«Шет елдер экономикасы» пәнінің ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
1. тақырып. АҚШ экономикасына жалпы сипаттама
2 . тақырып. АҚШ экономикалық жүйесі. Экономикалық саясат
3 . тақырып. АҚШ.тағы банк жүйесі
4 . тақырып. Германия экономикасы туралы жалпы мағлұмат
5 . тақырып. . Германияның экономикалық жүйесі және саясаты, құрылымы
6 . тақырып. Германиядағы қаржы.несие жүйесі
7 .тақырып. Қытай экономикасына шолу
8 . тақырып. Қытай экономикалық жүйесі және саясаты, құрылымы
9 .тақырып. Қытай экономикалық құрылымы және сыртқы саясатының идеологиясы мен механизмі
10 . тақырып..Жапония экономикасы туралы жалпы мағлұмат
11. тақырып. Жапонияның экономикалық жүйесі және саясаты, құрылымы
12. тақырып. Жапониядағы қаржы.несие жүйесі
13 . тақырып.Франция экономикасының жағдайы
2 . тақырып. АҚШ экономикалық жүйесі. Экономикалық саясат
3 . тақырып. АҚШ.тағы банк жүйесі
4 . тақырып. Германия экономикасы туралы жалпы мағлұмат
5 . тақырып. . Германияның экономикалық жүйесі және саясаты, құрылымы
6 . тақырып. Германиядағы қаржы.несие жүйесі
7 .тақырып. Қытай экономикасына шолу
8 . тақырып. Қытай экономикалық жүйесі және саясаты, құрылымы
9 .тақырып. Қытай экономикалық құрылымы және сыртқы саясатының идеологиясы мен механизмі
10 . тақырып..Жапония экономикасы туралы жалпы мағлұмат
11. тақырып. Жапонияның экономикалық жүйесі және саясаты, құрылымы
12. тақырып. Жапониядағы қаржы.несие жүйесі
13 . тақырып.Франция экономикасының жағдайы
“Шетелдер экономикасы” пәні, «Шетелдердің экономикалық саясаты»пәні ,«Әлемдік экономика » пәні бір-бірімен тығыз байланысты. Қазіргі замандағы әлемдік шаруашылықтың интернационализалануы мен ғаламдануы әлемдік экономиканың заңдылықтары мен проблемаларын игеріп білуді талап етеді.Шетелдер экономикасы әлемдік экономиканың не екенін, қазіргі заманғы шетелдердің экономикасының дамуы қандай бағытта дамып келе жатқандығын хабар береді. “Шетелдер экономикасы” пәні экономикалық статистика, табиғатты пайдалану экономикасы , халықаралық экономикалық қатынастар, қаржы және т.б ғылымдармен тығыз байланысты. Бұл пәнде келесі маңызды тақырыптар қарастырылған: әлемдік шаруашылықтың негізгі сипаттамасы және қазіргі даму тенденциясы , даму деңгейлері бойынша елдердің арасындағы айырмашылықтар, әлемдік экономикалық ресурстар және оларды елдер бойынша бөлу ,әлемдік шаруашылықтың негізгі субьектілері мен өзара байланыстары қарастырылған.
Пәннің мақсаты:
“Шетелдер экономикасы” пәнін оқытудың қажеттілігі әлемнің дамыған елдерінің экономикалқ даму бағыттарымен , олардың бюджет , қаржы жүйесін, көптеген маңызды әлеуметтік- экономикалық бағдарламаларын оқып үйрену. Бұл пәнде әлемде дамыған елдер: Солтүүстік Америкадағы АҚШ, Европадағы Германия, Азиядағы Қытай және Жапония және Ұлыбритания, Франция елдері қарастырылған.
Осы пәнді оқыту барысында болашақ маманның алдында келесі негізгі мәселелер қойылады:
- дамыған елдердің экономикасы туралы мәліметтер алу ;
- әлемде өтіп жатқан экономикалық құбылыстар мен прцестермен жанжақты танысып, дамытуды оңтайландыру;
- қазіргі әлемдік шаруашылықтың дамуы қандай бағытта дамып келе жатқандығын қажетті статистикалық мәліметтерді пайдалану арқылы түсіну;
- экономиканың ағымдық жағдайында негізделген болжамдалған үлгілерді жасай білу.
Пәннің мақсаты:
“Шетелдер экономикасы” пәнін оқытудың қажеттілігі әлемнің дамыған елдерінің экономикалқ даму бағыттарымен , олардың бюджет , қаржы жүйесін, көптеген маңызды әлеуметтік- экономикалық бағдарламаларын оқып үйрену. Бұл пәнде әлемде дамыған елдер: Солтүүстік Америкадағы АҚШ, Европадағы Германия, Азиядағы Қытай және Жапония және Ұлыбритания, Франция елдері қарастырылған.
Осы пәнді оқыту барысында болашақ маманның алдында келесі негізгі мәселелер қойылады:
- дамыған елдердің экономикасы туралы мәліметтер алу ;
- әлемде өтіп жатқан экономикалық құбылыстар мен прцестермен жанжақты танысып, дамытуды оңтайландыру;
- қазіргі әлемдік шаруашылықтың дамуы қандай бағытта дамып келе жатқандығын қажетті статистикалық мәліметтерді пайдалану арқылы түсіну;
- экономиканың ағымдық жағдайында негізделген болжамдалған үлгілерді жасай білу.
Негізгі әдебиеттер:
1. Мировая экономика зарубежный стран №7 2000
2. Экономическая история зарубежных стран В.И. Голубовича .- Минск, 2003
3. История мировой экономики М., 2000 Маркова А.К
4. Экономическая история зарубежных стран. Тимошина Т.М -М., 2000
5. Экономическое развития совремменной Японий. Денги икредит-1998, №10
6. Мировая экономика имеждународные отношение Монтьева Е, 1998 №9
7. Шет мемлекет салықтары. Ермекбаев Б.Ж., А-2004
8. Экономика зарубежных стран . А-2007
9. Япония сегодня «Экономика »
10. www.japantoday.ru
11. Назарбаев.Н. “Ғасырлар тоғысында” Алматы: Өнер, 1996 ж. 243-245 беттер
12. Қ.Тоқаев “Қазақстан Республикасының дипломатиясы”. Алматы 2002 жыл 166-170 беттер.
13. И.С.Цимицов. Управление по-японски за пределами Японии. Мировая экономика и международны отношении. 1991 г.,№8.
1. Мировая экономика зарубежный стран №7 2000
2. Экономическая история зарубежных стран В.И. Голубовича .- Минск, 2003
3. История мировой экономики М., 2000 Маркова А.К
4. Экономическая история зарубежных стран. Тимошина Т.М -М., 2000
5. Экономическое развития совремменной Японий. Денги икредит-1998, №10
6. Мировая экономика имеждународные отношение Монтьева Е, 1998 №9
7. Шет мемлекет салықтары. Ермекбаев Б.Ж., А-2004
8. Экономика зарубежных стран . А-2007
9. Япония сегодня «Экономика »
10. www.japantoday.ru
11. Назарбаев.Н. “Ғасырлар тоғысында” Алматы: Өнер, 1996 ж. 243-245 беттер
12. Қ.Тоқаев “Қазақстан Республикасының дипломатиясы”. Алматы 2002 жыл 166-170 беттер.
13. И.С.Цимицов. Управление по-японски за пределами Японии. Мировая экономика и международны отношении. 1991 г.,№8.
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Экономика кафедрасы
“Бекітемін”
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президент, профессор
________________С.Қ.Тұртабаев
____ _________________ 2011 ж.
Шет елдер экономикасы пәнінің
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Дайындық бағыты: - 050506-Құқық және экономика негіздері
Оқу формасы: күндізгі
Курсы: ІV VІII
барлығы
Кредит саны: ____2_____ _____2____
Сағат саны ____ 135 __ ___ 135___
Лекция: ____30____ ____30__
Практикалық __________ __________
Семинар: ____15____ ____15____
Лабораториялық __________ __________
СОӨЖ: ____45____ ____45___
СӨЖ: ____45___ ___ _45____
Аралық бақылау (АБ) _____2____ ____2_____
Қорытынды бақылау: _емтихан _ __________
Құрастырғандар: Маханбетова Ұ. Р – э.ғ.к., аға оқытушы
Тореева Л.А - магистр-оқытушы
Мекен жайы, тел: 872533-6-36-361153
ХҚТУ Ректорат. Экономика факультеті
Кафедрадағы жұмыс уақыты: 9:00с. -17:00с.
.
Түркістан 2011
Оқу-әдістемелік кешен Экономика факультетінің Экономика кафедрасының
профессор - оқытушыларының кеңестері мен Шет елдер экономикасы пәні
бойынша оқулықтар мен әдебиеттер негізінде дайындалған.
Оқу-әдістемелік кешен кафедраның
Хаттама №__ ____2011ж. мәжілісінде қаралды
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., аға оқытушы _________ Г.Ж. Әзіретбергенова
Факультетінің Оқу–әдістемелік кеңесінің мәжілісінде бекітілді
Хаттама № __ ____.2011ж.
Оқу–әдістемелік кеңестің төрайымы ________ э.ғ.к., доцент Н.Т. Батырова
1. КІРІСПЕ
Пәннің жалпы сипаттамасы:
“Шетелдер экономикасы” пәні, Шетелдердің экономикалық саясатыпәні
,Әлемдік экономика пәні бір-бірімен тығыз байланысты. Қазіргі замандағы
әлемдік шаруашылықтың интернационализалануы мен ғаламдануы әлемдік
экономиканың заңдылықтары мен проблемаларын игеріп білуді талап
етеді.Шетелдер экономикасы әлемдік экономиканың не екенін, қазіргі заманғы
шетелдердің экономикасының дамуы қандай бағытта дамып келе жатқандығын
хабар береді. “Шетелдер экономикасы” пәні экономикалық статистика,
табиғатты пайдалану экономикасы , халықаралық экономикалық қатынастар,
қаржы және т.б ғылымдармен тығыз байланысты. Бұл пәнде келесі маңызды
тақырыптар қарастырылған: әлемдік шаруашылықтың негізгі сипаттамасы және
қазіргі даму тенденциясы , даму деңгейлері бойынша елдердің арасындағы
айырмашылықтар, әлемдік экономикалық ресурстар және оларды елдер бойынша
бөлу ,әлемдік шаруашылықтың негізгі субьектілері мен өзара байланыстары
қарастырылған.
Пәннің мақсаты:
“Шетелдер экономикасы” пәнін оқытудың қажеттілігі әлемнің дамыған елдерінің
экономикалқ даму бағыттарымен , олардың бюджет , қаржы жүйесін, көптеген
маңызды әлеуметтік- экономикалық бағдарламаларын оқып үйрену. Бұл пәнде
әлемде дамыған елдер: Солтүүстік Америкадағы АҚШ, Европадағы Германия,
Азиядағы Қытай және Жапония және Ұлыбритания, Франция елдері қарастырылған.
Осы пәнді оқыту барысында болашақ маманның алдында келесі негізгі мәселелер
қойылады:
- дамыған елдердің экономикасы туралы мәліметтер алу ;
- әлемде өтіп жатқан экономикалық құбылыстар мен прцестермен жанжақты
танысып, дамытуды оңтайландыру;
- қазіргі әлемдік шаруашылықтың дамуы қандай бағытта дамып келе
жатқандығын қажетті статистикалық мәліметтерді пайдалану арқылы түсіну;
- экономиканың ағымдық жағдайында негізделген болжамдалған үлгілерді жасай
білу.
Переквизиттер:
Экономикалық саясат
Шетел фирмасының экономикасы
Постреквизиттер
Халықаралық экономикалық қатынастар
Әлемдік экономика
2. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
АптаСеместр мен сабақ түріне бөлінген сағат КурсЖалпы Соңғы
Сем. саны жобасағат бақылау
түрі
Лек. Сем. Практ.са
бақ
Лекциясеминар
1 АҚШ экономикасына жалпы сипаттама 2 1 3 3
2 АҚШ экономикалық жүйесі. 2 1 3 3
Экономикалық саясат.
3 АҚШ-бюджет салық жүйесі 2 1 3 3
4 Германия экономикасы туралы жалпы 2 1 3 3
мағлұмат.
5 Германияның экономикалық жүйесі 2 1 3 3
және саясаты, құрылымы
6 Германиядағы қаржы-несие жүйесі 2 1 3 3
7 Қытай экономикасына шолу 2 1 3 3
8 Қытай экономикалық жүйесі және 2 1 3 3
саясаты, құрылымы .
9 Қытай экономикалық құрылымы. 2 1 3 3
10 Жапония экономикасы туралы жалпы 2 1 3 3
мағлұмат.
11 Жапонияның экономикалық жүйесі және 2 1 3 3
саясаты, құрылымы
12 Жапониядағы қаржы-несие жүйесі 2 1 3 3
13 Франция экономикасының жағдайы 2 1 3 3
14 Ұлыбританияның экономикасы туралы 2 1 3 3
жалпы мағлұмат.
15 Ресейдің негізгі әлеуметтік- 2 1 3 3
экономикалық көрсеткіштері.
Барлығы 30 15 45 45
4. Лекция сабағының күнтізбелік-тақырыптық жоспары
өткізТақырыптың атауы реті ЛеСемСӨЖ тақырыптары
ілеті кцина
н ияр
аптас сасағ
ы ғ..
1. АҚШ экономикасына жалпы 2 1 СӨЖ.1 АҚШ экономикасы туралы
сипаттама жалпы мағлұмат.
АҚШ туралы жалпы мағлұмат. АҚШ экономикасы сала бойынша
АҚШ-тың шаруашылығы және құрылымы
экономиалық аудандары Өндіруші өнеркәсібі.
АҚШ өнеркәсібі Өңдеуші өнеркәсібі
2 АҚШ экономикалық жүйесі. 2 1 СӨЖ. .АҚШ экономикалық
Экономикалық саясат. жүйесі.
АҚШ экономикасының тарихи Экономикалық саясат.
кезеңдері АҚШ-тағы меншік жүйесі
Ел дамуының экономикалық және Меншіктің түрлері
саяси моделі
Өндірісті ұйымдастыру
формалары.
3. 3. АҚШ-тағы банк жүйесі 2 1 СӨЖ.АҚШ ақша жүйесі
АҚШ-тағы банк жүйесінің Федералдық резервтік жүйе.
қалыптасу кезеңдері АҚШ қаржылық институттары
АҚШ –тағы федералдық АҚШ-тағы бюджет салық жүйесі
резервтік жүйе
АҚШ-тағы салық жүйесі
4. 4.Германия экономикасы туралы2 1 СӨЖ.. Германия экономикасы
жалпы мағлұмат. туралы жалпы мағлұмат
1.Германия экономикасы туралы Германияның географиялық
жалпы мағлұмат. орналасуы және халқы
2. Германия шаруашылығы және Германияның федералды
экономиалық негізгі салалары жерлері
3. Германияның өндіруші және Германияның табиғи-ресурстық
өңдеуші өнеркәсібі потенциалы
5. 5. Германияның экономикалық 2 1 СӨЖ. Германиянының табиғи
жүйесі және саясаты, құрылымы ресурстық потенциалы.
Германияның экономикалық Германияның ресурстармен
жүйесі қамтамасыз етілуі.
Сала бойынша экономикалық Германияның энергетикалық
құрылымы саясаты.
Әлеуметік және нарықтық Германияның шағын және орта
экономикалық күрделілігі кәсіпорындары .
6 6. Германиядағы қаржы-несие 2 1 СӨЖ .Әлемдік экономикадағы
жүйесі Германияның орны мен рөлі.
Банк жүйесі Әлемдік экономикадағы және
Несие инстуттары Евроодақтағы Германияның .
Қаржы нарықтары Шетелдермен Германмяның
қарым қатынасы.
Қазақстан мен Германияның
сыртқы экономикалық
байланыстары
7 7. Қытай экономикасына шолу2 1 СӨЖ. Қытай экономикасы
1. Қытай туралы жалпы туралы мағлұмат.
мағлұмат. Қытай экономикасының табиғи
2. Қытай шаруашылығы және ресурстық потенциалы.
экономиалық аудандары Қытайдың ресурстармен
3. Қытай өнеркәсібі қамтамасыз елтілуі.
4. Ауылшаруашылығы
8 8. Қытай экономикалық жүйесі 2 1 СӨЖ. Қытай экономикалық
және саясаты, құрылымы. жүйесі және саясаты,
Ел дамуының экономикалық және құрылымы
саяси моделі Қытайдағы қаржы-несие
Өндірісті ұйымдастыру жүйесі
формалары Банк жүйесі
Қытайдағы қаржы-несие жүйесі Несие инстуттары
9. 9. Қытай экономикалық 2 1 СӨЖ.Қытай экономикасы
құрылымы. өнеркәсібінің дамыған
Қытай өнеркәсібі салалары.
Қытай ауылшаруашылығы ҚХР ауылшаруашылығының
Қытайдың сыртқы экономикалық дамуы.
қарым-қатынастыры. Әлемдік экономикадағы
Қытайдың алатын орны.
Қазақстан мен Қытай
арасындағы саудалық қарым
қатынастар
10. 10.Жапония экономикасы 2 1
туралы жалпы мағлұмат. СӨЖ. Жапон экономикасы.
Жапония экономикасы туралы Жапон экономикасының табиғи
жалпы мағлұмат. ресурстық потенциалы.
Жапония шаруашылығы және Жапон экономикалық жүйесі.
экономикасының негізгі Жапон экономикасының даму
салалары кезеңдері.
Жапонияның өндіруші және Жапон экономикасындағы
өңдеуші өнеркәсібі мемлекеттің рөлі
Қазіргі жапондық
экономиканың қалыптасу
кезеңдері.
11. 11. Жапонияның экономикалық 2 1 СӨЖ . Жапон экономикасының
жүйесі және саясаты, құрылымы құрылымы.
Жапон экономикасының даму Жапон экономикасының
кезеңдері құрылымының ерекшеліктері.
Экономикалық жүйенің жапондық Өндіруші өнеркәсіп.
үлгісі Өңдеуші өнеркәсіп.
Жапон экономикасындағы Жапония ауылшаруашылығы.
мемлекеттің рөлі Жапон экономикасының қызмет
көрсету сферасы.
12. 12.Жапониядағы қаржы-несие 2 1 СӨЖ.Жапониядағы қаржы несие
жүйесі жүйесі
Жапониядағы қаржы несие Жапониядағы ақша жүйесі.
жүйесі Токио әлемдік қаржылық
Жапониядағы ақша жүйесі. орталық .
Токио әлемдік қаржылық Әлемдік экономикадағы
орталық Жапонияның алатын орны
Қазіргі жапондық
экономиканың қалыптасу
кезеңдері
13. 13.Франция экономикасының 2 СӨЖ.Францияның жалпы
жағдайы экономикалық жағдайы.
1.Жапония экономикасы туралы Францияның мемлекттік
жалпы мағлұмат. бюджеті.
2. Жапония шаруашылығы және Францияның салық жүйесіне
экономикасының негізгі сипаттама.
салалары
3. Жапонияның өндіруші және
өңдеуші өнеркәсібі
14. 14.Ұлыбританияның экономикасы2 1 СӨЖ.Ұлыбритания
туралы жалпы мағлұмат. экономикасына жалпы
1. Ұлыбритания экономикасы сипаттама.
туралы жалпы мағлұмат. Ұлыбританияның мемлекеттік
2. Ұлыбритания шаруашылығы бюджет құрылымы.
және экономикасының негізгі Ұлыбританияның салық жүйесі.
салалары
3. Ұлыбритания өндіруші және
өңдеуші өнеркәсібі
15. 15.Ресейдің негізгі 2 1 СӨЖ.Ресейдің негізгі
әлеуметтік- экономикалық әлеуметтік экономикалық
көрсеткіштері. көрсеткіштері.
1. Ресей экономикасы туралы Ресейдің мемлекеттік бюджет
жалпы мағлұмат. құрылымы.
2. Ресей шаруашылығы және Ресейддің салық жүйесі
экономикасының негізгі
салалары
3. Ресейдің өндіруші және
өңдеуші өнеркәсібі
15 3015 45
5.Оқулықтар мен web сайттар тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1. Мировая экономика зарубежный стран №7 2000
2. Экономическая история зарубежных стран В.И. Голубовича .- Минск, 2003
3. История мировой экономики М., 2000 Маркова А.К
4. Экономическая история зарубежных стран. Тимошина Т.М -М., 2000
5. Экономическое развития совремменной Японий. Денги икредит-1998, №10
6. Мировая экономика имеждународные отношение Монтьева Е, 1998 №9
7. Шет мемлекет салықтары. Ермекбаев Б.Ж., А-2004
8. Экономика зарубежных стран . А-2007
9. Япония сегодня Экономика
10. www.japantoday.ru
11. Назарбаев.Н. “Ғасырлар тоғысында” Алматы: Өнер, 1996 ж. 243-245 беттер
12. Қ.Тоқаев “Қазақстан Республикасының дипломатиясы”. Алматы 2002 жыл 166-
170 беттер.
13. И.С.Цимицов. Управление по-японски за пределами Японии. Мировая
экономика и международны отношении. 1991 г.,№8.
6.Студентің білімін бағалау
Пән бойынша қорытынды баға, 2004 жылғы Кредиттік оқыту
жүйесінің негіздері атты ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің кітабында
берілген арнайы формула арқылы Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесі. Жоғары оқу орындарындағы білімді бақылау және бағалаудың (ҚР МЖМБС
5.03.006-2006) стандарты мен ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің 2008 жылғы
18 наурыздағы №125 бұйрығы негізінде баллдық-рейтингтік жүйесі бойынша
есептелінеді. Яғни пән бойынша қорытынды баға ағымдағы үлгерім мен
қорытынды бақылау бағасынан құралады.
• ағымдағы үлгерім бағасы пән бойынша білімді бағалаудың қорытынды
бағасының 60%-ын құрайды;
• ал емтихан бағасы пән бойынша білімді бағалаудың қорытынды бағасының
40%-ын құрайды;
• пән бойынша қорытынды баға пайыздық мөлшермен төмендегідей анықталады
• -1-ші рейтинг бағасының пайыздық мөлшері;
• -2-ші рейтинг бағасының пайыздық мөлшері;
• -емтихан бағасының пайыздық мөлшері.
Дәстүрлі шкалаға ауысатын білім алушылардың оқу жетістіктерінің
бағаларының балдық-рейтингтік жүйесі
Әріптік жүйе Балдардың сандық Пайыздық мазмұны Дәстүрлі жүйе
бойынша бағалау эквиваленті бойынша бағалау
А 4,0 95-100 Өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,00 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,00 65-69
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1,00 50-54
F 0 0-49 Қанағаттанарлық
сыз
Кафедра және оқытушы тарапынан студентке қойылатын талаптар
Оқытушының курсты оқыту барысында студентке қоятын талаптары:
- сабақты жібермеу;
- сабаққа кешікпей келу;
- сабақ үстінде сөйлеспеу;
- аудиторияға ұялы телефондарды өшіріп кіру;
- үй тапсырмаларын уақытында орындау;
- оқу үрдісіне белсенді қатысу және т.с.с.
1. Лекция тезистері
1- тақырып. АҚШ экономикасына жалпы сипаттама .
1.1 АҚШ туралы жалпы мағлұмат.
1.2 АҚШ-тың шаруашылығы және экономиалық аудандары
1.3 АҚШ өнеркәсібі
АҚШ экономикасы дамыған ұлы держава ретінде әлемге танымал
мемлекет.Жалпы ішкі өнімді жан басына шаққанда 36200 долларды құрайды.
Территориясы, шекарасы, жағдайы: қолайлы алғышарттар. Мемлекеттік құрылысы.
Территориясының көлемі жөнінен АҚШ дүние жүзінің елдері ішінде төртінші
орын алады. Оның құрамына үш бөлік кіреді:
1) негізгі территория (немесе АҚШ-тың өзі), ол шығыстан батысқа қарай 4,7
мың, солтүстіктен оңтүстікке қарай 3 мың км-ге [1] созылып жатқан үлкен
төртбұрыш секілді, 2) Аляска, 3) Тынық мүхиттағы Гавай аралдары.
АҚШ-тың экономикалық-географиялық жағдайы өте қолайлы, ол барлық кезеңдерде
де елдің дамуына себепші болған. Бұл ең алдымен теңіз шекарасының көптігіне
(12 мың км), әсем табиғи айлақтардың болуына және әсіресе негізгі
территориясының екі мұхиттың аралығына орналасуына байланысты. Канадамен
және Мексикамен құрлықтағы шекарасы шартты сызықтар арқылы, өзендер мен
көлдер арқылы өтіп, сауда-экономикалық байланыстардың дамуына жағдай
туғызады. Мемлекеттік құрылысы бойынша АҚШ — 50 штаттан тұратын федерациялы
республика. [2]. Әрбір штаттың өз конституциясы, өзінің заң шығаратын және
атқарушы билік органдары, сайланбалы губернаторы, сондай-ақ рәміздері бар.
[3]. Сонымен қатар, елдің астанасы — Вашингтон қаласы орналасқан Колумбия
Федералдық округі өз алдына жеке аймақ.
Халқы: саны, ұдайы өсуі, сыртқы көші-қон, ұлттық құрамы, орналасуы. АҚШ
халқының саны жөнінен де дүние жүзінде үшінші орын алады; тұрғындарының
саны жөнінен ол ГФР, Франция, Ұлыбритания және Италияны қосып алғандағыдан
кем түспейді. Демографтардың болжамдарына қарағанда ел тұрғындарының саны
2000 ж. қарай 265—270 млн. адамға жетпек; бұл бір ғана XX ғасырдың ішінде
оның халқы 3,5 есе өседі деген сөз. Алайда АҚШ жас ұлт ретінде халықтың
табиғи өсуі жөнінен дүние жүзінде алғашқы орындардың бірін алған уақыт
келмеске кетті. 80—90-жылдары бұл өсім айтарлықтай кеміп, жас-жыныстық
пирамидаға да әсер етті. Халықтың жылдық абсолюттік өсуі қазір 2 млн.
адамға жетпей отыр.
Иммиграция қашан да АҚШ халқының санына зор ықпал етіп келеді және солай
бола береді де.
Мысал. XIX ғасырдың басынан бері елге 70-ке жуық елден 55 млн. адам келді.
Қазір де бірқатар шектеулерге қарамастан, жыл сайын елге 1 млн.-дай адам
келеді.
АҚШ халқының ұлттық құрамын қалыптастырзда жаппай иммиграция шешуші рөл
атқарды. Қазіргі американ ұлты — бұл ең алдымен әлемнің әр түрлі
бөліктерінен, әсіресе Еуропа [4] мен Африкадан қоныс аударушылардың
этникалық араласуы мен қосылуының нәтижесі.
XX ғасырдың екінші жартысында Еуропадан иммиграция айтарлықтай азайды,
бірақ оның есесіне Азиядан, әсіресе Латын Америкасынан иммиграция
жасаушылардың саны артты. Латын Америкасынан иммиграция жасаушылар арасында
мексикандықтар басым; күнкөріс қаражатын табу үшін олардың миллиондаған
адамдары шекарадан ашық және жасырын түрде өтіп жатады. Оларды "брасерос"
(дәлме-дәл аударғанда "қол күшін сататын адамдар" дегенді білдіреді) деп
атайды.
Қазіргі кезде АҚШ-та жүзден астам этностар тұрғанымен, этнограф-ғалымдар
оларды басты үш этникалық топқа біріктіреді: 1) АҚІІІ американдарына,
немесе жай ғана американдарға, яғни қазір ағылшын тілін ана тілім деп
есептейтін әр түрлі ұлт қоныс аударушыларының ұрпақтарына; 2) АҚШ-қа таяуда
ғана қоныс аударып, бұл елге әлі де "жерсініп" үлгірмеген адамдарды қоса
есептейтін өтпелі иммигранттар топтарына; 3) байырғы тұрғындар —
аборигендерге (үндістер, эскимостар және т. б.). АҚШ американдары бүкіл
халықтың 34-ін; ал аборигендер — 1%-тейін құрайды. Соған қарамастан, АҚШ-
тың өте көптеген географиялық атауларының үндістерден шыққанын байқауға
болады.
Қара американдар (афроамерикандар, негрлер) американ ұлтының құрамында
ерекше үлкен топ құрайтынын сендер білесіңдер, олар АҚШ халқының 12%-ін
құрайды. Бұрын негр халқының негізгі бөлігі Оңтүстікте, XIX ғасырда
құлдықты жойғанға дейін плантациялық шаруашылық үстем болған "қара
белдеуде" тұрды. Соңғы онжылдықтарда негрлердің жартысы Солтүстік пен
Батыстың қалаларына қоныс аударды, олар оңтүстік штаттарда да қазір
негізінен алғанда қалаларда тұрады. Халықтың діни құрамы да оның ұлттық
құрамымен тығыз байланысты. [5]
Халықтың орналасуының орташа тығыздығының көрсеткіші жөнінен АҚШ дүние
жүзіндегі халық неғұрлым тығыз қоныстанған 20 елдің ішінде 18-орын алады (1
км2-ге 27 адам). Ел ішінде халықтың орналасуында өте үлкен айырмашылықтар
бар.
Мысал. АҚШ тұрғындарының 70%-і дерлік елдің жалпы жер көлемінің не бары 12%-
ін алып жатқан территорияда тұрады. Теңіз (көл) жағасындағы штаттар мен
таулы штаттар арасындағы айырмашылық өте зор: 1 км2-ге 350—400-ден 2—3
адамға дейін келеді.
Соңғы уақытта халықтың, ең алдымен зейнеткерлердің Солтүстік штаттарынан
("қар белдеуі") Оңтүстік штаттарына ("күн белдеуі") ішкі көшіп-қонуы артты.
Жалпы алғанда, бәрінен де Техас, Флорида, әсіресе Калифорния штаттарының
халқы тезірек өсуде.
АҚШ халқының орналасуы ең алдымен қалалар географиясына байланысты, мұнда
жалпы саны 9 мыңдай қала бар. Солтүстікамерикандық қала үлгісінің өзіндік
ерекшеліктері көбіне қалалардың жастығына байланысты болып келеді.
Американ қалалары негізінен төртбұрышты болып жоспарланады. Әдетте, Орталық
іскер аудан, немесе "даунтаун" үнемі көзге түседі, онда басқару органдары,
банктер, бұқаралық ақпарат және қызмет көрсету құралдары орналасады. Үлкен
қалалардың келбетін әдетте аспанмен тілдескен биік үй¬лер айқындайды, олар
қала күш-қуатының, оның гүлденуінің көрсеткішіндей. Қаланың қалған
бөліктерінде 3—5 қабатты, ал орталықтан қашықтаған сайын — жеке үйлер басым
болады. Бұл қаланың барынша қанат жаюына және қала агломерацияларының
қалыптасуына жағдай туғызады.
АҚШ — нағыз қала агломерацияларының елі. Мысал. 1950 ж. АҚШ-та 170, ал 80-
жылдардың соңында — 300-дей қала агломерациясы болды. АҚШ-та небары 6
"миллионер" қала, 40 шақты "миллионер" агломерация бар. АҚШ халқының
жартысы осыларда тұрады.
Осымен қатар, агломерациялардың орталықтары мен шеткі бөліктерінің
арасындағы арақатынас та өзгерді. Агломерация орталықтарында Жердің
бағасының ұдайы өсуі, жеке автомобиль көлігі кеңінен дамып отырғандықтан
экологиялық және көлік жағдайының нашарлауы, оның үстіне орташа
американдықтың кіші болса да, өз үйінде тұруға тырысуы қала маңындағы
зоналардың бей-берекет жайылып өсуіне әкеп соқтырды. Қазір мұндай "бір
қабатты Америкада" бүкіл Америкадағы отбасының 23-сі тұрады, ал қалалардың
орталық бөліктерінде таяу уақытқа дейін халықтың саны кемумен болды. Сендер
бұл процестің субурбандалу деп аталғанын білесіңдер.
50-жылдары американ географтары АҚШ-та бұдан да гөрі ірі қала түзілімдері —
мегалополистердің қалыптасқанын атап көрсетті. Қазір елде осындай үш
мегалополис бар. Олар — Солтүстік-Шығыс, Көл маңы және Калифорния
мегалополисі. Олардың Бостоннан Вашингтонға дейін созылып жатқан біріншісін
қысқаша "Босваш", Чикаго мен Питтсбург аралығында орналасқан екіншісін
—"Чипитс", ал үшіншісін (Сан-Франциско — Сан-Диего)— "Сан-сан" деп атайды.
АҚШ-тың ауыл халқы негізінен бөлек орналасқан фермаларда тұрады. Бірақ
тіршілік жағдайлары бойынша ауыл тұрғындарының қала тұрғындарынан
айырмашылықтары шамалы. Демек, шын мәнінде бүкіл елде қалалық өмір салты
шексіз үстемдік етеді.
АҚШ әлем бойынша мұнай, табиғи газ, тас көмір т.б өндіруден бірінші
орын алады.Автомобиль өндірісі, ғарыш техникасы сияқты салалардан әлем
бойынша алдыңғы қатарда.
Экспорт бойынша мына мемлекеттермен экономикалық қарым қатынаста:
Канада (23%), Мексика(14%), Жапония(8%),Ұлыбритания(5%),Германи я(4%),
Франция және Нидерландия.
Импорт бойынша осы мемлекттермен қарым қатынасты жалғастыруда.
Жалпы АҚШ макроэкономикасына тоқталатын болсақ, соңғы статистикалық
мәліметтерге сай: халық саны 258.2 (1997 ) млн ға жуық адам. Астанасы
Вашингтон қаласы(607 мың. тұрғыны бар).Халқының саны жағынан ірі қалалар
Нью -Иорк ,Чикаго,Лос -Анжелос, Сан- Франциско,Филаднльфия,Детройт, Бостон,
Хьюстан, Даллас т.б 50 штатпен 1 федералдық(астаналық) округке бөлінеді.
Мемлекетік тіл ағылшын тілі. Халықтың протестанттар, жуығы католиктер.
Үкімет пен мемлекегт басшысы президент. Заң шығарушы орган палата мен сенат
өкілдерінен тұратын палаталы парламент.
Табиғаты.АҚШ аумағының басым көпшілігі Атлант мұхитынан Тынық дейінгі
ендік бағытта созылып жатқан қоңыржай және субтропиктік белдеуде
орналасқан.
АҚШ материалдық шикізатқа өте бай. Оның ішінде темір, никель,алтын,
күміс қоры бойынша дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекет. Тарихта Х.Колумб
Американы ашқаннан кейін ( 16) ғасырда Англия мен Испания , Нидерланды ,
Франция Американы отарлауға кірісті.
18 Ғасырда 60 жылдарында Англия Солтүстік Американы түгелдей басып алды.
18 ғасырда Америкаға Африкадан құлдар әкеліне бастады. Отарлық
қанаудың күшейуі тәуелсіздәк жолындағы соғысты туғызды.(1775- 1783). 1776
ж 4 елдеде тәуелсіздік лекларациясы қабылданды.Онда АҚШ құрылғандығы
жарияланды. 1783 Англия АҚШ тәуелсіздігін мойындады. 1787 АҚШ
конституцмясы қабылданып ,елдің бірінші президенті Дж. Вашингтон сайланды.
Ғасырдың бірінші жартысында АҚШ жері әжептеуір ұлғайып, 1803 жылы Флорида
мен Алясканы қосып алды. 1809 Жылдан бастап елге құл әкелуге тиым салынды.
Алайда бұл жасырын түрде жалғаса берді.
19 Ғасырдың бірінші жартысында АҚШ саяси дамуында біршама елеулі
өзгерістер болды, саяси партиялар қалыптасты(демократиялық 1828 ж және
республикалық партия 1854ж )
Жалдамалы еңбекке негізделген Солтүстік экономикасы мен құлдыққа
негізделген Оңтүстік плантациялы шаруашылығы арасындағы қайшылыұ екі
ревалюцияны туғызды.
Дүние жүзілік соғыс кезінде АҚШ Антанта жағында болды.Соғысотан кейінгі
Париж бітім конферециясында АҚШ президенті А.Вильсон халықаралыұ
қатынастардың жаңа жобасын ұсынды. Екінші дүние жүзілік соғыс аралығвнда
Ф.Рузельт әкімшілігінің реформалары АҚШ тарихында ерекше орын алатын жаңа
бағыт деп аталатын реформалар елді ауыр экономикалық дағдарыстан алып
шығарды.
1933 жылы АҚШ пен КСРО арасында дипломатиялық қарым қатынас орнады.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде АҚШ фашизмге қарсы
мемлекеттер одағын құруға белсене қатысты.Соғыстан кейін АҚШ пен КСРО бөлек
бөлек әскери одақ құрып, дүниежүзін екі лагерге бөлуді іске асырды.Осы
қырғи қабақ соғыс 80 жылдардың ортасына дейін жалғасты.
Қазақстан егемендік алғаннан кейін АҚШ пен дипломатиялық қарым
қатынас орнатылды. 1994жылы 13 ақпанда ҚР президентінің шақыруымен
арнайы сапармен барып қайтты. Құжат, саяси және экономикалық, ғылыми
техникалық ,әскери т.б ынтымақтастықтар мәселесі қаралды.
АҚШ- тың өнеркәсібі. АҚШ индустриясының өзегі - металлургия, машина
жасау және химия өенркәсібі.Қара метталлургия базасысолтүстік штаттарда
(Иллииннойс, Индиана, Огайо, Пенсильвания) шоғырланған.Автомобиль
кәсіпорындары елдің 26 штаты аумағындағы 125 қалаға орналасқан.АҚШ та
жылына 10 млн.астам автомобиль шығарылады.Оның негізгі ортлығы автомобил
штаты Мичиганда орналасқан Детройт қаласы, мұнда оларды шығарушы
компаниялардың кеңселері орналасқан. Электроника өнеркәсібінің салалары
қарқынды дамуда.АҚШ -тың дүниежүзілік масштабта орын алатын орны бар -химия
өнеркәсібі. Оның басты орталығы - Хьюстан қаласы.
Елде аса қуатты отын- энергетика кешені қалыптасқан. Оның байырғы саласы
көмір өнеркәсібі, оны елдің 15- штатында өндіріледі.Бірақ негізгі көмір
өндіруші аудандар:Кентукки, Пенсильвания, Вайоминг боып табылады.АҚШ өз
аумағындағы отын түрлерінің қорлары жеткілікті бола отырып, мұнайды
шетелден тасиды.Өйткені ол елдің стратегиялық қажеттілігін қамтамассыз
етумен байланысты, мұнай өнеркәсібінің маңызы тек оның экономикалық өміріне
ғана емес, сонымен қатар ондағы саяси климатқа зор әсерін тигізуде.Ядролық
энергетика өте қауырт дамвп келеді, жақын арада оның отын балансындағы
Үлесін 25%- ға көтеру көзделген.Әсіресе қорғаныс саласына бейімделген атом
өнеркәсібіне мол қаржы жұмсалуда. Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің жеке
салалары барлық жерде және барынша дамыған.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. АҚШ халқының құрамы.
2. АҚШ қандай табиғи ресурстармен қамтылған.
3. АҚШ еңбек ресурстарының ерекшеліктері.
4. АҚШ-та көші-қон мәселесі бар ма?
2 - тақырып. АҚШ экономикалық жүйесі.
Экономикалық саясат.
2.1. АҚШ экономикасының тарихи кезеңдері
2.2. Ел дамуының экономикалық және саяси моделі
2.3. Өндірісті ұйымдастыру формалары.
АҚШ өзіндегі еркін кәсіпкерлік жүйесін басқа елдерге үлгі ретінде ұсынады.
Шынында да мемлекеттің экономикалық жетістігі экономикалық еркін
бәсекелестік кезінде де, және үкіметтің ондағы кәсіпорындар мен тұлғалардың
жұмысына араласпаған жағдайда да, яғни оларға нарықтағы ашық бәсекеде
ілгері басуына немесе жеңіліп тынуларына кедергі келтірмеген кезде де,
қалыпты болатындығы күмән тудырмайтын сияқты. Бірақ АҚШ-тағы бизнес қай
мөлшерде еркіндікті пайдалана алады? Бүл сұраққа біржақты жауап беруге
болмайды. Үкіметтік реттеудің толық жүйесі кәсіпкерлік іс-әрекеттің кешенді
нормаларын қалыптастырады. Жыл сайын үкімет мыңдаған жаңа нормалар
қабылдап, солардың көмег- імен кәсіпкерге нені істеуге болатынын, нені
істеуге болмайты- нын соңғы бөлшегіне дейін боршалап көрсетеді. Алайда, АҚШ-
та үкіметтік реттеу бір жолға қойылды деп айтуға ертерек. Соңғы жылдары ол
бір салада күшейтілсе, екіншісінде - босаңсыды. Шынында да, АҚШ-тың
экономика тарихында үкіметтің бизнес істеріне қалай және қаншалықты терең
араласуы жөнінде ұзын сонар пікір талас болғаны рас. АҚШ үкіметінің
бизнеске арналған саясаты франңуздың ЬаІ8$е2-Ғаіге - тиіспей қалдыру
деген терминімен бейнеленеді. Бүл ұғым 18-ші ғасырдағы шотландтық Адам
Смиттің экономикалық теорияларынан бастау алады, оның экономикалық ойлары
Американдық капитализмнің өсіп-өркендеуіне айтарлықтай септігін тигізді.
Смиттің пікірінше, жеке мүдделер әрекет еркіндігін алу қажет. Нарық еркін
және бәсекелестік жағдайында істеген кезде жеке қызығушылықпен дәлелденген
жеке мүдделер бірігіп қоғам мүдделеріне пайда әкеледі. Смит үкімет
араласуының кейбір түрлерін қолдады, негізінен ол еркін кәсіпкерліктің
ережелерін орнату міндетін атқарды. Бұл Смиттің ЬаІ8§е2-іаіге принципін
жақтаған пікірі еді, соның арқасында А. Смит жеке адамға көп сенім артатын
және билік дегенге күмәнмен қарайтын ел - Америкада беделге ие болды.
Темір жол компаниялары 19-шы ғасырда грант ретінде жер және қоғамдық
субсидиялар алды. Өндірістің кейбір салалары сырттан келген бәсекелестікке
шыдамай, үкіметке тиісті сауда саясатын жүргізу туралы өтініштерін беріп
жатты. Жеке мен- шік қолындағы АҚШ-тың ауыл шаруашылығы тұрақты түрде
үкіметтен көмек алып тұрды. Өндірістің басқа салалары үкіметтен салық
жеңілдігін, тіпті тікелей субсидияларды алып тұрды. Жеке меншік өндірісін
үкімет тарапынан реттеу екі түрге бөлінеді экономикалық және әлеуметтік
реттеу. Экономикалық реттеу бағаны басқарады. Ол түтынушылар мен кейбір
компанияларды (әдетте шағын бизнестерді) ірі компаниялардан сақтау
теориясына негізделген, яғни толық бәсекелестік рынок жағдайын жасау мүмкін
емес, сондықтан да тікелей қорғауды жүзеге асыру қиынға соғады.
Экономикалық реттеу осы жағдайда өзара бытшыт қылатын бәсекелестік деп
аталатыннан компанияларды қорғау үшін құрылған. Әлеуметтік реттеу болса
тұрақты жұмыс орнын жасау мен қоршаған ортаны қорғау сияқты экономикалық
емес мақсаттардай тұрады. Әлеуметтік нормалар қоғамға қажет әрекеттерді
қолдап, зиян әкелетін корпоративті әрекеттерге тиым салады. Мысалы, үкімет
фабрикалардан тазарту қондырғыларының бар болуын талап етіп, жүмысшылар
денсаулығын ойлайтын және оларға төлемақы беріп тұратын компанияларға салық
жеңілдіктерін береді. Америка тарихы экономикаға үкіметтің араласуын жақ-
тайтындар мен Ьаіззег-ішге принциптерін қолдайтындар ара- сындағы айтысқа
толы. Соңғы 25 жылда либералдар мен кон- серваторлар экономикалық реттеудің
кейбір түрлерін азайтуға тіпті оны жоюға тырысты. Бұл реттеулер
компанияларды бәсекелестіктен түтынушылар есебінен қорғайтынын екі жақ та
атап өтті. Алайда, саяси басшылық әлеуметтік реттеу жөнінде өзара үлкен
қайшылыққа келді. Либералдар экономи- калық мақсат- мүддені көздемейтін
үкіметтік араласуды қолдады, ал консерваторлар үкіметтің бүл үмтылысынан
кәсіпкерлер арасындағы бәсекелестікті шектеу, яғни өндіріс тиімділігін
төмендету талпынысын көрді Шаруашылығының жалпы сипаттамасы: АҚШ-тың
дүниежүзілік экономикадағы жетекші орны. АҚШ XIX ғасырдың аяғында
Ұлыбританияны басып озып, өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінен дүние
жүзінде бірінші орынға шықты. Ол қазір де еңбек өнімділігінде, ғылымды көп
қажет ететін өндірістің көпшілігінде біріншілікті бермей келеді. АҚШ
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының кейбір дәстүрлі салаларында да, сондай-ақ
өндірістік емес салада да өзінің артықшылығын сақтап отыр Мысал. Батыс
дүниесінде шығарылатын әуеракеталық-ғарыштық техниканың 34-інен астамы,
электронды есептеу (әсіресе өнеркәсіптік және әскери) техникасының 23-сі,
өндірілетін көмір мен АЭС-тер қуатының жартысынан астамы, жиналатын астық
түсімінің 13-іне жуығы АҚШ-тың үлесіне тиеді.АҚШ өнеркәсібі деңгейінің
жоғарылығымен, өндірістік және территориялық шоғырлануымен көзге түседі. Ол
жаппай сериялы, сондай-ақ ерекше күрделі, бірегей өнімдер шығаруға
маманданады. "АҚШ-та жасалған" деген маркасы бар бұйымдар жақсы сапалы
болып, дүниежүзілік рынокта бағаланады.АҚШ өнеркәсібінде өндірістің жұртқа
мәлім салаларының, сала тармақтары мен түрлерінің бәрі бар. Осыған
қарамастан, олардың ішінде де ең алдымен елдің дүниежүзілік шаруашылықтағы
келбетін айқындайтын негізгілері болады. Бұл ертеден-ақ АҚШ үшін дәстүрлі
автомобиль жасау саласы. Бұл сондай-ақ екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
пайда болған әуеракеталық-ғарыш өнеркәсібі мен электроника. Мұнай
өнеркәсібінің өте зор маңызы бар. Автомобиль және әуе көлігінің дамуымен,
стратегиялық қажеттілікті қамтамасыз етумен тығыз байланысқан бұл сала көп
ретте елдің экономикалық өміріне ғана емес, сонымен бірге саяси өміріне де
бағыт береді.
Ауылшаруашылық өндірісінің көлемі жөнінен АҚШ дүние жүзінің кез келген
басқа елінен әлдеқайда озық тұрады. АҚШ бірінші болып агробизнеске көшті.
Өнеркәсіптегіге қарағанда, аграрлық-өнеркәсіптік кешен саласындағы еңбек
өнімділігі тіпті тезірек өсуде. Көп салалы ауыл шаруашылығы елдің қажетін
қамтамасыз етіп қана қоймастан, сонымен бірге экспорт үшін де айтарлықтай
өнім береді. Сыртқа шығарылатын дүниежүзілік астықтың жартысына жуығы АҚШ-
тың үлесіне келеді. АҚШ-тағы ауылшаруашылық кәсіпорнының негізгі түрі —
өнімнің басты бөлігін сатуға шығаратын ферма. Оның үстіне агробизнес
жағдайында сатылық мамандану өте жақсы дамыған, мұнда біртұтас өндірістік
процесс жекелеген буындарға жіктеледі.Мысал. Оңтүстік-Шығыс штаттардағы
фермерлер қызан көшетін өсіреді. Одан соң бүл көшетті үшақпен Калифорнияға
жеткізіп, одан қызанның асханалық сорттарын өсіреді, ал Техасқа жеткізген
көшеттерден — қызанақ шырынын өндіреді.
Фермалардың бұлайша мамандануы табиғат жағдайларының ерекшеліктерін барынша
тиімді пайдалануға, жоғары сапалы әрі арзан өнім өндіруге мүмкіндік береді.
Алайда ол да өнімді өткізу рыногы мен бағаның ауытқуына тәуелді болады.
АҚШ көліктің барлық түрлерін дамыту жөнінен де кез келген басқа елден алда
келеді: Батыстағы көлік желісінің жалпы ұзындығының 13-і және бүкіл
тасымалдың 14-і АҚШ-тың үлесіне тиеді. Канаданы қоса алғанда, АҚШ-тың
көлік жуйесі ерекше Солтүстік Америка жүйесін құрайды. Оған көліктің барлық
түрлерінің дамуы, жүк және жолаушылар тасымалы көлемінің ауқымдылығы, өте
қашыққа тасымалдау, автомобиль көлігінің айрықша рөл атқаруы тән. 90-
жылдардың басында елдің автомобиль паркінде 200 млн. машина болған.
АҚШ-та автомобиль нағыз бұқаралық қозғалыс құралы ретінде американдық
тұрмыс салтының құрамдас бөлігіне айналған. Жұмысқа барып-келу, демалу,
сауда-саттық, ойын-сауық — осының бәрі әдетте автомобильсіз жүзеге аспайтын
тірлік. Автомобильге табыну 20-жылдарда-ақ қалыптаса бастаған. Барлық
операцияларды машинада отырып-ақ тындыруға болатын арнайы кинотеатрлар,
банктер, тіпті шіркеулер бар. АҚШ-та автомобильді көлік құралы ғана емес,
сонымен қатар адамның қоғамдағы орнын білдіретін ерекше символ деуге де
болады. Автомобильдің арқасьшда американдар дүние жүзіндегі жаяу жүрмейтін
ұлтқа айналған. Адамдар қашықтықтан қаймықпайды. Американдық өз өмірінде
бір орыннан екінші орынға орта есеппен алғанда басқа елдердің тұрғындарына
қарағанда 13 есе жиі көшеді.
Материалдық емес өндіріс саласы мен қызмет көрсету өте жақсы дамыған, қазір
онда барлық еңбек ететіндердің 23-сі шоғырланған. Бұл АҚШ-тың кейінгі
индустриялық қоғам сатысына өткенін көрсетеді.
АҚШ-тың XX ғасырдың ортасына дейінгі шаруашылығының территориялық
құрылымына территория, табиғат қорлары, көлік, еңбек қорлары, шоғырлану
факторлары көп ықпал етті. ҒТР дәуірінде ғылымды көп қажет ету, экология,
экономикалық-географиялық жағдай факторлары ерекше маңызға ие болды.
Шетелдік Еуропадан өзгеше, АҚШ шаруашылығының қазіргі географиялық
бейнесіне экономикалық өмірдің шеткі мұхит маңы және көл маңы аудандарына
шоғырлануы тән. Мұндай шоғырланудың қала халқының шоғырлануымен тікелей
байланысы бар; елдегі бүкіл өнеркәсіп өнімінің 35-і үш мегалополистің
территориясында өндіріледі.
Экономикасы дамыған басқа елдердегі секілді, АҚШ-та да айтарлықтай
территориялық сәйкессіздік бар, аса дамыған аудандар кейде тоқырауға
ұшыраған аудандармен көршілес тұрады. Елде белгілі бір нәтиже берген мұндай
сәйкессіздікті жоюға бағытталған аймақтық саясат жүргізіледі. Мәселен,
өндіргіш күштердің солтүстік штаттардан оңтүстік және батыс штаттарға қарай
орын ауыстыруы байқалады. Бірақ артта қалған және тоқырауға ұшыраған
аудандардың өркендеуі өте баяу өтуде.
Өнеркәсіп географиясы: табиғат қорлары, басты салалары мен аудандары. АҚШ-
та өнеркәсіптің дамуы үшін табиғат қорлары өте қолайлы орналасқан.
Мысал. Батыстың экономикасы дамыған елдері арасында АҚШ көмір (3,6 трлн.
т), мұнай (4,4 млрд. т), табиғи газ (10 трлн. м3), уран, темір (25 млрд. т)
және молибден кені, фосфорит, күкірт, сондай-ақ су энергетикасының (700
млрд. кВт. сағ.) қоры жөнінен бірінші орын алады.
Пайдалы қазбалар алабы мен кен орындары бүкіл елге кең таралған; мәселен,
көмір мен мұнайдың қоры 30-дан астам штатта барланған. Тектоникалық
құрылысының ерекшеліктеріне қарай АҚШ территориясын ең үлкен — шығыс
(платформалық) және батыс (қатпарлы) бөлікке бөлуге болады. Шығыс бөліктің
басты байлығы — отын пайдалы қазбалары, батыс бөлігінің басты байлығы —
кенді қазбалар.
Елде геологиялық іздестіру және барлау жұмыстары жан-жақты жүргізілуде,
Осындай жұмыстардың нәтижесінде мұнайдың бүкіл болашақтағы қорының жартысы
континенттік қайраңдағы кен орындарында — Мексика шығанағында, Калифорния
мен Алясканың жағалауында болып отыр. АҚШ-тың жаңадан игерілген ауданы —
Алясканың материктік бөлігінде елдегі аса ірі Прадхо-Бей мұнай кен орны
ашылды. Осыған қарамастан, соңғы уақытта елде қорлармен қамтамасыз етудің
көптеген проблемалары шиеленісіп, кейбір кен орындары сарқылуға айналды.
Осының салдарынан 70-жылдары дүние жүзіндегі табиғат қорларына бай елдердің
бірі өз тарихында тұңғыш рет олардың тапшылығына ұшырады.
Басты салалар географиясы. АҚШ-тың өнеркәсіп картасынан көптеген штаттарда
жетекші салалардың бәрінің дамығанын байқау қиын емес. Бірақ мұндай жалпы
көріністен әдетте екі-үш басты штат ерекше бөлініп тұрады.
Мұның отын-энергетика өнеркәсібіне қатысы бар.
1-мысал. Көмір 15-тен астам штатта өндіріледі, бірақ елдің басты "көмір
штаттары"— Кентукки, Батыс Виргиния, Пенсильвания, бұлардың шегінде елдегі
ең ірі Аппалач көмір алабының бөлігі бар. Соңғы уақытта құрамында күкірт аз
көмірі ашық әдіспен өндірілетін Батыстағы Вайоминг штатының маңызы өсіп
келеді.
2-мысал. Электр энергиясы елдің барлық штаттарында өндіріледі, бірақ электр
станцияларының ең ірі шоғыры Теннесси және Вашингтон штаттарында пайда
болған. Мұның алғашқысында 30-жылдарда-ақ Теннесси өзенінде СЭС-тер тізбегі
салына бастаған, кейін оны көптеген ЖЭС-тер мен АЭС-тер толықтырған.
Вашингтон штатындағы Колумбия өзенінде қуаты 20 млн. кВт дүние жүзіндегі
аса ірі СЭС тізбегі салынған.
Мұнай өнеркәсібі де осындай жарқын мысалдарға толы. Елдің Солтүстігінде
пайда болып, осы күнге дейін негізінен Иллинойс, Индиана, Огайо,
Пенсильвания, Мэриленд секілді металлургия штаттарына шоғырланған қара
металлу ргия жөнінде де осыны айтуға болады. Түсті металлургия саласында
Таулы штаттар басты орын алады.
Машина жасау өнеркәсібін орналастыру негізінен қалалар мен
агломерациялардың орналасуына сай келеді. Іс жүзінде елдің басты үш машина
жасайтын ауданын қүрайтын АҚШ-тың үш мегалополисіне мұның ерекше қатысы
бар. Алуан түрлі кәсіпорындарының болуына қарамастан, кейбір штаттар
өздерінің едәуір бір жақты мамандануымен көзге түседі.
1-мысал. Елдің 20 штатында орналасқан 125 қалада автомобиль зауыттары бар.
Алайда автомобиль Көл маңы мегалополисінде бәрінен де көп шығарылады. АҚШ-
тың басты "автомобиль штаты"— Мичиган мен автомобиль астанасы"— Детройт
осында орналасқан. 2-мысал. Көптеген штаттарда әуеракета-ғарыш және
электрон өнеркәсібінің ірі орталықтары бар. Алайда Тынық мұхит
жағалауындағы штаттар, ең алдымен АҚШ-тың "әуеракета-ғарыш астанасы"— Лос-
Анджелес орналасқан Калифорния штаты ерекше көзге түседі. Әлемдегі аса ірі
әуе лайнерін жасаушы "Боинг" компаниясының басты иелігі — Сиэтл де үлкен
рөл атқарады.
Станок жасау негізінен Көл маңы және Солтүстік-Шығыс мегалополистерінің
шегіне, ауыл шаруашылығы — Көл маңы, кеме жасау — Солтүстік-Шығыс
мегалополистеріне шоғырланған, электрон өндірісі — барлық үш мегалополисте
де бар.
Химия өңеркәсібі ондаған орталықтарда бар, бірақ оның жеке аудандарға
шоғырлануы да жиі байқалады.
Мысал. Мексика шығанағындағы мұнай-газ алабы шегінде АҚШ-тың мұнай және газ
химия өнеркәсібінің басты ауданы қалыптасты. Мұнда 200-ден астам кәсіпорын
жұмыс істейді және АҚШ-тың "мұнай химиясының астанасы"— Хьюстон орналасқан.
Тоқыма өнеркәсібі екі ғасыр бойында Солтүстік Атлантика штаттарында —
орталығы Бостон болып саналатын Жаңа Англияда шоғырланды. Бірақ соңғы
уақытта бұл сала Оңтүстік Атлантика штаттарына қарай, жұмыс күші едәуір
арзан аудандарға, мақта және синтетикалық талшық өндіретін аудандарға,
өткізу рыноктарына жақын көшіп-қонды.
Өнеркәсіп аудандары мен белдеулері. АҚШ секілді елде түрліше дәрежедегі
өнеркәсіпті аудандарды бөліп көрсетуге болатынын сендер білесіңдер. Олардың
аса ірілері үшеу — Нью-Йорк, Лос-Анджелес және Чикаго өнеркәсіпті
аудандары. АҚШ-тың өнеркәсіпті аудандарының көпшілігі бұдан да гөрі ірі
құрылымдарға — төрт өнеркәсіп белдеуіне кіреді.
Атлант мұхитынан Миссисипиге дейін 1,5 мың км-ге созылып жатқан ең кәрі
Солтүстік өнеркәсіпті белдеудің рөлі ерекше зор. Ол бірнеше өнеркәсіпті
ескі аудандар мен жүзге жуық өнеркәсіп орталықтарын қамтиды. АҚШ-тың
өнеркәсіп өндірісінде бұл белдеудің үлесі кеміп келе жатқанымен, ол дүние
жүзіндегі ең үлкен индустриялық аймақ болып қалып отыр. Соңғы онжылдықтарда
қалыптасқан Оңтүстік-Шығыс өнеркәсіпті белдеуі еңбек пен энергияны көп
қажет ететін өнімдер шығаруға мамандануда. Мексика шығанағы жағалауындағы
айтарлықтай жас аудан (оны әдетте "Галф"—"шығанақ" деп атайды) мұнай өңдеу
мен мұнай химиясыңа маманданған. Ал Калифорнияда ғылымды көп қажет ететін
ең жаңа салалар басым.
Ауыл шаруашылығының географиясы: табиғи алғышарттары, басты салалары мен
аудандары. Ауыл шаруашылығын дамытуға қажетті табиғат қорларын өте қолайлы
орналастыра отырып, табиғат АҚШ территориясына асқан жомарттық жасаған.
Елдің жер байлығы зор және жер қорының құрылымы да тиімді; АҚШ-тың негізгі
территориясының жартысына жуығын өңделетін жерлер, шалғындар мен жайылымдар
алып жатыр. Шамалы төбелі Орталық құнарлы жазықтарда жыртылған жер кейде
80—90%-ке жетеді. Аляскада, Кордильер белдеуінің биік таулы және шөлді
аудандарында ғана ауыл шаруашылығына қолайсыз жерлер басым.
АҚШ-тың агроклиматтық қорлары да айтарлықтай. Сендер АҚШ-тың географиялық
жағдайын Еуропаның жағдайымен салыстырсаңдар, мұны жақсы түсіне аласыңдар.
Температура жағдайлары мұнда қоңыржай және субтропиктік белдеулердің барлық
ауылшаруашылық дақылдарын, ал Флориданың оңтүстігі мен Гавайда — тропиктік
дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді. Елдің шығыс жартысында ылғал
жеткілікті. Бірақ өзінше климаттық шекара болып есептелетін 100°
меридианнан батысқа қарай қолдан суарған жағдайда ғана орнықты егіншілікті
дамытуға болады. Барлық суарылатын жердің 34-і батыстағы штаттарға
келетіні, міне, сондықтан.
Бүкіл жер көлемінің 23-сін алып жатқан дәнді дақылдар АҚШ-тағы өсімдік
шаруашылығының басты бағыты болып табылады. Басты азық-түліктік дақылы —
бидай, бірақ мал азықтық дақылдардан (жүгері, сорго) әлдеқайда мол түсім
жинайды. Майлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Экономика кафедрасы
“Бекітемін”
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің
оқу-әдістемелік ісі жөніндегі
вице-президент, профессор
________________С.Қ.Тұртабаев
____ _________________ 2011 ж.
Шет елдер экономикасы пәнінің
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Дайындық бағыты: - 050506-Құқық және экономика негіздері
Оқу формасы: күндізгі
Курсы: ІV VІII
барлығы
Кредит саны: ____2_____ _____2____
Сағат саны ____ 135 __ ___ 135___
Лекция: ____30____ ____30__
Практикалық __________ __________
Семинар: ____15____ ____15____
Лабораториялық __________ __________
СОӨЖ: ____45____ ____45___
СӨЖ: ____45___ ___ _45____
Аралық бақылау (АБ) _____2____ ____2_____
Қорытынды бақылау: _емтихан _ __________
Құрастырғандар: Маханбетова Ұ. Р – э.ғ.к., аға оқытушы
Тореева Л.А - магистр-оқытушы
Мекен жайы, тел: 872533-6-36-361153
ХҚТУ Ректорат. Экономика факультеті
Кафедрадағы жұмыс уақыты: 9:00с. -17:00с.
.
Түркістан 2011
Оқу-әдістемелік кешен Экономика факультетінің Экономика кафедрасының
профессор - оқытушыларының кеңестері мен Шет елдер экономикасы пәні
бойынша оқулықтар мен әдебиеттер негізінде дайындалған.
Оқу-әдістемелік кешен кафедраның
Хаттама №__ ____2011ж. мәжілісінде қаралды
Кафедра меңгерушісі, э.ғ.к., аға оқытушы _________ Г.Ж. Әзіретбергенова
Факультетінің Оқу–әдістемелік кеңесінің мәжілісінде бекітілді
Хаттама № __ ____.2011ж.
Оқу–әдістемелік кеңестің төрайымы ________ э.ғ.к., доцент Н.Т. Батырова
1. КІРІСПЕ
Пәннің жалпы сипаттамасы:
“Шетелдер экономикасы” пәні, Шетелдердің экономикалық саясатыпәні
,Әлемдік экономика пәні бір-бірімен тығыз байланысты. Қазіргі замандағы
әлемдік шаруашылықтың интернационализалануы мен ғаламдануы әлемдік
экономиканың заңдылықтары мен проблемаларын игеріп білуді талап
етеді.Шетелдер экономикасы әлемдік экономиканың не екенін, қазіргі заманғы
шетелдердің экономикасының дамуы қандай бағытта дамып келе жатқандығын
хабар береді. “Шетелдер экономикасы” пәні экономикалық статистика,
табиғатты пайдалану экономикасы , халықаралық экономикалық қатынастар,
қаржы және т.б ғылымдармен тығыз байланысты. Бұл пәнде келесі маңызды
тақырыптар қарастырылған: әлемдік шаруашылықтың негізгі сипаттамасы және
қазіргі даму тенденциясы , даму деңгейлері бойынша елдердің арасындағы
айырмашылықтар, әлемдік экономикалық ресурстар және оларды елдер бойынша
бөлу ,әлемдік шаруашылықтың негізгі субьектілері мен өзара байланыстары
қарастырылған.
Пәннің мақсаты:
“Шетелдер экономикасы” пәнін оқытудың қажеттілігі әлемнің дамыған елдерінің
экономикалқ даму бағыттарымен , олардың бюджет , қаржы жүйесін, көптеген
маңызды әлеуметтік- экономикалық бағдарламаларын оқып үйрену. Бұл пәнде
әлемде дамыған елдер: Солтүүстік Америкадағы АҚШ, Европадағы Германия,
Азиядағы Қытай және Жапония және Ұлыбритания, Франция елдері қарастырылған.
Осы пәнді оқыту барысында болашақ маманның алдында келесі негізгі мәселелер
қойылады:
- дамыған елдердің экономикасы туралы мәліметтер алу ;
- әлемде өтіп жатқан экономикалық құбылыстар мен прцестермен жанжақты
танысып, дамытуды оңтайландыру;
- қазіргі әлемдік шаруашылықтың дамуы қандай бағытта дамып келе
жатқандығын қажетті статистикалық мәліметтерді пайдалану арқылы түсіну;
- экономиканың ағымдық жағдайында негізделген болжамдалған үлгілерді жасай
білу.
Переквизиттер:
Экономикалық саясат
Шетел фирмасының экономикасы
Постреквизиттер
Халықаралық экономикалық қатынастар
Әлемдік экономика
2. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
АптаСеместр мен сабақ түріне бөлінген сағат КурсЖалпы Соңғы
Сем. саны жобасағат бақылау
түрі
Лек. Сем. Практ.са
бақ
Лекциясеминар
1 АҚШ экономикасына жалпы сипаттама 2 1 3 3
2 АҚШ экономикалық жүйесі. 2 1 3 3
Экономикалық саясат.
3 АҚШ-бюджет салық жүйесі 2 1 3 3
4 Германия экономикасы туралы жалпы 2 1 3 3
мағлұмат.
5 Германияның экономикалық жүйесі 2 1 3 3
және саясаты, құрылымы
6 Германиядағы қаржы-несие жүйесі 2 1 3 3
7 Қытай экономикасына шолу 2 1 3 3
8 Қытай экономикалық жүйесі және 2 1 3 3
саясаты, құрылымы .
9 Қытай экономикалық құрылымы. 2 1 3 3
10 Жапония экономикасы туралы жалпы 2 1 3 3
мағлұмат.
11 Жапонияның экономикалық жүйесі және 2 1 3 3
саясаты, құрылымы
12 Жапониядағы қаржы-несие жүйесі 2 1 3 3
13 Франция экономикасының жағдайы 2 1 3 3
14 Ұлыбританияның экономикасы туралы 2 1 3 3
жалпы мағлұмат.
15 Ресейдің негізгі әлеуметтік- 2 1 3 3
экономикалық көрсеткіштері.
Барлығы 30 15 45 45
4. Лекция сабағының күнтізбелік-тақырыптық жоспары
өткізТақырыптың атауы реті ЛеСемСӨЖ тақырыптары
ілеті кцина
н ияр
аптас сасағ
ы ғ..
1. АҚШ экономикасына жалпы 2 1 СӨЖ.1 АҚШ экономикасы туралы
сипаттама жалпы мағлұмат.
АҚШ туралы жалпы мағлұмат. АҚШ экономикасы сала бойынша
АҚШ-тың шаруашылығы және құрылымы
экономиалық аудандары Өндіруші өнеркәсібі.
АҚШ өнеркәсібі Өңдеуші өнеркәсібі
2 АҚШ экономикалық жүйесі. 2 1 СӨЖ. .АҚШ экономикалық
Экономикалық саясат. жүйесі.
АҚШ экономикасының тарихи Экономикалық саясат.
кезеңдері АҚШ-тағы меншік жүйесі
Ел дамуының экономикалық және Меншіктің түрлері
саяси моделі
Өндірісті ұйымдастыру
формалары.
3. 3. АҚШ-тағы банк жүйесі 2 1 СӨЖ.АҚШ ақша жүйесі
АҚШ-тағы банк жүйесінің Федералдық резервтік жүйе.
қалыптасу кезеңдері АҚШ қаржылық институттары
АҚШ –тағы федералдық АҚШ-тағы бюджет салық жүйесі
резервтік жүйе
АҚШ-тағы салық жүйесі
4. 4.Германия экономикасы туралы2 1 СӨЖ.. Германия экономикасы
жалпы мағлұмат. туралы жалпы мағлұмат
1.Германия экономикасы туралы Германияның географиялық
жалпы мағлұмат. орналасуы және халқы
2. Германия шаруашылығы және Германияның федералды
экономиалық негізгі салалары жерлері
3. Германияның өндіруші және Германияның табиғи-ресурстық
өңдеуші өнеркәсібі потенциалы
5. 5. Германияның экономикалық 2 1 СӨЖ. Германиянының табиғи
жүйесі және саясаты, құрылымы ресурстық потенциалы.
Германияның экономикалық Германияның ресурстармен
жүйесі қамтамасыз етілуі.
Сала бойынша экономикалық Германияның энергетикалық
құрылымы саясаты.
Әлеуметік және нарықтық Германияның шағын және орта
экономикалық күрделілігі кәсіпорындары .
6 6. Германиядағы қаржы-несие 2 1 СӨЖ .Әлемдік экономикадағы
жүйесі Германияның орны мен рөлі.
Банк жүйесі Әлемдік экономикадағы және
Несие инстуттары Евроодақтағы Германияның .
Қаржы нарықтары Шетелдермен Германмяның
қарым қатынасы.
Қазақстан мен Германияның
сыртқы экономикалық
байланыстары
7 7. Қытай экономикасына шолу2 1 СӨЖ. Қытай экономикасы
1. Қытай туралы жалпы туралы мағлұмат.
мағлұмат. Қытай экономикасының табиғи
2. Қытай шаруашылығы және ресурстық потенциалы.
экономиалық аудандары Қытайдың ресурстармен
3. Қытай өнеркәсібі қамтамасыз елтілуі.
4. Ауылшаруашылығы
8 8. Қытай экономикалық жүйесі 2 1 СӨЖ. Қытай экономикалық
және саясаты, құрылымы. жүйесі және саясаты,
Ел дамуының экономикалық және құрылымы
саяси моделі Қытайдағы қаржы-несие
Өндірісті ұйымдастыру жүйесі
формалары Банк жүйесі
Қытайдағы қаржы-несие жүйесі Несие инстуттары
9. 9. Қытай экономикалық 2 1 СӨЖ.Қытай экономикасы
құрылымы. өнеркәсібінің дамыған
Қытай өнеркәсібі салалары.
Қытай ауылшаруашылығы ҚХР ауылшаруашылығының
Қытайдың сыртқы экономикалық дамуы.
қарым-қатынастыры. Әлемдік экономикадағы
Қытайдың алатын орны.
Қазақстан мен Қытай
арасындағы саудалық қарым
қатынастар
10. 10.Жапония экономикасы 2 1
туралы жалпы мағлұмат. СӨЖ. Жапон экономикасы.
Жапония экономикасы туралы Жапон экономикасының табиғи
жалпы мағлұмат. ресурстық потенциалы.
Жапония шаруашылығы және Жапон экономикалық жүйесі.
экономикасының негізгі Жапон экономикасының даму
салалары кезеңдері.
Жапонияның өндіруші және Жапон экономикасындағы
өңдеуші өнеркәсібі мемлекеттің рөлі
Қазіргі жапондық
экономиканың қалыптасу
кезеңдері.
11. 11. Жапонияның экономикалық 2 1 СӨЖ . Жапон экономикасының
жүйесі және саясаты, құрылымы құрылымы.
Жапон экономикасының даму Жапон экономикасының
кезеңдері құрылымының ерекшеліктері.
Экономикалық жүйенің жапондық Өндіруші өнеркәсіп.
үлгісі Өңдеуші өнеркәсіп.
Жапон экономикасындағы Жапония ауылшаруашылығы.
мемлекеттің рөлі Жапон экономикасының қызмет
көрсету сферасы.
12. 12.Жапониядағы қаржы-несие 2 1 СӨЖ.Жапониядағы қаржы несие
жүйесі жүйесі
Жапониядағы қаржы несие Жапониядағы ақша жүйесі.
жүйесі Токио әлемдік қаржылық
Жапониядағы ақша жүйесі. орталық .
Токио әлемдік қаржылық Әлемдік экономикадағы
орталық Жапонияның алатын орны
Қазіргі жапондық
экономиканың қалыптасу
кезеңдері
13. 13.Франция экономикасының 2 СӨЖ.Францияның жалпы
жағдайы экономикалық жағдайы.
1.Жапония экономикасы туралы Францияның мемлекттік
жалпы мағлұмат. бюджеті.
2. Жапония шаруашылығы және Францияның салық жүйесіне
экономикасының негізгі сипаттама.
салалары
3. Жапонияның өндіруші және
өңдеуші өнеркәсібі
14. 14.Ұлыбританияның экономикасы2 1 СӨЖ.Ұлыбритания
туралы жалпы мағлұмат. экономикасына жалпы
1. Ұлыбритания экономикасы сипаттама.
туралы жалпы мағлұмат. Ұлыбританияның мемлекеттік
2. Ұлыбритания шаруашылығы бюджет құрылымы.
және экономикасының негізгі Ұлыбританияның салық жүйесі.
салалары
3. Ұлыбритания өндіруші және
өңдеуші өнеркәсібі
15. 15.Ресейдің негізгі 2 1 СӨЖ.Ресейдің негізгі
әлеуметтік- экономикалық әлеуметтік экономикалық
көрсеткіштері. көрсеткіштері.
1. Ресей экономикасы туралы Ресейдің мемлекеттік бюджет
жалпы мағлұмат. құрылымы.
2. Ресей шаруашылығы және Ресейддің салық жүйесі
экономикасының негізгі
салалары
3. Ресейдің өндіруші және
өңдеуші өнеркәсібі
15 3015 45
5.Оқулықтар мен web сайттар тізімі
Негізгі әдебиеттер:
1. Мировая экономика зарубежный стран №7 2000
2. Экономическая история зарубежных стран В.И. Голубовича .- Минск, 2003
3. История мировой экономики М., 2000 Маркова А.К
4. Экономическая история зарубежных стран. Тимошина Т.М -М., 2000
5. Экономическое развития совремменной Японий. Денги икредит-1998, №10
6. Мировая экономика имеждународные отношение Монтьева Е, 1998 №9
7. Шет мемлекет салықтары. Ермекбаев Б.Ж., А-2004
8. Экономика зарубежных стран . А-2007
9. Япония сегодня Экономика
10. www.japantoday.ru
11. Назарбаев.Н. “Ғасырлар тоғысында” Алматы: Өнер, 1996 ж. 243-245 беттер
12. Қ.Тоқаев “Қазақстан Республикасының дипломатиясы”. Алматы 2002 жыл 166-
170 беттер.
13. И.С.Цимицов. Управление по-японски за пределами Японии. Мировая
экономика и международны отношении. 1991 г.,№8.
6.Студентің білімін бағалау
Пән бойынша қорытынды баға, 2004 жылғы Кредиттік оқыту
жүйесінің негіздері атты ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің кітабында
берілген арнайы формула арқылы Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесі. Жоғары оқу орындарындағы білімді бақылау және бағалаудың (ҚР МЖМБС
5.03.006-2006) стандарты мен ҚР Білім және Ғылым Министрлігінің 2008 жылғы
18 наурыздағы №125 бұйрығы негізінде баллдық-рейтингтік жүйесі бойынша
есептелінеді. Яғни пән бойынша қорытынды баға ағымдағы үлгерім мен
қорытынды бақылау бағасынан құралады.
• ағымдағы үлгерім бағасы пән бойынша білімді бағалаудың қорытынды
бағасының 60%-ын құрайды;
• ал емтихан бағасы пән бойынша білімді бағалаудың қорытынды бағасының
40%-ын құрайды;
• пән бойынша қорытынды баға пайыздық мөлшермен төмендегідей анықталады
• -1-ші рейтинг бағасының пайыздық мөлшері;
• -2-ші рейтинг бағасының пайыздық мөлшері;
• -емтихан бағасының пайыздық мөлшері.
Дәстүрлі шкалаға ауысатын білім алушылардың оқу жетістіктерінің
бағаларының балдық-рейтингтік жүйесі
Әріптік жүйе Балдардың сандық Пайыздық мазмұны Дәстүрлі жүйе
бойынша бағалау эквиваленті бойынша бағалау
А 4,0 95-100 Өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,00 80-84
В- 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,00 65-69
С- 1,67 60-64
D+ 1,33 55-59
D 1,00 50-54
F 0 0-49 Қанағаттанарлық
сыз
Кафедра және оқытушы тарапынан студентке қойылатын талаптар
Оқытушының курсты оқыту барысында студентке қоятын талаптары:
- сабақты жібермеу;
- сабаққа кешікпей келу;
- сабақ үстінде сөйлеспеу;
- аудиторияға ұялы телефондарды өшіріп кіру;
- үй тапсырмаларын уақытында орындау;
- оқу үрдісіне белсенді қатысу және т.с.с.
1. Лекция тезистері
1- тақырып. АҚШ экономикасына жалпы сипаттама .
1.1 АҚШ туралы жалпы мағлұмат.
1.2 АҚШ-тың шаруашылығы және экономиалық аудандары
1.3 АҚШ өнеркәсібі
АҚШ экономикасы дамыған ұлы держава ретінде әлемге танымал
мемлекет.Жалпы ішкі өнімді жан басына шаққанда 36200 долларды құрайды.
Территориясы, шекарасы, жағдайы: қолайлы алғышарттар. Мемлекеттік құрылысы.
Территориясының көлемі жөнінен АҚШ дүние жүзінің елдері ішінде төртінші
орын алады. Оның құрамына үш бөлік кіреді:
1) негізгі территория (немесе АҚШ-тың өзі), ол шығыстан батысқа қарай 4,7
мың, солтүстіктен оңтүстікке қарай 3 мың км-ге [1] созылып жатқан үлкен
төртбұрыш секілді, 2) Аляска, 3) Тынық мүхиттағы Гавай аралдары.
АҚШ-тың экономикалық-географиялық жағдайы өте қолайлы, ол барлық кезеңдерде
де елдің дамуына себепші болған. Бұл ең алдымен теңіз шекарасының көптігіне
(12 мың км), әсем табиғи айлақтардың болуына және әсіресе негізгі
территориясының екі мұхиттың аралығына орналасуына байланысты. Канадамен
және Мексикамен құрлықтағы шекарасы шартты сызықтар арқылы, өзендер мен
көлдер арқылы өтіп, сауда-экономикалық байланыстардың дамуына жағдай
туғызады. Мемлекеттік құрылысы бойынша АҚШ — 50 штаттан тұратын федерациялы
республика. [2]. Әрбір штаттың өз конституциясы, өзінің заң шығаратын және
атқарушы билік органдары, сайланбалы губернаторы, сондай-ақ рәміздері бар.
[3]. Сонымен қатар, елдің астанасы — Вашингтон қаласы орналасқан Колумбия
Федералдық округі өз алдына жеке аймақ.
Халқы: саны, ұдайы өсуі, сыртқы көші-қон, ұлттық құрамы, орналасуы. АҚШ
халқының саны жөнінен де дүние жүзінде үшінші орын алады; тұрғындарының
саны жөнінен ол ГФР, Франция, Ұлыбритания және Италияны қосып алғандағыдан
кем түспейді. Демографтардың болжамдарына қарағанда ел тұрғындарының саны
2000 ж. қарай 265—270 млн. адамға жетпек; бұл бір ғана XX ғасырдың ішінде
оның халқы 3,5 есе өседі деген сөз. Алайда АҚШ жас ұлт ретінде халықтың
табиғи өсуі жөнінен дүние жүзінде алғашқы орындардың бірін алған уақыт
келмеске кетті. 80—90-жылдары бұл өсім айтарлықтай кеміп, жас-жыныстық
пирамидаға да әсер етті. Халықтың жылдық абсолюттік өсуі қазір 2 млн.
адамға жетпей отыр.
Иммиграция қашан да АҚШ халқының санына зор ықпал етіп келеді және солай
бола береді де.
Мысал. XIX ғасырдың басынан бері елге 70-ке жуық елден 55 млн. адам келді.
Қазір де бірқатар шектеулерге қарамастан, жыл сайын елге 1 млн.-дай адам
келеді.
АҚШ халқының ұлттық құрамын қалыптастырзда жаппай иммиграция шешуші рөл
атқарды. Қазіргі американ ұлты — бұл ең алдымен әлемнің әр түрлі
бөліктерінен, әсіресе Еуропа [4] мен Африкадан қоныс аударушылардың
этникалық араласуы мен қосылуының нәтижесі.
XX ғасырдың екінші жартысында Еуропадан иммиграция айтарлықтай азайды,
бірақ оның есесіне Азиядан, әсіресе Латын Америкасынан иммиграция
жасаушылардың саны артты. Латын Америкасынан иммиграция жасаушылар арасында
мексикандықтар басым; күнкөріс қаражатын табу үшін олардың миллиондаған
адамдары шекарадан ашық және жасырын түрде өтіп жатады. Оларды "брасерос"
(дәлме-дәл аударғанда "қол күшін сататын адамдар" дегенді білдіреді) деп
атайды.
Қазіргі кезде АҚШ-та жүзден астам этностар тұрғанымен, этнограф-ғалымдар
оларды басты үш этникалық топқа біріктіреді: 1) АҚІІІ американдарына,
немесе жай ғана американдарға, яғни қазір ағылшын тілін ана тілім деп
есептейтін әр түрлі ұлт қоныс аударушыларының ұрпақтарына; 2) АҚШ-қа таяуда
ғана қоныс аударып, бұл елге әлі де "жерсініп" үлгірмеген адамдарды қоса
есептейтін өтпелі иммигранттар топтарына; 3) байырғы тұрғындар —
аборигендерге (үндістер, эскимостар және т. б.). АҚШ американдары бүкіл
халықтың 34-ін; ал аборигендер — 1%-тейін құрайды. Соған қарамастан, АҚШ-
тың өте көптеген географиялық атауларының үндістерден шыққанын байқауға
болады.
Қара американдар (афроамерикандар, негрлер) американ ұлтының құрамында
ерекше үлкен топ құрайтынын сендер білесіңдер, олар АҚШ халқының 12%-ін
құрайды. Бұрын негр халқының негізгі бөлігі Оңтүстікте, XIX ғасырда
құлдықты жойғанға дейін плантациялық шаруашылық үстем болған "қара
белдеуде" тұрды. Соңғы онжылдықтарда негрлердің жартысы Солтүстік пен
Батыстың қалаларына қоныс аударды, олар оңтүстік штаттарда да қазір
негізінен алғанда қалаларда тұрады. Халықтың діни құрамы да оның ұлттық
құрамымен тығыз байланысты. [5]
Халықтың орналасуының орташа тығыздығының көрсеткіші жөнінен АҚШ дүние
жүзіндегі халық неғұрлым тығыз қоныстанған 20 елдің ішінде 18-орын алады (1
км2-ге 27 адам). Ел ішінде халықтың орналасуында өте үлкен айырмашылықтар
бар.
Мысал. АҚШ тұрғындарының 70%-і дерлік елдің жалпы жер көлемінің не бары 12%-
ін алып жатқан территорияда тұрады. Теңіз (көл) жағасындағы штаттар мен
таулы штаттар арасындағы айырмашылық өте зор: 1 км2-ге 350—400-ден 2—3
адамға дейін келеді.
Соңғы уақытта халықтың, ең алдымен зейнеткерлердің Солтүстік штаттарынан
("қар белдеуі") Оңтүстік штаттарына ("күн белдеуі") ішкі көшіп-қонуы артты.
Жалпы алғанда, бәрінен де Техас, Флорида, әсіресе Калифорния штаттарының
халқы тезірек өсуде.
АҚШ халқының орналасуы ең алдымен қалалар географиясына байланысты, мұнда
жалпы саны 9 мыңдай қала бар. Солтүстікамерикандық қала үлгісінің өзіндік
ерекшеліктері көбіне қалалардың жастығына байланысты болып келеді.
Американ қалалары негізінен төртбұрышты болып жоспарланады. Әдетте, Орталық
іскер аудан, немесе "даунтаун" үнемі көзге түседі, онда басқару органдары,
банктер, бұқаралық ақпарат және қызмет көрсету құралдары орналасады. Үлкен
қалалардың келбетін әдетте аспанмен тілдескен биік үй¬лер айқындайды, олар
қала күш-қуатының, оның гүлденуінің көрсеткішіндей. Қаланың қалған
бөліктерінде 3—5 қабатты, ал орталықтан қашықтаған сайын — жеке үйлер басым
болады. Бұл қаланың барынша қанат жаюына және қала агломерацияларының
қалыптасуына жағдай туғызады.
АҚШ — нағыз қала агломерацияларының елі. Мысал. 1950 ж. АҚШ-та 170, ал 80-
жылдардың соңында — 300-дей қала агломерациясы болды. АҚШ-та небары 6
"миллионер" қала, 40 шақты "миллионер" агломерация бар. АҚШ халқының
жартысы осыларда тұрады.
Осымен қатар, агломерациялардың орталықтары мен шеткі бөліктерінің
арасындағы арақатынас та өзгерді. Агломерация орталықтарында Жердің
бағасының ұдайы өсуі, жеке автомобиль көлігі кеңінен дамып отырғандықтан
экологиялық және көлік жағдайының нашарлауы, оның үстіне орташа
американдықтың кіші болса да, өз үйінде тұруға тырысуы қала маңындағы
зоналардың бей-берекет жайылып өсуіне әкеп соқтырды. Қазір мұндай "бір
қабатты Америкада" бүкіл Америкадағы отбасының 23-сі тұрады, ал қалалардың
орталық бөліктерінде таяу уақытқа дейін халықтың саны кемумен болды. Сендер
бұл процестің субурбандалу деп аталғанын білесіңдер.
50-жылдары американ географтары АҚШ-та бұдан да гөрі ірі қала түзілімдері —
мегалополистердің қалыптасқанын атап көрсетті. Қазір елде осындай үш
мегалополис бар. Олар — Солтүстік-Шығыс, Көл маңы және Калифорния
мегалополисі. Олардың Бостоннан Вашингтонға дейін созылып жатқан біріншісін
қысқаша "Босваш", Чикаго мен Питтсбург аралығында орналасқан екіншісін
—"Чипитс", ал үшіншісін (Сан-Франциско — Сан-Диего)— "Сан-сан" деп атайды.
АҚШ-тың ауыл халқы негізінен бөлек орналасқан фермаларда тұрады. Бірақ
тіршілік жағдайлары бойынша ауыл тұрғындарының қала тұрғындарынан
айырмашылықтары шамалы. Демек, шын мәнінде бүкіл елде қалалық өмір салты
шексіз үстемдік етеді.
АҚШ әлем бойынша мұнай, табиғи газ, тас көмір т.б өндіруден бірінші
орын алады.Автомобиль өндірісі, ғарыш техникасы сияқты салалардан әлем
бойынша алдыңғы қатарда.
Экспорт бойынша мына мемлекеттермен экономикалық қарым қатынаста:
Канада (23%), Мексика(14%), Жапония(8%),Ұлыбритания(5%),Германи я(4%),
Франция және Нидерландия.
Импорт бойынша осы мемлекттермен қарым қатынасты жалғастыруда.
Жалпы АҚШ макроэкономикасына тоқталатын болсақ, соңғы статистикалық
мәліметтерге сай: халық саны 258.2 (1997 ) млн ға жуық адам. Астанасы
Вашингтон қаласы(607 мың. тұрғыны бар).Халқының саны жағынан ірі қалалар
Нью -Иорк ,Чикаго,Лос -Анжелос, Сан- Франциско,Филаднльфия,Детройт, Бостон,
Хьюстан, Даллас т.б 50 штатпен 1 федералдық(астаналық) округке бөлінеді.
Мемлекетік тіл ағылшын тілі. Халықтың протестанттар, жуығы католиктер.
Үкімет пен мемлекегт басшысы президент. Заң шығарушы орган палата мен сенат
өкілдерінен тұратын палаталы парламент.
Табиғаты.АҚШ аумағының басым көпшілігі Атлант мұхитынан Тынық дейінгі
ендік бағытта созылып жатқан қоңыржай және субтропиктік белдеуде
орналасқан.
АҚШ материалдық шикізатқа өте бай. Оның ішінде темір, никель,алтын,
күміс қоры бойынша дүние жүзінде алдыңғы қатарлы мемлекет. Тарихта Х.Колумб
Американы ашқаннан кейін ( 16) ғасырда Англия мен Испания , Нидерланды ,
Франция Американы отарлауға кірісті.
18 Ғасырда 60 жылдарында Англия Солтүстік Американы түгелдей басып алды.
18 ғасырда Америкаға Африкадан құлдар әкеліне бастады. Отарлық
қанаудың күшейуі тәуелсіздәк жолындағы соғысты туғызды.(1775- 1783). 1776
ж 4 елдеде тәуелсіздік лекларациясы қабылданды.Онда АҚШ құрылғандығы
жарияланды. 1783 Англия АҚШ тәуелсіздігін мойындады. 1787 АҚШ
конституцмясы қабылданып ,елдің бірінші президенті Дж. Вашингтон сайланды.
Ғасырдың бірінші жартысында АҚШ жері әжептеуір ұлғайып, 1803 жылы Флорида
мен Алясканы қосып алды. 1809 Жылдан бастап елге құл әкелуге тиым салынды.
Алайда бұл жасырын түрде жалғаса берді.
19 Ғасырдың бірінші жартысында АҚШ саяси дамуында біршама елеулі
өзгерістер болды, саяси партиялар қалыптасты(демократиялық 1828 ж және
республикалық партия 1854ж )
Жалдамалы еңбекке негізделген Солтүстік экономикасы мен құлдыққа
негізделген Оңтүстік плантациялы шаруашылығы арасындағы қайшылыұ екі
ревалюцияны туғызды.
Дүние жүзілік соғыс кезінде АҚШ Антанта жағында болды.Соғысотан кейінгі
Париж бітім конферециясында АҚШ президенті А.Вильсон халықаралыұ
қатынастардың жаңа жобасын ұсынды. Екінші дүние жүзілік соғыс аралығвнда
Ф.Рузельт әкімшілігінің реформалары АҚШ тарихында ерекше орын алатын жаңа
бағыт деп аталатын реформалар елді ауыр экономикалық дағдарыстан алып
шығарды.
1933 жылы АҚШ пен КСРО арасында дипломатиялық қарым қатынас орнады.
Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде АҚШ фашизмге қарсы
мемлекеттер одағын құруға белсене қатысты.Соғыстан кейін АҚШ пен КСРО бөлек
бөлек әскери одақ құрып, дүниежүзін екі лагерге бөлуді іске асырды.Осы
қырғи қабақ соғыс 80 жылдардың ортасына дейін жалғасты.
Қазақстан егемендік алғаннан кейін АҚШ пен дипломатиялық қарым
қатынас орнатылды. 1994жылы 13 ақпанда ҚР президентінің шақыруымен
арнайы сапармен барып қайтты. Құжат, саяси және экономикалық, ғылыми
техникалық ,әскери т.б ынтымақтастықтар мәселесі қаралды.
АҚШ- тың өнеркәсібі. АҚШ индустриясының өзегі - металлургия, машина
жасау және химия өенркәсібі.Қара метталлургия базасысолтүстік штаттарда
(Иллииннойс, Индиана, Огайо, Пенсильвания) шоғырланған.Автомобиль
кәсіпорындары елдің 26 штаты аумағындағы 125 қалаға орналасқан.АҚШ та
жылына 10 млн.астам автомобиль шығарылады.Оның негізгі ортлығы автомобил
штаты Мичиганда орналасқан Детройт қаласы, мұнда оларды шығарушы
компаниялардың кеңселері орналасқан. Электроника өнеркәсібінің салалары
қарқынды дамуда.АҚШ -тың дүниежүзілік масштабта орын алатын орны бар -химия
өнеркәсібі. Оның басты орталығы - Хьюстан қаласы.
Елде аса қуатты отын- энергетика кешені қалыптасқан. Оның байырғы саласы
көмір өнеркәсібі, оны елдің 15- штатында өндіріледі.Бірақ негізгі көмір
өндіруші аудандар:Кентукки, Пенсильвания, Вайоминг боып табылады.АҚШ өз
аумағындағы отын түрлерінің қорлары жеткілікті бола отырып, мұнайды
шетелден тасиды.Өйткені ол елдің стратегиялық қажеттілігін қамтамассыз
етумен байланысты, мұнай өнеркәсібінің маңызы тек оның экономикалық өміріне
ғана емес, сонымен қатар ондағы саяси климатқа зор әсерін тигізуде.Ядролық
энергетика өте қауырт дамвп келеді, жақын арада оның отын балансындағы
Үлесін 25%- ға көтеру көзделген.Әсіресе қорғаныс саласына бейімделген атом
өнеркәсібіне мол қаржы жұмсалуда. Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің жеке
салалары барлық жерде және барынша дамыған.
Қайталауға арналған сұрақтар
1. АҚШ халқының құрамы.
2. АҚШ қандай табиғи ресурстармен қамтылған.
3. АҚШ еңбек ресурстарының ерекшеліктері.
4. АҚШ-та көші-қон мәселесі бар ма?
2 - тақырып. АҚШ экономикалық жүйесі.
Экономикалық саясат.
2.1. АҚШ экономикасының тарихи кезеңдері
2.2. Ел дамуының экономикалық және саяси моделі
2.3. Өндірісті ұйымдастыру формалары.
АҚШ өзіндегі еркін кәсіпкерлік жүйесін басқа елдерге үлгі ретінде ұсынады.
Шынында да мемлекеттің экономикалық жетістігі экономикалық еркін
бәсекелестік кезінде де, және үкіметтің ондағы кәсіпорындар мен тұлғалардың
жұмысына араласпаған жағдайда да, яғни оларға нарықтағы ашық бәсекеде
ілгері басуына немесе жеңіліп тынуларына кедергі келтірмеген кезде де,
қалыпты болатындығы күмән тудырмайтын сияқты. Бірақ АҚШ-тағы бизнес қай
мөлшерде еркіндікті пайдалана алады? Бүл сұраққа біржақты жауап беруге
болмайды. Үкіметтік реттеудің толық жүйесі кәсіпкерлік іс-әрекеттің кешенді
нормаларын қалыптастырады. Жыл сайын үкімет мыңдаған жаңа нормалар
қабылдап, солардың көмег- імен кәсіпкерге нені істеуге болатынын, нені
істеуге болмайты- нын соңғы бөлшегіне дейін боршалап көрсетеді. Алайда, АҚШ-
та үкіметтік реттеу бір жолға қойылды деп айтуға ертерек. Соңғы жылдары ол
бір салада күшейтілсе, екіншісінде - босаңсыды. Шынында да, АҚШ-тың
экономика тарихында үкіметтің бизнес істеріне қалай және қаншалықты терең
араласуы жөнінде ұзын сонар пікір талас болғаны рас. АҚШ үкіметінің
бизнеске арналған саясаты франңуздың ЬаІ8$е2-Ғаіге - тиіспей қалдыру
деген терминімен бейнеленеді. Бүл ұғым 18-ші ғасырдағы шотландтық Адам
Смиттің экономикалық теорияларынан бастау алады, оның экономикалық ойлары
Американдық капитализмнің өсіп-өркендеуіне айтарлықтай септігін тигізді.
Смиттің пікірінше, жеке мүдделер әрекет еркіндігін алу қажет. Нарық еркін
және бәсекелестік жағдайында істеген кезде жеке қызығушылықпен дәлелденген
жеке мүдделер бірігіп қоғам мүдделеріне пайда әкеледі. Смит үкімет
араласуының кейбір түрлерін қолдады, негізінен ол еркін кәсіпкерліктің
ережелерін орнату міндетін атқарды. Бұл Смиттің ЬаІ8§е2-іаіге принципін
жақтаған пікірі еді, соның арқасында А. Смит жеке адамға көп сенім артатын
және билік дегенге күмәнмен қарайтын ел - Америкада беделге ие болды.
Темір жол компаниялары 19-шы ғасырда грант ретінде жер және қоғамдық
субсидиялар алды. Өндірістің кейбір салалары сырттан келген бәсекелестікке
шыдамай, үкіметке тиісті сауда саясатын жүргізу туралы өтініштерін беріп
жатты. Жеке мен- шік қолындағы АҚШ-тың ауыл шаруашылығы тұрақты түрде
үкіметтен көмек алып тұрды. Өндірістің басқа салалары үкіметтен салық
жеңілдігін, тіпті тікелей субсидияларды алып тұрды. Жеке меншік өндірісін
үкімет тарапынан реттеу екі түрге бөлінеді экономикалық және әлеуметтік
реттеу. Экономикалық реттеу бағаны басқарады. Ол түтынушылар мен кейбір
компанияларды (әдетте шағын бизнестерді) ірі компаниялардан сақтау
теориясына негізделген, яғни толық бәсекелестік рынок жағдайын жасау мүмкін
емес, сондықтан да тікелей қорғауды жүзеге асыру қиынға соғады.
Экономикалық реттеу осы жағдайда өзара бытшыт қылатын бәсекелестік деп
аталатыннан компанияларды қорғау үшін құрылған. Әлеуметтік реттеу болса
тұрақты жұмыс орнын жасау мен қоршаған ортаны қорғау сияқты экономикалық
емес мақсаттардай тұрады. Әлеуметтік нормалар қоғамға қажет әрекеттерді
қолдап, зиян әкелетін корпоративті әрекеттерге тиым салады. Мысалы, үкімет
фабрикалардан тазарту қондырғыларының бар болуын талап етіп, жүмысшылар
денсаулығын ойлайтын және оларға төлемақы беріп тұратын компанияларға салық
жеңілдіктерін береді. Америка тарихы экономикаға үкіметтің араласуын жақ-
тайтындар мен Ьаіззег-ішге принциптерін қолдайтындар ара- сындағы айтысқа
толы. Соңғы 25 жылда либералдар мен кон- серваторлар экономикалық реттеудің
кейбір түрлерін азайтуға тіпті оны жоюға тырысты. Бұл реттеулер
компанияларды бәсекелестіктен түтынушылар есебінен қорғайтынын екі жақ та
атап өтті. Алайда, саяси басшылық әлеуметтік реттеу жөнінде өзара үлкен
қайшылыққа келді. Либералдар экономи- калық мақсат- мүддені көздемейтін
үкіметтік араласуды қолдады, ал консерваторлар үкіметтің бүл үмтылысынан
кәсіпкерлер арасындағы бәсекелестікті шектеу, яғни өндіріс тиімділігін
төмендету талпынысын көрді Шаруашылығының жалпы сипаттамасы: АҚШ-тың
дүниежүзілік экономикадағы жетекші орны. АҚШ XIX ғасырдың аяғында
Ұлыбританияны басып озып, өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінен дүние
жүзінде бірінші орынға шықты. Ол қазір де еңбек өнімділігінде, ғылымды көп
қажет ететін өндірістің көпшілігінде біріншілікті бермей келеді. АҚШ
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының кейбір дәстүрлі салаларында да, сондай-ақ
өндірістік емес салада да өзінің артықшылығын сақтап отыр Мысал. Батыс
дүниесінде шығарылатын әуеракеталық-ғарыштық техниканың 34-інен астамы,
электронды есептеу (әсіресе өнеркәсіптік және әскери) техникасының 23-сі,
өндірілетін көмір мен АЭС-тер қуатының жартысынан астамы, жиналатын астық
түсімінің 13-іне жуығы АҚШ-тың үлесіне тиеді.АҚШ өнеркәсібі деңгейінің
жоғарылығымен, өндірістік және территориялық шоғырлануымен көзге түседі. Ол
жаппай сериялы, сондай-ақ ерекше күрделі, бірегей өнімдер шығаруға
маманданады. "АҚШ-та жасалған" деген маркасы бар бұйымдар жақсы сапалы
болып, дүниежүзілік рынокта бағаланады.АҚШ өнеркәсібінде өндірістің жұртқа
мәлім салаларының, сала тармақтары мен түрлерінің бәрі бар. Осыған
қарамастан, олардың ішінде де ең алдымен елдің дүниежүзілік шаруашылықтағы
келбетін айқындайтын негізгілері болады. Бұл ертеден-ақ АҚШ үшін дәстүрлі
автомобиль жасау саласы. Бұл сондай-ақ екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
пайда болған әуеракеталық-ғарыш өнеркәсібі мен электроника. Мұнай
өнеркәсібінің өте зор маңызы бар. Автомобиль және әуе көлігінің дамуымен,
стратегиялық қажеттілікті қамтамасыз етумен тығыз байланысқан бұл сала көп
ретте елдің экономикалық өміріне ғана емес, сонымен бірге саяси өміріне де
бағыт береді.
Ауылшаруашылық өндірісінің көлемі жөнінен АҚШ дүние жүзінің кез келген
басқа елінен әлдеқайда озық тұрады. АҚШ бірінші болып агробизнеске көшті.
Өнеркәсіптегіге қарағанда, аграрлық-өнеркәсіптік кешен саласындағы еңбек
өнімділігі тіпті тезірек өсуде. Көп салалы ауыл шаруашылығы елдің қажетін
қамтамасыз етіп қана қоймастан, сонымен бірге экспорт үшін де айтарлықтай
өнім береді. Сыртқа шығарылатын дүниежүзілік астықтың жартысына жуығы АҚШ-
тың үлесіне келеді. АҚШ-тағы ауылшаруашылық кәсіпорнының негізгі түрі —
өнімнің басты бөлігін сатуға шығаратын ферма. Оның үстіне агробизнес
жағдайында сатылық мамандану өте жақсы дамыған, мұнда біртұтас өндірістік
процесс жекелеген буындарға жіктеледі.Мысал. Оңтүстік-Шығыс штаттардағы
фермерлер қызан көшетін өсіреді. Одан соң бүл көшетті үшақпен Калифорнияға
жеткізіп, одан қызанның асханалық сорттарын өсіреді, ал Техасқа жеткізген
көшеттерден — қызанақ шырынын өндіреді.
Фермалардың бұлайша мамандануы табиғат жағдайларының ерекшеліктерін барынша
тиімді пайдалануға, жоғары сапалы әрі арзан өнім өндіруге мүмкіндік береді.
Алайда ол да өнімді өткізу рыногы мен бағаның ауытқуына тәуелді болады.
АҚШ көліктің барлық түрлерін дамыту жөнінен де кез келген басқа елден алда
келеді: Батыстағы көлік желісінің жалпы ұзындығының 13-і және бүкіл
тасымалдың 14-і АҚШ-тың үлесіне тиеді. Канаданы қоса алғанда, АҚШ-тың
көлік жуйесі ерекше Солтүстік Америка жүйесін құрайды. Оған көліктің барлық
түрлерінің дамуы, жүк және жолаушылар тасымалы көлемінің ауқымдылығы, өте
қашыққа тасымалдау, автомобиль көлігінің айрықша рөл атқаруы тән. 90-
жылдардың басында елдің автомобиль паркінде 200 млн. машина болған.
АҚШ-та автомобиль нағыз бұқаралық қозғалыс құралы ретінде американдық
тұрмыс салтының құрамдас бөлігіне айналған. Жұмысқа барып-келу, демалу,
сауда-саттық, ойын-сауық — осының бәрі әдетте автомобильсіз жүзеге аспайтын
тірлік. Автомобильге табыну 20-жылдарда-ақ қалыптаса бастаған. Барлық
операцияларды машинада отырып-ақ тындыруға болатын арнайы кинотеатрлар,
банктер, тіпті шіркеулер бар. АҚШ-та автомобильді көлік құралы ғана емес,
сонымен қатар адамның қоғамдағы орнын білдіретін ерекше символ деуге де
болады. Автомобильдің арқасьшда американдар дүние жүзіндегі жаяу жүрмейтін
ұлтқа айналған. Адамдар қашықтықтан қаймықпайды. Американдық өз өмірінде
бір орыннан екінші орынға орта есеппен алғанда басқа елдердің тұрғындарына
қарағанда 13 есе жиі көшеді.
Материалдық емес өндіріс саласы мен қызмет көрсету өте жақсы дамыған, қазір
онда барлық еңбек ететіндердің 23-сі шоғырланған. Бұл АҚШ-тың кейінгі
индустриялық қоғам сатысына өткенін көрсетеді.
АҚШ-тың XX ғасырдың ортасына дейінгі шаруашылығының территориялық
құрылымына территория, табиғат қорлары, көлік, еңбек қорлары, шоғырлану
факторлары көп ықпал етті. ҒТР дәуірінде ғылымды көп қажет ету, экология,
экономикалық-географиялық жағдай факторлары ерекше маңызға ие болды.
Шетелдік Еуропадан өзгеше, АҚШ шаруашылығының қазіргі географиялық
бейнесіне экономикалық өмірдің шеткі мұхит маңы және көл маңы аудандарына
шоғырлануы тән. Мұндай шоғырланудың қала халқының шоғырлануымен тікелей
байланысы бар; елдегі бүкіл өнеркәсіп өнімінің 35-і үш мегалополистің
территориясында өндіріледі.
Экономикасы дамыған басқа елдердегі секілді, АҚШ-та да айтарлықтай
территориялық сәйкессіздік бар, аса дамыған аудандар кейде тоқырауға
ұшыраған аудандармен көршілес тұрады. Елде белгілі бір нәтиже берген мұндай
сәйкессіздікті жоюға бағытталған аймақтық саясат жүргізіледі. Мәселен,
өндіргіш күштердің солтүстік штаттардан оңтүстік және батыс штаттарға қарай
орын ауыстыруы байқалады. Бірақ артта қалған және тоқырауға ұшыраған
аудандардың өркендеуі өте баяу өтуде.
Өнеркәсіп географиясы: табиғат қорлары, басты салалары мен аудандары. АҚШ-
та өнеркәсіптің дамуы үшін табиғат қорлары өте қолайлы орналасқан.
Мысал. Батыстың экономикасы дамыған елдері арасында АҚШ көмір (3,6 трлн.
т), мұнай (4,4 млрд. т), табиғи газ (10 трлн. м3), уран, темір (25 млрд. т)
және молибден кені, фосфорит, күкірт, сондай-ақ су энергетикасының (700
млрд. кВт. сағ.) қоры жөнінен бірінші орын алады.
Пайдалы қазбалар алабы мен кен орындары бүкіл елге кең таралған; мәселен,
көмір мен мұнайдың қоры 30-дан астам штатта барланған. Тектоникалық
құрылысының ерекшеліктеріне қарай АҚШ территориясын ең үлкен — шығыс
(платформалық) және батыс (қатпарлы) бөлікке бөлуге болады. Шығыс бөліктің
басты байлығы — отын пайдалы қазбалары, батыс бөлігінің басты байлығы —
кенді қазбалар.
Елде геологиялық іздестіру және барлау жұмыстары жан-жақты жүргізілуде,
Осындай жұмыстардың нәтижесінде мұнайдың бүкіл болашақтағы қорының жартысы
континенттік қайраңдағы кен орындарында — Мексика шығанағында, Калифорния
мен Алясканың жағалауында болып отыр. АҚШ-тың жаңадан игерілген ауданы —
Алясканың материктік бөлігінде елдегі аса ірі Прадхо-Бей мұнай кен орны
ашылды. Осыған қарамастан, соңғы уақытта елде қорлармен қамтамасыз етудің
көптеген проблемалары шиеленісіп, кейбір кен орындары сарқылуға айналды.
Осының салдарынан 70-жылдары дүние жүзіндегі табиғат қорларына бай елдердің
бірі өз тарихында тұңғыш рет олардың тапшылығына ұшырады.
Басты салалар географиясы. АҚШ-тың өнеркәсіп картасынан көптеген штаттарда
жетекші салалардың бәрінің дамығанын байқау қиын емес. Бірақ мұндай жалпы
көріністен әдетте екі-үш басты штат ерекше бөлініп тұрады.
Мұның отын-энергетика өнеркәсібіне қатысы бар.
1-мысал. Көмір 15-тен астам штатта өндіріледі, бірақ елдің басты "көмір
штаттары"— Кентукки, Батыс Виргиния, Пенсильвания, бұлардың шегінде елдегі
ең ірі Аппалач көмір алабының бөлігі бар. Соңғы уақытта құрамында күкірт аз
көмірі ашық әдіспен өндірілетін Батыстағы Вайоминг штатының маңызы өсіп
келеді.
2-мысал. Электр энергиясы елдің барлық штаттарында өндіріледі, бірақ электр
станцияларының ең ірі шоғыры Теннесси және Вашингтон штаттарында пайда
болған. Мұның алғашқысында 30-жылдарда-ақ Теннесси өзенінде СЭС-тер тізбегі
салына бастаған, кейін оны көптеген ЖЭС-тер мен АЭС-тер толықтырған.
Вашингтон штатындағы Колумбия өзенінде қуаты 20 млн. кВт дүние жүзіндегі
аса ірі СЭС тізбегі салынған.
Мұнай өнеркәсібі де осындай жарқын мысалдарға толы. Елдің Солтүстігінде
пайда болып, осы күнге дейін негізінен Иллинойс, Индиана, Огайо,
Пенсильвания, Мэриленд секілді металлургия штаттарына шоғырланған қара
металлу ргия жөнінде де осыны айтуға болады. Түсті металлургия саласында
Таулы штаттар басты орын алады.
Машина жасау өнеркәсібін орналастыру негізінен қалалар мен
агломерациялардың орналасуына сай келеді. Іс жүзінде елдің басты үш машина
жасайтын ауданын қүрайтын АҚШ-тың үш мегалополисіне мұның ерекше қатысы
бар. Алуан түрлі кәсіпорындарының болуына қарамастан, кейбір штаттар
өздерінің едәуір бір жақты мамандануымен көзге түседі.
1-мысал. Елдің 20 штатында орналасқан 125 қалада автомобиль зауыттары бар.
Алайда автомобиль Көл маңы мегалополисінде бәрінен де көп шығарылады. АҚШ-
тың басты "автомобиль штаты"— Мичиган мен автомобиль астанасы"— Детройт
осында орналасқан. 2-мысал. Көптеген штаттарда әуеракета-ғарыш және
электрон өнеркәсібінің ірі орталықтары бар. Алайда Тынық мұхит
жағалауындағы штаттар, ең алдымен АҚШ-тың "әуеракета-ғарыш астанасы"— Лос-
Анджелес орналасқан Калифорния штаты ерекше көзге түседі. Әлемдегі аса ірі
әуе лайнерін жасаушы "Боинг" компаниясының басты иелігі — Сиэтл де үлкен
рөл атқарады.
Станок жасау негізінен Көл маңы және Солтүстік-Шығыс мегалополистерінің
шегіне, ауыл шаруашылығы — Көл маңы, кеме жасау — Солтүстік-Шығыс
мегалополистеріне шоғырланған, электрон өндірісі — барлық үш мегалополисте
де бар.
Химия өңеркәсібі ондаған орталықтарда бар, бірақ оның жеке аудандарға
шоғырлануы да жиі байқалады.
Мысал. Мексика шығанағындағы мұнай-газ алабы шегінде АҚШ-тың мұнай және газ
химия өнеркәсібінің басты ауданы қалыптасты. Мұнда 200-ден астам кәсіпорын
жұмыс істейді және АҚШ-тың "мұнай химиясының астанасы"— Хьюстон орналасқан.
Тоқыма өнеркәсібі екі ғасыр бойында Солтүстік Атлантика штаттарында —
орталығы Бостон болып саналатын Жаңа Англияда шоғырланды. Бірақ соңғы
уақытта бұл сала Оңтүстік Атлантика штаттарына қарай, жұмыс күші едәуір
арзан аудандарға, мақта және синтетикалық талшық өндіретін аудандарға,
өткізу рыноктарына жақын көшіп-қонды.
Өнеркәсіп аудандары мен белдеулері. АҚШ секілді елде түрліше дәрежедегі
өнеркәсіпті аудандарды бөліп көрсетуге болатынын сендер білесіңдер. Олардың
аса ірілері үшеу — Нью-Йорк, Лос-Анджелес және Чикаго өнеркәсіпті
аудандары. АҚШ-тың өнеркәсіпті аудандарының көпшілігі бұдан да гөрі ірі
құрылымдарға — төрт өнеркәсіп белдеуіне кіреді.
Атлант мұхитынан Миссисипиге дейін 1,5 мың км-ге созылып жатқан ең кәрі
Солтүстік өнеркәсіпті белдеудің рөлі ерекше зор. Ол бірнеше өнеркәсіпті
ескі аудандар мен жүзге жуық өнеркәсіп орталықтарын қамтиды. АҚШ-тың
өнеркәсіп өндірісінде бұл белдеудің үлесі кеміп келе жатқанымен, ол дүние
жүзіндегі ең үлкен индустриялық аймақ болып қалып отыр. Соңғы онжылдықтарда
қалыптасқан Оңтүстік-Шығыс өнеркәсіпті белдеуі еңбек пен энергияны көп
қажет ететін өнімдер шығаруға мамандануда. Мексика шығанағы жағалауындағы
айтарлықтай жас аудан (оны әдетте "Галф"—"шығанақ" деп атайды) мұнай өңдеу
мен мұнай химиясыңа маманданған. Ал Калифорнияда ғылымды көп қажет ететін
ең жаңа салалар басым.
Ауыл шаруашылығының географиясы: табиғи алғышарттары, басты салалары мен
аудандары. Ауыл шаруашылығын дамытуға қажетті табиғат қорларын өте қолайлы
орналастыра отырып, табиғат АҚШ территориясына асқан жомарттық жасаған.
Елдің жер байлығы зор және жер қорының құрылымы да тиімді; АҚШ-тың негізгі
территориясының жартысына жуығын өңделетін жерлер, шалғындар мен жайылымдар
алып жатыр. Шамалы төбелі Орталық құнарлы жазықтарда жыртылған жер кейде
80—90%-ке жетеді. Аляскада, Кордильер белдеуінің биік таулы және шөлді
аудандарында ғана ауыл шаруашылығына қолайсыз жерлер басым.
АҚШ-тың агроклиматтық қорлары да айтарлықтай. Сендер АҚШ-тың географиялық
жағдайын Еуропаның жағдайымен салыстырсаңдар, мұны жақсы түсіне аласыңдар.
Температура жағдайлары мұнда қоңыржай және субтропиктік белдеулердің барлық
ауылшаруашылық дақылдарын, ал Флориданың оңтүстігі мен Гавайда — тропиктік
дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді. Елдің шығыс жартысында ылғал
жеткілікті. Бірақ өзінше климаттық шекара болып есептелетін 100°
меридианнан батысқа қарай қолдан суарған жағдайда ғана орнықты егіншілікті
дамытуға болады. Барлық суарылатын жердің 34-і батыстағы штаттарға
келетіні, міне, сондықтан.
Бүкіл жер көлемінің 23-сін алып жатқан дәнді дақылдар АҚШ-тағы өсімдік
шаруашылығының басты бағыты болып табылады. Басты азық-түліктік дақылы —
бидай, бірақ мал азықтық дақылдардан (жүгері, сорго) әлдеқайда мол түсім
жинайды. Майлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz