қолөнер кәсібіне баулып,
түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, мақтап-мадақтау тәсілдерін пайдаланып
тәрбиелеп отырған. Апалар маен әжелер қолөнерлерінің сипаты қызға төсек-
орын беру дәстүріндегі үйге қажетті бұйымдардың көркемдігімен, шебер қолдар
өрнегімен көрініс тапқан, ал ер адамдар шеберлігі, өнері ат әбзелдері, қару-
жарақтарды жасау, әшекейлеу сияқты шығармашылық сі-әрекеттерден көрініс
тапқан. Ер балаларды тәрбиелеуде ең қажетті шығармашылық іс-әрекетердің
дамуына көбінесе олардың егінші, малшы, зергер болуы мен әлеуметтік кәсіпті
үйренуі іскерлігі мен жауапкершілігінен туындаған. Өрнекті текемет, кілем,
алаша, құрақ көрпе т.с.с. бұйымдардың безендірілуі қыздың анасының ғана
емес, ауыл әйелдерінің шеберлігін көрсететіндігі тарихтан белгілі, аналар
қыз балаларды қолөнердің киіз басу, сырмақ сыру, киіз үйдің ішкі-сыртқы
керек жабдықтарын әзірлеу, киім, кілем, алаша, ши, кесте, шілтер тоқу
сияқты шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасауға үйретсе, ер балаларды
зергерлік бұйымдарды әзірлеу, ер-тоқым әбзелдері, құрал-жабдық, сауыт-
сайман жасау сияқты кең тараған сәндік қолөнер түрлеріне үйреткен. Бұлардың
барлығы қолөнер бұйымдарын жасаушыдан жоғары эстетикалық талғам мен
шеберлікті, талғампаздықты, шебер икемділікті талап еткен. Жас ұрпаққа
қолөнер кәсібінің бір саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-
ана өздеріндегі бүкіл жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты.
Сәндік-қолданбалы өнерге баулу барысында қазақ халқы ұл-қызын 13 жасқа
дейін өмірге дайындап, тәжірибелік іскерліктердің негізін игертуге
бағыттаған. Бұл жерде қазақ халқының келешек ұрпаққа, ұлдары мен қыздарына
беретін өмірлік тәрбиесіне, эстетикалық көзқарасының дамуына үлкен мән
беруі тегін еместігі айқындалған. Соның ішінде сәндік қолөнердің мазмұнын
қамтитын ою-өрнектер халқымыздың өзіндік таңбасы мен белгісі болып саналып,
еліміздің бейнелеу өнерінің көнеден келе жатқан мәдениетін анықтайды. Бұл
құндылықтың маңыздылығын жас ұрпақ білуі тиіс.
Қазақ халқы қыз балалар мен ер балаларды сәндік-қолданбалы қолөнерге
баули отырып, олардың әсемдік пен сұлулықты танып білуіне, түсініп
сезінуіне, өмірді өнегелі етуіне, тұрмыс-тіршілік ортасының түрін, бояуын,
мазмұнын қабылдай білуге үйретеді. Ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз беріліп келе
жатқан осы қалыптасқан ержелерге сәйкес, оларға сәндік қолөнер кәсібін,
оның сан-алуан түрлері мен әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты
үйретуге мұқият қараған. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер шығармалары қазіргі
жас ұрпақтарымызға үлгі-өнеге, ғасырлар бойғы жиналған көркемдік
тәжірибесін дәріптеуші құндылықтар болып табылады.
Қазақтардың мәдениеті дала төсінде үш мың жылға жуық уақыт бойы дамып,
өркендеген көшпенділік дәстүрлердің тікелей мұрагері болып табылады.
Кавказ, Еділ бойы, Оңтүстік Сібір, Орта Азия халықтарының киіз бұйымдарын
зерттеумен шұғылданған зерттеушілердің бірқатары қыпшақ, қазақ
дәстүрлерінің ықпалы басым болғандығын дәлелдеуде және қазақтың кең
даласындағы көшпенділік тұрмыс салты мен өте қатаң климат жағдайында жүнді
көркем түрде өңдеудің ең жоғарғы деңгейі қалыптасқандығын сипаттады. Сәндік-
қолданбалы өнер туындыларында көп қолданылатын қазақ ою-өрнектеріне талдау
жасайтын болсақ, құстұмсық, құсмойын, құс қанаты, қазтабан,
қазмойын, құс құйрық, құс жолы өрнектері аңшылық кәсіпке байланысты
құстардың дене мүшелерін стилизациялаудан пайда болғандығы белгілі. Олар да
мүйіз типіндегі оюлар сияқты ерекше мәнерімен жасалған. Иіліп келген доғал
тармақты мүйіздер, ромб, сызықтардан құралған құс жолы, қазмойын,
құсмойын өрнектері осының делелі. Құстарға байланысты туған өрнектер
сәндік қолөнер бұйымдар түрлерінде, әшекейлерінде жиі кездеседі.
Енді осы жануар немесе мүйіз тектес өрнектердің бірқатарын сипаттап
өтейік. Ою-өрнектердің ішінде құс құйрық, құс жолы ою-өрнегі көбінесе
кестеде, ағаш, сүйек, мүйіз заттарын әшекейлеуде, ши жасауда қолданылады.
Ер-тұрман әбзелдерін жасауда, ер тоқымның күміс қасын жасауда, күміс
кеселерді өңдеуде қолданылады. Зооморфтық ою-өрнектердің ішінде қошқар
мүйіз, қос мүйіз, арқар мүйіз, сынақ мүйіз, қырық мүйіз, марал
мүйіз, өркеш мүйіз, сыңар өкше, шиыршық, сырға, төрт құлақ
сияқты байырғы түрлері жиі қолданысқа түседі. Қошқар мүйіз оюларының
формасы қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйізі тәрізденіп келеді,
кейде шолақ мүйіз тәрізді тағы екі буын тұрады, бұдан қошқардың тұмсық
бейнесін көруге болады. Қырықмүйіз оюлары бірнеше тармақтан тұратын бір-
бірімен қосылған көп мүйізді оюлардан құралады. Қырықмүйіз оюы кейде
шаршы немесе дөңгелек пішінде, кейде бұтақты ағаш тәрізді болып келеді.
Арқармүйіз оюы қошқармүйізге жақын бейнелес ою болып табылады, тек
арқармүйіз шиыршықтануы көп болып келеді.
Сәндік-қоданбалы өнердың дамуы туралы технологиялық құралдар мен
бұйымдар көрнекілігінің сәндік шешімдеріне қарай отырып, киіз басу өнерінің
сәндік-қолданбалы өнердің өзіндік сипаты бар түріне айналғандығын байқаймыз
және киіз өндірісі ежелгі көшпенділер дәуірінде тарихи кезеңдерде өркендеп
дамыды деген қорытынды шығаруға болады.
Қазақстан бейелеу өнерін болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін даярлау
жүйесінде қолданудың кәсіби педагогикалық проблемалары атты еңбегінде
Қ.Е.Ералин болашақ мұғалімдерді ұлттық өнер арқылы педагогикалық қызметке
даярлау мәселелерін айқындады [33].
Көркемсурет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қандәулетова Ұлжалғас Мейрамқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді пайдалану
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Ауелбеков
_____ ______________ 2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді
пайдалану
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Орындаған:
ӨКМ-211 тобының студенті Қандәулетова
Ұ.М.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а.
Бейсенбеков Б.Б.
Түркістан-2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік қолөнері және оның даму
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Кілем және гобелен тоқу өнерінің сәндік қолөнеріндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ГОБЕЛЕН ТОҚУ БАРЫСЫНДА КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕРІ
2.1 Гобелен тоқу барысында композициялық шешім шығару
техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .32
2.2 Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді пайдалану
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан
дүниесіндегі құбылыстарды көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейтін
қоғамдық сана мен адам танымының формасы өнер болып табылады. Сонымен
бірге, өнер өмірде болған оқиғаларды түрлендіріп, көркем образдарды
жасайтын эстетикалық күрделі құбылыс деп танылады. Ал адамның шындыққа
деген эстетикалық қатынасы қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын
белгісі де болып табылады. Бұл жерде, өнердің мақсаты қоршаған ортаны,
дүниені, адам өмірін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып саналады.
Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам
тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Болашақ
ұрпақты өнерге оқытудың, сәндік-қолөнерге баулудың қазіргі технологияларын
шығармашылыққа оқыту, үйрету үдерісіне қолдану, оған қызығушылық таныту,
ынта қою, оның мақсатын, мазмұнын, болашағын түсініп, іс жүзінде асыра білу
белгілі бір мақсатты, жүйелі дайындықтың нәтижесі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 атты
стратегиялық даму бағдарламасында, және Мәңгілік ел атымен аталатын даму
жоспарында келешек ұрпақтың мәдени, тарихи жағынан білімдар бола отырып,
әлемдік кеңістікке шығу үшін көп еңбек ету міндеттері межеленген[1].
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келгендігін және Қазақстанда ұлттық өнерді,
мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығын нақтылап берді
[2]. Өнер өз кезегінде жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, халықтың
сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен өнеге алуына, оның эмоционалдық және
интеллектуалдық жағынан өсуіне ықпал етеді.
Өнердің мақсаты – дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-
эстетикалық тұрғыдан игеру болып табылады. Өнер – көркем образдар жүйесі
негізінде адамның ішкі сезімін, бүкіл дүниетанымын, жан дүниесіндегі
құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана және адамның жалпы танымының формасы
болып есептеледі. Өнер эстетикалық құбылыс болғандықтан, адамның шындыққа
деген эстетикалық қатынасын анықтайды.
Білім беру және ғылым саласында елеулі өзгерістер енгізіліп жатқан
қазіргі кезеңде жас ұрпақтың жеке басын дамыту, білім мен тәрбие беру
мазмұнын жаңарту, болашақ ұрпақ тәрбиесін жаңа сапалық деңгейге көтеру
міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ
халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп
қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге
жетелейді. Қазір қазақ халқы өздерінің ұлттық дәстүрі мен ұлттық ерекшелігі
негізінде, ұлттық киім үлгілерін одан әрі байыта түсті. Басқа халықтардың
озық киім үлгілерін қабылдады. Қазақ халқының жайқалып жатқан өнімді кең
жазира даласы, құнары мол кең байтақ жасыл жайлауы. Тас және қола
дәуірлерінде осы өңірде өмір сүріп, күн кешкен адамдардың мәдениеті мен
тұрмыс және тұрғын жайлары осылай ашылған болатын. Ғалым алғашқы қауым
адамдарының пайдаланған тастан жасалған еңбек құралы қол қашауларды
жинастыруына мүмкіндік алады.
Тәуелсіз елімізде қазіргі кезеңде ұлттық құндылықтардың қайта
өркендеуіне жол ашылды. Елбасымыздың Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті
дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығы туралы нұсқаулары осыларға
дәлел бола алады [2].
Қазақтың кең тараған сәндік-қолөнер бұйымдарының бірі бұл кілем тоқу
өнері болып табылады. Дегенмен қазіргі таңда сол кілем тоқу өнерінің
заманауи тез тараған түрі гобелен тоқу болып саналады. Гобеленнің түстері
сан алуан болғандықтан, үйге, қонақ үйлері мен мейманханаларға, кең әрі
зәулім сарайларда іліну қазіргі таңда дәстүрге айналған және сол ілінетін
жерлер мен орындарды ажарландырып, сұлу көрік беруге пайдаланылады. Кілем
тоқуда халықтың тұрмыс-тіршілігі мен дәстүрлері, ой-армандары мен қиялдары
сыр шертеді. Бұл көбінесе тақыр кілем тоқу техникасында орындалатын шағын
кілем тоқу өнері ретінде анықталған.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің тарихы туралы, оның ерекшеліктері
туралы Ә.Марғұлан [3], А.Ақышев [4], Т.К.Басенов [5], С.Қасиманов [6],
Ә.Тәжімұратов [7], Қ.Амирғазин [8], Х.Арғынбаев[9] т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Қазақ халқының тарихи даму кезеңдерінде пайда болған сәндік-қолданбалы
өнерді қолданудың жолдарын қарастыру негізгі талап болып саналады. Бұл
талаптар жаңаша ойлайтын, шығармашылық қабілеті дамыған, сапалы да, сәнді
туындылар жасайтын келекшек сәндік өнер мамандарының кәсіби
құзыреттіліктерін сапалы қалыптастыруға және оларды арттыруға бағытталады.
Бұл тарихи кезеңдердегі туындыларды танып білу және оны шығармашылықпен
қолдану қажеттілігінен туындап отыр.
Қазіргі кезде сәндік-қолөнер бұйымдарын жасау, орындау технологиялары
жақсарып, заман талаптарына қарай икемделіп отыр. Жүннен және жіптердер
тоқылып жасалатын сәндік қолөнер бұйымдары ежелден қазақ қолданбалы сәндік
өнерінде маңызды орын алған. Солардың ішінде кілем тоқу, алашалар мен
басқұрлар, баулар тоқу өнері кең етек алған. Кілем тоқудың қазіргі
кезеңдегі ауқымды таралған түрі гобелен тоқу болып табылады. Қазіргі
шеберлер бұйым жасауда өте көп қолөнер материалдарын, атап айтқанда, киіз,
тері, тас, ағаш, темір, сүйек, т.б. пайдаланады. Бұл материалдарды
көркемдеп өңдеуде, оған әсерлі бейнелер жасауда алуан түрлі техникалық
және түрлі көркемдік тәсілдер қолданылып келеді. Олар қажетті қолдану
деңгейінен бөлек саналуан көрмелерге қатысуға мүмкіндіктер беретін қолөнер
бұйымдарын жасауға септігін тигізіп отыр. Гобелен қазақтың түкті және тықыр
кілеміне ұқсас келеді. Кілем әрі жайсаң төсеніш, әрі ілсең үйдің сәнін
келтіретін сәндік бұйым болып табылады. Кілем бетінде халықтың тұрмысы,
қуанышы мен мұңы, көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі сұлу бейнеленіп отырған.
Кілемнің құндылығы оған салынған еңбек пен идеяның көптігімен бағаланады Ол
үйдің жылылығын сақтауға және дыбысты бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-
түсті, ою-өрнек салып тоқылған бұйым ретінде өте кең пайдаланылған. Шығыс
елдерінде кілемді кеңінен қолданылады. Кілемнің халық өмірінің шежіресін
көрсететін құнды, әсем қолөнер және сән бұйымы болып табылатындығын
ұмытпауымыз керек.
Гобелен тоқу елімізде жаңа технологияларды игеру ретінде кеңінен
насихатталып таратылуда. Гобеленнің композициялық шешімінде саналуан
тақырыптар мен түстік шешімдер байқалады, бірақ негізгі ерекшелік –
тақырыпқа сай түстік және композициялық заңдылықтарға бағыну болып
табылады. Әсіресе ұлттық композициялық тақырыптар кең етек алған. Дегенмен
ұлттық композициялық шешімдегі туындылармен бірге, дәстүрлі емес
тақырыптардағы гобелен тоқымаларының сұранысының коптігі мен оларды жасап
тоқу жұмыстарының әлі де азырақ жүргізілуі арасындағы қарама-қайшылықтар
біздің зерттеу мәселемізді айқындап берді және дипломдық жұмысымыздың
тақырыбын Гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді
пайдалану деп таңдап алуымызға ықпал жасады.
Зерттеу мақсаты: Ұлттық сәндік қолөнерін дамуын талқылай отырып,
гобелен тоқуда жаңа заман талабына сай композиция орындау әдістерін
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- қазақтың сәндік қолөнері және оның дамуына шолу жасау;
- кілем және гобелен тоқу өнерінің сәндік қолөнеріндегі орнын анықтау;
- гобелен тоқу барысында композициялық шешім шығару
техникасына.сипаттамалар беру;
- гобелен тоқуда Теңіз ғажайыптары композициясын тиімді пайдалану
әдістері көрсету.
Зерттеу нысаны: Сәндік-қолданбалы өнерге үйрету үдерісіндегі гобелен
тоқу барысы.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ қолөнер мұраларына, бейнелеу өнеріне, көрмелер мен
суретшілер шығармаларына, өнертанымдық, педагогикалық, шығармашылық
бағыттағы қолөнерге баулу әдебиеттеріне, әдістемелік құралдарға теориялық
сараптау жасау, өндірістік іс-тәжірибе барысына, оның нәтижесіне талдаулар
жасау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ СӘНДІК ҚОЛӨНЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік қолөнері және оның даму сипаты
Сәндік-қолданбалы өнердің тұлғаны қалыптастырудағы мүмкіндіктеріне
психолог ғалымдар аса мән берген. Олардың бірқатарының еңбектері
(Л.С.Выготский, Б.М.Неменский, Д.Н.Узнадзе және т.б.) өнерді қабылдау,
шығармашылық іс-әрекетке жүйелі көзқарасты қалыптастыру проблемаларын
қарастырса [10, 11, 12], С.Л.Рубинштейн, А.Ветлугина, В.И.Кириенко және
т.б. ғалымдар жеке тұлғаның бейнелеу қабілеттері мен көркемдік қабілеттерін
танып білу мәселесіне [13, 14, 15], А.Н.Леонтьев, Я.А.Пономарев,
А.М.Матюшкин және т.б. ғалымдар шығармашылық, шығармашылық ойлау, жеке
тұлғаның шығармашылығы проблемаларына баса назар аударған [16, 17, 18].
Сәндік-қолданбалы өнер ғылыми-педагогикалық еңбектерде жан-жақты
зерттелді. Л.Г.Савенкова, В.В.Алексеева, С.С.Булатов, Г.А.Никитин,
Т.А.Крючкова, И.М.Раджабов және т.б. ғалымдар сәндік-қолданбалы өнердің
тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтап, тұлғаның эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруды негіздесе [19,20,21], М.С.Подольская, Н.Р.Казанская,
В.Ф.Максимовичтің еңбектерінде дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнерді көркемөнер
оқу орындарында оқыту мәселесіне мән береді [22, 23, 24]. Д.М.Скильский,
Н.А.Горяева, Т.Я.Шпикалова, А.С.Хворостов және т.б. ғалымдар халықтың
сәндік-қолданбалы өнерін жалпы білім беретін мектептің бейнелеу өнері мен
көркем еңбек сабақтарында пайдалану жолдарын көрсетеді [25, 26, 27, 28].
Қазақ сәндік-қолданбалы өнер мәселелері этнографтар (Ә.Тәжімұратов,
Х.Арғынбаев, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Ө.Жәнiбеков, М.С.Мұқанов, Қ.Ақышев,
М.Қадырбаев, А.Оразбаев және т.б), өнертанушылар (Қ.Ибраева,
Г.Абдрахманова, С.Садырбаева және т.б.), философтар (Ж.Әлiбеков,
Б.Байжiгiтов, К.Ж.Каракузова, К.Нұрланова, Б.Р.Қазыханова және т.б.),
филологтар (М.Өмiрбекова, Р.Шойбеков және т.б.), технологтар (С.Ж.Асанова,
К.Мұқанов, Д.Шоқпарұлы және т.б.) еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын - соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика
жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа көне
түркі тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы. Қазақ халқы кең -
байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей
мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл үдеріске әр
кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен
халықтардың, сондай-ақ Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да
мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде жергілікті көне мәдениет сырттан келген
мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсарту,
жаңғыру үстінде болды. Сәндік-қолданбалы өнерге баулу келешек ұрпақтың,
жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға септігін тигізеді.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл өмір мен өнер
құбылыстарындағы сұлулықты немесе көріксіздікті, асқақты немесе төменді,
мұңды немесе қуанышты эмоционалдық тұрғыдан қабылдау, ұғыну мен
бағалаудағы, сондай-ақ қоршаған ортаны сұлулық заңымен қайта өзгертудегі
қабілеттері мен іскерліктерін көрсететін кіріктірілген тұлғалық сапаны
білдіреді.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті ұғымы эстетикалық сана,
эстетикалық іс-әрекет құрамды бөліктерін қамтиды.
Эстетикалық сана жеке тұлғаның болмысқа және өнерге, оның
үйлесімділігі мен кемелденуге сезімдік-эмоционалдық және парасаттылық
қарым-қатынасын көрсететін қоғамдық сананың бір формасы. Эстетикалық
сананың құрылымы ерекше күрделі. Ол эстетикалық қабылдауды, эстетикалық
сезімді, талғамды, қызығушылықты, эстетикалық идеалды, эстетикалық
шығармашылық қабілеттерді қамтиды.
Эстетикалық көркемдік іс-әрекет белгілі бір эстетикалық құндылықты,
мәселен өнер туындысын жасауға немесе орындауға бағытталған іс-әрекет.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру – бұл жеке тұлғаның өнердегі және
болмыстағы сұлулықты толыққанды қабылдауға және дұрыс түсінуге қабілетін
дамытуға мақсатты бағытталған процесс. Ол көркемдік түсініктер, көзқарастар
мен сенімдер жүйесін қарастырады, эстетикалық тұрғыдан құнды болып
табылатындардан қанағаттануды қамтамасыздандырады. Соның барысында
жеткіншектердың тұрмыстың барлық жақтарына сұлулық белгілерін енгізуге,
көріксіздікке, реңсіздікке қарсы күресуге ұмтылыстары мен іскерліктері,
сондай-ақ өнерде өзін көрсете алуға даярлықтары тәрбиеленеді.
Қазақ қолөнер шеберінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі - олардың басым көпшілігінде керекті заттармен арнайы жабдықталған
шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, тағы да
басқа кішігірім бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің
тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен-жайында жасатып істеткен. Мұндай
шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да көші-қонға
қолайлы, шағын әрі ыңғайлы болды. Қазақ халқының қолданбалы өнері қарапайым
еңбек құрал-жабдығының көмегімен шикізаттардан әр түрлі дайын бұйымдар
жасайтын ұсақ қол өндірісі. Жалпы қолөнер қоғамдық өндіріспен қатар пайда
болды. Қазақстанда қолөнер үй кәсібі түрінде дамыды. Көшпелі шаруашылықтың
қажетіне байланысты қолөнершілер мал шаруашылығына керекті желі, ноқта,
жүген, құрық, тұсау, кісен, ер-тұрман әбзелдерін жасаумен шұғылданды. Олар
құмнан, тастан, саздан, құмыра, ыдыс - аяқтар, мүйізден, сүйектен, мал мен
аң терілерінен әшекейленген нақышты мүліктер, домбыра, қобыз, сыбызғы,
шаңқобыз сияқты музыка аспаптарын жасады. Қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрмек
тоқу, киіз басу, сырға, алқа, шолпы сияқты зергерлік бұйымдар жасау кең
етек алған. Жалпы қолөнерші дегеніміз - қарапайым еңбек құралдарымен жаңа
бұйым жасаушы шебер. Қазақ халқының ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер
шеберлерінің дәстүрлі өнері де жан - жақты зерттелуді қажет ететін бағалы
мұра. Халық қолөнер дәстүрін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан
салаларын қазіргі жағдайда шығармашылық түрде дамыту мәселесіне ұдайы көңіл
бөліп келеді. Қазақ қолөнерінің бірнеше салалары болды. Біз оның
элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңарту,
үстіндеміз. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде XIX ғасырдың басында қазақ
халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге
көтерілді.
Қазақ халқы кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің
тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушысы болып табылады. Бұған әр
кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен
халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да
мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан
келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару,
жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде XIX ғасырдың
екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз
дамуында айтарлықтай жоғарғы деңгейге көтерілді деп есептеуімізге болады.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың
белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі
күнкөріс көзіне айналатын. Қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі жете
бағаланбады, қолөнерді кәсіп етуші шеберлердің өздері жоқшылық зардабын
тартып жүрді. Айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны
өтеу жолында өмірлері өтетіндігі туралы деректер де көптеп кездеседі.
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының
бір себебі - олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы
шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, тағы да
басқа ұсақ-түйек бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы
өзінің тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен-жайында жатып
істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да
көшіп қонғанға қолайлы шағын, сыйымды болды. Сондықтан, олар жаздыгүні
елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал,
енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба - шана, жерағаш сияқты
көлемді құралдар мен бұйымдар істейтін шеберлер темір ұсталары тас
өңдеушілер, көбінесе, қысқы мекенінен кете алмай жатақта қалады. Сондықтан,
бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда, арнайы қарапайым дүкендер
болды. Алдастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер
мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында,
шошалаларда немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай
шеберлердің жазда жайлауға көшуіне, бір жағынан, көліксіздік, кедейлік
мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көші-қонға тым
қолайсыздық туғызды. Айталық, ауыр тастарды былай қойғанда, киіз үй сүйегі
мен арба-шана, тағы да басқа шаруашылық саймандарын жасайтын шикізаттарды
оларды өңдейтін құрал-саймандарды көші-қонның кезінде өзімен бірге ала
жүруге мүмкіндік болмады.
С.Қасиманов көркемдік дәстүрге колөнер шеберлерінің көркем бұйымдар
жасаудағы белгілі бір көркемдік дәстүрі болатындығына мән беріп колөнер
бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындап берді. Ол жасалған қолөнер
туындысына қарап отырып, қандай шебер, кандай дәстүрлі мектептің туындысы
екенін айқындауда көркем бұйымның орындалу жасалу манеріне қарап табуға
болатындығын көрсетіп анықтап берді.. Осындай таным үлгісі қазақ сәндік-
қолданбалы өнер бұйымдарының көркемдік ерекшелігін айқындау көрсеткіші
ретінде анықтауымызға мүмкіндіктер берді[29].
Қазақ халқының қолөнерінің салт-дәстүрге қатынасы зор болған. Ұлттық
тақырыпта орындалған қолөнер бұйымдары өмір шындығын толығырақ түсінуге
үйреніп қана қоймай, салт-дәстүр ерекшеліктерін жете түсінуге де жетелейді.
Көркем шығарма көрермен мен автор арасындағы бірлестікке тікелей қатынас
жасайтын эстетикалық құрал. Сондықтан қазақ халқының тұрмысында қолданылып
келе жатқан әр түрлі бұйымдардың шығу тарихында орындалу тәсілінде,
дәстүрлі ерекшеліктерінде талғампаздықпен қарау қажет. Шебер өз
шығармасында бейнелейтін құбылысты ерекше сезіммен бояу түстері,
композициялық шешімдер шығару арқылы бейнелейді. Қазақ халқының қолөнерінің
арнасы өте кең, түрі сан алуан. Бұған мысал ретінде Қазақстанда Қазан
төңкерісіне дейін металл өңдеу, сүйек пен мүйіз ұқсату, тері ұқсату мен
етікшілік, тас өңдеу, ағаш ұқсату тоқымашылық сияқты салаларының дамып
жетілгенін айтуға болады. Осы өнердің туындылары қазақ халқының қоршаған
бұйымджары мен заттарын, тұрмыс тіршілігінен сыр шертіп тұрады. Мазмұны
анық көрінетін қолөнері қазақ халқының байырғы кәсіпшілігі болғаны белгілі.
Ол осы кәсіпшіліктің арқасында өздерінің материалдық және рухани қажеттерін
өтеп, жас ұрпаққа оның қыр сырын түсіндіріп, жасалу жолдарын көрсетіп
отыруды ұмытпаған.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнердің гүлденіп дамуына басқа халықтар мен
ұлттардың өнері мен мәдениеті де ықпалын жасады. Ә.Тәжімұратов қолөнердің
ағаштан, жүннен, металдан, қыштан және әр түрлі табиғи материалдардан
жасалған, тоқу, шөку, балқыту арқылы дайындалған бұйымдардың жасалуындағы
орындау технологиясына ерекше мен берген. Ол көркем бұйымның басты
көркемдік ерекшелігі ретінде шебердің көркем бұйымды жасаудағы шеберлік
деңгейін белгілеп берді[30]. Ұлы Жібек Жолы көптеген Оңтүстік Қазақстанның
көптеген қалаларын басып өтетіндіктен арақатынас, сауда-саттық жасай
отырып, басқа ұлт өкілдерінің мәдениетін, қолөнерін үйренуде маңызы зор
болғандығы тарихтан белгілі. Бұл өз кезегінде қырғыздар, түрікмен,
алтайлықтар, бурят, моңғолдар т.б. ұлттардың өнерімен қазақтың ұлттық
өнерін одан сайын байланыстырды. Е.С.Асылханов қазақ ою-өрнектері мен
басқа халықтардың ою-өрнектеріндегі ұқсастықтарды көрсетті. Мәселен,
қазақтың сыңар мүйіз оюы ферғана қырғыздарында ирек, омыртқа, түйе мойын,
тай тұяқ, өзбектерде төрқұлақ, юлдуз, мүйіз сияқты оюларға ұқсас болып
келетіндігі белгілі[31]. Кейбір өзара қолөнер машықтары да байланысқа
түсті, мәселен, Н.А.Оразбаева қазақ халқы киіз бен текемет жасағанда
қоданылатын ою-өрнектерінде ала қан түрін қолданатындығын айта келе, дәл
осы оюды тәжік, қырғыз, өзбек, түркімен халықтары да кеңінен
қолданатындығын жазады. Ортақ ерекшелік ретінде текемет жасауға
қолданылатын жүн бояуларын ерекше түрлендіретін түстерді тиімді
пайдаланатындығын да айтқан [32].
Халық шеберлерінің жасаған өнердегі туындылары өзінің ұлттық
ерекшеліктерімен, эстетикалық талғампаздығымен айшықталады. Жас ұрпақ
сәндік-қолданбалы өнер негізінде практикалық міндеттерді шеше отырып, еңбек
тәжірибесін игереді, қазақ халқының өмірімен тығыз байланысты білімдерді
меңгереді, сұлулық идеалдарына ұмтылады, эстетикалық, көркемдік сапаларды
танып біледі, адамдардың күнделікті өмірлеріндегі сұлулықтың маңыздылығын
ұғынады. Мұнда жасөспірім білім алушы, еңбек етуші, көркемдік құндылықтарды
жасаушы, ұлттық моральдық нормаларды, эстетикалық мінез-құлықты таратушы
болып саналады.
Халықтың сәндік-қолданбалы өнері жазу-сызу пайда болмаған ерте кезеңде
материалдық және рухани қажеттіліктен туындаған. Халық күнкөріске қажетті
тұрмыстық заттар мен бұйымдарды, киімдерді, еңбек құралдарын, шаруашылық
жабдықтарын тастан, қыштан, металлдан, сүйектен, ағаштан, жүннен жасаған.
Ертеден-ақ халық сұлулыққа, әдемілікке, жақсылыққа құштар болған. Олар осы
өз қолдарымен даярлаған бұйымдарын өрнектермен, нақыштармен, әшекейлермен
безендірген, сан түрлі бояулармен, реңктермен, түстермен әрлеген. Сондай-
ақ, олардың формалары мен материалдарының сәйкестігін, композициясының,
көлемінің пропорциялылығын, бояу түстерінің үйлесімділігін эстетикалық
тұрғыдан шешкен. Сонымен қатар осы бұйымдардың практикалық қолданыста
тиімді де ыңғайлы, қолайлы, пайдалы болу қажеттігін, табиғи шикізаттардан
жасалу керектігін естен шығармаған. Яғни, халық табиғатта бар, қолда бар
шикізаттар мен материалдардан адамға практикалық тұрғыдан пайдалы,
эстетикалық тұрғыдан адамның ішкі жан дүниесін асқақ сұлулық сезімдерге
бөлейтін, әдемі қылықтар мен әрекеттерге жетелейтін өнер туындыларын
жасаған. Халық эстетикасының тереңдігі мен кеңдігі соншалықты олар әрбір
сәндік элементке өз ойлары мен түйсіктерін, танымдары мен талғамдарын,
адамгершілік сапалары мен көзқарастарын сыйыстырған.
Тоқыма өнерін оқытудың технологиясы болса, мынадай элементтерді
қамтиды: оқыту диагностикасы; оқыту жобасы; оқыту жоспары; оқытуды
ұйымдастыру; оқытудың нәтежиесін талдау; оқыту нәтежиесін бағалау.
Тоқыма өнерін оқытуға даярлаудың белгілеріне: мүсін өнерін оқытуға;
кәсіби жеке біліктілігін арттыруға ұмтылуы; тоқу дағдыларын меңгеруге
талпынысы; тоқыманы оқытудың педагогикалық іскерліктерін игеруге оң
көзқарасы; мүсіннің кәсіби маман даярлаудағы ролін білуі; мүсін туралы
білімі; тоқыма еңбек әрекеті туралы түсінігі мен білімі; тоқыманы оқыту
мазмұнын анықтау білімі, тоқыманы оқытудағы жоспарын жасай білуі, тоқыма
сабағын өткізу іскерлігі, өзінің педагогикалық іс-әрекетінің жетістіктері
мен кемшілігін көре білуі мен бағалай білуі; өткізілген тоқыма сабағына,
атқарған ісіне талдау бере білу іскерлігі жатады.
Қазақ халқының тоқымашылық өнері кілем, алаша, ши тоқу болып бөлінеді.
Тоқымашылық кәсіби өнердің қатарына гобелен тоқу өнері қосылады.
Тоқымашылық өнерінің қатарына кесте тігу, түбіт орамал тоқу, шұлық, жемпір
тоқу өнері алынады.
Тоқыма өнері көркемдік білім бер, эстетикалық тәрбие беру жеке
тұлғаның сапалық қасиеттерін қалыптастыру құралы ретінде танылады.
Көркемдік білім беру тоқыма өнері бойынша сыныптан тыс үйірме жұмыстарында
жүзеге асады. Эстетикалық тәрбие беру жас ұрпаққа халық шеберлерінің
жжасаған бұйымдары мен танысу барысында орындалады. Жеке тұлғалық сапалық
қасиеттерінің қалыптасуына халық шеберлерінің үлгі өнегелік қасиеттерін
көру негізінде қалыптасады.
Тоқыма өнерін оқыту екі нұсқада жүзеге асырылады. Біріншісі тоқыма
өнері туралы: оның түрлері технологиясы, құрал-жабдықтары, бұйымдары,
материалдары, бұйымдардың көркемдік ерекшеліктерін танып білу мақсатындағы
өнертанымдық бағдарлама мазмұнын құрайды. Екінші нұсқада тоқыма түрлерін
тоқу технологиясын үйретуге бағытталады. Бұл екі бағытта екі бағдарлама мен
екі бағыттағы әдістемелік нұсқаулар дайындалады.
Бірінші нұсқаудағы бағдарламада өнертанымдық тұрғыда болса екінші
нұсқадағы бағдарлама тоқыма өнерінің белгілі бір түрі (кілем, алаша,
гобелен, ши тоқу т.б.) бойынша тоқу технологиясын меңгеруге бағытталады.
Сонымен қатар кілемнің немесе гобеленнің композициясын үйретуге назар
аударылады. Тоқу технолгиясын меңгертуге басымдық беріледі. Тоқу құрал-
жабдықтарын меңгертуге көңіл бөлінеді. Материалды дайындау технологиясы мен
тоқу технологияларымен таныстырылады.
Тоқыма өнерін оқыту негізінде білімгерлер кілем, алаша, гобелен тоқу
технологияларын оларға қатысты ұғымдар мен терминдерді меңгеруі, тоқу
түрлерінің көркемдік ерекшеліктері туралы білуі тиіс. Сонымен қатар бұл
өнер түрлеріне анықтама бере білуі, технологияларына талдау жасау
бұйымдарының материалдарын дайындау, тоқу ерекшеліктері туралы айта білуі,
тоқыма бұйымдарының көркемдік ерекшеліктері.
Тоқыма өнерін оқыту мақсаты – білімгерлерге тоқыма өнерінің тарихы,
түрлері, материалы, безендіруі, технологиясы туралы білім негіздерін
меңгерту болып табылады.
Жалпы сәндік-қолданбалы өнер түрлерінің қалыптасуы мен дамуына
бірқатар факторлардың әсері басым болды. Атап айтқанда әлеуметтік-
экономикалық, соның ішінде мал шаруашылығы, егін шаруашылығы, қолөнер
кәсіпшілігі, сауда-саттық, көркемөнер өндірісі; табиғи-географиялық орта:
дала табиғаты, табиғат байлығы (қоры, шикізаттары), жәндіктері мен
аң,құстары, мәдениет: материалдық; рухани: ұлттық салт-дәстүрлер, наным-
сенімдер және т.б.
Қазіргі уақытта сәндік-қолданбалы өнердің дамуына ұлттық мәдениет
тұрғысынан баса назар аударылуда. Сол себепті халықтың дәстүрлі өнерінің
тарихын, мазмұнын, жасалу технологиясын қайта зерделеп, қолда бар
нұсқаларын жинақтап қайта жандандыру және оларды жас ұрпақтың тәжірибесінде
тиімді пайдалану көзделіп отыр.
Осындай тарихи даму жолы аса терең қазақ халқының сәндік-қолданбалы
өнері алдыңғы ұрпақтың кейінгі ұрпаққа үйретуі нәтижесінде бүгінгі күнге
дейін жетіп отыр.
Халықтың сәндік-қолданбалы өнерінің мазмұны, ерекшеліктері, атқаратын
қызметі өнертану, тарихи-этнографиялық, педагогикалық еңбектерде
(Ә.Марғұлан, Ө. Жәнібеков, Б.Әлмұхамбетов және т.б.) жан-жақты
қарастырылған.
Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасайтын еңбек үдерістері
эстетикалық-адамгершілік қарым-қатынастар ерекшелігіне ие болады. Мәселен,
көпшілік болып атқарылатын сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау
барысында жұмысты ауылдың тәжірибелі шебер адамы басқарады. Осы іске
қатысқан барлық балалар біргелікте белгілі бір бұйымды жасап шығарады.
Балалардың ұжымдық жұмыстарға араласуының оң жақтары басым болды. Өйткені
көпшілік болып орындалатын жұмыстар ауыр болмайды және достық қарым-
қатынасты күшейтеді. Ұжымдық жұмыстың ұжымдық бағасы балалардың тапсырманы
дұрыс орындауын ынталандырды. Ұжымдық жұмысқа үлкендермен бірге шақырылған
балалар өздерін үлкендерше сезінді, олардың жауапкершілігі артты, жалпы
іске өздерінің қатысуын мақтан тұтты.
Енді басқа да кейбір сәндік-қолданбалы өнерге баулу түрлеріне, олардың
ерекшеліктеріне тоқталалып өтеміз.
Қазақ өнерінің ішінде қолөнер теріден, былғарыдан жасалған бұйымдар да
ерекше мәнге ие болды. Олардан әртүрлі киімдер, әсіресе аяқ киімдер,
белдіктер мен қорамсақ сияқты қару-жарақ құралдарын, ыдыс-аяқтар, сандықтар
т.б. жасаған.
Қазақ халқы теріден үй тұрмыс - тіршілігіне, шаруашылық қажетіне
жарайтын ерлердің сыртқы киім-кешегі, ер-тұрман, құрал-сайман, айыл
әбзелдерін, азық-түлік салатын қаптарды, сұйық сусын сақтайтын ыдыстарды
жасаған. Әсіресе, көнек, торсықтар өзіне лайық үлгілермен безендірілген.
Теріге басылатын күрделі оюлар өсімдік тектес алуан түрлі де, не ыдыстың
түріне қарай тұйықталған шағын да болады. Көннен көнек жасау, жабдық жасау,
даярлауда үлкен табысқа жетіп, көркем-өнерге бірсыпыра үлес қосқан
шеберлерді айрықша атауға болады. Теріден жасалатын бұйымдар қазақ халқы
үшін теріден үй - тұрмыс тіршілігіне, шаруашылық қажетіне жарайтын ерлердің
сыртқы киім-кешегі, ер-тұрман, қамыт-сайман, айыл-әбзелдерін, азық-түлік
салатын қаптарды, сұйық сусын сақтайтын ыдыстарды жасаған әсіресе, көнек,
торсықтар өзіне лайық үлгілермен безендірілген. Теріге басылатын күрделі
оюлар өсімдік тектес алуан түрлі де, не ыдыстың түріне қарай тұйықталған
шағын да болады. Көннен көнек жасау, жабдық жасау, даярлауда үлкен табысқа
жетіп, көркем өнерге бірсыпыра үлес қосқан шеберлерді айрықша атауға
болады. Қазақ өмірінде ірі қара терісінен иленетін қайыс та үлкен орын
алды. Иленген теріден қайыс жасау үшін малмадан иі қанып шыққан теріні
көлеңкеде дегдітіп , талқыға салып, жұмсартып алады да, керегіне жарата
береді.
Жол жүргенде қымыз құйып алып жүру үшін жасалатын қолайлы ыдыстың бірі
мес. Месті бітеу сойылған семіз серкенің терісінен жасайды. Ол үшін
жібітілген серке терісінің жүнін ұстарамен алып, тазалап шелдейді. Бұдан
соң оны тал қабығының тұздалған қайнатындысына бірер күн ұстап, түбін шуда
жіппен тігіп, біраз дегдітеді, одан кейін уқалап, созғылап, жұмсартады. Жел
қақтырып түтінін жіберіп,2-3күн бойы ыстайды. Сөйтіп оны дайын ыдыс ретінде
керегіне жарата береді. Қымыз құйған месті көлікке артып, бір жерден екінші
жерге жеткізерде леп шығып тұру үшін, местің аузына іші қуыс қой жілігі
қоса байланады. Өйтпесе мес жарылып кетеді. Жолшыбай местен қымыз құйып
алғысы келгенде, оны көліктен түсіріп жатпайды, бітеу сойылған серке
терісінің алдыңғы аяғының біреуінің ұшын тікпей, шүмек есебінде қалдырады,
ол жерді ағашпен мықтап тығындап қояды, соны ашып, местен қымыз құйып
алады. Жасамалы серкенің терісінен жақсылап істеген мес көпке шыдайды.
Қымыз біткеннен кейін, оның ішін сумен шайқап, көлеңкеге іліп, жел
қақтырады. Қатырмай керіп-созып, майлап отырады.
Жылқы, сиыр және серке терілерінен өздері илейтін қалың былғарыны
халық көн дейді. Одан тоқым, тебіңгі, белбеу жағлан жасаумен бірге етік,
мәсі тігіледі. Бұрын ауқатты адамдар мұндай заттарды, көбінесе, елге келген
саудагерлерден сатып алынатын қалың былғарыдан, хромнан (жұқа былғары)
жасататын болған. Қазақ өмірінде ірі қара терісінен иленетін қайыс та үлкен
орын алды. Иленген теріден қайыс жасау үшін малмадан иі қанып шыққан теріні
көлеңкеде дегдітіп, талқыға салып, жұмсартып алады да, керегіне жарата
береді.
Саба - қымыз, қымыран (шұбат) ашытуға арналған жылқының терісінен
немесе сиыр терісінен тігілген ыдыс. Сабаны көбінесе жылқы терісінен
әзірлейді. Ол үшін жылқының терісін иге малмаға салып, жүнін жидітіп
түсіреді. Малма дегеніміз айранның сары суына ұн, кебек қосып жасалған иі.
Терінің иі де жату мерзімі қалыңдығына байланысты. Мысалы түйе терісі
малмада 1-ай жатса, ал түлкі терісі 3-ақ күнде иі болады. Иіден шыққан
теріні кермекке салады. Кермекті емен не талдың қабығын, қарағанның түбін
кептіріп, ұнтақтап түйіп, қазанға тұзын татына татыта су құйып, қабық
ұнтақты салып қайнатып әзірлейді. Кейде жусанның, ерменнің бүрін қосады.
Содан соң ағаш астауға қотарып жалаңаш қолдың шынтағын батырғанда
шыдайтындай шым-шым кезінде теріні салып, он шақты күндей бетін жауып жылы
жерде ұстайды. Он күн өткен соң терінің бетін пышақпен тіліп көру керек.
Егер кермектің қызғылт бояуы теріге қалыңдай түгел сіңсе, кермектің суын
сорғытып, көлеңкеге жайып кептіріледі. Кепкен теріні талқыға салып, біраз
жұмсартып алған соң, пішу керек. Кермекке салынған тері қоңыр қызыл түске
боялады. Жақсы әрі үлкен деген саба 5-жылқының терісінен жасалады. Зор
денелі не етжеңді адамды бес биенің сабасындай екен деген сөз осыдан
қалған. Төрт жылқының терісінен сабаның төрт қабырғасы шығады, оны сабаның
бойы деп атайды. Сабаның бойы трапеция тәрізді пішіледі. Ал бесінші
жылқының терісінен сабаның түбін шаршылап пішеді. Пішіп алғаннан соң төрт
бойымен түбін қосып, оларды шуда жіппен немесе тарамыспен тігеді. Тігіп
болған соң ішіне құм, күл немесе ағаштың үгіндісін толтырып, сабаның
формасы қалыптасқанша ұстайды. Әбден кепкен соң ішіндегісі төгіліп
тасталады. Сабаның сыйымдылығы 100 - литрге дейін болады. Сабаны той
думанда және үлкен астарда пайдаланады. Оны семіз жылқының терілерінен
тіккен, теріні ашыған сүтпен, іркіт, құрт немесе қайнатылған талдың
қабығының суын жібітіп, содан соң жуып ыстап кептірген.
Торсықты жылқының көн терісінен әзірлейді. Ол үшін терінің түгін
жібітіп, ұстарамен қырып, жуып, жылы суға немесе малмаға 2-3 тәулік салып,
жібітіп алып көлеңке жерге кептіреді. Сәл тобырсыған соң, арнайы үлгілер
бойынша пішіп, екі жағын беттестіріп, түйенің шудасынан есілген жіппен
немесе тарамыспен қайып тігеді. Одан соң торсықтың ішіне таза қиыршық құм
толтырып аузына ағаш тығын бекітіп көлеңке жерге іледі. Екі - үш тәуліктен
кейін сүмсуірмен батыра өрнек салуға болады. Осы арада өте мұқият болған
жөн. Тері дымқыл болса, немесе қаудырлап қатты кеуіп кетсе, өрнек түспейді.
Торсық түркі хандарының қымыз құйып ішетін ыдысы. Әсіресе қырғыз,
қазақ, түркімен, қарақалпақ халықтары пайдаланған. Торсық түйенің, бұғының,
өгіздің мойын терісімен жасалған. Жүні жидітілген теріні дөңгелек қалыпқа
салып пісіледі де жаймен пішеді. Ішіне құм не топырақ толтырып сыртына
бедерлеп өрнек түсіреді. Тығынын ағаштан жасайды. Торсықтың сыйымдылығы 3-5
литр 10 литрге дейін. Қымыз ашытуға және тасуға арналған ыдыс. Ол жылқының
немесе сиырдың терісінен жасалып, түйенің жүнімен иірген жіппен жасалады.
Сондықтан терінің бабы келгенде, қоңыр құрғақ кезінде өрнек салу керек.
Теріге өрнек салу әдісін халық шеберлері батырма деп атайды. Өрнек терең,
бедерлі түсуі үшін сүмсуірмен өрнек нобайын сызып алып, өрнектің ізін
қуалай сұйық маймен майлап, сүмсуірді батыра бірнеше рет ысу керек. Тері
ыдыстың бетіне батырма әдісімен өрнек салғанда қарсы жағындағы өрнекке
нұқсан келмеуі үшін, астына жұмсақ жастық төсейді. Өрнек салынған соң
ыдысты көлеңке жерге үш сөтке кептірсе ол қатайып, көнге айналады. Содан
соң ішіндегі құмын төгіп тастап бір-екі тәулік кептіріп ыстау керек.
Теріден, ағаштан жасалған ыдыстарды дүркін-дүркін ыстап отырудың гигиеналық
маңызы өте үлкен. Баппен ысталған ыдыс әдемі қоңыр-қызыл түске енеді, әрі
ысталған ыдыста әр түрлі микроорганизмдер болмайды. Ыс сіңген ыдыста
сақталған сүт тағамдарының исі мен дәмі де ерекше жұғымды болады. Әрі ұзақ
уақыт бұзылмай сақталады.
Кілем және тоқымашылық бұйымдары бойынша кілемді қазақ шеберлері
қойдың, немесе түйенің жүндерінен, кейбір жерлерде мақта-маталардан тік
және көлденең құрылғыларда өрнектеп тоқып отырған. Кілемнің түрлері мен
сипатына қарай өзінің техникасы мен тәсілдері болған және ұрпақтан ұрпаққа
келе жатқан шеберлер қолданатын өзіндік құпиясы мен композициялық
ерекшеліктері болған. Қазақ қыздарын жас кезінен бастап жүн түту, иіру,
өрмек құру т.с.с. тоқымашылық өнер еңбегіне баулыған. Қыздарды бірте-бірте
кілем тоқудың техникасын берік меңгеруге тәрбиелеген. Қазақ кілемдерінің
барлығына ортақ белгі - кілемдер жақтамамен симметриялы орналасады,
кілемнің орталық бөлігін қайталанатын өрнекпен безендіруі. Бұл өз
тарапында оларды шыдамдылыққа, жауапкершілікке, сұлулыққа тәрбиелеуге
септігін тигізіп отырған.
Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау отбасында үйде де жүргізіледі.
Бұл процеске іске жарамды отбасы мүшелерінің барлығы қатысты. Осы өнер
түріне ата-аналар балаларын, үлкендер өзінен кейінгі іні-сіңлілерін
үйретті. Бұл балалардың ата-аналарына, үлкендерге сыйластық қарым-
қатынастарының дамуына, олардың қолынан келетін өнерін білуге
қызығушылықтарының артуына септігін тигізді.
Ертеде халық қыз жасауына берілетін бұйымдарды қолдан дайындаған. Осы
қыз жасауын тамашалау барысында үлкендер балаларға оның қолынан шыққан
бұйымдарының сапасын сынаған, атауын, мазмұнын, тарихын әңгімелеген,
қыздың ісмерлігін бағалаған.
Сәндік қолөнер түрлерінің ішінде тоқымашылық өнерінің заттарына
сонымен қатар безендірілген киіз үйдің бауы және басқұры, ат жабулары мен
қоржыны да жатқызылады.
Енді осылардың кейбір ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Басқұр киіз үйдің уығы мен керегесін тұтас шеңбер бойымен ұштастырып
байланыстыруға арналған сәндік қолөнер бұйымына жатады. Ол ені 30-50 см
аралығында болатын, көбінесе геометриялық оюлармен өрнектелген жолақ бау
болып табылады. Басқұр құрама, күрделі, екі жақты негізде, түкті, орама
сияқты түрлі техникада тоқылған. Солардың кейбіріне тоқталатын болсақ,
құрама техникада тоқылған басқұр ешқандай қоспасыз, тек аппақ жоғары сапалы
жүннен жасалғандығымен сипатталады. Басқұрдың түкті тоқылу техникасындағы
ою-өрнектер түкті кілемнің қайталанатын оюларына ұқсас болып келеді. Түкті
басқұрларды тоқу көп еңбекті талап етеді, сондықтан олар басқа техникамен
жасалған басқұрларға қарағанда қымбат бағаланады.
Басқұрдың ұзындығы киіз үйдің өлшеміне үлкенді, кішілігіне қарай,
мысалы, 4 қанатты, 6 қанатты, 12 қанатты үйдің көлеміне қарай басқұр да
өлшемдері өзгеріп отырады. Басқұрдың өрнектелуінде тарақ, қос мүйіз, айшық,
ала бас, ит құйрық, балта сабы сияқты ою-өрнек түрлері әртүрлі
композициялық шешімде кездесіп отырады.
Басқұр тоқудың орама техникасы күрделі техникаға жатқызылады. Онда
қосымша түрлі-түсті жіптерді ендіру арқылы өрнек шығару қайталанып отырады.
Бұл тәсілде әшекейлі өрнек басқұрдың тығыз оң жағынан ғана түсіп отырады,
ал теріс жағынан өрнектер көрінбей тоқылып отырады. Бұл басқұрдағы өрнектер
жекелей жолақ бойында қисық сызық, үшбұрыш, мүйіз, қошқар мүйіз, түрлі-
түсті төртбұрыш немесе ромб сияқты оюлармен өрнектеліп тоқылады. Ал екі
түсті және екі жақты тоқу техникасында басқұр қызыл және қара түсті
иірілген ақ түстердегі жіптермен тоқылады. Бұл тоқуда киіздің түсін
ерекшелеп алып өрнек құрып, басқұрдың теріс жақ өрнегі мен оң жақ өрнегін
қайталап отыру ерекшеліктері болады.
Енді ши өнеріне тоқталсақ, оның түрлері мен техникасы әлі күнге дейін
қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің гаухарларына жатқызылады.
Шым ши - шиге түрлі-түсті жүнді орау арқылы орындалатын ұлттық сәндік
қолданбалы өнердің көне түрлерінің бірі. Жетісу жеріндегі Бесшатыр
қорғанынан табылған шым ши үлгілері де оысын дәлелдейді. Қазақ әйелдері үш
түрлі өрмек өрген. Біріншісі, өрме ши - шилердің қарапайым тоғысуы,
екіншісі, шабақ ши - көптүсті шилі өрме ши, үшіншісі, шым ши - әшекейлі
өрме ши болып табылады.
Шым шидің өрмесінің материалы ретінде шөлейт және шөлді жерлерде
өсетін шилер және түрлі-түсті қой жүндері қолданылады. Олар белгілі ретпен
өрнекті сурет құра отырып шидің бойында оралып жасалады.
Өрнектеліп тоқылған ши киіз үйдің ең басты сәндеу бөлігін құрайды.
Шилер киіз үйдің сыртынан киіз бен керегені бекіту үшін, ал ішінен киіз
үйдің киіз есігін қоршай бекіту үшін қоданылатын сәндік, тазалық қызметін
атқарады. Апталаған ыстық ауа райында түндік көтерілгенде шиден жасалған
өрмектер ауа жіберіп тұрады және сыртқы ортадан қолқалап тұратындығы
белгілі.
Шеберден жоғары шеберлікті талап ететін шилі өрменің өрнегін салу
асқан тапқырлық пен қиялды қажет етеді. Бұл өрмені жасау техникасы бірнеше
кезеңнен тұрады. Бірінші, шилерді жасалатын өрменің ұзындығы бойынша қатар-
қатар етіп орналастыру керек, сосын алдын-ала таңдалған сурет бойынша
жүндерді орналастыру керек, соңында әрбір шиде оюдың шекарасы белгіленіп,
әрбір оюлардың арасы түрлі-түсті жүнді оюмен жабыстырылады. Шилі өрмедегі
оюлы өрмелерді ұзындығы 1-1,5 метрлік арнайы құрылғыда орындаған. Онда
әрбір ши таяқшасы түрлі-түсті жүнмен белгілі бір шекарада байланысып
отырады. Бұл шиде өрнектің ұлттық композициялық шешімдері әшекейлі
төртбұрыштар мен ромбылар, орталықта креспен бір-біріне байланысқан
көпбұрыш т.с.с. техникалар қолданылады. Қазақ халқы ұлттық сәндік қолөнер
дәстүрлерін өздерінің ұрпақтарына үлгі-өнеге етіп табыстап отырған. Сәндік-
қолданбалы қолөнер кәсібінің құпиясын үлкен еңбектің арқасында танып білуге
болатындығын санаға сіңірген. Ауылдың тәжірибелі салихалы қарттары мен
әжелері және сімер өнер шеберлері жас ұрпақты қолөнер кәсібіне баулып,
түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, мақтап-мадақтау тәсілдерін пайдаланып
тәрбиелеп отырған. Апалар маен әжелер қолөнерлерінің сипаты қызға төсек-
орын беру дәстүріндегі үйге қажетті бұйымдардың көркемдігімен, шебер қолдар
өрнегімен көрініс тапқан, ал ер адамдар шеберлігі, өнері ат әбзелдері, қару-
жарақтарды жасау, әшекейлеу сияқты шығармашылық сі-әрекеттерден көрініс
тапқан. Ер балаларды тәрбиелеуде ең қажетті шығармашылық іс-әрекетердің
дамуына көбінесе олардың егінші, малшы, зергер болуы мен әлеуметтік кәсіпті
үйренуі іскерлігі мен жауапкершілігінен туындаған. Өрнекті текемет, кілем,
алаша, құрақ көрпе т.с.с. бұйымдардың безендірілуі қыздың анасының ғана
емес, ауыл әйелдерінің шеберлігін көрсететіндігі тарихтан белгілі, аналар
қыз балаларды қолөнердің киіз басу, сырмақ сыру, киіз үйдің ішкі-сыртқы
керек жабдықтарын әзірлеу, киім, кілем, алаша, ши, кесте, шілтер тоқу
сияқты шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасауға үйретсе, ер балаларды
зергерлік бұйымдарды әзірлеу, ер-тоқым әбзелдері, құрал-жабдық, сауыт-
сайман жасау сияқты кең тараған сәндік қолөнер түрлеріне үйреткен. Бұлардың
барлығы қолөнер бұйымдарын жасаушыдан жоғары эстетикалық талғам мен
шеберлікті, талғампаздықты, шебер икемділікті талап еткен. Жас ұрпаққа
қолөнер кәсібінің бір саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-
ана өздеріндегі бүкіл жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты.
Сәндік-қолданбалы өнерге баулу барысында қазақ халқы ұл-қызын 13 жасқа
дейін өмірге дайындап, тәжірибелік іскерліктердің негізін игертуге
бағыттаған. Бұл жерде қазақ халқының келешек ұрпаққа, ұлдары мен қыздарына
беретін өмірлік тәрбиесіне, эстетикалық көзқарасының дамуына үлкен мән
беруі тегін еместігі айқындалған. Соның ішінде сәндік қолөнердің мазмұнын
қамтитын ою-өрнектер халқымыздың өзіндік таңбасы мен белгісі болып саналып,
еліміздің бейнелеу өнерінің көнеден келе жатқан мәдениетін анықтайды. Бұл
құндылықтың маңыздылығын жас ұрпақ білуі тиіс.
Қазақ халқы қыз балалар мен ер балаларды сәндік-қолданбалы қолөнерге
баули отырып, олардың әсемдік пен сұлулықты танып білуіне, түсініп
сезінуіне, өмірді өнегелі етуіне, тұрмыс-тіршілік ортасының түрін, бояуын,
мазмұнын қабылдай білуге үйретеді. Ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз беріліп келе
жатқан осы қалыптасқан ержелерге сәйкес, оларға сәндік қолөнер кәсібін,
оның сан-алуан түрлері мен әдіс-тәсілдерін, амал-жолдарын жан-жақты
үйретуге мұқият қараған. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнер шығармалары қазіргі
жас ұрпақтарымызға үлгі-өнеге, ғасырлар бойғы жиналған көркемдік
тәжірибесін дәріптеуші құндылықтар болып табылады.
Қазақтардың мәдениеті дала төсінде үш мың жылға жуық уақыт бойы дамып,
өркендеген көшпенділік дәстүрлердің тікелей мұрагері болып табылады.
Кавказ, Еділ бойы, Оңтүстік Сібір, Орта Азия халықтарының киіз бұйымдарын
зерттеумен шұғылданған зерттеушілердің бірқатары қыпшақ, қазақ
дәстүрлерінің ықпалы басым болғандығын дәлелдеуде және қазақтың кең
даласындағы көшпенділік тұрмыс салты мен өте қатаң климат жағдайында жүнді
көркем түрде өңдеудің ең жоғарғы деңгейі қалыптасқандығын сипаттады. Сәндік-
қолданбалы өнер туындыларында көп қолданылатын қазақ ою-өрнектеріне талдау
жасайтын болсақ, құстұмсық, құсмойын, құс қанаты, қазтабан,
қазмойын, құс құйрық, құс жолы өрнектері аңшылық кәсіпке байланысты
құстардың дене мүшелерін стилизациялаудан пайда болғандығы белгілі. Олар да
мүйіз типіндегі оюлар сияқты ерекше мәнерімен жасалған. Иіліп келген доғал
тармақты мүйіздер, ромб, сызықтардан құралған құс жолы, қазмойын,
құсмойын өрнектері осының делелі. Құстарға байланысты туған өрнектер
сәндік қолөнер бұйымдар түрлерінде, әшекейлерінде жиі кездеседі.
Енді осы жануар немесе мүйіз тектес өрнектердің бірқатарын сипаттап
өтейік. Ою-өрнектердің ішінде құс құйрық, құс жолы ою-өрнегі көбінесе
кестеде, ағаш, сүйек, мүйіз заттарын әшекейлеуде, ши жасауда қолданылады.
Ер-тұрман әбзелдерін жасауда, ер тоқымның күміс қасын жасауда, күміс
кеселерді өңдеуде қолданылады. Зооморфтық ою-өрнектердің ішінде қошқар
мүйіз, қос мүйіз, арқар мүйіз, сынақ мүйіз, қырық мүйіз, марал
мүйіз, өркеш мүйіз, сыңар өкше, шиыршық, сырға, төрт құлақ
сияқты байырғы түрлері жиі қолданысқа түседі. Қошқар мүйіз оюларының
формасы қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйізі тәрізденіп келеді,
кейде шолақ мүйіз тәрізді тағы екі буын тұрады, бұдан қошқардың тұмсық
бейнесін көруге болады. Қырықмүйіз оюлары бірнеше тармақтан тұратын бір-
бірімен қосылған көп мүйізді оюлардан құралады. Қырықмүйіз оюы кейде
шаршы немесе дөңгелек пішінде, кейде бұтақты ағаш тәрізді болып келеді.
Арқармүйіз оюы қошқармүйізге жақын бейнелес ою болып табылады, тек
арқармүйіз шиыршықтануы көп болып келеді.
Сәндік-қоданбалы өнердың дамуы туралы технологиялық құралдар мен
бұйымдар көрнекілігінің сәндік шешімдеріне қарай отырып, киіз басу өнерінің
сәндік-қолданбалы өнердің өзіндік сипаты бар түріне айналғандығын байқаймыз
және киіз өндірісі ежелгі көшпенділер дәуірінде тарихи кезеңдерде өркендеп
дамыды деген қорытынды шығаруға болады.
Қазақстан бейелеу өнерін болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін даярлау
жүйесінде қолданудың кәсіби педагогикалық проблемалары атты еңбегінде
Қ.Е.Ералин болашақ мұғалімдерді ұлттық өнер арқылы педагогикалық қызметке
даярлау мәселелерін айқындады [33].
Көркемсурет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz