Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тәрбиелеудің құқықтық мәселелері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. АТА.АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОРНАЛАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1 Ата.анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алудың
заңдық процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Ата.анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастырудың заңдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 17

2. БАЛА (ҚЫЗ) АСЫРАП АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1 Бала асырап алудың түсінігі мен тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Бала (қыз) асырап алған субъектілерінің құқықтық жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Бала (қыз) асырап алудың құқықтық салдары. Бала (қыз)
асырап алудың шетел элементімен құқықтық реттелуі. ... ... ... ... ... 50
2.4 Бала (қыз) асырап алуды жарамсыз деп тану ... ... ... ... ... ... ... 60

3. БАЛАЛАРҒА ҚОРҒАНШЫЛЫҚ ПЕН ҚАМҚОРШЫЛЫҚ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.1 Қорғаншылық пен қамқоршылық белгілеудің тәртібі ... ... ... ... ..66
3.2Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері ... 71
3.3 Қорғаншылық (қамқоршылық) тағайындалған балалардың
құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
3.4 Қорғаншылық пен қамқоршылықтың тоқтатылуының заңды
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
3.5 Тәрбиелеу, емдеу мекемелеріндегі балаларға қорғаншылық пен қамқоршылық белгілеудің тәртібі. Патронат (пайда болуы, тоқтатылуы, құқықтық салдары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..101
ПРЕЗЕНТАЦИЯЛЫҚ СЛАЙД (салыстырмалы талдау) ... ... ... ..105

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасындағы ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тәрбиелеудің құқықтық мәселелеріне арналады. Диссертация жұмысында негізінен ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтарының қазіргі дамушы елдер соның ішінде Ресей Федерациясындағы осындай өзектіліктің шешілу тұстарымен салыстырылады.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мәселесіне ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тәрбиелеудегі отбасылық құқықтық қарым-қатынастарды саралауға нақты құқықтық, теориялық және тәжірибелік мәні бар ұсыныстар мен автордың өзіндік көзқарастары тұжырымдалған.
Зерттеу нәтижесінде нақты негіздемелер, оларды реттеудің тәртіптері қамтылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1997 жылы қазан айында Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында «Барлық қазақстандықтардың, дамуына және жағдайының толық жақсаруына» бағытталған Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму Стратегиясы ұсынылған «Қазақстан - 2030». Осы ұзақ мерзімді Стратегияның алғашқы бастауларына «Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейін дамуға» бағытталған стратегиялық жоспарлауды, 2001 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілді.
Ал 2010 жылдың 1 ақпанынан бастап Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлауының дамуы 2020 жылға бағытталды. Бұл «Қазақстан - 2030» Стратегиялық жоспарлаудың 2010 мен 2020 жылдарға арналған жоспарлау болды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауында, «Қазақстанның бәсекелестікке қабілетті елу дамыған елдер қатарына қосылуымыздың Стратегиясын» ұсынды [1].
Сондықтан біріншіден, қазіргі нарықтық-экономикалық қатынаста, еліміздің 50 дамыған ел қатарына қосылуына орай, ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында (2010 жылы) біздің ішкі және сыртқы саясатымыз 30 басты бағытқа арналып, жиырма жетінші бағыты кәмелетке толмаған балаларымыздың дұрыс тәрбиеленуіне назар аударуымыз керектігін айтқан. Сол себепті, еліміздегі «Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларымыздың» бөтен шет мемлекеттерімен асырауға алынуына жол беру не бермеуінің негізі себебін ашып дәлелдеп беруіміз қажет.
Екіншіден, Қазақстан Республикасы «Неке және отбасы» Заңының 12-тарауы «Бала асырап алу» тиісті түрде, заңның 16-тарауы «Патронат» бөлімімен ауыстырылуы қажеттігін түсіндіру, себебін анықтап, Қазақстан Республикасының «Отбасы құқығы» негізінен отбасылық қатынастарды қамтуына қарай, оның толық процессуалдық талабының орындалуы үшін «Неке және отбасы» туралы реттеуші заңы - Кодекс қабылдануының қажеттігін жеткізе білгеніміз жөн.
Үшіншіден, «Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды» асырап алу кезінде дамыған елдер мысалында тәжірибелік сыннан өткен «Аккредиттелген агенттіктер» қызметінің елімізде қолға алынып, олардың функциялары заңдастырылуы қажеттігін айтуға тиістіміз.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасы «Неке және отбасы» Заңында реттелмеген қатынас «Суррогат ана» шартының еліміздің «Қазақ» ұлтына, менталитетімізге мүлде сай келмеуінің тұстарын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы тақырып аясында қазақстандық мына ғалымдар жұмыс жасады: Абдуллин З.К., Басин Ю.Г., Диденко А.Г., Базарбаев Б.Б. Сонымен қатар, отбасылық құқықтық аспектісінің дамуының деңгейі мына авторларда кездеседі: Зиманов С.З., Кенжалиев З.Ж., Созакбаев С.У.

1. Созакбаев С. Социально-нормативные содержание обычного права казахов. Алматы: Жеті жарғы, 1989.
2. Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года: Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 24 августа 2009 года // Казахстанская правда.- 2009, 28 августа.
3. Қонақбаева Г. Асырап алған баласынан бас тартпаса екен //Заң газеті, №100 (1722).14 шілде, 2010.
4. Байшолақов А.М. Жеткіншектердің мүддесін қорғау прокурордың басты назарында //Заң және заман, 01.01.2011., №01 (121).
5. Қалдыбекова Р. Әке мен балалар //Заң газеті, №184 (1806), 10 желтоқсан, 2010.
6. Қазақстан Республикасы «Неке және отбасы» туралы Заңы. - Алматы: Заң әдебиеті, 17.12.1998.
7. Антокольская М.В. Семейное право. -М.: Норма-Инфра-М, 2010.
8. Нұрлыбекова Г. Ата-ана жауапкершілігін заңмен күшейткен жөн //Заң газеті, №154 (1776), 19 қазан, 2010.
9. Омар Т. Балаға қамқоршы болуға кім лайық? //Заң газеті, № 184 (1806), 10 желтоқсан, 2010.
10. Садиков В.Н., под ред., З.М. Черниловского. Законы Хаммурапи царя Вавилона. Хрестоматия по Всеобщей истории государства и права: учеб. пособие, – М.: Гардарика, 1998.
11. Кустова В.В. Усыновление в законодательстве стран Западной Европы и России ХІХ века. под ред., З.М. Черниловского.- М.: Гардарика, 1998.
12. Жүсіп Қ. Құлдыққа сату белең алып барады //Заң газеті, №195 (1717), 24 желтоқсан, 2009.
13. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы (қазақ отбасысының кешегісі мен бүгінгісі жайында ғылыми зерттеулер) -Алматы: Қайнар, 1996.
14. Бүркітбайұлы Б. Жетімдер жанарындағы жас //Заң газеті, №64 (1686), 6 мамыр, 2010.
15. Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу Кодексі. -Алматы: Юрист, 13.07.1999.
16. Бұғыбаева Қ. Баланы тіркеу екі айдан кешіктірілмеуі керек //Заң газеті, №138 (1760), 21 қыркүйек, 2010.
17. «Тұлға науқас болған жағдайда бала (қыз) асырап алуға, балаға қорғаншы (қамқоршы), патронаттықты жүзеге асыра алмайтын аурулардың тәзбесін Бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы. 24.06.1999.
18. Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу Кодексі (жалпы бөлім). «Азаматтық талап»- Алматы: Юрист, 2010., (75-б).
19. «Балалар құқығы» туралы Конвенция (Нью-Йорк, 20.11.1989). ҚР Қаулысымен бекітілген 08.06.1994.
20. Қасымбеков Е. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандардың құқықтықтарының қорғалуының мақсаттары //Заң газеті, №132 (1754) қыркүйек 2010, (4-б).
21. Құрманғали А. Өз балаңды шетелге беруге қарсымын //Заң газеті, №9 (1324), 9 қазан, 2010.
22. Қазақстан Республикасы Конституциясы. – Астана: Елорда, 2010.
23. Тарахов В.А. Советское семейное право.- Саратов: Тула, 1963.
24. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 09.09.1999 жылғы Қаулысымен бекітілген «Ата–анасының қамқорынан айырылған балаларды орталықтандырып есепке алуды ұйымдастырудың тәртібі туралы» Ережесі.
25. «Білім алу кезінде мұқтаж адамдарға берілетін әлеуметтік жәрдемнің мөлшері мен қайнар көздері» туралы., 17.05.2000. Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен бекітілген Нұсқауы.
26. Cемейный Кодекс РФ.- М.: Юрист, 08.12.1995.
27. Антокольская М.В. Курс лекций по семейному праву. М.:Юрист, 1995.
28. www.zanmedia.kz. 30.03.2010.
29. Цаплиенко А.М. Практика усыновления в мире: условия, сроки и цены. www.news.podrobnosti.ru.
30. http://www.ombudsman.kz/ Международное усыновление (удочерение), патронат и попечительство. 01.03.2011.
31. Ынтымаков С.А., Карпушкина Т.Д. Отбасы құқығы. Практикум.- Алматы: Заң әдебиеті., 2002.
32. «Балаларды (қыздарды) асырап алуға байланысты істерді қарау кезінде соттардың неке және отбасы туралы заңнамаларды қолдануының кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты Пленумының Қаулысы 22.12.2000.
33. www.zanmedia.kz. 14.01.2011.
34. Романова Л.М. О судебной практике по преминению судами законодательство об усыновлении (удочерению). Гражданское законодательство РК. Выпуск 10.- А.: ТОО «Баспа», 2000.
35. Акшолаков А. Детство – под защитой государства //Заң және заман, №102 (122), 2 ақпан, 2011.
36. Оқушева Г.Т., Жанаділова З.М., Еркінбаева Л.Қ., «Ағылшынша-орысша» заң термин сөздігі.- Алматы: Заң әдебиеті, 2006., (106-б).
37. Нұржанов Е. Бала асырап алу //Заң газеті, 2003, №5, (61, 66-б).
38. Нечаева А.М. Семейное право. Курс лекций., М.: Юрист, 2000.
39. Бошко В.И. Очерки советского семейного права.- Киев, 1952, (стр.,291).
40. http://www.kazpravda.kz/index.php 28.03.2009.
41. www.xabar@ media-2011. Программа «Что наша жизнь?». Ведущий передачи Жан Байжанбаев. Тема: «Смерть трех летнего усыновленного ребенка». Астана, 2011.
42. Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексі. – Алматы: 19.12.2007. (өзгертіліп, толықтырылған), «Еңбек қатынастары субъектілері»., (14-б).
43. Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі (жалпы және ерекше бөлімдері)- Алматы: Юрист- 2001., (309-б).
44. Ресей Федерациясы Федералды Заңы, 24.04.2008., №48-ФЗ «Об опеке и попечительстве».
45. Ресей Федерациясы Федералды Заңы, 16.04.2001., №44-ФЗ «О государственном банке данных о детях, оставшихся без попечения родителей».
46. www.kazakstan@media-2011. «Аялы алақан» телевизиондық бағдарламасы. Алматы, 2011.
47. «Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың мүліктерін тізімдеме жасау» туралы ҚР Үкіметінің 09.09.1999., №1346 Қаулысымен бекітілген Ережесі.
48. Алдамжарова М.О. Прававой статус опекунов и попечителей в РК. //Законность и правовая статистика, №2 (7), 2008. (22 -б).
49. Егембердиев Е.О. Азаматтық іс жүргізу құқығы. -Астана: Фолиант, 2006.
50. Пчелинцева Л.М. О семейном законодательстве субъектов РФ. 1998, №3, (стр.30-37).
51. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңы, 20.12.1991.
52. http://www.zakon.kz. «Положение детей без родительской опеки в РК» 21.08.2010.
53. Ресей Федерациясы Федералды Заңы, 24.06.1998., №124-ФЗ, «Об основных гарантиях прав ребенка РФ».
54. www.egemen.kz. «Органы опеки и попечительства РК» 14.09.2010.
55. Төлеуғалиев Ғ. Азаматтық құқық (жалпы бөлім), Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері.- Алматы: Жеті жарғы, 2001. (93-б).
56. «Қазақстан Республикасы соттар жүйесіндегі кәмелетке толмаған балалардың істері бойынша ювенальды сот 2010-2011ж., тұжырымдамасын жасау» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар №646 Жарлығы 19.08.2008.
57. «Құқықтық жәрдем көрсету мен азаматтық, отбасылық, сондай-ақ, қылмыстық істер бойынша» Қазақстан Республикасы бекіткен Конвенция 03.01.1993.
58. Матвеев Г.К. Советтік отбасы құқығы.- А.: Жазушы,1985.
59. Сергеев А.П., Ю.К.Толстой. Гражданское право. - М.: Проспект, 1998.
60. «Патронат» туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен бекітілген Ереже 09.09.1999.
61. Рясенцев В.А. Советское семейное право. Москва: Юридическая литература, 1982.
62. Шумилов В.М. Правовая система США. (Cемейное право). М.: Автограф, 2006.
63. Шершеневич Г.Ф. Курс гражданского права.- Тула: Автограф, 2001.
64. Кудайбергенов М.Б. Права ребенка в Казахстанском и международном праве. -Алматы: Данекер, 2001.
65. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: «Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы», Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауы //Егемен Қазақстан, 1997.
66. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әлеуметтік әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауы //Егемен Қазақстан. Астана, 6 ақпан, 2008.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

(МАЗМҰНЫ:
ТАҚЫРЫБЫ: АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАН БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Мамандығы 6М030100
Құқық магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ
ОРНАЛАСТЫРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ..13
1.1 Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алудың
заңдық процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2 Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастырудың заңдық тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 17

2. БАЛА (ҚЫЗ) АСЫРАП АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 22
2.1 Бала асырап алудың түсінігі мен тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Бала (қыз) асырап алған субъектілерінің құқықтық
жауапкершілігі ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3 Бала (қыз) асырап алудың құқықтық салдары. Бала (қыз)
асырап алудың шетел элементімен құқықтық реттелуі. ... ... ... ... ... 50
2.4 Бала (қыз) асырап алуды жарамсыз деп тану ... ... ... ... ... ... ... 60

3. БАЛАЛАРҒА ҚОРҒАНШЫЛЫҚ ПЕН ҚАМҚОРШЫЛЫҚ
ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Қорғаншылық пен қамқоршылық белгілеудің тәртібі ... ... ... ... ..66
3.2Қорғаншылар мен қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері ... 71
3.3 Қорғаншылық (қамқоршылық) тағайындалған балалардың

құқықтары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...74
3.4 Қорғаншылық пен қамқоршылықтың тоқтатылуының заңды

сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 77
3.5 Тәрбиелеу, емдеу мекемелеріндегі балаларға қорғаншылық пен
қамқоршылық белгілеудің тәртібі. Патронат (пайда болуы, тоқтатылуы,
құқықтық салдары) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ..101
ПРЕЗЕНТАЦИЯЛЫҚ СЛАЙД (салыстырмалы талдау) ... ... ... ..105

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеу жұмысы Қазақстан
Республикасындағы ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды
тәрбиелеудің құқықтық мәселелеріне арналады. Диссертация жұмысында
негізінен ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтарының
қазіргі дамушы елдер соның ішінде Ресей Федерациясындағы осындай
өзектіліктің шешілу тұстарымен салыстырылады.
Диссертациялық жұмыстың негізгі мәселесіне ата-анасының қамқорлығынан
айырылған балаларды тәрбиелеудегі отбасылық құқықтық қарым-қатынастарды
саралауға нақты құқықтық, теориялық және тәжірибелік мәні бар ұсыныстар мен
автордың өзіндік көзқарастары тұжырымдалған.
Зерттеу нәтижесінде нақты негіздемелер, оларды реттеудің
тәртіптері қамтылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 1997 жылы қазан айында
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында Барлық
қазақстандықтардың, дамуына және жағдайының толық жақсаруына бағытталған
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму Стратегиясы ұсынылған
Қазақстан - 2030. Осы ұзақ мерзімді Стратегияның алғашқы бастауларына
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейін дамуға бағытталған
стратегиялық жоспарлауды, 2001 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығымен бекітілді.
Ал 2010 жылдың 1 ақпанынан бастап Қазақстан Республикасының
Стратегиялық жоспарлауының дамуы 2020 жылға бағытталды. Бұл Қазақстан -
2030 Стратегиялық жоспарлаудың 2010 мен 2020 жылдарға арналған жоспарлау
болды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2006
жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауында, Қазақстанның
бәсекелестікке қабілетті елу дамыған елдер қатарына қосылуымыздың
Стратегиясын ұсынды [1].
Сондықтан біріншіден, қазіргі нарықтық-экономикалық қатынаста,
еліміздің 50 дамыған ел қатарына қосылуына орай, ҚР Президентінің Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына арнаған Жолдауында (2010
жылы) біздің ішкі және сыртқы саясатымыз 30 басты бағытқа арналып, жиырма
жетінші бағыты кәмелетке толмаған балаларымыздың дұрыс тәрбиеленуіне назар
аударуымыз керектігін айтқан. Сол себепті, еліміздегі Ата-анасының
қамқорлығынан айырылған балаларымыздың бөтен шет мемлекеттерімен асырауға
алынуына жол беру не бермеуінің негізі себебін ашып дәлелдеп беруіміз
қажет.
Екіншіден, Қазақстан Республикасы Неке және отбасы Заңының 12-тарауы
Бала асырап алу тиісті түрде, заңның 16-тарауы Патронат бөлімімен
ауыстырылуы қажеттігін түсіндіру, себебін анықтап, Қазақстан
Республикасының Отбасы құқығы негізінен отбасылық қатынастарды қамтуына
қарай, оның толық процессуалдық талабының орындалуы үшін Неке және отбасы
туралы реттеуші заңы - Кодекс қабылдануының қажеттігін жеткізе білгеніміз
жөн.
Үшіншіден, Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды асырап алу
кезінде дамыған елдер мысалында тәжірибелік сыннан өткен Аккредиттелген
агенттіктер қызметінің елімізде қолға алынып, олардың функциялары
заңдастырылуы қажеттігін айтуға тиістіміз.
Төртіншіден, Қазақстан Республикасы Неке және отбасы Заңында
реттелмеген қатынас Суррогат ана шартының еліміздің Қазақ ұлтына,
менталитетімізге мүлде сай келмеуінің тұстарын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Осы тақырып аясында қазақстандық мына
ғалымдар жұмыс жасады: Абдуллин З.К., Басин Ю.Г., Диденко А.Г., Базарбаев
Б.Б. Сонымен қатар, отбасылық құқықтық аспектісінің дамуының деңгейі мына
авторларда кездеседі: Зиманов С.З., Кенжалиев З.Ж., Созакбаев С.У.
Ал, Ресей Федерациясының отбасы құқығының белгілі авторлары:
Антокольская М.В., Анисимов В., Кузнецова Л.М., Нечаева А.М., Пчелинцева
Л.М.
Осы белгілі авторлар еңбектерімен автор, отбасылық құқықтық қарым-
қатынастың кәмелетке толмаған, ата-анасының қамқорлығынан айырылған
балаларға қатысты тиісті құзырлы комиссияның, жетім балаларға қатысты білім
беру мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелердің
(интернат үйлері, еншілес мектеп-интернат, балалар үйі), денсаулық
сақтаудың жергілікті өкілді органдарының және тағы басқаларының баланың
құқықтарына нұқсан келтіретін, тұрмыс жағдайын нашарлататын фактілерді
алдын алу бойынша ұсыныстар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
анықтауда, орналастыруда, оларды асырап алу кезіндегі (шетел азаматтарын
қоса алғанда) тәртібіне тоқталған. Отбасы қатынастарындағы Патронат
түсінігі мен тәртібіне, балаларды патронат тәрбиесіне берудің қазіргі
кездегі маңыздылығына, қорғаншылық пен қамқоршылықтың тағайындалуыдың
негізгі тәртібіне жеке ұсыныстарын беруде. Сондай-ақ бала асырап алудағы
шетел элементінің рөлін түсіндіруде.
Зерттеу объектісі – әр түрлі себептермен ата-анасының қамқорлығынан
айырылған балаларды орналастыру, шет елдік отбасылардың қамқорлығына
алынғандардың жалпы тізімін алып, олардың болашақ тағдырына алаңдау,
жағдайының жақсы екеніне көз жеткізу.
Зерттеудің пәні (заты) ретінде - ата-анасының қамқорлығынан айырылған
балалардың құқықтары мен бостандықтарының отбасылық құқықтық қарым-
қатынастарда реттелуінің заңдық тәртібі. Сонымен бірге, қазіргі кездегі ата-
анасының қамқорлығынан айырылған балаларды анықтау мен орналастырудың
жүйесі. Оларға жауапкершіліктің белгіленуі бойынша, тиісті құзырлы органдар
мен азаматтардың негізгі міндеттері.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсатына,
Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тәрбиелеудің кешенді
зерттелуіне, олардың Қазақстан Республикасындағы отбасылық құқықтық қарым-
қатынастардың толық сақталуына мүмкіндіктер жасалуын міндеттейді.
Тақырыптың өзектілігін талдау үшін келесідей мақсат қойылды:
- кәмелетке толмаған, сондай-ақ, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
жасөспірімдердің құқықтарын қорғау жөніндегі міндеттер жүктелген
ұйымдардың: Қорғаншы және қамқоршы органдарының жалпы құзіретіне тоқталу,
олардың басқа елдермен айырмашылығына талдаулар жасау.
- тақырыптың негізгі өзектілігін ашудағы басымдылықтардың жүйесіне
толық талдау жасау.
- аталған мәселенің өзектілігін шешу бойынша ата-аналық жауаптылықтың
күшейтілуін толық жеткізу.
- Қазақстан Республикасынан баланы (қызды) асырап алушылардың басты
кемшіліктері мен тиімділігінің тұстарын дәлелдеу.
- негізгі реттеуші заңның қабылдануының басты жетістігін қарастыру.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:
- біріншіден, ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды дер
кезінде анықтаудың жалпыға бірдей міндеттілігін түсіндіру;
- екіншіден, ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалардың
анықталуынан кейінгі оларды нақты орналастырудың тәртібін талдау;
- үшіншіден, қазіргі кездегі қорғаншылық және қамқоршылық белгілеудің
туындайтын қиындықтарына тоқталу;
- төртіншіден, баланы (қызды) асырап алудың жетістіктері мен
кемшіліктерін (шетел азаматтарының, агенттіктерінің қатыстырылуының
құқықтық салдарын) жеткізу;
- бесіншіден, ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларға арналған
мемлекеттік мектеп-интернат, балалар үйінің Патронат тәрбиешілерінің
құқықтық жауаптылығына толық тоқталу;
- алтыншыдан, отбасылық құқықтық қарым-қатынастың: Балаларды асырап
алудың, қорғаншылық пен қамқоршылықтың берілуінің, патронат тәрбиешілердің
міндетінің Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы, шетелдік
мемлекеттеріндегі реттелу жолына тоқталу.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негіздері. Аталған
міндеттерді орындау барысында ғылыми зерттеудің танымдық негізі ретінде
материалистік диалектиканың заңдары мен құқықтық реттелуінің әдістері және
негізгі қағидалары пайдаланылған. Зерттеуде сондай-ақ, нақты салыстырмалы
құқықтық, тарихи-құқықтық, формальды логиканың ережелері, статистикалық
әдістемеліктер қолданылады.
Зерттеудің теориялық негіздері. Зерттеу барысында С.Созақбаев,
Х.Арғынбаев, М.Б.Құдайбергенов, С.А.Ынтымақов, Т.Д.Карпушкина,
Ғ.Төлеуғалиев, Л.М.Романова, Е.О.Егембердиев сияқты қазақстандық
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Тақырыптың теориялық негізін толық зерттеуде Ресей Федерациясының
отбасы құқығының белгілі авторлары: М.В.Антокольская, В.А.Тарахов,
В.М.Шумилов, Л.М.Пчелинцева, А.М.Нечаева, В.И.Бошко, В.А.Рясенцев,
В.В.Кустова, В.Н.Садиков және басқалары пайдаланылды.
Зерттеудің нормативтік базасына Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасы Неке және отбасы Заңы, Ювенальды
сот істерінің сараптамалары, Азаматтық заң актілері, Президент Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, Халықаралық нормативтік
құжаттар, сонымен бірге, бұрынғы Кеңестер Одағы мен Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы мемлекеттерінің нормативтік-құқықтық актілері, ғылыми құқықтық
журналдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының ресми басылымдары және
көрсетілімдерінен алынған мәліметтер, Ресей Федерациясының Отбасы құқығы,
Неке және отбасы туралы Кодексі, шетел мемлекеттерінің салыстырмалы
сараптамалық нормативтік базасын құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация жұмысын зертеудегі ғылыми
жаңалығына, автордың тақырыпты терең ашудағы берілген тәжірибелік
ұсыныстары мен жеке талдаулары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы нақты келесідей элементтерден тұрады:
- Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды анықтаудың,
орналастырудың тәртібіне автордың бұрынғы және қазіргі кездегі құқықтық
мәселесіне кезеңмен талдау беруі;
- тақырыптың өзектілін жеткізуде отбасылық құқықтық қарым-
қатынастардың жаңа әрі жоғарғы заңдық құзіреттігіне ие заңның, Неке және
отбасы Кодексінің құрылымына талдау жасаған;
- бала асырап алудың мәселесі бойынша, әсіресе еліміздегі шетелдіктерге
қызмет етуші Агенттіктердің заң органдары тарапынан тиісті атқарушы
органға бағыныстылығын рәсімдеудің кейбір тұжырымдарын ұсынуы;
- автордың Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Үздіксіз білім алу жүйесін құруға арналған 2011 жылғы халыққа жолдауына
сәйкес, Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларға байланысты
берілетін жоғары білім алу гранттарына бірқатар талдау жасаған;
- әрекет етуші Неке және отбасы Заңының нақты баптарына өзгеріс
енгізу қажеттігін атап өткен.

Зерттеудің қорғауға ұсынылатын ғылыми негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары:

Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды тәрбиелеудің құқықтық
мәселелері бойынша алдымен:
1. Жоғарғы заңдық күші бар, отбасылық қатынастарды, балаларды асырап
алу тұрғысында реттеуші негізгі Заңды қажет етеді. Бұл орайда Неке және
отбасы Заңы қосымша ретінде қатыстырылып, басты реттеуші Неке және
отбасы Кодексін қабылдауымыз қажеттігі;
2. Қоғамымыздағы Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды,
Тастанды балалар статусынан бөлектеп қарасытыруымыз қажет. Яғни,
Тастанды балалар белгілі мемлекеттік жәрдемақылар түрі мен жеңілдіктерге
Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалардан кем емес дәрежеде
қамтылуын қамтамасыз етуіміз қажет;
3. Балалардың өлу оқиғаларының орын алуы асырап алушылардың
психологиялық деңгейінің төмендігінен деген пікір жиі айтылады.
Сондықтан бала асырап алуға үміткерлердің бәрі психологиялық тексеруден
және баланы отбасыға тәрбиеге алу жөніндегі арнайы дайындықтан өтуге
тиіс. Ал Қазақстан Республикасының жетім балаларының құқықтарын қорғау
үшін, бала асырап алу қызметімен айналысатын Халықаралық агенттіктерді
балалардың жаңа отбасыларда қалай тұрып жатқаны жайлы есеп беріп
отыруға міндеттеу қажет болып отыр. Сонда әуелі әке-шешесі бар балалар
екінші рет тастандыға айналмай, сұрауы болғасын, қадір-қасиетін де жоймас.
Бұл үшін Қазақстан, Балаларды қорғау және халықаралық асырап алуға қатысты
ынтымақтастық жөніндегі Гаага Конвенциясына қосылуға тиіс;
4. Тағы бір атап өтетін жайт, шетелдіктер көбіне орталық жүйкесі
зақымдалған және басқа да аурулары бар балаларды асырап алады. Ал, шет
мемлекеттерде жүргізілген медициналық тексеру нәтижесінде олардың
дені сау екендігі анықталған жағдайлар да бар. Заң бойынша шетелдік
азаматтардың асырауына берілген балаларға Қазақстанның шетелдегі
дипломатиялық өкілдіктері бақылау жасап отырады. Бақылау нәтижесінде
асырауға берілген балалардың саны туралы мәліметтердің әртүрлі болатындығы
мәлім болып отыр. Адам құқықтары жөніндегі өкілдерді алаңдатып отырған да
осы мәселе. Бұның бірден-бір себебі бала асырап алғысы келетін адамдарға
жетім балаларды тауып беру және асырап алуды заңдастыру бойынша делдал
болып табылатын әртүрлі халықаралық ұйымдардың қызметі деп айтылады.
Баланы асырап алғаннан кейін жаңа ата-ана не делдалдар оларды консулдық
есепке қоймайтын жәйттер де кездеседі;
5. Бала (қыз) асырап алуға байланысты рұқсат беруге, ҚР Үкіметі
тарапынан жекелеген жеңіл түрдегі аурулар тізімінің толықтырылуы қажет деп
санаймын. Себебі, еліміздегі туберкулезге қарсы неше түрлі нана
технологиясындағы егу шаралары жүргізіліп жатыр. Соларға байланысты,
туберкулез ауруының екінші қайталанбайтын сатысында, азаматтардың балалар
асырап алу құқығына ие болуы қажеттігін заңдастыру. Сол сияқты, басқа да
бірқатар аурулар қатарын қайта қарастыру қажеттігі туындайды;
6. Бақылап, қадағалаушы органның құзіретіне, ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балалардың мұрагерлікпен, не өсиетпен қалдырылған
мүлкіне де бақылау міндетін қоса атқаруы керек. Ол болған жағдайда, олардың
бақылау аясы күшейтілген түрде жүргізілуі тиіс. Себебі, көптеген
жағдайларда ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың материалдық,
өзіне тиесілі мүліктен айырылуы салдарларынан жеке мүліктік құқықтары
бұзылып жатыр;
7. ҚР Неке және отбасы Заңының 80-бабы, 2-тармағының 3-тармақшасына
сәйкес, сот арқылы ата-аналық құқықтан айырылғандар, кейіннен бала (қыз)
асырап алуына жол берілмейтіні аталған. Сондықтан осы мәселе төңірегінде
біздің жеке ұсынысымыз тиісті бейтарап үшінші тарап ретінде мемлекеттік
атқарушы органның құзырына осындай ата-аналық құқықтарынан айырылған не
шектелген азаматтардың біріңғай базасының ашылуына құзырлы болуы тиіс;
8. ҚР АІЖК-нің 317-5-бабына сәйкес АХАЖ органына заңды күшіне енген
шешімнің толық нұсқасы жіберіледі деп көрсетілген. Бұл жерде кодекстің күші
заңнан басым түседі, бірақ АХАЖ органына шешімнің толық нұсқасы жіберілген
кезде баланы (қызды) асырап алу құпиясы бұзылады. Осыған орай, АХАЖ
бөліміне шешімнен үзіндіні ғана жіберген дұрыс деп санаймын;
9. Бала (қыз) асырап алудың жолдарына, біз отбасы заңдылығына түбегейлі
өзгерістер енгізуіміз қажет. Ол дегеніміз Асырап алынғандар мен отбасылық
қарым-қатынастарды, Туыстық жолмен асырап алынғандар қатарындағы санатына
ұқсас етуіміз қажет;
10. ҚР отбасы заңында бала (қыз) асырап алу кезінде жас ерекшеліктеріне
өзгерістер мен толықтырулар енгізетін болсақ, онда біздің де
жасөспірімдеріміздің психологиялық жағынан дұрыс дамуына жол ашылары
сөзсіз.
Диссертацияның сыннан өтуі (апробация). Жұмыстың негізгі теориялық
қағидалары мен тәжірибелік ұсыныстары диссертация негізінде жарияланған
мақалаларда зерттеліп, тақырыптың қазіргі кездегі өзекті тұстары қорғау
барысында толық баяндалады. Диссертация тақырыбы бойынша Ата-анасының
қамқорлығынан айырылған балаларды тәрбиелеудің құқықтық аспектісі
(А.Ясауи атындағы ХҚТУ Хабаршысы, №4-5 (72-73), қыркүйек-қазан, 2010 жыл
(240-244 беттер) және Проблемы теории и практики усыновления (удочерения)
в Респулике Казахстан и зарубежных странах (А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Хабаршысы, №1 (74), қаңтар-ақпан, 2011 жыл (327-331-беттер) атты ғылыми
мақалалар баспасөз бетінде жарияланды.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік маңыздылығын жеткізу
барысында, А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасында Отбасы құқығы курсының семинар сабақтарында талдаулар
жасалынды.
Диссертациялық зерттеу бойынша жасалған тұжырымдар автордың
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің заң факультетінің Азаматтық құқық және іс-
жүргізу кафедрасында өтілген оқу-өндірістік іс-тәжірибесі мерзімдерінде,
студенттерімен өткізілген дәрістік және тәжірибелік курстарында іскерлік
ойындарында көрініс тапты.
Жұмыс құрылымы мен көлемі.
Магистрлік диссертация жұмысының мақсаты мен тәртібі оның құрылымын
анықтады. Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, он бір бөлімшеден,
қорытындыдан, слайдтық-презентациядан, пайдаланылған дереккөздер тізімінен
тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.АТА-АНАСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫНАН АЙЫРЫЛҒАН БАЛАЛАРДЫ АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОРНАЛАСТЫРУ

1.1Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алудың заңдық
процедурасы

Деректер мен дәлелдемелерге сүйенетін болсақ, елімізде әр жыл сайын 30
(отыз) мыңдай отбасы ажырасады екен. Соның салдарынан 100 (жүз) мыңның
үстінде бейкүнә сәби тірі жетімдердің қатарына қосылуда.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және орналастыру
Неке және отбасы туралы Заңының 13-тарауында, 100-бабында: Ата-
аналарының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен мүдделерін
қорғау, 101-бабы: Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау
және есепке алу, 102-бабы: Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды
орналастыру құқықтық қатынастарымен реттеледі.
Қазақстан Республикасы Неке және отбасы туралы Заңының 101-бабына
сәйкес Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтау және есепке
алуды білім беру, жалпы білім беру, емдеу және басқа да мекемелердің
лауазымды жауапты тұлғалары және өзге де азаматтар осындай балалар туралы
қорғаншы және қамқоршы органдарға балалардың нақты тұрған жерін хабарлауға
міндетті [6].
Сонымен қатар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар тұратын
тәрбие, емдеу және басқа да мекемелердің басшылары баланы отбасы тәрбиесіне
беру мүмкін екендігі белгілі болған күннен бастап жеті күн мерзім ішінде
бұл туралы мекеменің орналасқан жері бойынша қорғаншы немесе қамқоршы
органына хабарласуға міндетті.
Ал, өз кезегінде қорғаншы және қамқоршы орган осындай мәліметтер алған
күннен бастап үш күн ішінде баланың тұрмыс жағдайына зерттеу жасап, ата-
аналарының немесе оның туыстарының қамқорлығы жоқ екендігі фактісі
анықталған кезде баланы орналастыру туралы мәселе шешілгенге дейін оның
құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Қорғаншы және қамқоршы органы осындай мәліметтер келіп түскен кезден
бастап, бір ай мерзім ішінде баланы орналастыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Егер, баланы отбасы тәрбиесіне беруге мүмкіндік болмаған кезде,
орталықтандырылған есепке алу үшін және кейінгі жағдайында баланы ҚР
аумағында тұрақты тұратын отбасының тәрбиесіне беру үшін ақпаратты
әкімшілік-аумақтық бөліністің білім беру басқармасының органына жібереді.
Осындай балаларды орталықтандырылған есепке алуды ұйымдастыру тәртібін
Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеп отырады.
Кәмелетке толмаған балалардың түрлі себептерге байланысты ата-анасының
қамқорлығынсыз қалуы мүмкін:
1. Ата-анасының баладан бас тартуының;
2. Өзінің ата-аналық жауапкершілігін орындамауының;
3. Ауыр науқастануына немесе ұзақ уақыт бойы ата-анасының баламен бірге
болмауынан;
4. Ата-анасының бас бостандығынан шектелуіне байланысты соттылығы;
5. Ата-аналық құқығынан айырылуы;
6. Ата-анасының қайтыс болуынан;
7. Перзентханадан және сол сияқты заңды мекемелерден балаларын алудан бас
тартуына себеп болып жатады.
Елдегі тұрақсыздықтар, атап айтқанда: Аппакриттердің (ешқандай тұрақты
тұратын, тіркелген жері, азаматтығы жоқ адамдар) салдарынан, жастар
арасында қылмыстың өсуінен, ата-аналардың құқықтары мен міндеттеріне ат
үсті қарауынан, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың тағдыры қатты
алаңдатып отыр. Сонымен бірге, дер кезінде мұндай жағдайдың алдын-алу, ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды қорғау қазіргі кездің өзекті
мәселе болып тұр.
Осы орайда, айта кететін жәйт, Ресей Федерациясы отбасы кодексіне еліміздің
Неке және отбасы туралы Заңы сәйкестендіріліп заңдастырылғанын атап өтуге
болады. Яғни, балалардың ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандығы
расталғаннан кейінгі, оларды орналастыру процедурасының (тәртібінің)
біркелкілігін салыстырмалы түрде айтуға болады. Оған, Ресей Федерациясының
отбасы кодексінде ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың мәліметі
Мемлекеттік банк базасы бойынша, Қорғаншылық және қамқоршылық
Федеральды заңдарымен реттеліп отыратынын атап өту қажет. Осындай балаларды
анықтау және орналастыру қорғаншы және қамқоршы органдарына жүктеледі.
Оларға атқарушы органдарын жатқызамыз. Ал, қорғаншы және қамқоршы
органдарына Ресейдің жергілікті өзін-өзі басқарушы органдары жатады.
Балаларды отбасына орналастырудың принциптеріне, ата-ананың, отбасының
қамқорлығы жатады. Сонымен қатар балаларды орналастыруда, тәрбиелеуде,
оларды асырап алуға беруді жүзеге асырушы тек ғана қорғаншы, қамқоршы
органдары болып табылады. Мұндай іс-әрекеттерді тек қорғаншы, қамқоршы
органдары жүзеге асырады, басқадай құқық қорғау органдарына заңмен жол
берілмейді.
Заңдылықта арнайы әкімшілік процедурасы бойынша ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтаудың, орналастырудың негізгі жолы
қарастырылады. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар арнайы тіркеуге
алынуды талап етеді. Атап айтқанда, Ресей Федерациясындағы ата-анасының
қамқорлығынан айырылған балалардың банк базасын мысалға келтіруімізге
болады. Оның мақсаты - балаға ең қолайлы әрі үлгілі отбасына орналастыру
мақсатына қарай, бала жайында толық мәліметтер жинақталады. Сонымен бірге,
ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыру бірнеше сатылардан
тұрады.
Бірінші сатыда, қорғаншылық және қамқоршылық органдарына ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балалар жөнінде хабардың келіп түсуімен анықталады.
Ресей Федерациясы Отбасы кодексінің 122-бабында (емдеу, жалпы білім беру,
мектепке дейінгі тәрбие беру мекемесіндегі қызметкер мамандардың дер
кезінде хабарласуы) лауазымды қызметкерлердің уақтысында хабарлама жасауын
айтамыз. Көбінесе осындай жағдайда ата-анасының қамқорлығынан мүлдем
айырылғандарды дер кезінде анықтау, орналастыру жүргізіледі. Сонымен бірге,
алдын ала анықтау және медициналық көмек көрсету мекемелерінде
жасөспірімдерге психологиялық жәрдем беру кезінде кездесіп отырады. Айта
кететін жайт қамқоршы және қорғаншы органдарының ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балалар жайында тек мәлімет беруімен шектеліп
отырады. Сондықтан, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды анықтаған
кезде оларды ең алдымен уақытша болса да қауіпсіз жерге орналастыру қажет
деп санаймын.
Ресей Федерациясының қорғаншы және қамқоршы органдарының ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудағы мерзіміне тоқтала кетсек.
Олар да үш күннің ішінде қорғансыз қалған балалар жөнінде хабар алған
сәттен, балаларды уақытша тиісті туыстарына орналастыруды қамтамасыз етеді.
Яғни, осылай орналастыру баланың психологиясына кері әсер етпеуіне оңтайлы
әсер етеді. Егер, туыстары табылмаған немесе жоқ болған жағдайда баланы
балалар үйіне, сол сияқты құзырлы атқарушылық мекемелерге орналастыруды
қамтамасыз етеді.
Тиісті құзырлы мекеменің басшылары, медициналық, әлеуметтік, сол
секілді еншілес мекемелердің қызметкерлері жеті күндік мерзім ішінде
қамқоршы, қорғаншы органдарына ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды
белгілі бір отбасының тәрбиесіне беріп жатқандығын хабарлауы міндетті. Ата-
анасының қарауынсыз қалған балалар жөнінде ең алғашқы мәліметтерді жинақтау
немесе ақпарат беріп отыру, балаларды емдеу, тәрбиелеу мекемелерінің
басшыларына жүктеледі. Олар да тәртіпке сай жүреді, баланың қандай
жағдайларда басқа отбасына берілетіндігі белгілі болады. Мысалы, ата-
анасының қайтыс болуы, баладан бас тартуы не ата-аналық құқықтан айырылуы
және тағы сол сияқты жағдайлар бойынша қарастырамыз. Осындай балалар
жөнінде жеті күн мерзімде қамқоршы, қорғаншы органдарына, тиісті балалар
үйінің басшылары тарапынан баланы басқа отбасының тәрбиесіне берілуі
жөнінде хабар жеткізілуі тиіс. Анықтау шарасына қысқа мерзімнің берілуі,
баланы балалар үйінің басшылары жалған отбасын жасап, өз қызметкерлері
арқылы бала (қыз) асырап алуына тыйым салынуы үшін Ресей заңдары қамтамасыз
етілген. Бұл мәміле балалардың саудасын жасауына байланысты, қарсы қысқа
мерзімді анықтау және орналастыру ретінде беріледі.
Қорғаншы және қамқоршы органның міндеттеріне бір ай мерзім ішінде
қараусыз қалған балаға қолайлы, тұрақты тұрғылықты жерін қамтамасыз етіп
берулері шарт. Егер қамқоршы және қорғаншы органдары аталған бір ай мерзім
ішінде баланы отбасының қамқорлығына орналастыра алмаса, онда ол балалар
үйіне өткізіледі. Осындай әрекеттер балалар мәліметін жинақтайтын
мемлекеттік банк базасына жіберіліп тұрады. Демек, Қазақстан Республикасы
мен Ресей Федерациясы отбасылық заңдары ұқсастықтары (аналогиясы), жоғарыда
аталған көрсеткіштермен реттеледі.
Аймақтық банк операторы ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларға
қамқоршы және қорғаншы органынымен бірлесіп, ата-анасынының қамқорлығынсыз
қалған балаларға Ресей Федерациясынан асырап алуға ниет білдірген
отбасыларының мәліметтерін жинақтайды. Сонымен қатар, бала асырап алу
ниетіндегі Ресей азаматтарын аймақтық регистр (азаматтар жайындағы толық
мағлұмат) орталығынан ақпарат алғаннан кейін ғана рұқсат беру, бермеу
жөнінде сөз болады. Қазіргі кезде аймақтық оператор қызметін Ресей
Федерациясы Ғылым және білім министрлігіне жүктелген.

1.2 Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың
заңдық тәртібі

Статистикалық мәліметтер бойынша бір облыс аумағында қамқоршы және
қорғаншы органдарында 1159 жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалар тәрбиеленіп келуде. Олардың 171-і интернат үйлерінде, оның 97-сі
жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалғанына байланысты, балалар
үйінде. Сондай-ақ, 40-ы қалалық Сәбилер үйінде, 34-і ақыл-есі кем
балаларға арналған интернатта тәрбиеленіп жатыр. Сонымен қатар, 228
патронаттық тәрбиешіге 318 жетім бала беріліп отыр. Осы күйіп тұрған
күрделі мәселені шешу үшін заң талабымен таласқа түсіп, жеңіліс тапқанын
көргенде талай жылдық қазылық тәжірибесі бар заңгерлер арасында түрліше
пікірлер туындауда.
Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды анықтап болған соң,
оларды асырап алуға, отбасына тәрбиеленуге, қорғаншылыққа (қамқоршылыққа)
немесе патронат шарты бойынша, ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде, жетім
балаларға арналған барлық үлгідегі (тәрбие, емдеу және басқа да)
мекемелерге берілуге тиіс.
Баланың мүддесіне сай оны орналастыру кезінде оның этникалық шығу
тегі, белгілі бір дінге және мәдениетке жататындығы, ана тілі, тәрбие мен
білім берудегі сабақтастықты қамтамасыз ету мүмкіндігі ескерілуі мүмкін.
Ата-аналарының қамқорлығынан айырылған балаларды отбасына немесе
мекемеге тәрбиелеуге орналастырғанға дейін балаларға қорғаншылық
(қамқоршылық) міндеттерін атқару қорғаншы және қамқоршы органдарға уақытша
жүктеледі.
Баланың асырап алуда, не орналастыруда білім беру, тәрбиелеу сондай-
ақ, діни, мәдени, этникалық құрылымы, басқа да мән-жәйлары ескеріле отырып,
жүзеге асырылады. Баланы асырап алу кезінде немесе қамқоршылық тағайындау
кезінде 10 жастан асқан, бірақ кәмелетке толмаған баланың келісімінсіз жол
берілмейді.
Мұны мойындауымыз да керек. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларымыздың тағдыры мен келешегі бәрін бірдей алаңдатар ма екен деген
сауал туындайды. Бірақ, еліміздің біртуар азаматтарының өздері де сырт
көзге білдірмей қаншама баласын жетімсіретіп тастап кетіп жатқан жоқ па?
Мұндай жауапсыздыққа бармастан бұрын нені ойлайды десеңізші. Өкініштісі
сол, балаларымыздың ертеңгі болашағымен арпалыста ана байқұстың жалғыз өзі
мойнына алып жатқан жоқ па? Яғни Жалғызілікті ананың (мать одиночка)
барлық ауыртпалықты жалғыз өзі арқалап жүргені де аз емес. Дегенмен, мұндай
жауапсыздық тек бір жақтама болсашы. Айтқымыз келгені - екеуі де балаларын
бір-біріне сілтеп, ортада баланың (қыздың) балалар үйіне бармасына не шара.
Міне, осыдан қоғамымызда Тастанды балалар, Ата-анасының қамқорлығынан
айырылған балалар, Тірі жетімдер деген түсініктер бостан бос айтыла
бермесі анық.
Дәлірек айтқанда, қорғаншы және қамқоршы органдарымен жетім және ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды уақтылы анықтап, оларды
орналастыру, оларды есепке алу жұмыстары өз деңгейінде жүргізілмейді.
Бұл орайда, баршамызға белгілі қадағалаушы орган - Прокуратура
органынан бөлек, атқарушы билікке бағынышты орган тарапынан бақылауға
алынуы қажет деп есептейміз. Бақылап, қадағалаушы органның құзіреті ата-
анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың мұрагерлікпен не өсиетпен
қалдырылған мүлкіне де бақылау міндетін қоса атқаруы керек. Себебі,
көптеген жағдайларда ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың
материалдық, өзіне тиесілі мүліктен айырылуы салдарлары толып жатыр.
Ресей Федерациясы заңдылығында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларды орналастыруды екі сатыға бөліп қарастырады, олар: отбасылық және
отбасылық емес. Отбасылық сатысына: асырап алу, қамқоршылық және
қорғаншылық, патронаттық отбасыларын жатқызамыз. Ал отбасылық емес
сатысына: осындай балаларды ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар үшін
арналған мемлекеттік мекемелерге орналастыру. Ресей Федерациясы отбасылық
заңдылығы және БҰҰ Конвенциясымен баланың негізгі отбасымен бірге өмір сүру
кепілдігі берілген. Сондықтан отбасылық сатысына ата-анасының
қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастыруда басты құндылықтар
қарастырылған. Отбасылық емес сатысына ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балаларды асырап алатын отбасы табылмаған не уақытша болмаған кезінде
беріледі.
Ресей Федерациясы отбасы заңында балаларды отбасына байланысты
орналастырудың өзі екіге бөлініп қарастырылады, олар: уақытша және тұрақты.
Баланы тұрақты орналастыру формасына асырап алу құқығы жатады. Баланы
асырау құқығында қайтарымды және қайтарымсыз болып екіге бөліп
қарастырылады. Асырап алынғандардың басым бөлігі қайтарымсыз формасымен
беріледі. Содай-ақ, асырап алушыларға ата-аналық құқықтардың барлығы
жүктеледі.
Н.Ә. Назарбаевтың Үздіксіз білім алудың қажеттігіне арналған
2011жылғы халыққа жолдауындағы тілектерінің орныдалуына жағдайлар жасалуын
Білім және ғылым Министрлігіне тапсырған.
Аталған жолдаудың Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балалардың
білім гранттарында жоғарғы мамандықтарды иеленуіне Білім және ғылым
Министрлігінің тарапынан оң нәтижелерді атап өтсек.
Оған 2011 жылғы сәуір айында Алматы қаласындағы 13 ЖОО білім грантын
ұтып ал! атты 120 Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларға арнап,
түрлі мамандықтардан 20 жоғарғы білім грантын өткізді. Берілген грантты
ұтып алған бала Алматыдағы кез-келген ЖОО бірінде тегін жоғарғы мамандығын
алуына мүмкіндік туады.
Сондықтан, қазіргі нарықтық экономикалық дәуірдегі басты
құндылықтарымыздың бірі балаларымыздың дұрыс жетіліп білім алуының дәстүрлі
түрдегі жүйесіне бірқатар оң нәтиже беретін өзгерістер енгізу. Соның
ішінде, Ата-анасының қамқорлығынан айырылған балаларды ынталандыру
бойынша жоғарғы білім алу жүйесінде жекелеген жеңілдіктері бар тек
Қазақстан Республикасында ғана емес, сондай-ақ шетелде толық жетілуіне
сәйкес, негізгі жеңілдіктерге қоса қосымша жеңілдіктер берілуі қажет.

2.БАЛА (ҚЫЗ) АСЫРАП АЛУ
2.1 Бала асырап алудың түсінігі мен тәртібі

Бала асырап алудың өзіндік көп жылдық тарихы бар. Ол ежелдегі Римнен,
Грециядан, Африка және Океанияның әулеттерінен бергі келе жатқан дәстүр. Ең
алғаш рет асырап алуды Хаммурапия Заңында, Вавилонның кезеңінде: Егер,
әр бір адам жалғыз қалған жасөспірім баланы (қызды) асырап алатын болса,
онда бұл тәрбиеленуші сотпен қайта алынбайды деп бекіткен [10]. Сонымен,
асырап алудың бастапқыдағы мақсаты баланы отбасының сүйіспеншілігіне бөлеу
емес, тек өздерінің қажеттіліктерінің құралы ретінде пайдаланған.
Сондай-ақ, асырап алудың бірнеше талаптары болды. Алдымен жас
мөлшерінің талабы 50 жастан жоғары болуы тиіс еді. Асырап алушының жас
ерекшелігі 18 жас болуы қажет болды. Көптеген елдерде өздерінің балалары
барларға асырап алуға жол берілмейтін. Бұл аталған талаптар: Италияда,
Швецарияда, Пруссияда әрекет ететін. Тіпті діни шіркеудің қызметкерлеріне
бала (қыз) асырап алуға тыйым салынған болатын. Ал, әйелдерге асырап алуға
мүлде рұқсат берілмеген. Италияда 18 жасқа толған баланы (қызды) ғана
асырап алуға рұқсат берген. Францияның отбасылық заңында 21 жастан кейін
асырап алуға құқық берілген. Австрия мен Италияда өздерінің некесіз туылған
балаларын асырап алуға жол берілмеген. Саксонияда асырап алуды корольдіктің
тікелей рұқсатымен жүзеге асырған.
Хаммурапия заңының ширек бөлігі неке және отбасы тақырыбына
арналған. Яғни, заңның 128-193 баптарын қамтиды. Аталған заңның 194 және
195 баптары да осы салаға арналған [11]. Неке мен отбасы саласы, қылмыс пен
жазаға арналған баптар арқылы мемлекеттің ерекше қамқорлығында болатындығын
байқаймыз.
Ендігі кезде, Қазақстандағы бала (қыз) асырап алу құқығының
қалыптасуының кезеңін қарастырайық.
Қазақ өмірінде бала асырап алу дәстүрі ежелден қалыптасқан дәстүр
болып саналады. Негізінен өз кіндігінен ер баласы жоқ адамдар бала асырап
алуға ниет білдіреді. Өйткені ондай адамды халық Қу бас атандырған.
Адамның тіршілікте жиған-тергені артында мұрагері болмаса, өзі өлгеннен
кейін әркімнің қолында кетеді, оның өзімен бірге түтіні сөніп, шаңырағы
жойылады, тұқымы үзіліп бітеді. Сондықтан да бала үшін шамасы келгендер
бірнеше әйел алатын. Ал, егер де бала табу мүмкін болмаса, сол кезде ғана
асырап алуға бел буатын. Көбінесе ер балаларды асырап алатын.
Дегенмен, қазақтағы мақал: Өзіңнен тумай ұл болмас, сатып алмай құл
болмас деген сияқты асырап алған баланың ұрпағы түбінде өз тегін табады
[12].
Бала асырап алу - бір жағынан, асырап алынушы мен оның ұрпақтарының,
екінші жағынан бала асырап алушы мен оның туыстарының арасында заң бойынша
тегі бір туыстар арасында белгіленетін барлық құқықтық қатынастардың
қалыптасуына қол жеткізеді.
Бала (қыз) асырап алудың алғашқы сатысын талдайтын болсақ, Ш.Уәлиханов
қазақтың бастапқы құқығына баға берген болатын. Ол, бала (қыз) асырап алуды
әулеттік эгзогалиядан (жалғасудан) тұрады деген тұжырым қалыптастырды. Бұл
қандық туыстық бойынша некелесуге тыйым салынудан бастау алғанын көрсетті.
Бала (қыз) асырап алу әртүрлі жүйеден тұрды. Оның бірі әмеңгерлік
институтымен байланысты болды. Яғни, ата-аналарының қамқорынсыз қалған
балаларға туысқандық бойынша асырап алу.
Әмеңгерлік құқықтық қатынасы - қайтыс болған ағасының не інісінің
жұбайы сол ұрпақтан тараған туыс адамына әйелдікке берілуімен
түсіндіріледі. Яғни, әмеңгерліктің басты мақсаты, балаларын жат жұрт
еткізбеу, олардан тараған әулетті жалғастыру болды. Осының арқасында, қазақ
баласын жетім етпей, әйелдерін жесір атандырмаған [13].
Бұл кезең өзіндік құқықтық қатынасымен баяндалады. Осы қатынаста
қайтыс болғанның ағасы не інісі баланың (қыздың) асырап алушысы ретінде,
барлық ата-аналық құқықтарға да иелік еткен. Демек, асырап алушының құқығы
басым болғаны бізге белгілі. Әмеңгерлікті екі туыс адамдарының
қатыстырылуымен жүзеге асырады. Олар куәгерлер ретінде қатыстырылады.
Отбасылық қарым-қатынастарда ата-анасының қамқорлығынсыз қалған
балалардың асырап алынуында туыстарының қамқорлығына және қорғаншылығына
берілуі екі жаққа да ең қолайлысы болып есептеледі.
Ендігі кезде, Қазақстан Республикасы өзін демократиялы, зайырлы,
құқықтық мемлекет ретінде қалыптастырған кезеңдегі бала (қыз) асырап алу
құқығына тоқталсақ.
Қазіргі кезде, ұл (қыз) асырап алу туралы өтініш білдіру негізінде ҚР
АІЖК-нің ерекше іс жүргізу тәртібінің 317-1-бабымен азаматтардың өтініш
беруі арқылы қарастырылады. Яғни, ҚР АІЖК 317-1-бабында: Жасы кәмелетке
толмаған ұл немесе қыз асырап алу (бұдан әрі – бала асырап алу) туралы
өтінішті бала асырап алғысы келетін азаматтар баланың тұрғылықты (жүрген)
жеріндегі аудандық және оған теңестірілген сотқа береді деп белгіленген.
Сол себепті бала (қыз) асырап алу ниетіндегі кез келген азаматтардың
(шетел азаматтарының) бастапқы әрекет сатысына, өздерінің тұрғылықты жері
бойынша сотқа жүгінулері қажет. Яғни, өз өтініштерін жазбаша нысанында
білдіру.
Бала асырап алуға қатысты құқықтық заңнамаларды басшылыққа алғанда,
ең алдыменен 1943 жылы 8 қыркүйекте қабылданған Жоғарғы Кеңес Президиумының
Бала асырап алу туралы Жарлығына сүйенген болатын. Онда балаға (қызға)
асырап алушы өзінің тегін, әкесі ретінде атын бере алатын еді. Ал 1968 жылы
1-қазанда КСРО мен оған қарайтын Одақтас Республикаларда Неке және отбасы
туралы азаматтық заңнамасы негіздері әрекет ете бастады.
Қазақ КСР-да 1969 жылғы 6-тамызда Неке және отбасы туралы Кодекс
қабылданды. Оның 15-тарауында баланы (қызды) асырап алуға тек тұл жетім
балалар емес, сонымен бірге әке-шешсі болса да, олардан тәрбие алмайтын,
қамқорлық көрмейтін сәбилер де жатқызылатындығы көрсетілген болатын.
Ал қазір бала және отбасы құқықтары Конституциялық деңгейде
бекітілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында Неке мен
отбасы, Ана мен әке және Баланың мемлекет қорғауында болатындығы
айтылады.
ҚР Президентінің 2007 жылы 23 тамызында Кәмелетке толмағандардың
істері бойынша мамандандырылған ауданаралық соттар құру туралы Жарлыққа
қол қойғаны белгілі. Қазіргі кезде мұндай соттар Астана мен Алматы
қалаларында жұмыс істейді. Қазіргі дамушы елдер қатарындағы Қазақстанда,
бала (қыз) асырап алуды Ювенальды сот, АІЖК-нің 30-бабына сәйкес жүзеге
асырады. Сонымен бірге, Ювенальды сот кәмелетке толмағандардың істерін де
қарастырады. Атап айтқанда аталған соттың құзіретіне: бала асырап алудың
заңдылығын анықтау, ата-ана құқықтарынан айыру, шектеу, баланың тұрғылықты
жерін анықтау сияқты істерді қарайды. Ал, 2008 жылдың 5 шілдесінде ҚР-ның
Кәмелетке толмағандар істері бойынша мамандандырылған ауданаралық соттар
мәселелері туралы ҚР-ның бірқатар заң актілеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы нормативтік құжат қабылданды. Осының негізінде
мұндай соттар жұмыс істей бастады.
Кәмелетке толмаған, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың
Конституцияда көзделген маңызды құқықтарының бірі - отбасылық құқығы. Кез
келген мемлекетте, кез келген қоғамда ең алғашқы кезекте отбасы мен баланың
өзін-өзі жақсы сезінуіне көңіл бөлінуі тиіс. Бала егер, өзін жақсы сезінсе
– оның отбасы жағдайының түзілуі жөнінде сөз болады. Сондықтан да, бала тек
қамқор бола білген отбасының тәрбиесінде болашақ үлкен өмірге дайын болады
[14].
Баланың тәрбиеленуге құқығы - негізгі жеке құқығы болып табылады. Бұл
құқыққа конституциялық норманың 27-бабында көзделген ата-ананың балаларына
қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу талаптары тек ата-анасына ғана емес,
басқа да азаматтарға, қоғамға қатысты. Өкінішке орай, ата-аналардың
балаларды тәрбиелеуде, оқытуда және тағы басқа конституциялық құқықтарын
жүзеге асыруда немқұрайлы, жауапкершіліксіз қарайтын жайттар жиі кездесіп
жатады. Жасөспірімдер тәрбиесінің жетіспеушілігі, өмір сүру деңгейінің
төмендеуі, қолайсыз және толық емес отбасылар санының өсуі, имандылық
қасиеттерінің жойылуы балаларды көбіне көшеге итеріп, көптеген келеңсіз
жәйттар орын алуда. Сондықтан өзінің ата-аналық міндеттерін дұрыс
орындамау, заңда белгілі ата-аналық құқықтан айыруды, шектеуді көздейді.
Шетелдегі бала (қыз) асырап алуды айтсақ, мәселен, Германия, Австрия
және Францияда бала асырап алудың қатысушыларын мүліктік және мүліктік емес
қатынастар ретінде қарастырған.
Мүліктік емес қатынастағы асырап алу деп - асырап алушы мен баланың
(қыздың) ортақ некелесуінің арқасында туындайтын күрделі құқықтық қатынасты
айтамыз. Германдық заңдылықта мұндай неке жарамсыз деп танылады.
Мүліктік қатынасқа - асырап бағуға, мұрагерліктің ашылуы, мүліктік
басқаруды қамтамасыз етуді көздейтін күрделі құқықтық қатынасты айтамыз.
Аталған құқықтар біржақты және өзара ортақтасқан болуы тиіс.
Қазақстан Республикасында бала (қыз) асырап алуды реттейтін
нормалар:
1.Қазақстан Республикасы Конституциясы, 1995 жыл, 30-тамыз.
2. Неке және отбасы туралы Заң, 1998 жыл, 17-желтоқсан, №321.
3.Мемлекеттік Хатшы - Қазақстан Республикасы Сыртқы Істер Министрінің
Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын шетелдіктерге асырап
алуға берілген балаларды (қыздарды) есепке алу жөніндегі Ережелерді бекіту
туралы 2003 жылғы 11-сәуірдегі №08-131 Бұйрығы. Қазақстан Республикасының
Әділет Министрлігінде 12 мамыр, 2003 жылы №2264 тіркелген.
Қазақстан Республикасының орталық атқарушы және олардың мемлкеттік
органдарының нормативті-құқықтық актілерінің Бюллетені, 2003 жыл, №25-26,
866-бабы.
4.Неке және отбасы туралы заңнаманың бала (қыз) асырап алу істерін
қарастыру кезінде сотта қолданудың кейбір мәселелері туралы. Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының 22 желтоқсан, 2000 жылғы №17 нормативті
қаулысы. (ҚР Жоғарғы Сотының Бюллетені, №1, 2001 ж.), ("Казахстанская
правда", 2001 жылғы 9-қаңтар, №007-008; "Юридическая газета" 2001 жылғы 17-
қаңтар, №2-3).
5.Қазақстан Республикасы Сыртқы Істер Министрінің Қазақстан
Республикасының азаматтары болып табылатын баланы (қызды) асырап алғысы
келетін шетелдіктерді тіркеу туралы Ережелерді бекіту туралы 17 маусым,
1999 жылғы №655 Бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде
15.09.99 ж. №893 тіркелген.
6.ҚР Үкіметінің 24-маусымдағы 1999 жылғы №842 Қаулысы. Баланы
асырауға, қамқорлыққа, потрантқа ала алмайтын аурулар тізімі.
7.1993 жылғы 19-мамырдағы балаларды қорғау және шетелдік асырап
алушылар қарым-ақтынасындағы ынтымақтастық туралы Гаага Конвенциясы.
8.БҰҰ Бас Ассамблеясының 3 желтоқсан, 1986жылғы №4185 резолюциясы.
Балаларды қорғауға және солардың игілігіне қатысты әлеуметтік және
құқықтық принциптері, әсіресе балаларды ұлттық және халықаралық деңгейде
тәрбиелеуге және асырап алуға беру туралы Декларация.
9.Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 21 наурыз,
2001 жылғы №186 Бұйрығы. Баланы (қызды) асырап алуға жататын сәбиге бару
үшін жолдама беру туралы.
10. Баланы (қызды) асырап алу туралы істерді қарастыру кезіндегі неке
және отбасы туралы заңнаманы қарастыру кезіндегі соттар қолданатын кейбір
мәселелер туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 22 желтоқсан, 2000
жылғы №17 нормативті қаулысы.
Бұл орайда, ҚР АІЖК-нің 3172-бабына байланысты өтініштің мазмұны мына
аталғандарды қамтуы тиіс:
1. Бала (қыз) асырап алушылардың (бала асырап алушының) тегі, аты,
әкесінің аты, олардың тұрғылықты жері;
2. Асырауға алынатын баланың тегі, аты, әкесінің аты, туған күні, айы,
жылы, оның тұрғылықты (жүрген) жері, асырап алынатын баланың ата– аналары,
аға-інілері мен апа-қарындастарының бар-жоғы туралы мәліметтер;
3. Бала (қыз) асырап алушылардың (бала асырап алушының) баланы асырап
алу жөніндегі негіздейтін мән-жайлар және осы мән-жайларды растайтын
дәлелдемелер;
4. Баланы асырап алушылар (бала асырап алушы) баланың туу туралы акт
жазбасына тиісті өзерістер енгізгісі келген жағдайда, асырап алынатын
баланың тегін, атын, әкесінің атын, туған күнін (баланы бір жасқа дейінгі
асырап алған жағдайда), асырап алынатын баланың туған жерін өзгерту туралы,
баланың туу (ата-ана) ретінде жазу туралы өтініш көрсетілуге тиіс.
Судьяның өтінішті қабылдап алғаннан кейінгі іс-әрекетін ҚР АІЖК–нің
3173-бабы негізінде: Судья істі сотта қарауға әзірлеу кезінде, асырап
алынатын баланың (қыздың) тұрғылықты (жүрген) жеріндегі қамқоршылық және
қорғаншылық органдарының асырап алудың негізділігі туралы және асырап
алудың баланың мүддесіне сәйкестігі туралы сотқа қорытынды беруге
міндеттейді деп анықталған.
Содан кейін, берілген өтініштерді қарауды ҚР АІЖК-нің 3174-бабының
негізінде былай реттеледі: Баланы (қызды) асырап алу туралы істерді сот
баланы асырап алушылардың, қамқоршы және қорғаншы органдары өкілдерінің,
сондай-ақ прокурордың міндетті түрде қатысуымен қарайды.
Сот баланың асырап алу туралы істерді соттың жабық отырысында қарайды
- деп белгіленген. Осы берілген өтініш бойынша, өтініштерді қарауда тиісті
соттың шешім шығаруы ҚР АІЖК-нің 3175-бабының негізінде мыналар қамтылады:
Баланы (қызды) асырап алу туралы өтінішті қарап, сот өтінішті
қанағаттандыру не оны қанағаттандырмау, толық бас тарту немесе бала (қыз)
асырап алушылардың (бала асырап алушының) өздерін баланың ата-аналары (ата-
анасы) ретінде оның туу туралы акт жазбасына жазу туралы, сондай-ақ баланың
туған күні мен жерін өзгерту туралы өтінішін қанағаттандыру бөлігінде бас
тарту туралы шешім шығарады [15].
Сот қажет болған жағдайларды, іске қатысуға асырап алынатын баланың
ата-аналарын немесе өзге де заңды өкілдерін, оның туысқандарын және басқа
мүдделі адамдарды, сондай-ақ 10 жасқа толған баланың өзін қатыстыруға
құқылы.
Баланы асырап алу туралы өтініш қанағаттандырылған жағдайда, бала
асырап алушылардың (бала асырап алушының) және асырап алынған баланың өзара
құқықтары мен міндеттерін сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап пайда
болады.
Соттың заңды күшіне енген шешімі баланы (қызды) асырап алуды
мемлекеттік тіркеу үшін сот орналасқан жердегі азаматтық хал актілерін жазу
органына, сондай-ақ қорғаншы және қамқоршы органға жіберілетіні
қарастырылады.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 24 маусым 1999 ж. №842
Қаулысымен бала (қыз) асырап алуға болмайтын науқастардың (аурушаңдығына
байланысты) тізімі берілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің бекіткен бала (қыз) асырап алуға
кедергі жасайтын ауру түрлері де бар. Олар ең алдымен венерологиялық, АҚТҚ
(ВИЧ), және ЖҚТБ (СПИД) сияқты ауру түрлеріне сот бала (қыз) асырап алуына
тыйым салады. Сондай-ақ психологиялық аурулардың, маскүнемдікпен,
нашақорлықпен, уытқұмарлықпен науқастанатын азаматтарға да тыйым салынады
[17].
Қазақстан Республикасы Неке және отбасы Заңының 80-бабы, 2-
тармағының 3-тармақшасына сәйкес, сот арқылы ата-аналық құқықтан
айырылғандар, кейіннен бала (қыз) асырап алуына жол берілмейтіні аталған.
Алайда, бұл санаттағы азаматтардың тізімі көрсетілген бірыңғай
электронды базасының жоқытығына байланысты, бала (қыз) асырап алуға арызын
беріп, қайта асырап алу құқығына ие болып отырады. Бұл санаттағы азаматтар
қатарын бұрын- соңды ата-аналық құқықтарынан айырылғанын білуімізге қазіргі
кезде мүмкіндік болмағаны әбден өкінішті. Сондықтан осы мәселе төңірегінде
менің, жеке ұсынысым, тиісті бейтарап үшінші тарап ретінде мемлекеттік
атқарушы органның құзырына осындай ата-аналық құқықтарынан айырылған не
шектелген азаматтардың біріңғай базасының ашылуына құзырлы болуы тиіс.
Содан кейінгі бір мәселе - ерлі-зайыптылардан бала (қыз) асырап алу
туралы өтініш түріндегі арыз түскенде, олардың бірі шетел азаматы болса,
онда олардың біздің шетелдегі елшілікте Қазақстаннан бала (қыз) асырап
алуға ынталы отбасы ретінде тіркелу мүмкіндігі бар не жоқтығы заңнамада
анық көрсетілмеген.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Неке және отбасы заңның 68-бабының
5-тармағына сәйкес, сот ата-ана құқығынан айыру туралы соттың шешімі заңды
күшіне енген күннен бастап 3 күннің ішінде бұл шешімнің көшірмесін баланың
тууын мемлекеттік тіркеу орны бойынша Азаматтық хал актілерін жазу органы
мен Қорғаншы және қамқоршы органға жолдауға міндетті. Алайда ҚР АІЖК-нің
3175-бабына сәйкес, АХАЖ органына заңды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.