Жұмыссыздық және халық табысы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Бөлім:
1.1. Жұмыссыздық дегеніміз не? ... ... ... ... .4
1.2. Жұмыссыздықтың түрлері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Жұмыстың еңбек нарығы және жұмыссыздық ... ... .6
II. Бөлім:
2.1. Жұмыссыздықтың әлеуметтік зардаптары ... ..10
2.2. Қазақстанда жұмыссыздықтың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Кедейшілік әлеуметтік проблема ретінде. Молшылық пен кедейшілік ... 15
ІІІ. Бөлім:
3.1. Жұмыс және жұмыссыз уақытын ұйымдастыру.
3.2. Жұмыс және жұмыссыз уақытының пайдалануды сыныптау...20
3.3. Жұмыс және жұмыссыз уақытының суреттемесі..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .27
IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ...28
V. Қосымша әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
I. Бөлім:
1.1. Жұмыссыздық дегеніміз не? ... ... ... ... .4
1.2. Жұмыссыздықтың түрлері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.3. Жұмыстың еңбек нарығы және жұмыссыздық ... ... .6
II. Бөлім:
2.1. Жұмыссыздықтың әлеуметтік зардаптары ... ..10
2.2. Қазақстанда жұмыссыздықтың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Кедейшілік әлеуметтік проблема ретінде. Молшылық пен кедейшілік ... 15
ІІІ. Бөлім:
3.1. Жұмыс және жұмыссыз уақытын ұйымдастыру.
3.2. Жұмыс және жұмыссыз уақытының пайдалануды сыныптау...20
3.3. Жұмыс және жұмыссыз уақытының суреттемесі..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .27
IV.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ...28
V. Қосымша әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Жалпы халықтық дәрежеде жұмыссыздық және жұмысбастылық мемлекет саясаты жүреді, елдегі еңбек нарығының заңды базалары, жұмыс күшінің сапалы сипаттамалары (білім жүйесі мен кадрларды қайта даярлау арқылы) қалыптасады, құрылымдық саясат жүргізіледі, еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс реттеледі, еңбек нарығы институттары жетілдіріледі.
Аймақтық дәрежеде жұмыссыз күшінің аймақтық нарығы туралы ақпараттар талдап қорытылады, жұмысбастыларға көмектесу бағдарламасы, жұмысбастылықты аймақтық жеке қызмет көрсету мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы тікелей инвестициялыр жүзеге асырылады.
Демографиялық жағдай – бұл белгілі бір территорияда олардың қарқыны, белгілі бер кезең мен зардаптардың нәтижелерінен өтетін демографиялық процестердің (туу, өлім, миграция, неке, ажырасу) құрама сандық сипаты мен сапалы бағасы.
Еңбек нарығы неліктен өндірістің басқа нарықтағы ресурстарымен ұқсас келеді? Ең бастысы – бұл ұсыныс пен сұраныс заңдарының іс-әрекеті.
Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық көрінісі. Жұмыссыздық Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жеке тұлға болып табылады, яғни:
1) дәл қазіргі уақытта жұмысы жоқ;
2) нақты және белсенді әрекет жасай отырып, жұмыс табуға шешім қабылдайды;
3) дәл қазіргі уақытта жұмыс істеуге дайын.
Аймақтық дәрежеде жұмыссыз күшінің аймақтық нарығы туралы ақпараттар талдап қорытылады, жұмысбастыларға көмектесу бағдарламасы, жұмысбастылықты аймақтық жеке қызмет көрсету мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы тікелей инвестициялыр жүзеге асырылады.
Демографиялық жағдай – бұл белгілі бір территорияда олардың қарқыны, белгілі бер кезең мен зардаптардың нәтижелерінен өтетін демографиялық процестердің (туу, өлім, миграция, неке, ажырасу) құрама сандық сипаты мен сапалы бағасы.
Еңбек нарығы неліктен өндірістің басқа нарықтағы ресурстарымен ұқсас келеді? Ең бастысы – бұл ұсыныс пен сұраныс заңдарының іс-әрекеті.
Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық көрінісі. Жұмыссыздық Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жеке тұлға болып табылады, яғни:
1) дәл қазіргі уақытта жұмысы жоқ;
2) нақты және белсенді әрекет жасай отырып, жұмыс табуға шешім қабылдайды;
3) дәл қазіргі уақытта жұмыс істеуге дайын.
1. Мамыров Н.К., Кулекеев Ж.Ә., Султанбекова Г.К. Микроэкономика. «Экономика», 2000 ж.
2. Ивашковский С.И. Макроэкономика. М., «Дело», 2000 г.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Қазақстан халқына жолдауы.
4. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева К.С., Тілеужанова М.Ә.
5. Микроэкономика. «Экономика», 2000 ж.ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005.
2. Ивашковский С.И. Макроэкономика. М., «Дело», 2000 г.
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан - 2030. Қазақстан халқына жолдауы.
4. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева К.С., Тілеужанова М.Ә.
5. Микроэкономика. «Экономика», 2000 ж.ҚР әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары. ОҚО Статистика агентігі. Шымкент, 2005.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бөлім:
1.1. Жұмыссыздық дегеніміз
не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..4
1.2. Жұмыссыздықтың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.3. Жұмыстың еңбек нарығы және
жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
II. Бөлім:
2.1. Жұмыссыздықтың әлеуметтік
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Қазақстанда жұмыссыздықтың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..13
2.3. Кедейшілік әлеуметтік проблема ретінде. Молшылық пен кедейшілік ... 15
ІІІ. Бөлім:
3.1. Жұмыс және жұмыссыз уақытын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.2. Жұмыс және жұмыссыз уақытының пайдалануды сыныптау...20
3.3. Жұмыс және жұмыссыз уақытының
суреттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
IV.Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..28
V. Қосымша
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Жұмыссыздық және халықтың табысы.
Сонымен қатар, осы курстық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен
шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған еңбектің
тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте халықты жұмыспен қамту және
халытың ал – аухатын жақсарту мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен
көрінеді.
Жалпы халықтық дәрежеде жұмыссыздық және жұмысбастылық мемлекет
саясаты жүреді, елдегі еңбек нарығының заңды базалары, жұмыс күшінің сапалы
сипаттамалары (білім жүйесі мен кадрларды қайта даярлау арқылы)
қалыптасады, құрылымдық саясат жүргізіледі, еңбекке деген сұраныс пен
ұсыныс реттеледі, еңбек нарығы институттары жетілдіріледі.
Аймақтық дәрежеде жұмыссыз күшінің аймақтық нарығы туралы ақпараттар
талдап қорытылады, жұмысбастыларға көмектесу бағдарламасы, жұмысбастылықты
аймақтық жеке қызмет көрсету мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы тікелей инвестициялыр жүзеге асырылады.
Демографиялық жағдай – бұл белгілі бір территорияда олардың қарқыны,
белгілі бер кезең мен зардаптардың нәтижелерінен өтетін демографиялық
процестердің (туу, өлім, миграция, неке, ажырасу) құрама сандық сипаты мен
сапалы бағасы.
Еңбек нарығы неліктен өндірістің басқа нарықтағы ресурстарымен ұқсас
келеді? Ең бастысы – бұл ұсыныс пен сұраныс заңдарының іс-әрекеті.
Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық көрінісі. Жұмыссыздық
Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жеке тұлға болып табылады,
яғни:
1) дәл қазіргі уақытта жұмысы жоқ;
2) нақты және белсенді әрекет жасай отырып, жұмыс табуға шешім қабылдайды;
3) дәл қазіргі уақытта жұмыс істеуге дайын.
Қазақстан Республикасының жұмыссыздық статистикалық жағдайлары.
1.1. Жұмыссыздық дегеніміз не?
А) Жұмыссыздық дегеніміз не? Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық
көрісі.Жұмыссыздық Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жеке тұлға
болып табылады, яғни:
1) дәл қазіргі уақытта жұмысы жоқ;
2) нақты және белсенді әрекет жасай отырып, жұмыс табуға шешім қабылдайды;
3) дәл қазіргі уақытта жұмыс істеуге дайын. Жұмыссыздарға дәл қазіргі
кезеңде жұмысы жоқ, бірақ жұмыс іздеумен айналысқан (олар жұмысбастылықтың
немесе комерциялық қызметтеріне,кесіпорын администрациясына өтінішпен
барады, жеке байланыстарды қолданады, газет, журналдарға хабарландыруды
жарыққа шығарады). Немесе ұйымның жеке істері үшін салған жеке жұмысқа тез
арада кірісуге дайын.
Бұл аталған критериийлер Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) қабылдауымен
тұтастай сәйкес келеді. Бұдан басқа ХЕҰ-ның әдістеріне келісе отырып,
жұмыссыздарға оқушылар,студенттер, пенсионерлер мен инвалидтер де кіреді,
егер олар жұмыс іздеумен айналысып, оны істеуге дайын болатын болса.
Б) Тіркелген және нақты жұмыссыздар
Реальды жұмыссыздық көрсеткіштері туралы анықтама алу үшін материалды
тексерулер мен халыққа негізінен бірқатар критерийлерге қатысты сұрақтар
қою қолданылады. Олардың әрқайсысы жеке уақыт шеңберіне ие. Жұмыстың болмау
критерийі тексеру аптасын қамтиды, жұмысты іздеу критерийі сұрақтарға жауап
береуден өткен 4 аптаға таратылады, ал жұмыс істеуге дайын болу критерийі –
сұрақтарға жауап бергеннен кейінгі 2 аптаға таратылады. Жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың барлық қызметі соңғы жұмыс орнымен анықталады.
Жұмыссыздық дәрежесі – бұл жұмыссыздар санының экономикалық
белсенді халық санына қатынасы. Есептеу барысында барлық халық 3 үлкен
топқа бөлінеді:
1) 16 жастан жасырын тұлғалар;
2) үлкендер:
3) жұмыс істеуге қабілетті және дайын тұлғалар;
4) Жұмысшылар дәрежесін анықтағанда келесі моменттерді қамту керек;
1) Жарым-жартылай бірең-сараң жұмысшылар;
2) жұмысқа тұруға үмітін үзген жұмысшылар;
3) Жалған ақпараттар.
1.2. Жұмыссыздықтың түрлері
Жұмыссыздық түрлері:
1. Фрикциондық жұмыссыздық – ол жұмысты іздеумен немесе күтумен байланысты.
Фрикциондық жұмыссыздық жұмысшыларға еңбек жағдайын жақсартуға және жоғары
еңбек ақы алуға мүмкіндік береді.
2. Құрылымдық жұмыссыздық – ол құрылымда сұраныстың еңбекке сала, аймақ
бойынша өзгерістермен байланысты.
3. Циклдік жұмыссыздық – экономикалық цикл фазасының құлдырауын білдіреді.
Ол жалпы шығындардың жетіспеушілігімен сипатталады. Тауар мен қызметке
деген жиынтық сұраныс төмендейтін болса, онда жұмысбастылық қысқарады, ал
жұмыссыздық жоғарлайды.
4.Маусымдық жұмыссыздық қандай да бір қызметтердің уақытша сипатта
орындалуымен пайда болады және шаруашылық салаларының жұмыс істеуі. Оған
ауылшаруашылық жұмыстары, балық аулау, құрылыс, аң аулау және т.б.
қызметтердің бір қатар түрлері жатады.
5.Жасырын жұмыссыздық-отандық экономика үшін сипатталады. Ресурстарды
толық қолданбау жағдайында экономикалық күйзеліске ұшыраған кәсіпорын,
компания жұмысшыдарды жұмыстан шығармайды, керісінше оларды жұмыс уақытының
қысқарған режиміне ауыстырады, немесе оларды мәжбүрсізден ақшасын төлемей
отпускаға (демалысқа) шығарып салады.
6.Еркін жұмыссыздық – жұмыссыздықтың бұл түрі жұмыс істегісі
келмейтіндермен байланысты.
7.Мәжбүрлі жұмыссыздық – кәсіпорынның тоқтауына алып келетін шикізат,
энергиялырдың жоқ болуы салдарынан туындайды.
1.3. Жұмыстың еңбек нарығы және жұмыссыздық
Еңбек нарығы – бұл жұмысшыларға өз әдет-ғұрпын, қабілеттілік пен
шеберлікке сәйкес іс-әрекеттерді табуға, ал жұмыс берушілерге ұйымның алға
қойған мақсаттарына жету үшін жұмыс күшін жалдауға мүмкіндік беретін
тәсілдер, механизмдер мен институттар (мемлекеттік және қоғамдық). Тар
мағнада, еңбек нарығы сөзін жұмыс берушілер мен жұмысшылардың жалдау, еңбек
ақы, әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктер, еңбек жағдайлары туралы келісетін
орынмен анықтауға болады.
Еңбек нарығы неліктен өндірістің басқа нарықтағы ресурстарымен
ұқсас келеді? Ең бастысы – бұл ұсыныс пен сұраныс заңдарының іс-әрекеті.
Еңбек нарығындағы мемлекет саясаты 2 бағытты ұстанады:
Жұмыссыздық дәрежесі мен ұзақтығын реттеу.
Жұмыссыздықты әлеуметтік қорғау.
Еңбек нарығын құрайтындар еңбекке деген сұраныс, ұсыныс,
конъюнктура, сыйымдылық, еңбек нарығының инфрақұрылымы.
Еңбек нарығын реттеу механизмі тар көлемде, заңдар, нормативтік,
ұжымдық-келісім актілер (ұжымдық келісімдер) жинағы және индивидуалды еңбек
келісім-шарттары деген мағнаны білдіреді. Кең көлемде, бұл механизм тек
бүкіл заңды спекторларды ғана емес, сондай-ақ, әлеуметтік-экономикалық
жағдайларды, әлеуметтік-мәдени және психологиялық аспеутілерді де қамтиды.
А) Еңбек нарығының құрылымы
Еңбек нарығының құрылымына мыналарды жатқызуға болады:
• Нарықтық блок (ұдайы жұмыс күші өндірісі үшін талап етілетін еңбекке
деген қабілеттілікті өмірлік құрал қорына айырбастау);
• Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың муниципалды, мемлекеттік және жалпылық
реттеу блогы;
• Халықты әлеуметтік қорғау векторы (жұмысбастылыққа кепілдік, төмен еңбек
ақыны белгілеу, санитарлық-гигиеналақ еңбек жағдайын қамтамасыз ету,
жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу т.б.).
Б) Еңбек нарығының дәрежелері
Жұмысбастылық проблемасы көп дәрежелі болып табылады және еңбек
нарығын реттеудің жеке қабаттарын қамтуға болады. Және әрбір дәреже үшін
міндеттер айналымын анықтауға болады:
1. Жалпы халықтық дәрежеде жұмысбастылықтың мемлекет саясаты жүреді, елдегі
еңбек нарығының заңды базалары, жұмыс күшінің сапалы сипаттамалары (білім
жүйесі мен кадрларды қайта даярлау арқылы) қалыптасады, құрылымдық саясат
жүргізіледі, еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс реттеледі, еңбек нарығы
институттары жетілдіріледі.
2. Аймақтық дәрежеде жұмыс күшінің аймақтық нарығы туралы ақпараттар талдап
қорытылады, жұмысьастыларға көмектесу бағдарламасы, жұмысбастылықты
аймақтық жеке қызмет көрсету мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы тікелей инвестициялыр жүзеге асырылады.
Еңбек нарығын басқарудың локальды дәрежесіне жеке шаруашылық субъектілер
кіреді.
Еңбек нарығының субъектілері.
Еңбек нарығының субъектілері болып жалдамалы жұмысшылар (өндіріс
құралдары жеке меншігінің иесі) болып табылады. Сол себепті олардың барлығы
бір кезде сатушы және сатып алушы да болып табылады. Олай болса сұраныс пен
ұсынысты тек жұмыс күші қатынасында ғана қарастырып қана қоймай, сондай-ақ
жұмыс орнын – белгілі субъект жағдайындағы жұмысты, еңбек ақы сипатын да
қарастыруға болады. Айналым объектілерінің (жұмыс күші мен жұмыс орны)
айырмашылығы, сондай-ақ контрагенттер (жұмыс күшін сатушы мен еңбек нарығын
сатып алушы ретінде) мен жұмыс орны (жұмыс орны нарығында сатушы және сатып
алушы ретінде) меншігіне ие жеке меншік иелерінің сәйкес келмеуі бірқатар
білімгерлерге еңбек нарығы жұмыс орнын автономды деп санауға негіз береді.
Бұдан кәсіпкерлер жұмыс орнын емес, керісінше өндіріс құралдарын сатып
алады деген тұжырым шығады. Бұл жағдайда мынандай жағдайлар да болуы
мүмкін, яғни кәсіпорын жұмысшылармен сатып алынғанда, соның ішінде жұмыс
орнын сақөтап қалу мақсатында мемлекет жұмыс беруші ретінде әлеуметтік
міндеттерді көздей отырып кәсіпорынды сатып алады немесе кәсіпорынды
национализациялайды.
Бұдан басқа да еңбек нарығының субъектілері болып мыналар болып
табылады:
• Делдалдар;
• Еңбек қатынастарын реттейтін ішкі фирмалық субъектілер.
Еңбек нарығындағы жағдай, оған әсер ететін факторлар.
Еңбек нарығының инфрақұрылымы белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
және саяси кеңістіктерде іс-әрекет жасай отырып ішкі және сыртқы орта
факторларының әсерінде болады. Сыртқы орта факторларына макроэкономикалық
факторларды, демографиялық және әлеуметтік-психологиялық факторлар жатады.
Ішкі орта ыакторларына әсер ететіндер ұйымдық, нормативті-құқықтық,
қаржылық болып бөлінеді. Олар өз кезегінде еңбек нарығындағы мемлекеттің
стратегиясын анықтайды.
Сыртқы ортаға әсер ететін макроэкономикалық факторларды
қарастырайық:
Инфляция мен бюджеттік тапшылық факторы
Сыртқы экономикалық факторлар
Инвестициялық жағдай
Банкротқа ұшырау процесі
Сол себепті экономика мен жұмысбастылық құрылымы экономикалық
активтілік пен өмір сапасын төмендетеді.
Біріншіден, бұл халық шаруашылығы салалары құрылымының өзгеруінен
жұмысбастылықты қайта құрумен байланысты.
Екіншіден, еңбек нарығында квалификациялық дисбаланс болады.
Үшіншіден, демографиялық факторларға жеткілікті күшті әсер етуге ие.
2.1. Жұмыссыздықтың әдуметтік зардаптары
1. Материалды қамтамасыз ету мен әлеуметтік қорғалу дәрежесі төмендейді.
Ақшалай табыстың тек индивидуалды дәрежесі ғана төмендеп қана қоймайды,
сондай-ақ ақшалай емес табыстар да қысқарады.
2. Еңбек ақының төмендеуіне мүмкіндік береді және еңбек жағдайының
жоғарылауына кедергі жасайды.Қылмыстық істердің. Өсуі Денсаулықтың
нашарлауы, өмір ұзақтығының қысқаруы.Маскүнемдіктің өсуі.Депрессия,
психикалық кедергілер, өзін-өзі өлтіруге дейінгі жағдайлар.
Қазақстандағы жұмыссыздықтың ерекшеліктері:
Жұмыссыздарға дәл қазіргі кезеңде жұмысы жоқ, бірақ жұмыс іздеумен
айналысқан (олар жұмысбастылықтық мемлекеттік немесе комерциялық
қызметтеріне, кәсіпорын администрациясына өтінішпен барды, жеке
байланыстарды қолданады, газет, журналдарға хабарландыруларды жарыққа
шығарды) немесе ұйымның жеке істері үшін күш салған және жұмысқа тез арада
кірісуге дайын. Бұл аталған критериийлер Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ)
қабылдауымен тұтастай сәйкес келеді. Бұдан басқа ХЕҰ-ның әдістеріне келісе
отыры жұмыссыздарға оқушылар, студенттер, пенсионерлер мен инвалидтер де
кіреді, егер олар жұмыс іздеумен айналысып, оны істеуге дайын болатын
болса. Тіркелген және реальды (іс жүзіндегі) жұмыссыздар.Реальды
жұмыссыздық көрсеткіштері туралы анықтама алу үшін материалды тексерулер
мен халыққа негізінен бірқатар критерийлерге қатысты сұрақтар қою
қолданылады. Олардың әрқайсысы жеке уақыт шеңберіне ие. Жұмыстың болмау
критерийі тексеру аптасын қамтиды, жұмысты іздеу критерийі сұрақтарға жауап
беруден өткен 4 аптаға таратылады, ал жұмыс істеуге дайын болу критерийі –
сұрақтарға жауап бергеннен кейінгі 2 аптаға таратылады. Жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың барлық қызметі соңғы жұмыс орнымен анықталады.
Жұмыссыздарға көмек көрсету формалары (жәрдем ақы және компенсациялық
төлемдер). Жәрдем ақы – тіркелгенжұмыссыздарға.Компенсациял ық төлемдер
(трансферттер) 2 үлкен топқа ажыратылады:
1.Әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдер: төлем мөлшері жұмысшының еңбек
карьерасы ағымында салған ақшасына байланысты (мысалы, пенсия мөлшері
немесе жұмыссыздарағ берілетін жәрдем ақы бұрынғы еңбек ақы мен еңбек өтілі
мөлшеріне байланысты).
Жұмыссыздарға көмек көрсету формалары (жәрдем ақы және компенсациялық
төлемдер. Жәрдем ақы-тіркелген жұмыссыздарға.Компенсациялық төлемдер
(трансферттер) 2 үлкен топқа ажыратылады:
1.Әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдер: төлем мөлшері жұмысшының
еңбек карьерасы ағымында салған ақшасына байланысты (мысалы, пенсия мөлшері
немесе жұмыссыздарағ берілетін жәрдем ақы бұрынғы еңбек ақы мен еңбек өтілі
мөлшеріне байланысты).
Әлеуметтік көмек бойынша жәрдем ақы: төлем мөлшері еңбек күшіне
тәуелді емес.
• Категориялылық: жәрдем ақы қандай да бір әлеуметтік-демографиялық топтар
қатарыдағылар негізінде төленеді.
• Қажеттілік бағасымен: жәрдем ақы қажет етушілер негізіне төленеді.
Экономикалық жағдай қолайлы саналады, егер ол толық жұмыс бастылықпен
сипатталатын болса. Бірақ толық жұмыс бастылық деген не? Толық жұмыс
бастылық түсінігіне анықтама беру қиын бір қарағанда оны барлық жұмысқа
қабілетті бар тұрғындардың жұмыспен қамтылуы, яғни 100%-жұмыс күші жұмыс
істейді деп түсінуге болады. Бірақ ол олай емес . жұмыссыздықтың белгілі-
бір деңгейі қалыпты саналады. Толық жұмыс бастылықты түсіну үшін
жұмыссыздықтың типтері мен жұмыссыздықтың табиғи нормасы түсінігімен танысу
керек. Жұмыссыздықтың негізгі түрлері: фрикциондық, құрылымдылық, циклдық,
маусымдық және жасырын.
Фрикциондық жұмыссыздық. Жұмыс іздеу және оны күтумен байланысты.
Бұл жұмыссыздықтың тұлғалар үшін олардың сәйкес біліктілік және
индивидуальдық талабына жұмыс іздеудің белгілі-бір уақыттын қажет етеді.
Кейбір адамдар өздерін күрделі және жоғары төленетін жұмыстарды орындауға
қабілеттілігін сезінеді және сондай жұмыс орындарын іздейді. Ал
кейбіреулері жұмыс орындардағы талаптарға сәйкес келмей, ақысы төмен жұмыс
істеуге,іздеуге мәжбүр болады. Еркін нарықтық қоғамда әртүрлі себептер
бойынша өзіне ыңғайлы жұмыс іздейтін әрқашанда адамдардың белгілі бір саны
болады. Бұл процестер еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды
және олардың тиімді бөлінуін қамтамасыз етеді.
Құрылымдық жұмыссыздық. өндіріс құрылымы өзгеріссіз қала алмайды. ҒТП
және технологиялық өзгерістер нәтижесінде жұмыс күшіне сұраныс құрылымы да
өзгереді. Кейбір мамандық түрлеріне қажеттілік қысқарады, ал кейбіреулері
мүлдем жоғалуы мүмкін. Бұрын болмаған мамандықтарға сұраныс пайда болады.
Жұмыс күшінің құрылымы баяу өзгереді және өндірістің жаңа құрылымына сәйкес
келмейді. Осының салдарына пайда болатын жұмыссыздық- құрылымдық
жұмыссыздық деп аталады.
Циклдық жұмыссыздық. Нақты жұмыссыздық деңгейінің табиғи деңгейден
айырмашылығымен түсіндіріледі. Экономиканың циклдық құлдырау жағдайында
капитал және тұтыну тауарларына сұраныстың жеткіліксіздігі өндірістің
қысқаруына алып келеді. Бұл циклдық жұмыссыздықтың пайда болуына негіз
болады. Толық жұмысбастылықтың анықталуы. Фрикциондық және құрылымдылық
жұмыссыздықтың эканомикада сөзсіз кездесетін жағдай, сондықтанда олар
жұмыссыздықтың табиғи деңгейін құрайды. Егер циклдық жұмыссыздық жоқ болса
жұмыс бастылық толық болады. Сонымен жұмыссыздық- еңбекке қабілетті
адамдардың жұмыс істеуі. Еңбекке қабілетті адамдар (жұмыс күші)- жұмыс
істейтін және істемейтін жұмысшылардың саны болып табылады. Жұмыс күшіне
жатпайтындар: 16 жасқа дейінгілер, арнаулы мекемедегілер, жұмыс күші
құрамынан шыққандар. Жұмыссыздықты сандық сипаттау үшін оның деңгейінің
көрсеткіші қолданылады. Еңбек нарығы- бұл жұмыс күші мен еңбекті
пайдалануды көрсететін экономикалық механизмдер жүйесі. Еңбек нарығында да
еңбекке сұраныс және ұсыныс құрылады. Еңбекке сұраныс бағасы шектік еңбек
өнімділігінен тұрады, демек өнімнің көбеюі қосымша еңбек берілген жалдау
нәтижесінде алынады. Қосымша жұмысшыны жалдау нәтидесінде алынған қосымша
өнімді шектелген өнім дейді. Шектік өнімнен түскен табысты анықтау үшін
шектік өнім бірлігі бағасына көбейтеміз. Осы табыс шектік өнімнен түскен
табыс деп аталады. Шектік өнім әрбір қосымша жұмысшыны жалдағандағы өнім
шығару көлемнің өзгеруін көрсетеді. Шектік өнімнен түскен табыс төленетін
еңбек ақыдан жоғары болғанда ғана қосымша жұмысшыны жалдауға болады.
Сондықтан жетілген бәсеклестік нарықта еңбекке сұраныс екі көрсеткішпен
анықталады; жалақы және шектік өнім құны арқылы. Жалақы мөлшері мен жұмыс
күшіне сұраныс мөлшері арасындағы тәуелділік еңбекке сұраныс қисығын
береді. Егер шектік өнім басқа өндіріс факторларын қолдауға қарағанда
еңбекті қолдануда жоғары болса,онда еңбекке сұраныс көтеріледі және
керісінше болады.
2.2. Қазақстанда жұмыссыздықтың ерекшеліктері
Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің фактарлары экономикалық
белсенділік пен жұмыссыздық арасындағы сандық өзара байланысты белгілеген
Оукен заңына тәуелді. Бұл заңға сәйкес жұмыссыздықдың нақты деңгейінің
табиғи деңгейден 1%-ке өсу жұмыс күшінің өсу көлемін 2,5%-ке азайтады. Осы
2,5 Оукен коэффициенті деп аталады. Бұл 1: 2,5 қатынасы жұмыссыздықтың ЖҰӨ
көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен
байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі. Мысалы,
құлдырау жылдарында жұмыссыздық деңгейі- 9,5 % немесе 6% табиғи деңнейден
3,5%-ке жоғары. Осы 3,5%*2,5 Оукен коэффициентіне көбейтіп ЖҰӨ-нің артта
қалу көлемі 8,75% құрағанын көреміз басқаша айтқанда жұмыс бастылық
жағдайда жұмыссыздық деңгейі болатын болса, ЖҰӨ 8,75% көп болғаны болар
еді. Оукен заңы екі бөліктен тұрады.
1. ЖҰӨ өсімінің белгілі бір шамасы тек ғана жұмыссыздық деңгейін өсірмеу
үшін қажет. Жұмыс күшінің саны жыл сайын өседі, ал оны қолдану бұл
кезде одан әрі өнімді болады. Осы есептер бойынша 2,5 тен 3%-ке дейін
нақты ЖҰӨ жыл сайынғы өсімі жұмыссыздықты бұрынғы деңгейде ұстап тұруға
қажетті, қабілетті жаңа жұмыс орындарын құру үшін қажет.
2. Қарқынды өсім жұмыссыздықты азаяды, ал өсу қарқынның төмендеуі
жұмыссыздардың үлесін ұлғайтады. Егер өсім қарқыны мысалы, 3-тен 5,5%ке
дейін өсетін болса, жұмыссыздық үлесі шамамен1%-ке түседі. Оукен заңының
маңызды аспектісі оның екінші бөлігі, яғни 2:1 ережесі табылады. 2:1
ережесі жұмыссыздық мәселесін шешу экономикалық өсім қандай болуы тиіс
екендігін көрсетеді. Айталық, жұмыссыздық үлесі 8 %, ал үкіметтің
міндеті оны 6%-ке төмендету. Бұл салықтық ынталандыру ақша саясаты
арқылы экономикалық өсудің жоғарғы темпіне қол жеткізуді білдіреді.
Бірақ экономикалық өсу жұмыссыздық жыл ағымында 2%-ке түсуі тиіс. Бұл
үкімет алдағы жылы нақты ЖҰӨ өсу қарқынын шамамен 6,5% деңгейінде
қамтамасыз етуі тиіс екендігін білдіреді. Оның 2,5% жұмыссыздық деңгейін
өткен жыл деңгейін өткен жыл деңгейінде сақтау үшін қажет, ал тағы да 4%
жұмыссыздық деңгейін 2%-ке қысқарту үшін қажет. Жұмысбастылық пен
инфляция арасында байланыс бар. Бұл байланыс экономист Филлипспен
көрсеттілген. Қисық инфляция өскенде жұмыссыздық азаятындығын көрсетеді.
1958 жылы Филлипс номиналды жалақы мен жұмыссыздық арасындағы
байланысты қарастырады. Ол келесі шешімге келді: жұмыссыздық дәрежесінің
төмендеуі бағаның және жалақының өсуімен бірге болады. Қаншаға инфляция
дәрежесі жоғары болса, соншаға жұмыссыздар үлесі төмен. Мемлекеттің
араласуы жиынтық сұранысты көбейтіп отырып, жұмыссыздықтың дәрежесін
төмендете алады. Осы жағдайда пайда болатын еңбек нарығында күйзеліс
жалақыны, бағаның инфляциялық өсуіне жағдай жасайды. Инфляцияны төмендету
үшін сұранысты шектейтін саясат жүргізу керек. Ал ол өндірістің қысқаруына
және жұмыссыздықтың өсуіне алып келеді. Ұзақ мерзімде жұмыссыздықтың өте
төмен дәрежесі инфляцияның өсуінен сақтайды.
Статистика көрсеткіштері көрсеткендей, инфляцияны 1% төмендету үшін
жыл бойы жұмыссыздықтың табиғи дәрежесі 2% жоғары болуы керек. Еңбекке
деген сұраныс жоғары болған жағдайда өзіне қажетті жұмысшыларды тарату үшін
жұмыс берушілер жалақының жоғары ставкасын ұсынады. Жұмыссыздық деңгейінің
баға мен жалақы өсіміне әкеледі. Бірақ бұл жағдай қысқы мерзімге тән сипат.
Ұзақ мерзімде (5-10жыл) жұмыспен қамтылудың төменгі деңгейінің өзі инфляция
өсімімен сақталмайды. Инфляцияны 1%-ке түсіру үшін жыл бойына жұмыссыздық
2% табиғи деңгейден жоғары болуы тиіс. Бірақ бұл жағдай да бір шешімге
келген емес. Өндірістің терең құлдырауы, яғни экономикалық өсімнің тоқтауы
стагнация деп аталады. Инфляцияның стагнациямен қатар жүруі стагфляция деп
аталады. Жұмыссыздық және жұмыспен қамтамасыз ету. Іріктеп зерттеу
сауалнамасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бөлім:
1.1. Жұмыссыздық дегеніміз
не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..4
1.2. Жұмыссыздықтың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.3. Жұмыстың еңбек нарығы және
жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
II. Бөлім:
2.1. Жұмыссыздықтың әлеуметтік
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...10
2.2. Қазақстанда жұмыссыздықтың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..13
2.3. Кедейшілік әлеуметтік проблема ретінде. Молшылық пен кедейшілік ... 15
ІІІ. Бөлім:
3.1. Жұмыс және жұмыссыз уақытын
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
3.2. Жұмыс және жұмыссыз уақытының пайдалануды сыныптау...20
3.3. Жұмыс және жұмыссыз уақытының
суреттемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
IV.Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..28
V. Қосымша
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Жұмыссыздық және халықтың табысы.
Сонымен қатар, осы курстық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тек қызықтығымен
шектелмейді, олар тағы қазіргі таңда өте актуалды. ұсынылған еңбектің
тақырыбының үлкен актуалдығы бірінші кезекте халықты жұмыспен қамту және
халытың ал – аухатын жақсарту мәселесінің зор әлеуметтік маңыздылығымен
көрінеді.
Жалпы халықтық дәрежеде жұмыссыздық және жұмысбастылық мемлекет
саясаты жүреді, елдегі еңбек нарығының заңды базалары, жұмыс күшінің сапалы
сипаттамалары (білім жүйесі мен кадрларды қайта даярлау арқылы)
қалыптасады, құрылымдық саясат жүргізіледі, еңбекке деген сұраныс пен
ұсыныс реттеледі, еңбек нарығы институттары жетілдіріледі.
Аймақтық дәрежеде жұмыссыз күшінің аймақтық нарығы туралы ақпараттар
талдап қорытылады, жұмысбастыларға көмектесу бағдарламасы, жұмысбастылықты
аймақтық жеке қызмет көрсету мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы тікелей инвестициялыр жүзеге асырылады.
Демографиялық жағдай – бұл белгілі бір территорияда олардың қарқыны,
белгілі бер кезең мен зардаптардың нәтижелерінен өтетін демографиялық
процестердің (туу, өлім, миграция, неке, ажырасу) құрама сандық сипаты мен
сапалы бағасы.
Еңбек нарығы неліктен өндірістің басқа нарықтағы ресурстарымен ұқсас
келеді? Ең бастысы – бұл ұсыныс пен сұраныс заңдарының іс-әрекеті.
Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық көрінісі. Жұмыссыздық
Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жеке тұлға болып табылады,
яғни:
1) дәл қазіргі уақытта жұмысы жоқ;
2) нақты және белсенді әрекет жасай отырып, жұмыс табуға шешім қабылдайды;
3) дәл қазіргі уақытта жұмыс істеуге дайын.
Қазақстан Республикасының жұмыссыздық статистикалық жағдайлары.
1.1. Жұмыссыздық дегеніміз не?
А) Жұмыссыздық дегеніміз не? Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық
көрісі.Жұмыссыздық Халықаралық Еңбек Ұйымының анықтамасы бойынша жеке тұлға
болып табылады, яғни:
1) дәл қазіргі уақытта жұмысы жоқ;
2) нақты және белсенді әрекет жасай отырып, жұмыс табуға шешім қабылдайды;
3) дәл қазіргі уақытта жұмыс істеуге дайын. Жұмыссыздарға дәл қазіргі
кезеңде жұмысы жоқ, бірақ жұмыс іздеумен айналысқан (олар жұмысбастылықтың
немесе комерциялық қызметтеріне,кесіпорын администрациясына өтінішпен
барады, жеке байланыстарды қолданады, газет, журналдарға хабарландыруды
жарыққа шығарады). Немесе ұйымның жеке істері үшін салған жеке жұмысқа тез
арада кірісуге дайын.
Бұл аталған критериийлер Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) қабылдауымен
тұтастай сәйкес келеді. Бұдан басқа ХЕҰ-ның әдістеріне келісе отырып,
жұмыссыздарға оқушылар,студенттер, пенсионерлер мен инвалидтер де кіреді,
егер олар жұмыс іздеумен айналысып, оны істеуге дайын болатын болса.
Б) Тіркелген және нақты жұмыссыздар
Реальды жұмыссыздық көрсеткіштері туралы анықтама алу үшін материалды
тексерулер мен халыққа негізінен бірқатар критерийлерге қатысты сұрақтар
қою қолданылады. Олардың әрқайсысы жеке уақыт шеңберіне ие. Жұмыстың болмау
критерийі тексеру аптасын қамтиды, жұмысты іздеу критерийі сұрақтарға жауап
береуден өткен 4 аптаға таратылады, ал жұмыс істеуге дайын болу критерийі –
сұрақтарға жауап бергеннен кейінгі 2 аптаға таратылады. Жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың барлық қызметі соңғы жұмыс орнымен анықталады.
Жұмыссыздық дәрежесі – бұл жұмыссыздар санының экономикалық
белсенді халық санына қатынасы. Есептеу барысында барлық халық 3 үлкен
топқа бөлінеді:
1) 16 жастан жасырын тұлғалар;
2) үлкендер:
3) жұмыс істеуге қабілетті және дайын тұлғалар;
4) Жұмысшылар дәрежесін анықтағанда келесі моменттерді қамту керек;
1) Жарым-жартылай бірең-сараң жұмысшылар;
2) жұмысқа тұруға үмітін үзген жұмысшылар;
3) Жалған ақпараттар.
1.2. Жұмыссыздықтың түрлері
Жұмыссыздық түрлері:
1. Фрикциондық жұмыссыздық – ол жұмысты іздеумен немесе күтумен байланысты.
Фрикциондық жұмыссыздық жұмысшыларға еңбек жағдайын жақсартуға және жоғары
еңбек ақы алуға мүмкіндік береді.
2. Құрылымдық жұмыссыздық – ол құрылымда сұраныстың еңбекке сала, аймақ
бойынша өзгерістермен байланысты.
3. Циклдік жұмыссыздық – экономикалық цикл фазасының құлдырауын білдіреді.
Ол жалпы шығындардың жетіспеушілігімен сипатталады. Тауар мен қызметке
деген жиынтық сұраныс төмендейтін болса, онда жұмысбастылық қысқарады, ал
жұмыссыздық жоғарлайды.
4.Маусымдық жұмыссыздық қандай да бір қызметтердің уақытша сипатта
орындалуымен пайда болады және шаруашылық салаларының жұмыс істеуі. Оған
ауылшаруашылық жұмыстары, балық аулау, құрылыс, аң аулау және т.б.
қызметтердің бір қатар түрлері жатады.
5.Жасырын жұмыссыздық-отандық экономика үшін сипатталады. Ресурстарды
толық қолданбау жағдайында экономикалық күйзеліске ұшыраған кәсіпорын,
компания жұмысшыдарды жұмыстан шығармайды, керісінше оларды жұмыс уақытының
қысқарған режиміне ауыстырады, немесе оларды мәжбүрсізден ақшасын төлемей
отпускаға (демалысқа) шығарып салады.
6.Еркін жұмыссыздық – жұмыссыздықтың бұл түрі жұмыс істегісі
келмейтіндермен байланысты.
7.Мәжбүрлі жұмыссыздық – кәсіпорынның тоқтауына алып келетін шикізат,
энергиялырдың жоқ болуы салдарынан туындайды.
1.3. Жұмыстың еңбек нарығы және жұмыссыздық
Еңбек нарығы – бұл жұмысшыларға өз әдет-ғұрпын, қабілеттілік пен
шеберлікке сәйкес іс-әрекеттерді табуға, ал жұмыс берушілерге ұйымның алға
қойған мақсаттарына жету үшін жұмыс күшін жалдауға мүмкіндік беретін
тәсілдер, механизмдер мен институттар (мемлекеттік және қоғамдық). Тар
мағнада, еңбек нарығы сөзін жұмыс берушілер мен жұмысшылардың жалдау, еңбек
ақы, әлеуметтік төлемдер мен жеңілдіктер, еңбек жағдайлары туралы келісетін
орынмен анықтауға болады.
Еңбек нарығы неліктен өндірістің басқа нарықтағы ресурстарымен
ұқсас келеді? Ең бастысы – бұл ұсыныс пен сұраныс заңдарының іс-әрекеті.
Еңбек нарығындағы мемлекет саясаты 2 бағытты ұстанады:
Жұмыссыздық дәрежесі мен ұзақтығын реттеу.
Жұмыссыздықты әлеуметтік қорғау.
Еңбек нарығын құрайтындар еңбекке деген сұраныс, ұсыныс,
конъюнктура, сыйымдылық, еңбек нарығының инфрақұрылымы.
Еңбек нарығын реттеу механизмі тар көлемде, заңдар, нормативтік,
ұжымдық-келісім актілер (ұжымдық келісімдер) жинағы және индивидуалды еңбек
келісім-шарттары деген мағнаны білдіреді. Кең көлемде, бұл механизм тек
бүкіл заңды спекторларды ғана емес, сондай-ақ, әлеуметтік-экономикалық
жағдайларды, әлеуметтік-мәдени және психологиялық аспеутілерді де қамтиды.
А) Еңбек нарығының құрылымы
Еңбек нарығының құрылымына мыналарды жатқызуға болады:
• Нарықтық блок (ұдайы жұмыс күші өндірісі үшін талап етілетін еңбекке
деген қабілеттілікті өмірлік құрал қорына айырбастау);
• Жұмысбастылық пен жұмыссыздықтың муниципалды, мемлекеттік және жалпылық
реттеу блогы;
• Халықты әлеуметтік қорғау векторы (жұмысбастылыққа кепілдік, төмен еңбек
ақыны белгілеу, санитарлық-гигиеналақ еңбек жағдайын қамтамасыз ету,
жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу т.б.).
Б) Еңбек нарығының дәрежелері
Жұмысбастылық проблемасы көп дәрежелі болып табылады және еңбек
нарығын реттеудің жеке қабаттарын қамтуға болады. Және әрбір дәреже үшін
міндеттер айналымын анықтауға болады:
1. Жалпы халықтық дәрежеде жұмысбастылықтың мемлекет саясаты жүреді, елдегі
еңбек нарығының заңды базалары, жұмыс күшінің сапалы сипаттамалары (білім
жүйесі мен кадрларды қайта даярлау арқылы) қалыптасады, құрылымдық саясат
жүргізіледі, еңбекке деген сұраныс пен ұсыныс реттеледі, еңбек нарығы
институттары жетілдіріледі.
2. Аймақтық дәрежеде жұмыс күшінің аймақтық нарығы туралы ақпараттар талдап
қорытылады, жұмысьастыларға көмектесу бағдарламасы, жұмысбастылықты
аймақтық жеке қызмет көрсету мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары
арқылы тікелей инвестициялыр жүзеге асырылады.
Еңбек нарығын басқарудың локальды дәрежесіне жеке шаруашылық субъектілер
кіреді.
Еңбек нарығының субъектілері.
Еңбек нарығының субъектілері болып жалдамалы жұмысшылар (өндіріс
құралдары жеке меншігінің иесі) болып табылады. Сол себепті олардың барлығы
бір кезде сатушы және сатып алушы да болып табылады. Олай болса сұраныс пен
ұсынысты тек жұмыс күші қатынасында ғана қарастырып қана қоймай, сондай-ақ
жұмыс орнын – белгілі субъект жағдайындағы жұмысты, еңбек ақы сипатын да
қарастыруға болады. Айналым объектілерінің (жұмыс күші мен жұмыс орны)
айырмашылығы, сондай-ақ контрагенттер (жұмыс күшін сатушы мен еңбек нарығын
сатып алушы ретінде) мен жұмыс орны (жұмыс орны нарығында сатушы және сатып
алушы ретінде) меншігіне ие жеке меншік иелерінің сәйкес келмеуі бірқатар
білімгерлерге еңбек нарығы жұмыс орнын автономды деп санауға негіз береді.
Бұдан кәсіпкерлер жұмыс орнын емес, керісінше өндіріс құралдарын сатып
алады деген тұжырым шығады. Бұл жағдайда мынандай жағдайлар да болуы
мүмкін, яғни кәсіпорын жұмысшылармен сатып алынғанда, соның ішінде жұмыс
орнын сақөтап қалу мақсатында мемлекет жұмыс беруші ретінде әлеуметтік
міндеттерді көздей отырып кәсіпорынды сатып алады немесе кәсіпорынды
национализациялайды.
Бұдан басқа да еңбек нарығының субъектілері болып мыналар болып
табылады:
• Делдалдар;
• Еңбек қатынастарын реттейтін ішкі фирмалық субъектілер.
Еңбек нарығындағы жағдай, оған әсер ететін факторлар.
Еңбек нарығының инфрақұрылымы белгілі бір әлеуметтік-экономикалық
және саяси кеңістіктерде іс-әрекет жасай отырып ішкі және сыртқы орта
факторларының әсерінде болады. Сыртқы орта факторларына макроэкономикалық
факторларды, демографиялық және әлеуметтік-психологиялық факторлар жатады.
Ішкі орта ыакторларына әсер ететіндер ұйымдық, нормативті-құқықтық,
қаржылық болып бөлінеді. Олар өз кезегінде еңбек нарығындағы мемлекеттің
стратегиясын анықтайды.
Сыртқы ортаға әсер ететін макроэкономикалық факторларды
қарастырайық:
Инфляция мен бюджеттік тапшылық факторы
Сыртқы экономикалық факторлар
Инвестициялық жағдай
Банкротқа ұшырау процесі
Сол себепті экономика мен жұмысбастылық құрылымы экономикалық
активтілік пен өмір сапасын төмендетеді.
Біріншіден, бұл халық шаруашылығы салалары құрылымының өзгеруінен
жұмысбастылықты қайта құрумен байланысты.
Екіншіден, еңбек нарығында квалификациялық дисбаланс болады.
Үшіншіден, демографиялық факторларға жеткілікті күшті әсер етуге ие.
2.1. Жұмыссыздықтың әдуметтік зардаптары
1. Материалды қамтамасыз ету мен әлеуметтік қорғалу дәрежесі төмендейді.
Ақшалай табыстың тек индивидуалды дәрежесі ғана төмендеп қана қоймайды,
сондай-ақ ақшалай емес табыстар да қысқарады.
2. Еңбек ақының төмендеуіне мүмкіндік береді және еңбек жағдайының
жоғарылауына кедергі жасайды.Қылмыстық істердің. Өсуі Денсаулықтың
нашарлауы, өмір ұзақтығының қысқаруы.Маскүнемдіктің өсуі.Депрессия,
психикалық кедергілер, өзін-өзі өлтіруге дейінгі жағдайлар.
Қазақстандағы жұмыссыздықтың ерекшеліктері:
Жұмыссыздарға дәл қазіргі кезеңде жұмысы жоқ, бірақ жұмыс іздеумен
айналысқан (олар жұмысбастылықтық мемлекеттік немесе комерциялық
қызметтеріне, кәсіпорын администрациясына өтінішпен барды, жеке
байланыстарды қолданады, газет, журналдарға хабарландыруларды жарыққа
шығарды) немесе ұйымның жеке істері үшін күш салған және жұмысқа тез арада
кірісуге дайын. Бұл аталған критериийлер Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ)
қабылдауымен тұтастай сәйкес келеді. Бұдан басқа ХЕҰ-ның әдістеріне келісе
отыры жұмыссыздарға оқушылар, студенттер, пенсионерлер мен инвалидтер де
кіреді, егер олар жұмыс іздеумен айналысып, оны істеуге дайын болатын
болса. Тіркелген және реальды (іс жүзіндегі) жұмыссыздар.Реальды
жұмыссыздық көрсеткіштері туралы анықтама алу үшін материалды тексерулер
мен халыққа негізінен бірқатар критерийлерге қатысты сұрақтар қою
қолданылады. Олардың әрқайсысы жеке уақыт шеңберіне ие. Жұмыстың болмау
критерийі тексеру аптасын қамтиды, жұмысты іздеу критерийі сұрақтарға жауап
беруден өткен 4 аптаға таратылады, ал жұмыс істеуге дайын болу критерийі –
сұрақтарға жауап бергеннен кейінгі 2 аптаға таратылады. Жұмысбастылық пен
жұмыссыздықтың барлық қызметі соңғы жұмыс орнымен анықталады.
Жұмыссыздарға көмек көрсету формалары (жәрдем ақы және компенсациялық
төлемдер). Жәрдем ақы – тіркелгенжұмыссыздарға.Компенсациял ық төлемдер
(трансферттер) 2 үлкен топқа ажыратылады:
1.Әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдер: төлем мөлшері жұмысшының еңбек
карьерасы ағымында салған ақшасына байланысты (мысалы, пенсия мөлшері
немесе жұмыссыздарағ берілетін жәрдем ақы бұрынғы еңбек ақы мен еңбек өтілі
мөлшеріне байланысты).
Жұмыссыздарға көмек көрсету формалары (жәрдем ақы және компенсациялық
төлемдер. Жәрдем ақы-тіркелген жұмыссыздарға.Компенсациялық төлемдер
(трансферттер) 2 үлкен топқа ажыратылады:
1.Әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдер: төлем мөлшері жұмысшының
еңбек карьерасы ағымында салған ақшасына байланысты (мысалы, пенсия мөлшері
немесе жұмыссыздарағ берілетін жәрдем ақы бұрынғы еңбек ақы мен еңбек өтілі
мөлшеріне байланысты).
Әлеуметтік көмек бойынша жәрдем ақы: төлем мөлшері еңбек күшіне
тәуелді емес.
• Категориялылық: жәрдем ақы қандай да бір әлеуметтік-демографиялық топтар
қатарыдағылар негізінде төленеді.
• Қажеттілік бағасымен: жәрдем ақы қажет етушілер негізіне төленеді.
Экономикалық жағдай қолайлы саналады, егер ол толық жұмыс бастылықпен
сипатталатын болса. Бірақ толық жұмыс бастылық деген не? Толық жұмыс
бастылық түсінігіне анықтама беру қиын бір қарағанда оны барлық жұмысқа
қабілетті бар тұрғындардың жұмыспен қамтылуы, яғни 100%-жұмыс күші жұмыс
істейді деп түсінуге болады. Бірақ ол олай емес . жұмыссыздықтың белгілі-
бір деңгейі қалыпты саналады. Толық жұмыс бастылықты түсіну үшін
жұмыссыздықтың типтері мен жұмыссыздықтың табиғи нормасы түсінігімен танысу
керек. Жұмыссыздықтың негізгі түрлері: фрикциондық, құрылымдылық, циклдық,
маусымдық және жасырын.
Фрикциондық жұмыссыздық. Жұмыс іздеу және оны күтумен байланысты.
Бұл жұмыссыздықтың тұлғалар үшін олардың сәйкес біліктілік және
индивидуальдық талабына жұмыс іздеудің белгілі-бір уақыттын қажет етеді.
Кейбір адамдар өздерін күрделі және жоғары төленетін жұмыстарды орындауға
қабілеттілігін сезінеді және сондай жұмыс орындарын іздейді. Ал
кейбіреулері жұмыс орындардағы талаптарға сәйкес келмей, ақысы төмен жұмыс
істеуге,іздеуге мәжбүр болады. Еркін нарықтық қоғамда әртүрлі себептер
бойынша өзіне ыңғайлы жұмыс іздейтін әрқашанда адамдардың белгілі бір саны
болады. Бұл процестер еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруды
және олардың тиімді бөлінуін қамтамасыз етеді.
Құрылымдық жұмыссыздық. өндіріс құрылымы өзгеріссіз қала алмайды. ҒТП
және технологиялық өзгерістер нәтижесінде жұмыс күшіне сұраныс құрылымы да
өзгереді. Кейбір мамандық түрлеріне қажеттілік қысқарады, ал кейбіреулері
мүлдем жоғалуы мүмкін. Бұрын болмаған мамандықтарға сұраныс пайда болады.
Жұмыс күшінің құрылымы баяу өзгереді және өндірістің жаңа құрылымына сәйкес
келмейді. Осының салдарына пайда болатын жұмыссыздық- құрылымдық
жұмыссыздық деп аталады.
Циклдық жұмыссыздық. Нақты жұмыссыздық деңгейінің табиғи деңгейден
айырмашылығымен түсіндіріледі. Экономиканың циклдық құлдырау жағдайында
капитал және тұтыну тауарларына сұраныстың жеткіліксіздігі өндірістің
қысқаруына алып келеді. Бұл циклдық жұмыссыздықтың пайда болуына негіз
болады. Толық жұмысбастылықтың анықталуы. Фрикциондық және құрылымдылық
жұмыссыздықтың эканомикада сөзсіз кездесетін жағдай, сондықтанда олар
жұмыссыздықтың табиғи деңгейін құрайды. Егер циклдық жұмыссыздық жоқ болса
жұмыс бастылық толық болады. Сонымен жұмыссыздық- еңбекке қабілетті
адамдардың жұмыс істеуі. Еңбекке қабілетті адамдар (жұмыс күші)- жұмыс
істейтін және істемейтін жұмысшылардың саны болып табылады. Жұмыс күшіне
жатпайтындар: 16 жасқа дейінгілер, арнаулы мекемедегілер, жұмыс күші
құрамынан шыққандар. Жұмыссыздықты сандық сипаттау үшін оның деңгейінің
көрсеткіші қолданылады. Еңбек нарығы- бұл жұмыс күші мен еңбекті
пайдалануды көрсететін экономикалық механизмдер жүйесі. Еңбек нарығында да
еңбекке сұраныс және ұсыныс құрылады. Еңбекке сұраныс бағасы шектік еңбек
өнімділігінен тұрады, демек өнімнің көбеюі қосымша еңбек берілген жалдау
нәтижесінде алынады. Қосымша жұмысшыны жалдау нәтидесінде алынған қосымша
өнімді шектелген өнім дейді. Шектік өнімнен түскен табысты анықтау үшін
шектік өнім бірлігі бағасына көбейтеміз. Осы табыс шектік өнімнен түскен
табыс деп аталады. Шектік өнім әрбір қосымша жұмысшыны жалдағандағы өнім
шығару көлемнің өзгеруін көрсетеді. Шектік өнімнен түскен табыс төленетін
еңбек ақыдан жоғары болғанда ғана қосымша жұмысшыны жалдауға болады.
Сондықтан жетілген бәсеклестік нарықта еңбекке сұраныс екі көрсеткішпен
анықталады; жалақы және шектік өнім құны арқылы. Жалақы мөлшері мен жұмыс
күшіне сұраныс мөлшері арасындағы тәуелділік еңбекке сұраныс қисығын
береді. Егер шектік өнім басқа өндіріс факторларын қолдауға қарағанда
еңбекті қолдануда жоғары болса,онда еңбекке сұраныс көтеріледі және
керісінше болады.
2.2. Қазақстанда жұмыссыздықтың ерекшеліктері
Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің фактарлары экономикалық
белсенділік пен жұмыссыздық арасындағы сандық өзара байланысты белгілеген
Оукен заңына тәуелді. Бұл заңға сәйкес жұмыссыздықдың нақты деңгейінің
табиғи деңгейден 1%-ке өсу жұмыс күшінің өсу көлемін 2,5%-ке азайтады. Осы
2,5 Оукен коэффициенті деп аталады. Бұл 1: 2,5 қатынасы жұмыссыздықтың ЖҰӨ
көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен
байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі. Мысалы,
құлдырау жылдарында жұмыссыздық деңгейі- 9,5 % немесе 6% табиғи деңнейден
3,5%-ке жоғары. Осы 3,5%*2,5 Оукен коэффициентіне көбейтіп ЖҰӨ-нің артта
қалу көлемі 8,75% құрағанын көреміз басқаша айтқанда жұмыс бастылық
жағдайда жұмыссыздық деңгейі болатын болса, ЖҰӨ 8,75% көп болғаны болар
еді. Оукен заңы екі бөліктен тұрады.
1. ЖҰӨ өсімінің белгілі бір шамасы тек ғана жұмыссыздық деңгейін өсірмеу
үшін қажет. Жұмыс күшінің саны жыл сайын өседі, ал оны қолдану бұл
кезде одан әрі өнімді болады. Осы есептер бойынша 2,5 тен 3%-ке дейін
нақты ЖҰӨ жыл сайынғы өсімі жұмыссыздықты бұрынғы деңгейде ұстап тұруға
қажетті, қабілетті жаңа жұмыс орындарын құру үшін қажет.
2. Қарқынды өсім жұмыссыздықты азаяды, ал өсу қарқынның төмендеуі
жұмыссыздардың үлесін ұлғайтады. Егер өсім қарқыны мысалы, 3-тен 5,5%ке
дейін өсетін болса, жұмыссыздық үлесі шамамен1%-ке түседі. Оукен заңының
маңызды аспектісі оның екінші бөлігі, яғни 2:1 ережесі табылады. 2:1
ережесі жұмыссыздық мәселесін шешу экономикалық өсім қандай болуы тиіс
екендігін көрсетеді. Айталық, жұмыссыздық үлесі 8 %, ал үкіметтің
міндеті оны 6%-ке төмендету. Бұл салықтық ынталандыру ақша саясаты
арқылы экономикалық өсудің жоғарғы темпіне қол жеткізуді білдіреді.
Бірақ экономикалық өсу жұмыссыздық жыл ағымында 2%-ке түсуі тиіс. Бұл
үкімет алдағы жылы нақты ЖҰӨ өсу қарқынын шамамен 6,5% деңгейінде
қамтамасыз етуі тиіс екендігін білдіреді. Оның 2,5% жұмыссыздық деңгейін
өткен жыл деңгейін өткен жыл деңгейінде сақтау үшін қажет, ал тағы да 4%
жұмыссыздық деңгейін 2%-ке қысқарту үшін қажет. Жұмысбастылық пен
инфляция арасында байланыс бар. Бұл байланыс экономист Филлипспен
көрсеттілген. Қисық инфляция өскенде жұмыссыздық азаятындығын көрсетеді.
1958 жылы Филлипс номиналды жалақы мен жұмыссыздық арасындағы
байланысты қарастырады. Ол келесі шешімге келді: жұмыссыздық дәрежесінің
төмендеуі бағаның және жалақының өсуімен бірге болады. Қаншаға инфляция
дәрежесі жоғары болса, соншаға жұмыссыздар үлесі төмен. Мемлекеттің
араласуы жиынтық сұранысты көбейтіп отырып, жұмыссыздықтың дәрежесін
төмендете алады. Осы жағдайда пайда болатын еңбек нарығында күйзеліс
жалақыны, бағаның инфляциялық өсуіне жағдай жасайды. Инфляцияны төмендету
үшін сұранысты шектейтін саясат жүргізу керек. Ал ол өндірістің қысқаруына
және жұмыссыздықтың өсуіне алып келеді. Ұзақ мерзімде жұмыссыздықтың өте
төмен дәрежесі инфляцияның өсуінен сақтайды.
Статистика көрсеткіштері көрсеткендей, инфляцияны 1% төмендету үшін
жыл бойы жұмыссыздықтың табиғи дәрежесі 2% жоғары болуы керек. Еңбекке
деген сұраныс жоғары болған жағдайда өзіне қажетті жұмысшыларды тарату үшін
жұмыс берушілер жалақының жоғары ставкасын ұсынады. Жұмыссыздық деңгейінің
баға мен жалақы өсіміне әкеледі. Бірақ бұл жағдай қысқы мерзімге тән сипат.
Ұзақ мерзімде (5-10жыл) жұмыспен қамтылудың төменгі деңгейінің өзі инфляция
өсімімен сақталмайды. Инфляцияны 1%-ке түсіру үшін жыл бойына жұмыссыздық
2% табиғи деңгейден жоғары болуы тиіс. Бірақ бұл жағдай да бір шешімге
келген емес. Өндірістің терең құлдырауы, яғни экономикалық өсімнің тоқтауы
стагнация деп аталады. Инфляцияның стагнациямен қатар жүруі стагфляция деп
аталады. Жұмыссыздық және жұмыспен қамтамасыз ету. Іріктеп зерттеу
сауалнамасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz