Қосымша жазаны қолдану мәселелері
Кіріспе
І тарау. Қосымша жазаның түсінігі мен түрлері.
І.І. Қосымша жазаның түсінігі.
І.ІІ. Арнайы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру.
І.ІІІ. Мүлікті тәркілеу.
ІІ тарау. Балама жазалар.
ІІ. І. Айыппұл салу
ІІ.ІІ. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті атқару
ІІІ тарау. Қосымша жазаларды атқару
ІІІ.І. Арнайы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру туралы сот үкімін атқару.
ІІІ.ІІ. Мүлікті тәркілеуді атқару.
ІІІ.ІІІ. Балама жазаларды атқару
І тарау. Қосымша жазаның түсінігі мен түрлері.
І.І. Қосымша жазаның түсінігі.
І.ІІ. Арнайы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру.
І.ІІІ. Мүлікті тәркілеу.
ІІ тарау. Балама жазалар.
ІІ. І. Айыппұл салу
ІІ.ІІ. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті атқару
ІІІ тарау. Қосымша жазаларды атқару
ІІІ.І. Арнайы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру туралы сот үкімін атқару.
ІІІ.ІІ. Мүлікті тәркілеуді атқару.
ІІІ.ІІІ. Балама жазаларды атқару
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан реформалар, мемлекеттің тәуелсіздігін және құқықтық мемлекетпен азаматтық қоғам құруды құқтық жүйені дамуы қажет екендігі айқындауда. Тәжірибеде қоғамның, оның ішінде қылмыстық құқық маңызды роль ойнайды.
Қазақстан Республикасы констуциясының 1-ші бабында көрсетілгендей: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген” /1/.
Яғни демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрып жатқан әрбір мемлекеттер үшін, адам оның өмірі, құқтарымен бостандықтары жоғарғы құндылық болып табылады. Демократия саяси ой әлемінде өзіндік құндылық ретінде аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтардың мемлекеттік құрылысқа нақты сіңісу көрінісі ретінде қарастырылады. Оған адамның өзі оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп тану мемлекеттің адамға қамқорлық, оған материалдық игілік жасаудан артық міндет жоқ екендігін білдіреді.
Мемлекет адамның қалыпты тіршілік ете алуы үшін өзіне қатысты барлық жағдайларды жасауға міндетті. Мемлекет адам өмірін, оған өзініңде заңсыз әрекеттерден қорғануына мүмкіндік бере отырып қалыпты қоршаған ортаны қамтамасыз ете отырып, қол сұғушылықтан қорғауға міндетті. Конституциядан бекітілген ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары, бостандықтары мемлекеттің, оларды бірінші кезекте іске асыруға жан-жақты көмек көрсету керек екендігін көрсетеді.
Құқықтық тәртіп заңдылыққа байланысты, мемлекеттік құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын, қылмыстық заңның ролі едәуір екендігін білеміз. Ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты қауыпты түрі мен күресуге бағытталған. Мемлекет қолындағы маңызды құралдардың бірі жаза. Жазаны қолдану арқылы мемлекет адамды, оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншігін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қорғайды.
Қазақстан Республикасы констуциясының 1-ші бабында көрсетілгендей: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген” /1/.
Яғни демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрып жатқан әрбір мемлекеттер үшін, адам оның өмірі, құқтарымен бостандықтары жоғарғы құндылық болып табылады. Демократия саяси ой әлемінде өзіндік құндылық ретінде аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтардың мемлекеттік құрылысқа нақты сіңісу көрінісі ретінде қарастырылады. Оған адамның өзі оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп тану мемлекеттің адамға қамқорлық, оған материалдық игілік жасаудан артық міндет жоқ екендігін білдіреді.
Мемлекет адамның қалыпты тіршілік ете алуы үшін өзіне қатысты барлық жағдайларды жасауға міндетті. Мемлекет адам өмірін, оған өзініңде заңсыз әрекеттерден қорғануына мүмкіндік бере отырып қалыпты қоршаған ортаны қамтамасыз ете отырып, қол сұғушылықтан қорғауға міндетті. Конституциядан бекітілген ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары, бостандықтары мемлекеттің, оларды бірінші кезекте іске асыруға жан-жақты көмек көрсету керек екендігін көрсетеді.
Құқықтық тәртіп заңдылыққа байланысты, мемлекеттік құқықтық жүйесінің бір тармағы болып табылатын, қылмыстық заңның ролі едәуір екендігін білеміз. Ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты қауыпты түрі мен күресуге бағытталған. Мемлекет қолындағы маңызды құралдардың бірі жаза. Жазаны қолдану арқылы мемлекет адамды, оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін, меншігін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қорғайды.
1. ҚР Конституциясы- Алматы. ЖШС “Баспа” 2001жыл (4 бет)
2. “Егемен Қазақстан “30 наурыз 2002 жыл
3. Қазақстан 20304. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 3- том, ҚазССР-нің Ғылым баспасы. Алматы 1978ж (504-бет)
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 2-том, ҚазССР-нің ғылым академиясының баспасы. Алматы 1961ж (73бет)
6. Қ.Р.Қылмыстық кодексі жалпы бөлім,Алматы Баспа 200ж (14).
7. Қ.Р.Қылмыстық құқық, жалпы бөлім –13 тарау, жазаның түсінігі және мақсаты.
8. Қ.Р.Жоғарғы Соты пленумының қаулысы/1999 жылғы 30 сәуір N1.
9. А.Милкин, И.Шмаров. Система уголовных наказаний:реформа или иллюзия. Законность, N61993ж.
10. Советское уголовное право. Общая часть:Учебник (Г.А. Кригердің, Н.Ф. Кузнецованың, Ю.М.Ткачевскийдің редакциясымен 2-шығарылып, толықтырылған - М: ММУ баспасы 1988 ж., 220бет.
11. Елеген Қайыржанұлы, Дина Бұғыбайқызы. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері:Монография, Алматы”өркениет”2000ж (22бет).
12. Дуюнов В.К.-Доплнителное наказание по советскому уголовному праву. Лекция для студентов :ВЮЗИ.Москва 1957 жыл (6 бет).
13. Заң журналы 11/2000 “Мемлекеттік наградалар “С.Баймолдақызы (70- бет).
14. Заң терминдеріне түсіндірме сөздігі (109бет).-------------------
15. А.Н.Ағыбаев қылмыстық құқық, жалпы бөлім.Алматы жеті жарғы 2001жыл .(209 бет)
16. Ғазиз төлеуғалиев.Қ.Р. Азаматтық құқығы 1том, Алматы ҚазМЗА 2001ж (247 бет).
17. “Жаза”практикалық оқу құралы. Есберген алауханов, Саттар Рахметов, Алматы Өркениет 1999ж (73 бет).
18. Уголовная право. Часть-Общая:Уголовное наказания:понятия, виды, назначение, 4-том Екатеринбурк. Орал мемлекеттік заң академиясының баспасы. 1994ж (58)
19. Тяжкие преступление по уголовному праву Р.К. Е.А.Онгарбаев, К.Б.Есмаганбетов икф Фолиант Астана 2001г (92бет)
20. Қ.Р.Неке және отбасы туралы заңы. Алматы жеті жарғы,2001 ж ыл (16 бет)
21. Ресей Федерациясының қылмыстық кодексіне түсіндірме (жалпы бөлім) Р.Ф.Бас прокуроры проф Ю.И.Лебедевтің ортақ редакциясында –М:инфра- М Норма тобының баспасы. 1996 жыл (132 бет).
22. Қылмыстық іс жүргізу кодексі,Алматы Юрист 2001ж (147 бет)
23. Қылмыстық атқару кодексі,Алматы Юрист 2002ж (22бет)
24-С.М.Әпенов: Қылмыстық атқару құқығы. Оқу құралы,Алматы ҚазМзА 2001 ж. (83 бет)
25. Уголовно-исполнительный кодекс РК. А., 2004 ж.
26. “Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы”. Алматы 1999ж.
27. А.В.Наумов. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім). Астана, Фалиант баспасы, 2001жыл (471 бет)
28. Нарикбаев В.Н,Юрченко,М.М.Алиев. Актуальные вопросы применения нового уголовно и уголовно процессуального законодательства Р.К. Астана 1999г. (58бет).
29. Қ.Р.орталық атқарушы және өзгеде мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері Бюлетені. Қ.Р.Әділет министрлігінің ресми басылымы N13-14 2002 жыл (20 бет)
2. “Егемен Қазақстан “30 наурыз 2002 жыл
3. Қазақстан 20304. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 3- том, ҚазССР-нің Ғылым баспасы. Алматы 1978ж (504-бет)
5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 2-том, ҚазССР-нің ғылым академиясының баспасы. Алматы 1961ж (73бет)
6. Қ.Р.Қылмыстық кодексі жалпы бөлім,Алматы Баспа 200ж (14).
7. Қ.Р.Қылмыстық құқық, жалпы бөлім –13 тарау, жазаның түсінігі және мақсаты.
8. Қ.Р.Жоғарғы Соты пленумының қаулысы/1999 жылғы 30 сәуір N1.
9. А.Милкин, И.Шмаров. Система уголовных наказаний:реформа или иллюзия. Законность, N61993ж.
10. Советское уголовное право. Общая часть:Учебник (Г.А. Кригердің, Н.Ф. Кузнецованың, Ю.М.Ткачевскийдің редакциясымен 2-шығарылып, толықтырылған - М: ММУ баспасы 1988 ж., 220бет.
11. Елеген Қайыржанұлы, Дина Бұғыбайқызы. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері:Монография, Алматы”өркениет”2000ж (22бет).
12. Дуюнов В.К.-Доплнителное наказание по советскому уголовному праву. Лекция для студентов :ВЮЗИ.Москва 1957 жыл (6 бет).
13. Заң журналы 11/2000 “Мемлекеттік наградалар “С.Баймолдақызы (70- бет).
14. Заң терминдеріне түсіндірме сөздігі (109бет).-------------------
15. А.Н.Ағыбаев қылмыстық құқық, жалпы бөлім.Алматы жеті жарғы 2001жыл .(209 бет)
16. Ғазиз төлеуғалиев.Қ.Р. Азаматтық құқығы 1том, Алматы ҚазМЗА 2001ж (247 бет).
17. “Жаза”практикалық оқу құралы. Есберген алауханов, Саттар Рахметов, Алматы Өркениет 1999ж (73 бет).
18. Уголовная право. Часть-Общая:Уголовное наказания:понятия, виды, назначение, 4-том Екатеринбурк. Орал мемлекеттік заң академиясының баспасы. 1994ж (58)
19. Тяжкие преступление по уголовному праву Р.К. Е.А.Онгарбаев, К.Б.Есмаганбетов икф Фолиант Астана 2001г (92бет)
20. Қ.Р.Неке және отбасы туралы заңы. Алматы жеті жарғы,2001 ж ыл (16 бет)
21. Ресей Федерациясының қылмыстық кодексіне түсіндірме (жалпы бөлім) Р.Ф.Бас прокуроры проф Ю.И.Лебедевтің ортақ редакциясында –М:инфра- М Норма тобының баспасы. 1996 жыл (132 бет).
22. Қылмыстық іс жүргізу кодексі,Алматы Юрист 2001ж (147 бет)
23. Қылмыстық атқару кодексі,Алматы Юрист 2002ж (22бет)
24-С.М.Әпенов: Қылмыстық атқару құқығы. Оқу құралы,Алматы ҚазМзА 2001 ж. (83 бет)
25. Уголовно-исполнительный кодекс РК. А., 2004 ж.
26. “Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы”. Алматы 1999ж.
27. А.В.Наумов. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім). Астана, Фалиант баспасы, 2001жыл (471 бет)
28. Нарикбаев В.Н,Юрченко,М.М.Алиев. Актуальные вопросы применения нового уголовно и уголовно процессуального законодательства Р.К. Астана 1999г. (58бет).
29. Қ.Р.орталық атқарушы және өзгеде мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері Бюлетені. Қ.Р.Әділет министрлігінің ресми басылымы N13-14 2002 жыл (20 бет)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Қосымша жазаны қолдану мәселелері
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Қосымша жазаның түсінігі мен түрлері.
І.І. Қосымша жазаның түсінігі.
І.ІІ. Арнайы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру.
І.ІІІ. Мүлікті тәркілеу.
ІІ тарау. Балама жазалар.
ІІ. І. Айыппұл салу
ІІ.ІІ. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті атқару
ІІІ тарау. Қосымша жазаларды атқару
ІІІ.І. Арнайы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық
шеннен, дипломатиялық
дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру туралы
сот үкімін атқару.
ІІІ.ІІ. Мүлікті тәркілеуді атқару.
ІІІ.ІІІ. Балама жазаларды атқару
Кіріспе
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан реформалар, мемлекеттің
тәуелсіздігін және құқықтық мемлекетпен азаматтық қоғам құруды құқтық
жүйені дамуы қажет екендігі айқындауда. Тәжірибеде қоғамның, оның ішінде
қылмыстық құқық маңызды роль ойнайды.
Қазақстан Республикасы констуциясының 1-ші бабында көрсетілгендей:
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген” 1.
Яғни демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрып
жатқан әрбір мемлекеттер үшін, адам оның өмірі, құқтарымен бостандықтары
жоғарғы құндылық болып табылады. Демократия саяси ой әлемінде өзіндік
құндылық ретінде аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтардың мемлекеттік
құрылысқа нақты сіңісу көрінісі ретінде қарастырылады. Оған адамның өзі
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп
тану мемлекеттің адамға қамқорлық, оған материалдық игілік жасаудан артық
міндет жоқ екендігін білдіреді.
Мемлекет адамның қалыпты тіршілік ете алуы үшін өзіне қатысты барлық
жағдайларды жасауға міндетті. Мемлекет адам өмірін, оған өзініңде заңсыз
әрекеттерден қорғануына мүмкіндік бере отырып қалыпты қоршаған ортаны
қамтамасыз ете отырып, қол сұғушылықтан қорғауға міндетті. Конституциядан
бекітілген ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары, бостандықтары
мемлекеттің, оларды бірінші кезекте іске асыруға жан-жақты көмек көрсету
керек екендігін көрсетеді.
Құқықтық тәртіп заңдылыққа байланысты, мемлекеттік құқықтық жүйесінің
бір тармағы болып табылатын, қылмыстық заңның ролі едәуір екендігін
білеміз. Ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты қауыпты түрі мен күресуге
бағытталған. Мемлекет қолындағы маңызды құралдардың бірі жаза. Жазаны
қолдану арқылы мемлекет адамды, оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін,
меншігін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
конституциялық құрылысты, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін
қорғайды.
Ел басы Нұрсұлтан Назарбаев 2002 жылғы наурызда өткен құқық қорғау
құрылымдары басшыларының кеңейтілген мәжілісінде атап көрсеткендей, “Яғни
мемлекетпен құқықтың дамуының ортақ стратегиялық бағыттарын айқындамайынша,
жекелеген мәселелердің оң шешімін табу мүмкін емес дей келе, осының
негізінде бізге бірыңғай құқықтық саясат концепциясы керек” – деді. 2
Яғни, осы концепсияның мақсаты заңға бағынатын азаматтарды, олардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан концепциямен қылмыстық заңдарды
жетілдіру, оны уақыт заман талабына сәйкестендіру, қоғамның ондағы
азаматтардың құқықтарының заңды мүдделерінің бұзылуының алдын алу болып
табылады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы әр бір саналы, белсенді
азамат заңдылықты нығайтуға, оның ішінде норма шығарушылық процесске
өзіндік үлесін қосуға міндетті.
"Қазақстан Республикасы президентінің еліне жолдауында “Қазақстан
2030" барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл
ауқатының артуы міндетті түрде заңға бағынатын азаматтарды қылмыстылықтан
және заңның жоғарғы басымдығын айқындау қажет екендігі белгіленген”.3
Яғни, ел басының жолдауынан біздің түсінетініміз Қазақстан
Республикасы азаматтарының қылмыстың алдын алу және қылмыстық жәбірленуден
қорғалуы, заңға деген сенімділіктің басымдылықтың күшейуі, салауаттылыққа,
бейбітшілікке, қауіпсіздікке жетелейді деуге болады.
Жоғарыда атап өткендей азаматтардың құқықтарын заңды мүдделерін
қорғаудың бір шарасы, ол мемлекет атынан тағайындалатын жаза болып
табылады.
Біздің Республикамыздың қылмыстық кодексінде жазаның үш түрі
көрсетілген: Негізгі; Қосымша; Балама. Соның ішінде қазіргі кезде қосымша
жазаларды қолдану мәселелерін шешу заманның ағымына жетуге мүмкіндік
беретін, қосымша жазалар қолдануға байланысты мәселелерді шешу, талдау,
оған құқықтық тұрғыдан баға беру еліміздегі құқықтық жүйенің дұрыс
қалыптасуымен дамуына үлес қосады. Қосымша жазаларды қолдануға байланысты
құқықтық базаны дамыта отырып, еліміздегі қылмыстардың алдын алу мен
қылмыскерді түзеуде, азаматтардың құқықтарын қорғай отырып,
сотталушылардыңда мүдделерін қорғауда тәрбиелік мәні бар.
Қорыта келе, менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - қосымша жазаларды
қолдану мәселелері жайында өрбиді. Дипломдық жұмысым 3-тараудан тұрады:
І-ші Қосымша жазалардың түсінігі және түрлері;
ІІ-ші Балама жазалардың түрлері;
ІІІ-ші Қосымша жазалардың атқарылуы жайында болмақ
І. ТАРАУ Қосымша жазаның түсінігі мен түрлері
І.І. Қосымша жазаның түсінігі.
Қосымша жаза сөзіне түсінік беретін болсақ - қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде: “қосымша сөзінің мағынасы белгілі бір нәрсені жетістіру үшін
қосылған, үстеме, жанама” деген мағынаны білдіреді.4 Ал жаза сөзі -
“қылмыстылығы, кінәлігі үшін тартатын айып”, деген мағынаны білдіреді.5
Қосымша жаза түсінігіне келетін болсақ, қосымша жаза бұл жазаның бір түрі
болып табылады. Жалпы қосымша жазаға тоқталмас бұрын жаза ұғымын ашып
алайық. Жаза дегеніміз: қылмыстық кодекстің 38-ші бабында “жаза дегеніміз
соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза
қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылатын және ол адамды
құқықтарымен бостандықтарынан осы кодекспен көзделген айыру немесе оларды
шектеу болып табылады “- делінген.6
Яғни соттың үкімі мемлекет атынан шығарла отырып, сотталушыны жасаған
қоғамға қауыпты іс әрекетінің, қылмысының зардабын саралай келе, кінәліні
құқықтарынан, бостандықтарынан айыру мен шектеуді айтуымызға болады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 11 бабында
көрсетілгендей- Қазақстан Республикасы қылмыстық істер бойынша сот
әділдігін тек соттар ғана жүзеге асырады делінген. Демек, қылмыстық жазаны
қолдану - сот құзіретті және мемлекет атынан шығарылатын үкім болғандықтан,
жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата
алмайды. Сотталған адамды жазадан босату, тағайындалған қылмыстық жазаны
жеңілдету, тек қана сот арқылы жүзеге асырылады және рақымшылық, кешірім
беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкес парламент немесе Республика Президенті
арқылы жүзеге асырылады.
Соттың заңды күшіне енген үкімі мемлекеттік жеке кәсіпорын, ұйым,
мекеме, лаузымды және жай адамдардың Республика аумағында орындауы
міндетті болып табылады.
“Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмыстық іс әрекеттер үшін,
кінәлінің бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмыстық іс әрекетті істеудегі мінез- құлқына
тікелей байланысты болады“.7 Яғни, кінәлінің бетіне басу бұл - кінәлінің
іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін, сондай-ақ осы іс-әрекеті үшін жаза
тағайындалатындығын, сот отырысындағы соттың үкім шығару әрекеттерін
айтуымызға болады.
Қылмыстық жазаның басқа да, мемлекеттік күштеу шараларынан
айырмашылығына тоқталар болсақ. Оны қолдану кезінде, яғни қолданғанда
кінәліге, айыпталушыға соталғандығы туралы атақ берілуінде. Осының
негізінде белгілі бір құқықтық зардаптар туады (айталық оның өмір баянында
көрсетілуі, жаңа қытмыстары бойынша қылмысты ауырлататын мән жайларға
жатуы). Сонымен қылмыстық жаза - қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттің
мәжбірлеу шарасы. Оны қылмыс жасап, айыпты болған адамға қатысты сот өз
үкімімен қолданатын, онда жазалу сипаты болатын және осы қылмысты жасаған
адамның айыбы мемлекет атынан жазаланатынын айтуымызға болады.
Жаза түсінігінен кейін қосымша жаза түсінігіне келетін болсақ -
қосымша жаза, басқа негізгі және балама жазалар сияқты орындалуға,
атқарылуға жататын жаза болып табылады.
Қосымшы жаза негізгі жазаға көмекші және қосалқы сипатта болып
негізгі жазаға қоса тағайындалатын жаза. Жазаның негізгі түрі дегеніміз -
тек өз бетінше бөлек тағайындалатын жазаларды айтамыз. Қылмыстық кодекстің
39- шы бабында көрсетілгендей жазаның негізгі түрлеріне мыналар жатады:
қоғамдық жұмыстарға тарту, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығына
шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру,
өлім жазасы жатады.
Қосымша жаза негізгі жазаны қолдану кезінде жазаның мақсатын
қамтамассыз ете алмаған жағдайда қолданылады. Яғни, қосымша жаза негізгі
жазамен салыстырғанда қосалқы сипаттағы жаза болып табылады.
Сонымен қосымша жаза дегеніміз бұл: негізгі жазаға қосыла
тағайындалып, қосалқы сипатта болып, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған
көмекші роль атқаратын жазаны айтамыз.
“Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы 30 сәуір 1999 жылғы
N1 қаулысының 25 тармағында: Негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре
білу, оны даралап көрсету принципін дәйекті түрде жүзеге асыру жазаның
мақсатына жетуге көмектеседі”- делінген.8
Осының негізінде соттар үкім шығарған кезде әрбір қаралатын іс
бойынша, сотталушы адамдарға қосымша жаза қолдану мәселелеріне жете көңіл
бөліп қараған жөн екенін ұғамыз. Қылмыстық заң баптарының санкцияларында
қосымша жазаларды қолдану немесе қолдану мүмкіндігі көрсетілсе, онда
соттардың оны тағайындау туралы мәселені қарап, қолданған шешімінің
тұжырымдарын үкімде түсіндіруге міндетті. Егрде қосымша жаза қолданылмаса,
онда үкімнің қорытынды бөлімінде ондай шешімнің қабылдауына сілтеме
жасалмайды. Қосымша жазаның мақсатыда негізгі жазаның мақсатын құрайды.
Себебі қосымша жаза да, жазалардың жүйесіне кіреді. Жаза жүйесі дегеніміз -
ауырлығы ескеріліп, белгілі бір ретпен орналасқан, толық берілген және сот
үшін міндетті болып табылатын, қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің
тізімін айтамыз. Жаза жүйесіне кіретін барлық жаза түрлері үш топқа
бөлінеді.
Сонымен қосымша жазаның мақсатына келетін болсақ, жаза мақсаты
қылмыстық кодекстің 38-ші бабында көрсетілгендей: жаза әлеументтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және
сотталған адамның да, басқа адамдардыңда жаңа қылмыстар жасауының
сақтандыру қолданылады делінген. Яғни қосымша жазаның мақсаты: а)
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру: б) сотталғанды түзеу: в) соталған
тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау: г) басқа адамдар тарапынан
қылмысты болдырмау.
Жоғарыда көрсетілгендерге жеке-жеке тоқталар болсақ, әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру жаза мақсатының бірі болып табылады. Айталық
- лауазды адам өз қызмет бабын пайдаланып азаматтардың құқықтарына, заңды
мүдделеріне нұқсан келтіреді, осының негізінде екінші адамға қатысты
әлеуметтік әділеттілік бұзылада. Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек
жәбірленуші адамға ғана емес жалпы қоғамға қатысты әлуметтік әділеттілікті
қалпына келтіруге әрекет етуі қажет. Себебі қылмыскерді бас бостандығынан
айыру, оны қамау, ол арқылы айыпкерді күйзелту жәбіленушінің алдында
әділеттіліктің жүргізілгенін білдіреді. Ал қоғам көлемінде әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру үшін, сот әділ жазаны көпшілік алдында
тағайындайды. Сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды,
мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық тәртіпті, қоғамдық
қауыпсіздікті т.б. қорғайтындығын білеміз.
Келесі жазаның мақсаты сотталғанды түзеу.
Түзеу дегеніміз - адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиеттерін жою болып табылады. Түзеудің мақсаты адамның мінез құлқын, іс-
әрекетін қайта қалыптастырып, сотталушының жаңа қылмыс жасауға себеп
болатын бойындағы жат қасиеттердің, айталық оны тәрбиелеу барысында оның
бойында, жеке өмірінде болмаған әлеуметтік пайдалы қасиеттермен қамтамасыз
ету, сондай-ақ онда алғашында болған, бірақ кейін жоғалып кеткен жақсы
қасиеттерін қалпына келтіру. Мысалы, басқа адамды, оның құқықтарын
мүдделерін силауы, қоғамдық тәртіпті сақтауы. Жазаны қолдану барысында
сотталған адамның көзқарасы ортаға деген сенімі, жақсы жаққа қарай өзгерсе,
түзеу мақсатының орындалғаны болып табылады. Сотталған адамды түзеу мақсаты
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатымен тығыз байланысты.
Келесі бұл: сотталғандардың және басқада адамдардың қылмыс жасауының
алдын алу шараларына келетін болсақ, “С. В. Полубинская: Жалпы алдын алу
шараларын екі түрге бөледі: 1-ші негізінен қорқыту шаралары және бір шама
тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; 2-ші қоғамның
барлық мүшелеріне жазаның тәрбиелік ықпал етуі”- делінген.9
Жалпы жазаның өзіндік жеке мақсаты - арнайы сақтандыру мақсаты
болады. Оның мәніде мазмұны да сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты
болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей
бағытталады.
“И.И.Карпецтің пікірінше: нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандырудағы мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру, қылмыскердің көңіл күйіне ықпал жасау,
зәресін алу” - дейді.10
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қолжеткізуге болады:
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру
(мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда, туыстарынан оқшау
ұстау т.б.). Осылар қылмыс жасау мүмкіндігіне айыру жолдарының тәсілдері;
Екіншіден, жазамен қорқыту арқылы қол жеткізуге болады;
Үшіншіден, көңіл күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады.
Бұлда сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына себепкер болады. Қылмыстан
арнайы сақтандырудағы мақсат, сотталған адамды түзеу мақсатымен тығыз
байланысты. Осы жоғарыда атап өткен жағдайларға байланысты қосымша жаза,
осы негізгі жазамен қосалқы сипатта бола отырып, жазаның мақсатын жүзеге
асырады.
Сондай-ақ қосымша жазаның өзіне тән ерекшелігі боп жазалаудың міндетті
түрде болуы. Яғни сотталушыға мәжбүрлеу шарасын қолдану арқылы,
материалдық, моральдық тағы басқа ықпал етуін айтуымызға болады. Мысалы -
бас бостандығынан айырғанда, құқықтарына т.б. шек қойылуы, мүлкін
тәркілегенде материалдық шығын тартуы .
Қылмыстық кодекстегі жазалар жүйесі, атап айтқанда негізгі жазалар,
қосымша жазалар, балама жазалар бұлар қылмыстық жазалар болып табылады. Бұл
жазалардың басқа жазалардан атап айтсақ, әкімшілік құқық бұзушылық жазадан
айырмашылығы:
1-ден істелген қылмыстың зардабы болса, әкімшілік шара бұл қылмыс
болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін тағайындалады;
2-ден қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалса,
әкімшілік шара болса; әкімшілік органдар, лауазымды адамдар, сот
тағайындайды.
Қосымша жазалар өз бетінше, негізгі жаза ретінде тағайындалуы мүмкін
емес.
Соттық тәжірибеде қылмыскерге қылмыстық заңдағы жазаны қолдануы үшін,
қылмыс санаттарын міндетті түрде ескерілуі тиіс. Яғни, қылмыс санаттары деп
-олардың нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Жалпы қылмыс
санаттары жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты, дәрежесі
және қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады. Қылмыстық заңда
қылмысты санаттаудың үш түрлі көрінісі қалыптасқан:
1) Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипатымен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу;
2) Қылмыстың объектісі бойынша санаттау;
3) Қоғамға қауіптілігі бірдей қылмыста, қоғамдық қауіптілігі сипатына
қарай жай, күшейтілген, артықшылық берілген болып бөлшектенеді.
Мысалы, кісі өлтіру - ауырлататын және жеңілдететін жағдайда жасалуы.
Қажетті қорғану шегінен асып кісі өлтіру болып бөлінеді. Кеңес Үкіметі
кезінде Қазақ ССР 1959 жылғы қылмыс кодексінде қылмыс санаттары туралы
мәселе көрсетілмеген. Тек 1972 жылғы 4 қарашада қабылданған кодексте 7.1.
деген жаңа бап енген. Бапта ауыр қылмыстың түсінігі ғана берілген.
Жаңадан қабылданған Қазақстан республикасының қылмыстық кодекстің 10
бабында 4 санат көрсетілген:
1) ауыр емес қылмыстар.
2) Ауырлығы орташа қылмыстар.
3) ауыр қылмыстар.
4) аса ауыр қылмыстар.
1-ші санат қылмыстық кодекстің 10 бабында көрсетілгендей, жасалғаны
үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан
айырудан аспайтын қасақана жасаған әрекет, және ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсыздан жасалған әрекет. Бұл ауыр емес
қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы мүмкін. Оған -
қорлау, жала жабау, абайсызда денеге ауыр немесе орта дәрежедегі жарақат
түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген қылмыстар жатады.
2-ші санаттағы ауырлығы орташа қылмыстарға - қылмыстық кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығын айырудан аспайтын қасақана
жасалған әрекет, сондайақ абайсызда жасағаны үшін бес жылдан астам мерзімге
бас бостандығынан айыру түріндегі жаза қолданылуды айтамыз. Мысалы
абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін өзі өлтіру хәліне жеткізу, денеге
қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар жатады.
3-ші санаттағы ауыр қылмыстарға - қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр
жаза 12 жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған
әрекет. Айталық ауыр қылмыстарға контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат
салу т.б. қылмыстар жатады.
4-ші санаттағы аса ауыр қылмыстарға - қылмыстық кодексте көзделген ең
ауыр жаза 12 жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
немесе өлім жазасы қасақана жасалған әрекетті айтамыз. Мысалы - кісіні
ауырлататын жағдайда қасақана өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм т.б.
Қосымша жазалар туралы “Советтік қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде
көрсетілгендей - қосымша жаза негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы
сипаттағы жаза, ол тек негізгі жазаны қолдану жазалаудағы мақсатты
қамтамасыз ете алмайтын жағдайда қолданылады”-делінген.10(220бет)
Яғни қосалқы сипаттағы жаза - бұл негізгі жазаға қосылып біріктіріліп
жазаның мақсатына жету нәтижесінде тағайындалатындығын ұғамыз .
Сондай-ақ “Елеген Қайыржанұлы, Дина Бұғыбайқызының жазған
еңбектерінде: қосымша жазалар дегеніміз - негізгі жазаға қосылып
тағайындалатын, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын
жазалар” деп жазған.11
Бұл жердеде ұғатынымыз қосымша жазаның бөлек тағайындалмайтынын,
сондайақ негізгі жазаға көмекші сипатта болатынын білеміз.
Қосымша жазалар туралы жазған еңбегінде “В.К. Дуюнов бұл жазаның
түрлерін қолдану үшін мынадай қағидаларға сүйену кекретігін айтады:
заңдылық, лайықтылық, негізділік, әділеттілік, адамгершілік, жазаны жеке
даралау, қосымша жазаны негізгі жазамен тыйымды пайдалану” дейді.12
В.К.Дуюновтың қағидаларына жеке жеке тоқталар болсақ. Заңдылық бұл -
қылмыстық іс жүргізу кодексінің 10 бабында көрсетілгендей сот, прокурор,
тергеуші, анықтау органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
кезінде Қазақстан Республикасы Конститутциясының, осы кодекстің бірінші
бабында көрсетілген өзгеде нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәл
сақтауға міндетті деп айтылған.
Лайықтылық дегеніміз - қылмыстың зардабының сипатының тағайындалған
жазаға сәйкес тең келуі деуімізге болады.
Яғни, сот жаза тағайындау кезінде болған қылмысты зерттей келе, оған
жаза тағайындау кезінде, мән-жайларды ескере келе, сәйкестендіру процесі
лайықтылықты құрайды.
Негізділік болса - ол соттың жаза тағайындау кезінде сүйенетін заңды
себептер болып табылады.
Әділеттілік - бұл әділдікке, дұрыстыққа, шындық деген мағынаны
білдіреді. Қазақтың нақыл сөздерінің бірінде – “сот дегеніміз қара қылды
қақ жаратын төреші, әділеттілікке арашы” деп жатады. Бұл соттың шығарған
үкімдері әділеттілікке, шындыққа, дұрыстыққа негізделуі керек екенін
білдіреді.
Адамгершілік – ар-ожданның тазалығы “адамшылдық” деген мағынаны
білдіреді.
Жазаны жеке даралау - заңдылық, лайықтылық, негізді, әділеттілікті
басшылыққа ала отырып жазаны жеке негізде сипаттауын даралауын айтуымызға
болады.
Ал қосымша жазаны негізгі жазамен тыйымды пайдалану, бұл - негізгі
жазаға қосымша жазаны қоса тағайындау арқылы жазаның мақсатына жетуін
айтуымызға болады. Дуюновтың пікірін қорыта келе жоғарыдағы принциптердің
орындалуын көздейтін кез негізгі жазамен қосымша жазаны тағайындаған
уақытта ғана жазаның мақсатына қол жеткізудің жолы деп түсінуге болады.
Демек, қосымша жазамен негізгі жаза қоса тағайындалғанда жоғарыдағы
принциптерді құрайтынын көрсетеді.
Қосымша жазаның түсінігін қорыта келе - қосымша жаза негізгі жазаға
қоса тағайындалу арқылы қылмыстық заңның алдына қойған мақсатына қол
жеткізуде көмекші роль атқаратындығын білдік. Қосымша жаза негізгі жазаға
қоса тағайындала отырып - адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды
мүдделерін, бейбіт өмірімен қауыпсіздігін қоғамдық тәртіпті, қоршаған
ортаның бұзылмауын және қылмыскерлер озбырлығының қорғаудағы мемлекеттің
қылмыскерлікпен күресудегі шараларының бірі болып табылады. Қосымша жаза
деп - жазаның екі түрін қамтитын, жазалаудағы мақсатты толықтыратын және
бас бостандықтан айыру немесе шектеумен байланысты емес жаза.
1.2. Арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан сыныптық
шенінен, дипломатиалық дәрежеден, біліктілік
сыныбынан, мемлекеттік наградалардан айыру жазасы.
ҚР Қылмыстық заңдарында қарастырылғандай қосымша жаза екі түрге
бөлінеді:
1) Арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен дипломатиалық
дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру;
2) Мүлікті тәркілеу.
Арнаулы,
әскери немесе құрметті атағынан сыныптық
шенінен, дипломатиалық дәрежеден, біліктілік сыныбынан,
мемлекеттік наградалардан айыру жазасы – осы жаза тағайындалған
сотталушыларды арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен,
дипломатиалық дәрежеден, біліктілік сыныбынан, мемлекеттік наградалардан
айырудан тұрады және бұл құқықтық шектеулердің әр қайсысына жеке-жеке
тоқталып кетейік.
Мемлекеттік наградалар - қоғамның әр саласындағы қызметшілерге
ерліктері үшін мемлекеттің ең жоғарғы марапаттауы ретінде беріледі.
“Мемлекеттік наградалар - 1995 жылғы 12 желтоқсанда бекітілгендей –
“Қазақстан Республикасының Мемлекеттік наградалары туралы” заңында
көрсетілгендей мемлекеттік наградаларға мына төмендегілер жатады:
1) Ең жоғарғы дәрежелі ерекшелік белгілер "Алтын қыран" ордені және "халық
қаһарманы" атағы;
2) Ордендер;
3) Медальдар;
4) Құрметті атақтар;
5) Көп балалы аналарға арналған наградалар;
6) ҚР құрмет грамотасы жатады.13
Яғни, бұндай мемлекеттік наградалармен Қазақстан Республикасы
азаматтарының Республика алдында қызмет еткені үшін, мемлекеттік, қоғамдық,
шығармашылық еңбектері үшін марапатталуын айтуымызға болады. Айталық "Алтын
қыран" орденімен Қазақстан Республикасына сіңірген ерекше қызметі үшін
награтталуы, "Халық қаһарманы" ерекше еңбек сіңіргені, бостандық және
тәуелсіздік мүддесін қорғауда көрсеткен батылдығы ерлігі үшін беріледі.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік наградалар атауы, мемлекеттік тілде
болады.
Құрметті атақтар –еңбек көрсеткіштеріне, жетістіктеріне, еңбегі
сіңісуіне байланысты, мемлекет алдындағы аса ерең еңбегі үшін президенттің
жарлығымен берілуі.
Қазақстан Республикасында құрметті атақтарға:
1– "Қазақстанның ғарышкер ұшқышы ";
2– "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері ".
Қазақстанның ғарышкер ұшқышы - атағы белгіленген ғарышқа ұшу
бағдарламасын ойдағыдай жүзеге асырып, алдарына қойылған ғылыми-техникалық,
зертеушілік және тәжірбиелік міндеттерді мінсіз орындаған азаматтарға
беріледі.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері - атағы республикаға сіңірген
зор еңбегі үшін көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлеріне, ғылыми,
мәдениет, өнер, өндіріс және әлеуметтік саланың өкілдеріне беріледі.
Арнаулы атақтар - әртүрлі ведомствалармен үкімет саласындағы үкімет
функциясын, өкілдігін жүзеге асыратын адамдарға беріледі. Мысалы, кеден,
салық, ішкі істер органдары қызметшілері.
Әскери атақтар - Республика қарулы күштерінің офицерлік құрамдағы
әскерилерге беріледі. “Әскери қызмет пен әскери міндеттіліктер туралы”
заңда көрсетілген атақтар жатады. Бұл жазадағы әскери атақтарға әскери
атақтардың ең жоғарғы түрлеріде жатады.
Сыныптық шен және біліктілік сыныбы– Мемлекеттік органдарда жұмыс
істейтін және осындай атақтар, шендер берілген мемлекеттік қызметшілерде
болады. Бұл атақтар мемлекеттік органдарда жоғарғы қызмет жасауды немесе
ерекше өкілеттілікті білдіреді.
Дипломатиалық дәреже “заң термині түсіндірме сөздігінде былай
көрсетілген - Дипломатиалық дәреже сыртқы істер министрлігінің шет елдегі
Қазақстандық дипломатиалық және консульдық өкілдіктердің қызметкерлеріне
дипломатиалық дәреже беріледі”- делінген.14
Арнаулы әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру жазасының түсінігіне келер болсақ, “Қазақстан
Республикасы қылмыстық кодексі 50- ші бабының 1 бөлігінде көрсетілгендей-
ауыр немесе аса ауыр қымыс жасағаны үшін соттау кезінде сот айыпкердің жеке
басын ескере отырып, негізінен осы құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыра алады”- делінген.15 Бұл қосымша жаза ретінде
тағайындалатын және қылмыстық заң нормаларының санкциясында көрсетілмейтін
жаза болып табылады. Аталған жазаны тағайындағанда, қылмыстың ауыр немесе
аса ауыр санатқа сай келуінен ғана емес, негізінен осы атақты алып жүру,
иелену шектен шыққандық, ол адамға мұндай атақты қалдыруға болмайды деген
тұжырым сотта пайда болғанда ғана тағайындалады. Демек, бұл жазаны
тағайындау үшін сотталушы жасаған қылмыстың түрі, ниеті, қылмыс жасау
жағдайға жатуы керек.
Сондай-ақ жоғарыда атап өткеніміздей 50-ші баптың 1-ші бөлігінде
көрсетілгендей, соттың- айыпкердің жеке басын ескере отырып дегені-
айыпкердің қылмысының сипатын, от басылық жағдайын, денсаулық жағдайын, жас
мөлшері, жұмыс істейтіндігін немесе істемеитіндігін тағы басқа мән жайларды
соттың ескеруін айтуымызға болады.
Арнаулы әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру жазасы негізгі жазаға қарағанда маңыздылау, сондайақ
жазаның мақсатына жетуге үлкен септігін тигізеді. Бұлай деп айтуымыздың
себебі - қосымша жазаның бұл түрі сотталған адамға моральдық, психологиялық
жағынан әсер етуінде.
Сотталаушының бұрынғы қызметі үшін алған, өзі мақтан тұтып жүрген
ерекше белгілерінен айырылады.
Сондай-ақ материялдық жағынан - белгілі бір жеңілдіктерден, артық
құқтардан айырылуы, нәтейжесінде материалдық залал шегуі. Қосымша жазаның
бұл түрі соттылық жойылғаннан кейінде оның болашақ кәсіби қызметі жағынан
шектелуі мүмкін. Мысалы, прокурордың белгілі бір қылмысына байланысты
жауаптылыққа тартылуы, оған қосымша жаза ретінде сыныптық шенінен айыру
тағайындалады. Ол жазасын өтеп келгеннен кейін ол өзінің кәсіби қызметін
жалғастыруға шек қойылады. Қосымша жазаның бұл түрі қылмыстық кодекстің
ерекше бөлімінде көрсетілген санкцияларда көрсетілмегенімен, оны тікелей
сот жазаның мақсатына жету негізінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы жоғарғы соты пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі
"жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтауы туралы" N1 қаулысының 26
тармақшасында көрсетілгендей - арнаулы әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және
мемлекеттік наградаларынан айыру, қосымша жаза ретінде қылмыстық кодекстің
ерекше бөлімінің қылмысты дәрежелеген бабында жаза ретінде көзделмесе де
тағайындалуы мүмкүн делінген. Бұл жазаны қолдану туралы сот шешімді 50-ші
бабына сілтеме жасау арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ Қазақстан
Республикасы қылмыстық кодексінің 50-ші бабының 2- ші тармақшасының
көрсетілгендей - Қазақстан Республикасы мемлекеттік наградаларынан,
Қазақстан Республикасының президенті берген арнаулы әскери немесе құрметті
атағынан, сыныптық шенінен, дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан
және мемлекеттік наградаларынан айыру туралы, Қазақстан Республикасы
президентіне ұсыныс енгізудің орындылығы туралы мәселені шешеді делінген.
Яғни, осы қосымша жазаны сот қолдану немесе қолданбау керек екендігін
дербес түрде шешуі, сондай-ақ оның тиімділігі және жазаның мақсатына жетуі
негізінде, президентке ұсыныс енгізуін қылмыскердің жеке басын ескере
отырып шешеді.
“Әрекеттің мақсаттары мен себептеріне, айыпкердің роліне, оның қылмыс
жасау кезіндегі немесе одан кейінгі мінез құлқына байланысты ерекше мән-
жайлар, әрекеттің қоғамдық кауіптілігі дәрежесін едәуір азайтатын басқа да
мән-жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жасаған
қылмыстарды ашуға белсене жәрдемдескен кезде жаза, осы кодекстің ерекше
бөлімінің тиісті бабында көзделген ең төменгі шектен төмен тағайындалуы
мүмкін, не сот жазаның осы бапта көзделген неғұрлым жеңіл түрін тағайындауы
не міндетті жаза ретінде көзделген қосымша жаза түрін қолданбауы мүмкін”-
делінген (Қылмыстық кодекс 55-ші бап).
Демек қосымша жазаны қолданбау - бұл сотталушының іс-әрекетіне
байланысты, айталық қылмыстық топ жасаған қылмыстарды ашуға жәрдемдесуі
т.б. негіздер бойынша қосымша жаза түрін қолданбауын айтуымызға болады.
1.3. Мүлікті тәркілеу түсінігі
Мүлікті тәркілеу - сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің
бәрін немесе оның бір бөлігін мемлекет меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз алуы
(Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 51-ші бабының 1-ші бөлігі).
Адам меншігі мен мемлекет меншігі, бұл меншік түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-шы бабына сәйкес азаматтардың
меншік құқығы азаматтардың жекеменшігі.
Жеке меншік - жеке тұлғаның жекелеген азаматтардың меншігі болса,
мемлекеттік меншік Конституциямен (6-шы бап), азаматтық кодекспен (192-ші
бап) көрсетілгендей меншіктің бір түрі ретінде бекітілген.
“Мемлекеттік меншік құқығы субъективтік мағынада мүлікті иелену,
пайдалану және билік ету жөнінде мемлекеттің өкілеттігіне жататын
құқықтардан тұрады, мемлекет оны Қазақстан халқының мүддесі жолында өз
қалауы бойынша жүзеге асырады делінген”.16
Сонымен, сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің бәрін
немесе оның бір бөлігін мемлекет сотталушы азаматтың еркінен тыс негізде,
сотталушы азаматтың сол мүлікті иеленуінен, пайдалануынан, билік ету
құқығынан айырып, жазаның мақсатына, зардаптың орнын толтыру үшін,
қайтарылмайтын негізде алуы.
Мүлікті тәркілеуді қолдану және оны қолданбау “Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің 51-ші бабының 2-ші бөлігінің талаптарына сай,
қылмыстық кодекстің қылмысты дәрежелеу бабының санциясында көзделген
қосымша жаза ретіндегі мүлікті тәркілеу шарасы осы қылмыс бойынша
пайдақорлық ниет анықталған жағдайда ғана тағайындалуы мүмкін. Соттар
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 79-шы бабының мәніне сай
мүлікті тәркілеу шарасы кәмілетке толмағандарға қолданылмайтын ескергені
жөн. Мүлікті тәркілеген кезде оның мөлшерінің үкімде нақты көрсетілуін
соттар есінен шығармауға тиіс, ал тәркілеу сотталған адамның жеке басына
тиесілі мүлікке немесе жалпы ортақ меншіктегі оның үлесіне ғана жүргізілуі
мүмкін. Қазақстан Республикасы қылмыстық атқару кодексінде қоса тіркелген
тізбеде көрсетілген мүлік тәркілеуге жатпайды” - делінген.
Қазақстан Республикасы заң ғылымының кандидаты Е.О.Алауғановтың
пікірінше мүлікті тәркілеу - “қосымша жазалардың ішіндегі ең қатаңы болып
табылатын бұл жаза бас пайда үшін жасалған қылмысқа тағайындалады, егер
қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің айыпкерге қолданылатын санкциясында
қарастырылған болса (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 51-ші
бабының 2-ші бөлігі)”- дейді.17
Сонымен бұл ең ауыр қосымша жаза, себебі оны шектеп қолданғанның
өзінде, оның ауыртпашылығы алдымен сотталушыға емес оның от-басына түседі.
Олай деуіміздің себебі сотталушы ол кезде жазасын өтеп жүрсе, оның жанұясы
материалдық жағынан зардап шегеді. Мүлікті тәркілеу жазасы - бұл
айыпталушыны пайдакүнемдік істеген қылмысын саралайтын баптың санкциясында
мүлікті тәркілеу жазасы көрсетілгенде ғана қолданылады. Яғни Қазақстан
Республикасы жоғарғы соты пленумының 1999 жыл 30-шы сәуірде “жаза
тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтауы туралы N1 қаулысының 26-шы
тармақшасында” көрсетілгендей қосымша жазаның айыппұл мүлікті тәркілеу
сияқты түрлері қосымша жаза ретінде тек егер, олар сотталушыны кінәлі деп
таныған қылмыстық кодекс баптарының диспозицияларында қосымша жаза ретінде
көзделген болса ғана қолданылады делінген. Мысалы: ауырлататын жағдайда
жасалған аляқтық (177-ші бап 2-ші бөлім, тонау (178-ші баптың 2-ші
бөлігі)).
Сонымен бірге соттар өз еркімен бағынбаушылық, тәуелсіз негізде баптың
санкциясында көрсетілген қосымша жаза ретінде, мүлікті тәркілеуді қолдануды
немесе қолданбауды істің нақты жағдайларын және кінәлінің жеке басының кім
екендігін ескере отырып шешеді.
Егер айыпталушының істеген қылмысын саралайтын бапта, қосымша жаза
ретінде мүлікті тәркіңлеу көрсетілмесе, онда сот бұл жаза түрін қолдана
алмайды. Бірақтан кейбір мән-жайларға байланысты қылмыстық заң мүлікті
тәркілеуде міндетті түрде қолдануды талап етеді. Мысалы, аса ауырлататын
жағдайда жасалған қарақшылық (79-шы бап 3-ші бөлігі), сондай-ақ ауырлататын
жағдайда жасалған төлем карточкаларымен өзге төлем және есеп айырысу
құжаттарын жасау немесе сату (207-ші бап 2-ші бөлім ).
Мүлікті тәркілеуді қолдану кезінде – егер негізгі жаза бас
бостандығынан айырумен байланысты болмаса,мүлікті тәркілеуді қосымша жаза
ретінде пайдалану мүмкіндігіне еш шек қоймаған. Тек қана шартты түрде
сотталғанда ғана мүлікті тәркілеу түріндегі қосымша жазаның тағайындалуы
мүмкін емес. (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 63-ші бабының 4-
ші бөлігі). Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі баптарының
санкциясында көрсетілуі бойынша мүлікті тәркілеуді қолдануға заң басқада
шек қоймаған. Бірақ негізгі жаза бас бостандығынан айырумен байланысты
болмаса, мүлік тәркілеу түрінде қосымша жаза тағайындағанда, істің барлық
мән жайын ескерген дұрыс. Қылмыстың қоғамға қауіптілігін, кінәнің
дәрежесін, сотталушының жеке басын ескеруі.
Мүлікті тәркілеу Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің ерекше
бөлігінің нормаларының 82 санкциясында көзделген.
Мүлікті тәркілеудің тиімділігі “оның құндылығы айыпкердің мүлкін тек
тегін алуда емес, дүниеге құштарлық көз-қарасты өзгертуде, бұл қылмыстық
әрекеттің бос тірлік екендігін дәлелдейді деп жазады” 18. Сотталушының
мүлкін тегін алу арқылы, сондай-ақ оны тәрбиелеу арқылы оның дүниеге,
байлыққа деген көз-қарасын өзгертіп, жасаған іс-әрекетінің заңсыз екендігін
дәлелдеу деп айтуымызға болады. Сонымен қатар мүлікті тәркілеу жазасы бас
пайда үшін жасалған қылмыспен күресуге тиімді.
Олай деп айтуымыздың себебі “ол қылмыс санаттарымен ойдағыдай күресуде
оның ішінде пайдақорлық ниеттегі қылмыстар мен мүлікті тәркілеу түріндегі
жаза маңызды орын ойнайды”.19
Тәркілеуге жататын мүлік бұл - сотталған адамның мүлкі, оның ішінде
сол адамның жалпы немесе ортақ меншіктегі үлесі, ақшасы мен құнды қағаздары
сотталғанның банктердегі салымдары және кез-келген меншік нысанындағы
активтері сот үкімі бойынша тәркілеуге жатады (Қазақстан Республикасы
қылмыстық атқару кодексінің 58-ші бап).
Сотталған адамның өзіне тиесілі мүліктерге – киім-кешегі, пайдаланатын
заттары, банктердегі салымдары т.б. нысандары, активтері, сондай-ақ
үйленгенге дейінгі өзіне тиесілі мүліктер, мұрагерлік бойынша қалдырылған
мүліктер жатады.
Ортақ мүліктерге ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік,
олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады (Қазақстан Республикасы неке
және отбасы туралы заңы 32-ші бап).20 Бұл дегеніміз олардың бірлесіп
жинаған жылжитын және жылжымайтын мүліктері жатады.
Жоғарыда атап өткен мүліктерді негізге ала отырып сот мүлікті толық
немесе ішінара тәркілеу жөнінде шешім қабылдайды.
Мүліктерді толық тәркілегенде сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін немесе оның ортақ меншіктегі үлесі ғана
тәркіленеді және тәркілеу ол мүлікті сотталған адаммен ортақтасып иеленетін
адамдардың үлесі тәркіленбейді.
Мүліктің бір бөлігін тәркілеу-бұл соттың, сотталған адамның барлық
мүлкінің, атап айтқанда қандай бөлігінің (жартысын ба, үштен-бірін бе т.б.)
тәркілеуге жататындығын үкімде анық айтуын немесе тәркіленетін заттар
тізімін беруін айтуымызға болады. Сондай-ақ тәркіленетін мүлікті, сол
мүліктің құны бойынша тең ақшаға ауыстыруға жол берілмейді. Сотталушы
адамға оның отбасына оның асырауындағыларына қажетті мүлікті тәркілеуді
қолданбау, оның басты себебі зардапты сотталушы емес отбасы материядық
жағынан зардап шегеді. Осы мән жайларды ескеріп Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодекс 51-ші бабының 3-ші бөлігінде көрсетілгендей, сотталған
адамға немесе оның асырауындағы адамдарға қажетті мүліктер тәркіленуге
жатпайды деп көрсетілген. Мысалы: негізгі кәсібі ауыл-шаруашылық саласы
болса, шаруашылыққа қажетті құрылыстар, техникалар, отбасына қажетті
малдар, малдың жем-шөбі т.б. сот үкімі бойынша тәркіленуге жатпайды. Сондай-
ақ мүлікті тәркілеуді қолданбау, егер Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодекс 55-ші бабында көрсетілген жағдайлар болғанда ғана қолданылмауы
мүмкін. Айталық сотталушы қылмыстық топ жасаған қылмыстарды ашуға
көмектесуі. Бұл мән-жайлар Қазақстан Республикасы жоғарғы соты пленумының
1999 жылғы 30-ші сәуір N1 қаулысының 7-ші тармағында көрсетілген.
Сонымен қорыта айтқанда мүлікті тәркілеу жазасы кез-келген қылмыс
санаттары бойынша тағайындалатын сотталушының еркінен тыс негізде, мемлекет
меншігіне өтеусіз түрде сотталушының өзіне тиесілі мүлкінің бәрін немесе
бір бөлігін алуын айтуымызға болады, және бұл жаза тек қана бас пайда үшін
жасалған қылмыстарға және баптың санкциясында көрсетілгенде ғана
тағайындалатын жаза болып табылады. Мүлікті тәркілеу жазасының өзіне тән
ерекшелігі, мүлікті тәркілеу:
1) қылмыстық жолмен тапқан мүлікті қамтуы;
2) Тәркіленген мүлік тек мемлекет меншігіне түсіу;
3) Мүлікті тәркілегенде мемлекет сотталған адамның борыштарымен
міндеттеріне жауап бермеуі;
4) мүлікті тәркілеу, қылмыс жасау қаруына, құралына таралмауы.
ІІ. ТАРАУ Жазаның балама түрлері.
2.1. Айыппұл салу жазасы
Балама жазалар-негізгі және қосымша жаза ретінде қолданылатын жаза
болып табылады.
Балама жазаларға жататындар:
1. Айыппұл салу.
2. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру жатады.
Яғни бұл жазалар негізгі жаза ретінде тағайындалуы да немесе басқа
жазаларға қосымша жаза ретінде қоса тағайындалуы мүмкін. Бұл жазалар
сотталушыны қоғамнан оқшаулауға байланысты емес жазалар болап табылады. Бұл
жазаларда дұрыс қолдану арқылы-қылмыспен тиімді күрес жүргізу болып
табылады. Осы балама жазалардың түрлеріне жеке жеке сипаттама беретін
болсақ, 1-ші балама жазаға:
Айыппұл неміс тілінен аударғанда “strafe”-“жаза” деген мағынаны
береді.
Айыппұл салу Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекс 40-ші бабында
көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып
жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін
мөлшерде, не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне
белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшеріне тағайындалатын ақша
өндіріп алу.
Айыппұл салу екі тәсіл арқылы жүзеге асырылады:
1-ші Заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық
есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде бұл -
Қазақстан Республикасы заңында белгіленген айлық есептеу көрсеткіші 25-тен
20 мыңға дейінгі көрсеткіш аралығын айтамыз.
2-ші тәсілі сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне
белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысы мөлшері-сотталған адамның екі
аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе басқа табысы мөлшері
бойынша алынады. “Басқа табыс дегеніміз-табыстың жалақыға жатпайтын түрі”.
21 Айталық-жұмысынан басқа жеке еңбек қызметі, авторлық қалам ақы, мүлкін
жалға беруі, т.б. жатады. Басқа табыстардың мөлшерін анықтау “сотталған
адамның белгілі бір кезеңдегі басқа табысы сот шешімінде көрсетілген
кезеңдегі салық салынатын табыс көздері, түрлері және мөлшері бойынша
анықталады” делінген. Яғни сотталушының мүлкін жалға бергені үшін т.б.
салық төлеуін айтуымызға болады.
Айыппұл жазасы туралы - Ю.И.Скуратов пен В.М.Лебедевтің анықтамасы
бойынша: “айыппұл салу жазасы сотталған адамға психологиялық әсер етеді,
жасаған қылмысын мемлекеттің бетке басатынын көрсетеді және елеулі
материалдық шығынға отырғызады. Нәтижесінде мүліктік және басқа
қылмыстардың көптеген түрі қылмыскер үшін пайдасыз да қауіпті болады деп
жазады”.21
Айыппұл жазасын қолданудың мақсаты - қоғамдағы қылмыстармен күресу
кезінде қолданылдатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары сияқты өзіне тән
мақсаты болады. Жоғарыда тоқталғандай жазаның мақсаты дегеніміз - тікелей
жаза тағайындау, оны қолдану және іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге
ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Жазаның мақсаты: әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғанды
түзеу, сотталған адамның жаңа қылмыс жасауының алдын алу, басқы адамдардың
қылмыс жасауының алдын алу болып табылса, айыппұл салудағы мақсатта,
жазаның басқа түрлерін көздейтін мақсаттар сияқты болып келеді. Айыппұл
салу арқылы қылмысты болдырмаудың тек жалпы және жеке мақсатына,
қылмыскерді түзеу ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатына да қол жеткізуге болады.
Айыппұл салу жазасы - қылмыстық жазаның кез-келген басқа түрі сияқты,
өзіне тән тәсілдері мен ерекешеленеді. Ондағы мәжбүрлеу және тәрбиелеу
деңгейі де, көзделген мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігі де басқаша болып
келеді. Яғни қылмыстық жаза ең алдымен жасалған қылмыс нәтижесінде бұзылған
қоғамдық игіліктерді қалпына келтіру үшін, яғни әділеттілікті қалпына
келтіру үшін, қызмет етеді. Ал, айыппұл салу жазасы қылмыс зардабын қалпына
келтіру үшін қолданылады. Бұдан барлық қылмыстардан келтірілетін
зардаптарды, қылмыстық жазаларды қолдану арқылы толығымен қалпына келтіруге
болады деу қиын. Бірақ айыппұл салу жазасын қолдану арқылы, тек қана залал
орнын толтырып қана қоймай, қылмыскерге материалдық әсер ету арқылы
қылмысты болдырмауға және қылмыскерді түзеуге қол жеткізуге болады.
Қазіргі кезеңде еліміздің нарықтық қатынастарға көшуі, айыппұл салу
жазасын кең көлемде қолдану қажеттігін көрсетіп отыр. Айыппұл салу жазасы
сот тәжірибесінде жазалардың ішіндегі ең көп қолданылатын жаза. Мысалы:
1995-ші жылы сотталғандардың 9,3 пайызына айыппұл салу тағындалса, 1996-шы
жылы бұл көрсеткіш 14,9 пайыз болды. Қылмыстық кодекстің 40-шы бабында
көрсетілгендей айыппұл негізгі немесе қосымша жаза қатарында қолданылуы
мүмкін. Айыппұл салу жазасы жаза ретінде тек қана заңда көрсетілген ретте
және соның шегінде ғана қолданылады. Яғни Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты пленумының 30-шы сәуір 1999-шы жылғы “жаза тағындағанда соттардың
заңдылықты сақтауы туралы N1 қаулысының 26 тармақшасында көрсетілгендей-”
қосымша жазаның айыппұл, мүлікті тәркілеу сияқты түрлері қосымша жаза
ретінде көзделген болса ғана қолданылуы мүмкін делінген. Егер айыппұл
қылмыс сараланған баптың санкциясында көрсетілмеген болса, ол негізгі
немесе қосымша жаза ретінде қолдануға жатпайды. Тек қана мұндай жағдайда
айыппұлды қылмыстық кодектің 55-ші бабы бойынша заңда көрсетілгеннен гөрі
жеңілірек жаза тағайындауға негіз болғанда ғана қолданылады.
Айыппұл Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің 25-тен 20 мыңға дейінгі шегінде немесе сотталған адамның
жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі өзге табысының
мөлшерінде тағайындалады. Айыппұл жазасын тағайындағанда сотталушылардың
тұрмыстық жағдайлары әр келкі болып келетінін білеміз.
Мөлшері жағынан бірдей айыппұл тұрмыстық жағдайлары әр-қалай
сотталғандарға әр-түрлі әсер етеді. Сондықтан да бұл факторды заң шығарушы
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекс 40-шы бабының 2-ші бөлігінде
ескерген, онда “сот айыппұлдың мөлшерін жасаған адамның мүліктік жағына
қарай, қылмыстың ауырлығына қарай белгілейді” делінген.
Осы негізде сот айыппұл мөлшерін қылмыскер жасаған қылмыстың
ауырлығын, оның мүліктік жағдайын, қылмыс сараланатын баптың санкциясында
белгіленген мөлшерде, сондай-ақ ауырлататын және жеңілдететін мән жайларды
ескеріп анықтауын айтамыз. Мысалы: басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат
жүргізу және жария түрде шақырғаны үшін (Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодекс 157-ші бабының 1-ші бөлігі) үш мыңға дейін айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде немесе сотталған адамға үш айдан-тоғыз айға дейінгі жалақысы
немесе басқа табысы мөлшерінде айыппұл көзделген (бас бостандығынан
айырумен балама ретінде). Ал жан күйзеліс кезінде денсаулыққа орта дәрежеде
қасақана зиян келтіргені үшін (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекс 108-
ші бабының 1-ші бөлігінде) 50 айлық есептік көрсеткішіне дейін немесе басқа
табысы мөлшерінде айыппұл салынады (жазаның басқа түрімен балама ретінде).
Әрине, айыппұл мөлшерінің мұншалықты әртүрлі болуын жасалған қылмыстардың
қандай ауырлықта екендігімен түсіндіруге болады. Мүліктік жағдайда
бағалағанда сотталған адамға тиесілі мүліктің барлық түрі есепке алынады,
мысалы: жеке-меншік құқығындағы жылжымайтын мүлік, авто машиналар, жерді
пайдаланудан түсетін табыстар және асырауындағы адамдардың саны (кәмелетке
толмаған балалары, атан-анасы және оның асырауындағы еңбекке жарамсыз басқа
адамдар) ескерілуге тиіс.
Жоғарыда айтып өткеніміздей айыппұл салу Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің ерекше бөлігіндегі тиісті баптың санкциясында тікелей
көрсетілген жағдайда ғана болады. Ол сонымен қатар Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің ерекше бөлігіндегі тиісті бапта көзделгеннен жеңілірек
жаза ретінде тағайындалуы мүмкін. Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодексінің ерекше бөлігіндегі тиісті баптың санкциясында міндетті түрдегі
жаза ретінде көрсетілген болса да, соттың қылмыстық кодексінің 55-ші
бабында қолданып айыппұл салуды жазаның қосымша түрі ретінде қолданбауына
болады.
Шартты түрде сотталған жағдайда айыппұл салуды жазаның қосымша түрі
ретінде қолдануға болады (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі 63-ші
бабының 4-ші бөлігі).
Жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын немесе ішінара босата алады
(Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі 70-ші бабы). Қосымша жаза
ретіндегі айыппұл жазасынан Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі 71-ші
бабының 1-ші бөлігі негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
І тарау. Қосымша жазаның түсінігі мен түрлері.
І.І. Қосымша жазаның түсінігі.
І.ІІ. Арнайы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградалардан айыру.
І.ІІІ. Мүлікті тәркілеу.
ІІ тарау. Балама жазалар.
ІІ. І. Айыппұл салу
ІІ.ІІ. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметті атқару
ІІІ тарау. Қосымша жазаларды атқару
ІІІ.І. Арнайы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық
шеннен, дипломатиялық
дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру туралы
сот үкімін атқару.
ІІІ.ІІ. Мүлікті тәркілеуді атқару.
ІІІ.ІІІ. Балама жазаларды атқару
Кіріспе
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан реформалар, мемлекеттің
тәуелсіздігін және құқықтық мемлекетпен азаматтық қоғам құруды құқтық
жүйені дамуы қажет екендігі айқындауда. Тәжірибеде қоғамның, оның ішінде
қылмыстық құқық маңызды роль ойнайды.
Қазақстан Республикасы констуциясының 1-ші бабында көрсетілгендей:
“Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның ең қымбат қазынасы - адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген” 1.
Яғни демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрып
жатқан әрбір мемлекеттер үшін, адам оның өмірі, құқтарымен бостандықтары
жоғарғы құндылық болып табылады. Демократия саяси ой әлемінде өзіндік
құндылық ретінде аса маңызды жалпы адамзаттық құндылықтардың мемлекеттік
құрылысқа нақты сіңісу көрінісі ретінде қарастырылады. Оған адамның өзі
оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жатады. Оларды жоғары құндылық деп
тану мемлекеттің адамға қамқорлық, оған материалдық игілік жасаудан артық
міндет жоқ екендігін білдіреді.
Мемлекет адамның қалыпты тіршілік ете алуы үшін өзіне қатысты барлық
жағдайларды жасауға міндетті. Мемлекет адам өмірін, оған өзініңде заңсыз
әрекеттерден қорғануына мүмкіндік бере отырып қалыпты қоршаған ортаны
қамтамасыз ете отырып, қол сұғушылықтан қорғауға міндетті. Конституциядан
бекітілген ағымдағы заңдарда нақтыланған адам құқықтары, бостандықтары
мемлекеттің, оларды бірінші кезекте іске асыруға жан-жақты көмек көрсету
керек екендігін көрсетеді.
Құқықтық тәртіп заңдылыққа байланысты, мемлекеттік құқықтық жүйесінің
бір тармағы болып табылатын, қылмыстық заңның ролі едәуір екендігін
білеміз. Ол заң бұзушылықтың қылмыс сияқты қауыпты түрі мен күресуге
бағытталған. Мемлекет қолындағы маңызды құралдардың бірі жаза. Жазаны
қолдану арқылы мемлекет адамды, оның құқығын, бостандығын, заңды мүддесін,
меншігін, қоғамдық тәртіпті және қауіпсіздікті, қоршаған ортаны,
конституциялық құрылысты, адамзаттың бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін
қорғайды.
Ел басы Нұрсұлтан Назарбаев 2002 жылғы наурызда өткен құқық қорғау
құрылымдары басшыларының кеңейтілген мәжілісінде атап көрсеткендей, “Яғни
мемлекетпен құқықтың дамуының ортақ стратегиялық бағыттарын айқындамайынша,
жекелеген мәселелердің оң шешімін табу мүмкін емес дей келе, осының
негізінде бізге бірыңғай құқықтық саясат концепциясы керек” – деді. 2
Яғни, осы концепсияның мақсаты заңға бағынатын азаматтарды, олардың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан концепциямен қылмыстық заңдарды
жетілдіру, оны уақыт заман талабына сәйкестендіру, қоғамның ондағы
азаматтардың құқықтарының заңды мүдделерінің бұзылуының алдын алу болып
табылады. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы әр бір саналы, белсенді
азамат заңдылықты нығайтуға, оның ішінде норма шығарушылық процесске
өзіндік үлесін қосуға міндетті.
"Қазақстан Республикасы президентінің еліне жолдауында “Қазақстан
2030" барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл
ауқатының артуы міндетті түрде заңға бағынатын азаматтарды қылмыстылықтан
және заңның жоғарғы басымдығын айқындау қажет екендігі белгіленген”.3
Яғни, ел басының жолдауынан біздің түсінетініміз Қазақстан
Республикасы азаматтарының қылмыстың алдын алу және қылмыстық жәбірленуден
қорғалуы, заңға деген сенімділіктің басымдылықтың күшейуі, салауаттылыққа,
бейбітшілікке, қауіпсіздікке жетелейді деуге болады.
Жоғарыда атап өткендей азаматтардың құқықтарын заңды мүдделерін
қорғаудың бір шарасы, ол мемлекет атынан тағайындалатын жаза болып
табылады.
Біздің Республикамыздың қылмыстық кодексінде жазаның үш түрі
көрсетілген: Негізгі; Қосымша; Балама. Соның ішінде қазіргі кезде қосымша
жазаларды қолдану мәселелерін шешу заманның ағымына жетуге мүмкіндік
беретін, қосымша жазалар қолдануға байланысты мәселелерді шешу, талдау,
оған құқықтық тұрғыдан баға беру еліміздегі құқықтық жүйенің дұрыс
қалыптасуымен дамуына үлес қосады. Қосымша жазаларды қолдануға байланысты
құқықтық базаны дамыта отырып, еліміздегі қылмыстардың алдын алу мен
қылмыскерді түзеуде, азаматтардың құқықтарын қорғай отырып,
сотталушылардыңда мүдделерін қорғауда тәрбиелік мәні бар.
Қорыта келе, менің дипломдық жұмысымның тақырыбы - қосымша жазаларды
қолдану мәселелері жайында өрбиді. Дипломдық жұмысым 3-тараудан тұрады:
І-ші Қосымша жазалардың түсінігі және түрлері;
ІІ-ші Балама жазалардың түрлері;
ІІІ-ші Қосымша жазалардың атқарылуы жайында болмақ
І. ТАРАУ Қосымша жазаның түсінігі мен түрлері
І.І. Қосымша жазаның түсінігі.
Қосымша жаза сөзіне түсінік беретін болсақ - қазақ тілінің түсіндірме
сөздігінде: “қосымша сөзінің мағынасы белгілі бір нәрсені жетістіру үшін
қосылған, үстеме, жанама” деген мағынаны білдіреді.4 Ал жаза сөзі -
“қылмыстылығы, кінәлігі үшін тартатын айып”, деген мағынаны білдіреді.5
Қосымша жаза түсінігіне келетін болсақ, қосымша жаза бұл жазаның бір түрі
болып табылады. Жалпы қосымша жазаға тоқталмас бұрын жаза ұғымын ашып
алайық. Жаза дегеніміз: қылмыстық кодекстің 38-ші бабында “жаза дегеніміз
соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза
қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылатын және ол адамды
құқықтарымен бостандықтарынан осы кодекспен көзделген айыру немесе оларды
шектеу болып табылады “- делінген.6
Яғни соттың үкімі мемлекет атынан шығарла отырып, сотталушыны жасаған
қоғамға қауыпты іс әрекетінің, қылмысының зардабын саралай келе, кінәліні
құқықтарынан, бостандықтарынан айыру мен шектеуді айтуымызға болады.
Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 11 бабында
көрсетілгендей- Қазақстан Республикасы қылмыстық істер бойынша сот
әділдігін тек соттар ғана жүзеге асырады делінген. Демек, қылмыстық жазаны
қолдану - сот құзіретті және мемлекет атынан шығарылатын үкім болғандықтан,
жеке немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата
алмайды. Сотталған адамды жазадан босату, тағайындалған қылмыстық жазаны
жеңілдету, тек қана сот арқылы жүзеге асырылады және рақымшылық, кешірім
беру актілерімен жазадан босату немесе жазаны жеңілдету Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкес парламент немесе Республика Президенті
арқылы жүзеге асырылады.
Соттың заңды күшіне енген үкімі мемлекеттік жеке кәсіпорын, ұйым,
мекеме, лаузымды және жай адамдардың Республика аумағында орындауы
міндетті болып табылады.
“Қылмыстық жаза мемлекет атынан қылмыстық іс әрекеттер үшін,
кінәлінің бетіне басу арқылы берілетін теріс құқылық баға болып табылады.
Бетіне басудың және кінәлаудың дәрежесі қылмыстың ауырлығына, кінәлінің
жеке тұлғасына және оның қылмыстық іс әрекетті істеудегі мінез- құлқына
тікелей байланысты болады“.7 Яғни, кінәлінің бетіне басу бұл - кінәлінің
іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігін, сондай-ақ осы іс-әрекеті үшін жаза
тағайындалатындығын, сот отырысындағы соттың үкім шығару әрекеттерін
айтуымызға болады.
Қылмыстық жазаның басқа да, мемлекеттік күштеу шараларынан
айырмашылығына тоқталар болсақ. Оны қолдану кезінде, яғни қолданғанда
кінәліге, айыпталушыға соталғандығы туралы атақ берілуінде. Осының
негізінде белгілі бір құқықтық зардаптар туады (айталық оның өмір баянында
көрсетілуі, жаңа қытмыстары бойынша қылмысты ауырлататын мән жайларға
жатуы). Сонымен қылмыстық жаза - қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттің
мәжбірлеу шарасы. Оны қылмыс жасап, айыпты болған адамға қатысты сот өз
үкімімен қолданатын, онда жазалу сипаты болатын және осы қылмысты жасаған
адамның айыбы мемлекет атынан жазаланатынын айтуымызға болады.
Жаза түсінігінен кейін қосымша жаза түсінігіне келетін болсақ -
қосымша жаза, басқа негізгі және балама жазалар сияқты орындалуға,
атқарылуға жататын жаза болып табылады.
Қосымшы жаза негізгі жазаға көмекші және қосалқы сипатта болып
негізгі жазаға қоса тағайындалатын жаза. Жазаның негізгі түрі дегеніміз -
тек өз бетінше бөлек тағайындалатын жазаларды айтамыз. Қылмыстық кодекстің
39- шы бабында көрсетілгендей жазаның негізгі түрлеріне мыналар жатады:
қоғамдық жұмыстарға тарту, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығына
шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру,
өлім жазасы жатады.
Қосымша жаза негізгі жазаны қолдану кезінде жазаның мақсатын
қамтамассыз ете алмаған жағдайда қолданылады. Яғни, қосымша жаза негізгі
жазамен салыстырғанда қосалқы сипаттағы жаза болып табылады.
Сонымен қосымша жаза дегеніміз бұл: негізгі жазаға қосыла
тағайындалып, қосалқы сипатта болып, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған
көмекші роль атқаратын жазаны айтамыз.
“Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының қылмыстық жаза
тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы 30 сәуір 1999 жылғы
N1 қаулысының 25 тармағында: Негізгі және қосымша жазаларды дұрыс үйлестіре
білу, оны даралап көрсету принципін дәйекті түрде жүзеге асыру жазаның
мақсатына жетуге көмектеседі”- делінген.8
Осының негізінде соттар үкім шығарған кезде әрбір қаралатын іс
бойынша, сотталушы адамдарға қосымша жаза қолдану мәселелеріне жете көңіл
бөліп қараған жөн екенін ұғамыз. Қылмыстық заң баптарының санкцияларында
қосымша жазаларды қолдану немесе қолдану мүмкіндігі көрсетілсе, онда
соттардың оны тағайындау туралы мәселені қарап, қолданған шешімінің
тұжырымдарын үкімде түсіндіруге міндетті. Егрде қосымша жаза қолданылмаса,
онда үкімнің қорытынды бөлімінде ондай шешімнің қабылдауына сілтеме
жасалмайды. Қосымша жазаның мақсатыда негізгі жазаның мақсатын құрайды.
Себебі қосымша жаза да, жазалардың жүйесіне кіреді. Жаза жүйесі дегеніміз -
ауырлығы ескеріліп, белгілі бір ретпен орналасқан, толық берілген және сот
үшін міндетті болып табылатын, қылмыстық заңда бекітілген жазалар түрінің
тізімін айтамыз. Жаза жүйесіне кіретін барлық жаза түрлері үш топқа
бөлінеді.
Сонымен қосымша жазаның мақсатына келетін болсақ, жаза мақсаты
қылмыстық кодекстің 38-ші бабында көрсетілгендей: жаза әлеументтік
әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және
сотталған адамның да, басқа адамдардыңда жаңа қылмыстар жасауының
сақтандыру қолданылады делінген. Яғни қосымша жазаның мақсаты: а)
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру: б) сотталғанды түзеу: в) соталған
тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау: г) басқа адамдар тарапынан
қылмысты болдырмау.
Жоғарыда көрсетілгендерге жеке-жеке тоқталар болсақ, әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру жаза мақсатының бірі болып табылады. Айталық
- лауазды адам өз қызмет бабын пайдаланып азаматтардың құқықтарына, заңды
мүдделеріне нұқсан келтіреді, осының негізінде екінші адамға қатысты
әлеуметтік әділеттілік бұзылада. Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек
жәбірленуші адамға ғана емес жалпы қоғамға қатысты әлуметтік әділеттілікті
қалпына келтіруге әрекет етуі қажет. Себебі қылмыскерді бас бостандығынан
айыру, оны қамау, ол арқылы айыпкерді күйзелту жәбіленушінің алдында
әділеттіліктің жүргізілгенін білдіреді. Ал қоғам көлемінде әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру үшін, сот әділ жазаны көпшілік алдында
тағайындайды. Сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды,
мемлекеттің жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық тәртіпті, қоғамдық
қауыпсіздікті т.б. қорғайтындығын білеміз.
Келесі жазаның мақсаты сотталғанды түзеу.
Түзеу дегеніміз - адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиеттерін жою болып табылады. Түзеудің мақсаты адамның мінез құлқын, іс-
әрекетін қайта қалыптастырып, сотталушының жаңа қылмыс жасауға себеп
болатын бойындағы жат қасиеттердің, айталық оны тәрбиелеу барысында оның
бойында, жеке өмірінде болмаған әлеуметтік пайдалы қасиеттермен қамтамасыз
ету, сондай-ақ онда алғашында болған, бірақ кейін жоғалып кеткен жақсы
қасиеттерін қалпына келтіру. Мысалы, басқа адамды, оның құқықтарын
мүдделерін силауы, қоғамдық тәртіпті сақтауы. Жазаны қолдану барысында
сотталған адамның көзқарасы ортаға деген сенімі, жақсы жаққа қарай өзгерсе,
түзеу мақсатының орындалғаны болып табылады. Сотталған адамды түзеу мақсаты
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатымен тығыз байланысты.
Келесі бұл: сотталғандардың және басқада адамдардың қылмыс жасауының
алдын алу шараларына келетін болсақ, “С. В. Полубинская: Жалпы алдын алу
шараларын екі түрге бөледі: 1-ші негізінен қорқыту шаралары және бір шама
тәрбие арқылы қылмыс жасауға бейім адамға ықпал жасау; 2-ші қоғамның
барлық мүшелеріне жазаның тәрбиелік ықпал етуі”- делінген.9
Жалпы жазаның өзіндік жеке мақсаты - арнайы сақтандыру мақсаты
болады. Оның мәніде мазмұны да сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты
болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей
бағытталады.
“И.И.Карпецтің пікірінше: нақты адамға жаза тағайындағанда арнайы
сақтандырудағы мақсатқа мына әдістермен қол жеткізуге болады: қылмыскерді
қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру, қылмыскердің көңіл күйіне ықпал жасау,
зәресін алу” - дейді.10
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қолжеткізуге болады:
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айыру
(мысалы, бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда, туыстарынан оқшау
ұстау т.б.). Осылар қылмыс жасау мүмкіндігіне айыру жолдарының тәсілдері;
Екіншіден, жазамен қорқыту арқылы қол жеткізуге болады;
Үшіншіден, көңіл күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады.
Бұлда сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына себепкер болады. Қылмыстан
арнайы сақтандырудағы мақсат, сотталған адамды түзеу мақсатымен тығыз
байланысты. Осы жоғарыда атап өткен жағдайларға байланысты қосымша жаза,
осы негізгі жазамен қосалқы сипатта бола отырып, жазаның мақсатын жүзеге
асырады.
Сондай-ақ қосымша жазаның өзіне тән ерекшелігі боп жазалаудың міндетті
түрде болуы. Яғни сотталушыға мәжбүрлеу шарасын қолдану арқылы,
материалдық, моральдық тағы басқа ықпал етуін айтуымызға болады. Мысалы -
бас бостандығынан айырғанда, құқықтарына т.б. шек қойылуы, мүлкін
тәркілегенде материалдық шығын тартуы .
Қылмыстық кодекстегі жазалар жүйесі, атап айтқанда негізгі жазалар,
қосымша жазалар, балама жазалар бұлар қылмыстық жазалар болып табылады. Бұл
жазалардың басқа жазалардан атап айтсақ, әкімшілік құқық бұзушылық жазадан
айырмашылығы:
1-ден істелген қылмыстың зардабы болса, әкімшілік шара бұл қылмыс
болып табылмайтын қоғамға жат теріс әрекеттер үшін тағайындалады;
2-ден қылмыстық жаза сот арқылы мемлекет атынан тағайындалса,
әкімшілік шара болса; әкімшілік органдар, лауазымды адамдар, сот
тағайындайды.
Қосымша жазалар өз бетінше, негізгі жаза ретінде тағайындалуы мүмкін
емес.
Соттық тәжірибеде қылмыскерге қылмыстық заңдағы жазаны қолдануы үшін,
қылмыс санаттарын міндетті түрде ескерілуі тиіс. Яғни, қылмыс санаттары деп
-олардың нақты белгілері бойынша топқа бөлуді айтамыз. Жалпы қылмыс
санаттары жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипаты, дәрежесі
және қылмыс құрамының жекелеген элементтері негіз болады. Қылмыстық заңда
қылмысты санаттаудың үш түрлі көрінісі қалыптасқан:
1) Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің сипатымен дәрежесіне қарап
қылмысты төрт түрлі санатқа бөлу;
2) Қылмыстың объектісі бойынша санаттау;
3) Қоғамға қауіптілігі бірдей қылмыста, қоғамдық қауіптілігі сипатына
қарай жай, күшейтілген, артықшылық берілген болып бөлшектенеді.
Мысалы, кісі өлтіру - ауырлататын және жеңілдететін жағдайда жасалуы.
Қажетті қорғану шегінен асып кісі өлтіру болып бөлінеді. Кеңес Үкіметі
кезінде Қазақ ССР 1959 жылғы қылмыс кодексінде қылмыс санаттары туралы
мәселе көрсетілмеген. Тек 1972 жылғы 4 қарашада қабылданған кодексте 7.1.
деген жаңа бап енген. Бапта ауыр қылмыстың түсінігі ғана берілген.
Жаңадан қабылданған Қазақстан республикасының қылмыстық кодекстің 10
бабында 4 санат көрсетілген:
1) ауыр емес қылмыстар.
2) Ауырлығы орташа қылмыстар.
3) ауыр қылмыстар.
4) аса ауыр қылмыстар.
1-ші санат қылмыстық кодекстің 10 бабында көрсетілгендей, жасалғаны
үшін осы кодексте көзделген ең ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан
айырудан аспайтын қасақана жасаған әрекет, және ең ауыр жаза бес жылға бас
бостандығынан айырудан аспайтын абайсыздан жасалған әрекет. Бұл ауыр емес
қылмыстарға бас бостандығынан айырмайтын жаза қолданылуы мүмкін. Оған -
қорлау, жала жабау, абайсызда денеге ауыр немесе орта дәрежедегі жарақат
түсіру сияқты қасақана немесе абайсызда істелген қылмыстар жатады.
2-ші санаттағы ауырлығы орташа қылмыстарға - қылмыстық кодексте
көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығын айырудан аспайтын қасақана
жасалған әрекет, сондайақ абайсызда жасағаны үшін бес жылдан астам мерзімге
бас бостандығынан айыру түріндегі жаза қолданылуды айтамыз. Мысалы
абайсызда кісі өлтіру, кісіні өзін өзі өлтіру хәліне жеткізу, денеге
қасақана орта дәрежеде жарақат түсіру т.б. қылмыстар жатады.
3-ші санаттағы ауыр қылмыстарға - қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр
жаза 12 жылдан бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған
әрекет. Айталық ауыр қылмыстарға контрабанда, денеге қасақана ауыр жарақат
салу т.б. қылмыстар жатады.
4-ші санаттағы аса ауыр қылмыстарға - қылмыстық кодексте көзделген ең
ауыр жаза 12 жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза
немесе өлім жазасы қасақана жасалған әрекетті айтамыз. Мысалы - кісіні
ауырлататын жағдайда қасақана өлтіру, мемлекетке опасыздық, бандитизм т.б.
Қосымша жазалар туралы “Советтік қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде
көрсетілгендей - қосымша жаза негізгі жазамен салыстырғанда қосалқы
сипаттағы жаза, ол тек негізгі жазаны қолдану жазалаудағы мақсатты
қамтамасыз ете алмайтын жағдайда қолданылады”-делінген.10(220бет)
Яғни қосалқы сипаттағы жаза - бұл негізгі жазаға қосылып біріктіріліп
жазаның мақсатына жету нәтижесінде тағайындалатындығын ұғамыз .
Сондай-ақ “Елеген Қайыржанұлы, Дина Бұғыбайқызының жазған
еңбектерінде: қосымша жазалар дегеніміз - негізгі жазаға қосылып
тағайындалатын, жазаның мақсатын жүзеге асыруда оған көмекші роль атқаратын
жазалар” деп жазған.11
Бұл жердеде ұғатынымыз қосымша жазаның бөлек тағайындалмайтынын,
сондайақ негізгі жазаға көмекші сипатта болатынын білеміз.
Қосымша жазалар туралы жазған еңбегінде “В.К. Дуюнов бұл жазаның
түрлерін қолдану үшін мынадай қағидаларға сүйену кекретігін айтады:
заңдылық, лайықтылық, негізділік, әділеттілік, адамгершілік, жазаны жеке
даралау, қосымша жазаны негізгі жазамен тыйымды пайдалану” дейді.12
В.К.Дуюновтың қағидаларына жеке жеке тоқталар болсақ. Заңдылық бұл -
қылмыстық іс жүргізу кодексінің 10 бабында көрсетілгендей сот, прокурор,
тергеуші, анықтау органы және анықтаушы қылмыстық істер бойынша іс жүргізу
кезінде Қазақстан Республикасы Конститутциясының, осы кодекстің бірінші
бабында көрсетілген өзгеде нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәл
сақтауға міндетті деп айтылған.
Лайықтылық дегеніміз - қылмыстың зардабының сипатының тағайындалған
жазаға сәйкес тең келуі деуімізге болады.
Яғни, сот жаза тағайындау кезінде болған қылмысты зерттей келе, оған
жаза тағайындау кезінде, мән-жайларды ескере келе, сәйкестендіру процесі
лайықтылықты құрайды.
Негізділік болса - ол соттың жаза тағайындау кезінде сүйенетін заңды
себептер болып табылады.
Әділеттілік - бұл әділдікке, дұрыстыққа, шындық деген мағынаны
білдіреді. Қазақтың нақыл сөздерінің бірінде – “сот дегеніміз қара қылды
қақ жаратын төреші, әділеттілікке арашы” деп жатады. Бұл соттың шығарған
үкімдері әділеттілікке, шындыққа, дұрыстыққа негізделуі керек екенін
білдіреді.
Адамгершілік – ар-ожданның тазалығы “адамшылдық” деген мағынаны
білдіреді.
Жазаны жеке даралау - заңдылық, лайықтылық, негізді, әділеттілікті
басшылыққа ала отырып жазаны жеке негізде сипаттауын даралауын айтуымызға
болады.
Ал қосымша жазаны негізгі жазамен тыйымды пайдалану, бұл - негізгі
жазаға қосымша жазаны қоса тағайындау арқылы жазаның мақсатына жетуін
айтуымызға болады. Дуюновтың пікірін қорыта келе жоғарыдағы принциптердің
орындалуын көздейтін кез негізгі жазамен қосымша жазаны тағайындаған
уақытта ғана жазаның мақсатына қол жеткізудің жолы деп түсінуге болады.
Демек, қосымша жазамен негізгі жаза қоса тағайындалғанда жоғарыдағы
принциптерді құрайтынын көрсетеді.
Қосымша жазаның түсінігін қорыта келе - қосымша жаза негізгі жазаға
қоса тағайындалу арқылы қылмыстық заңның алдына қойған мақсатына қол
жеткізуде көмекші роль атқаратындығын білдік. Қосымша жаза негізгі жазаға
қоса тағайындала отырып - адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды
мүдделерін, бейбіт өмірімен қауыпсіздігін қоғамдық тәртіпті, қоршаған
ортаның бұзылмауын және қылмыскерлер озбырлығының қорғаудағы мемлекеттің
қылмыскерлікпен күресудегі шараларының бірі болып табылады. Қосымша жаза
деп - жазаның екі түрін қамтитын, жазалаудағы мақсатты толықтыратын және
бас бостандықтан айыру немесе шектеумен байланысты емес жаза.
1.2. Арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан сыныптық
шенінен, дипломатиалық дәрежеден, біліктілік
сыныбынан, мемлекеттік наградалардан айыру жазасы.
ҚР Қылмыстық заңдарында қарастырылғандай қосымша жаза екі түрге
бөлінеді:
1) Арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен дипломатиалық
дәрежеден, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградалардан айыру;
2) Мүлікті тәркілеу.
Арнаулы,
әскери немесе құрметті атағынан сыныптық
шенінен, дипломатиалық дәрежеден, біліктілік сыныбынан,
мемлекеттік наградалардан айыру жазасы – осы жаза тағайындалған
сотталушыларды арнаулы, әскери немесе құрметті атақтан, сыныптық шеннен,
дипломатиалық дәрежеден, біліктілік сыныбынан, мемлекеттік наградалардан
айырудан тұрады және бұл құқықтық шектеулердің әр қайсысына жеке-жеке
тоқталып кетейік.
Мемлекеттік наградалар - қоғамның әр саласындағы қызметшілерге
ерліктері үшін мемлекеттің ең жоғарғы марапаттауы ретінде беріледі.
“Мемлекеттік наградалар - 1995 жылғы 12 желтоқсанда бекітілгендей –
“Қазақстан Республикасының Мемлекеттік наградалары туралы” заңында
көрсетілгендей мемлекеттік наградаларға мына төмендегілер жатады:
1) Ең жоғарғы дәрежелі ерекшелік белгілер "Алтын қыран" ордені және "халық
қаһарманы" атағы;
2) Ордендер;
3) Медальдар;
4) Құрметті атақтар;
5) Көп балалы аналарға арналған наградалар;
6) ҚР құрмет грамотасы жатады.13
Яғни, бұндай мемлекеттік наградалармен Қазақстан Республикасы
азаматтарының Республика алдында қызмет еткені үшін, мемлекеттік, қоғамдық,
шығармашылық еңбектері үшін марапатталуын айтуымызға болады. Айталық "Алтын
қыран" орденімен Қазақстан Республикасына сіңірген ерекше қызметі үшін
награтталуы, "Халық қаһарманы" ерекше еңбек сіңіргені, бостандық және
тәуелсіздік мүддесін қорғауда көрсеткен батылдығы ерлігі үшін беріледі.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік наградалар атауы, мемлекеттік тілде
болады.
Құрметті атақтар –еңбек көрсеткіштеріне, жетістіктеріне, еңбегі
сіңісуіне байланысты, мемлекет алдындағы аса ерең еңбегі үшін президенттің
жарлығымен берілуі.
Қазақстан Республикасында құрметті атақтарға:
1– "Қазақстанның ғарышкер ұшқышы ";
2– "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері ".
Қазақстанның ғарышкер ұшқышы - атағы белгіленген ғарышқа ұшу
бағдарламасын ойдағыдай жүзеге асырып, алдарына қойылған ғылыми-техникалық,
зертеушілік және тәжірбиелік міндеттерді мінсіз орындаған азаматтарға
беріледі.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері - атағы республикаға сіңірген
зор еңбегі үшін көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлеріне, ғылыми,
мәдениет, өнер, өндіріс және әлеуметтік саланың өкілдеріне беріледі.
Арнаулы атақтар - әртүрлі ведомствалармен үкімет саласындағы үкімет
функциясын, өкілдігін жүзеге асыратын адамдарға беріледі. Мысалы, кеден,
салық, ішкі істер органдары қызметшілері.
Әскери атақтар - Республика қарулы күштерінің офицерлік құрамдағы
әскерилерге беріледі. “Әскери қызмет пен әскери міндеттіліктер туралы”
заңда көрсетілген атақтар жатады. Бұл жазадағы әскери атақтарға әскери
атақтардың ең жоғарғы түрлеріде жатады.
Сыныптық шен және біліктілік сыныбы– Мемлекеттік органдарда жұмыс
істейтін және осындай атақтар, шендер берілген мемлекеттік қызметшілерде
болады. Бұл атақтар мемлекеттік органдарда жоғарғы қызмет жасауды немесе
ерекше өкілеттілікті білдіреді.
Дипломатиалық дәреже “заң термині түсіндірме сөздігінде былай
көрсетілген - Дипломатиалық дәреже сыртқы істер министрлігінің шет елдегі
Қазақстандық дипломатиалық және консульдық өкілдіктердің қызметкерлеріне
дипломатиалық дәреже беріледі”- делінген.14
Арнаулы әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру жазасының түсінігіне келер болсақ, “Қазақстан
Республикасы қылмыстық кодексі 50- ші бабының 1 бөлігінде көрсетілгендей-
ауыр немесе аса ауыр қымыс жасағаны үшін соттау кезінде сот айыпкердің жеке
басын ескере отырып, негізінен осы құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыра алады”- делінген.15 Бұл қосымша жаза ретінде
тағайындалатын және қылмыстық заң нормаларының санкциясында көрсетілмейтін
жаза болып табылады. Аталған жазаны тағайындағанда, қылмыстың ауыр немесе
аса ауыр санатқа сай келуінен ғана емес, негізінен осы атақты алып жүру,
иелену шектен шыққандық, ол адамға мұндай атақты қалдыруға болмайды деген
тұжырым сотта пайда болғанда ғана тағайындалады. Демек, бұл жазаны
тағайындау үшін сотталушы жасаған қылмыстың түрі, ниеті, қылмыс жасау
жағдайға жатуы керек.
Сондай-ақ жоғарыда атап өткеніміздей 50-ші баптың 1-ші бөлігінде
көрсетілгендей, соттың- айыпкердің жеке басын ескере отырып дегені-
айыпкердің қылмысының сипатын, от басылық жағдайын, денсаулық жағдайын, жас
мөлшері, жұмыс істейтіндігін немесе істемеитіндігін тағы басқа мән жайларды
соттың ескеруін айтуымызға болады.
Арнаулы әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру жазасы негізгі жазаға қарағанда маңыздылау, сондайақ
жазаның мақсатына жетуге үлкен септігін тигізеді. Бұлай деп айтуымыздың
себебі - қосымша жазаның бұл түрі сотталған адамға моральдық, психологиялық
жағынан әсер етуінде.
Сотталаушының бұрынғы қызметі үшін алған, өзі мақтан тұтып жүрген
ерекше белгілерінен айырылады.
Сондай-ақ материялдық жағынан - белгілі бір жеңілдіктерден, артық
құқтардан айырылуы, нәтейжесінде материалдық залал шегуі. Қосымша жазаның
бұл түрі соттылық жойылғаннан кейінде оның болашақ кәсіби қызметі жағынан
шектелуі мүмкін. Мысалы, прокурордың белгілі бір қылмысына байланысты
жауаптылыққа тартылуы, оған қосымша жаза ретінде сыныптық шенінен айыру
тағайындалады. Ол жазасын өтеп келгеннен кейін ол өзінің кәсіби қызметін
жалғастыруға шек қойылады. Қосымша жазаның бұл түрі қылмыстық кодекстің
ерекше бөлімінде көрсетілген санкцияларда көрсетілмегенімен, оны тікелей
сот жазаның мақсатына жету негізінде жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасы жоғарғы соты пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі
"жаза тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтауы туралы" N1 қаулысының 26
тармақшасында көрсетілгендей - арнаулы әскери немесе құрметті атағынан,
сыныптық шенінен, дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және
мемлекеттік наградаларынан айыру, қосымша жаза ретінде қылмыстық кодекстің
ерекше бөлімінің қылмысты дәрежелеген бабында жаза ретінде көзделмесе де
тағайындалуы мүмкүн делінген. Бұл жазаны қолдану туралы сот шешімді 50-ші
бабына сілтеме жасау арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ Қазақстан
Республикасы қылмыстық кодексінің 50-ші бабының 2- ші тармақшасының
көрсетілгендей - Қазақстан Республикасы мемлекеттік наградаларынан,
Қазақстан Республикасының президенті берген арнаулы әскери немесе құрметті
атағынан, сыныптық шенінен, дипламатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан
және мемлекеттік наградаларынан айыру туралы, Қазақстан Республикасы
президентіне ұсыныс енгізудің орындылығы туралы мәселені шешеді делінген.
Яғни, осы қосымша жазаны сот қолдану немесе қолданбау керек екендігін
дербес түрде шешуі, сондай-ақ оның тиімділігі және жазаның мақсатына жетуі
негізінде, президентке ұсыныс енгізуін қылмыскердің жеке басын ескере
отырып шешеді.
“Әрекеттің мақсаттары мен себептеріне, айыпкердің роліне, оның қылмыс
жасау кезіндегі немесе одан кейінгі мінез құлқына байланысты ерекше мән-
жайлар, әрекеттің қоғамдық кауіптілігі дәрежесін едәуір азайтатын басқа да
мән-жайлар болған кезде, сондай-ақ топтық қылмысқа қатысушы топ жасаған
қылмыстарды ашуға белсене жәрдемдескен кезде жаза, осы кодекстің ерекше
бөлімінің тиісті бабында көзделген ең төменгі шектен төмен тағайындалуы
мүмкін, не сот жазаның осы бапта көзделген неғұрлым жеңіл түрін тағайындауы
не міндетті жаза ретінде көзделген қосымша жаза түрін қолданбауы мүмкін”-
делінген (Қылмыстық кодекс 55-ші бап).
Демек қосымша жазаны қолданбау - бұл сотталушының іс-әрекетіне
байланысты, айталық қылмыстық топ жасаған қылмыстарды ашуға жәрдемдесуі
т.б. негіздер бойынша қосымша жаза түрін қолданбауын айтуымызға болады.
1.3. Мүлікті тәркілеу түсінігі
Мүлікті тәркілеу - сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің
бәрін немесе оның бір бөлігін мемлекет меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз алуы
(Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 51-ші бабының 1-ші бөлігі).
Адам меншігі мен мемлекет меншігі, бұл меншік түрі болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-шы бабына сәйкес азаматтардың
меншік құқығы азаматтардың жекеменшігі.
Жеке меншік - жеке тұлғаның жекелеген азаматтардың меншігі болса,
мемлекеттік меншік Конституциямен (6-шы бап), азаматтық кодекспен (192-ші
бап) көрсетілгендей меншіктің бір түрі ретінде бекітілген.
“Мемлекеттік меншік құқығы субъективтік мағынада мүлікті иелену,
пайдалану және билік ету жөнінде мемлекеттің өкілеттігіне жататын
құқықтардан тұрады, мемлекет оны Қазақстан халқының мүддесі жолында өз
қалауы бойынша жүзеге асырады делінген”.16
Сонымен, сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің бәрін
немесе оның бір бөлігін мемлекет сотталушы азаматтың еркінен тыс негізде,
сотталушы азаматтың сол мүлікті иеленуінен, пайдалануынан, билік ету
құқығынан айырып, жазаның мақсатына, зардаптың орнын толтыру үшін,
қайтарылмайтын негізде алуы.
Мүлікті тәркілеуді қолдану және оны қолданбау “Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің 51-ші бабының 2-ші бөлігінің талаптарына сай,
қылмыстық кодекстің қылмысты дәрежелеу бабының санциясында көзделген
қосымша жаза ретіндегі мүлікті тәркілеу шарасы осы қылмыс бойынша
пайдақорлық ниет анықталған жағдайда ғана тағайындалуы мүмкін. Соттар
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 79-шы бабының мәніне сай
мүлікті тәркілеу шарасы кәмілетке толмағандарға қолданылмайтын ескергені
жөн. Мүлікті тәркілеген кезде оның мөлшерінің үкімде нақты көрсетілуін
соттар есінен шығармауға тиіс, ал тәркілеу сотталған адамның жеке басына
тиесілі мүлікке немесе жалпы ортақ меншіктегі оның үлесіне ғана жүргізілуі
мүмкін. Қазақстан Республикасы қылмыстық атқару кодексінде қоса тіркелген
тізбеде көрсетілген мүлік тәркілеуге жатпайды” - делінген.
Қазақстан Республикасы заң ғылымының кандидаты Е.О.Алауғановтың
пікірінше мүлікті тәркілеу - “қосымша жазалардың ішіндегі ең қатаңы болып
табылатын бұл жаза бас пайда үшін жасалған қылмысқа тағайындалады, егер
қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің айыпкерге қолданылатын санкциясында
қарастырылған болса (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 51-ші
бабының 2-ші бөлігі)”- дейді.17
Сонымен бұл ең ауыр қосымша жаза, себебі оны шектеп қолданғанның
өзінде, оның ауыртпашылығы алдымен сотталушыға емес оның от-басына түседі.
Олай деуіміздің себебі сотталушы ол кезде жазасын өтеп жүрсе, оның жанұясы
материалдық жағынан зардап шегеді. Мүлікті тәркілеу жазасы - бұл
айыпталушыны пайдакүнемдік істеген қылмысын саралайтын баптың санкциясында
мүлікті тәркілеу жазасы көрсетілгенде ғана қолданылады. Яғни Қазақстан
Республикасы жоғарғы соты пленумының 1999 жыл 30-шы сәуірде “жаза
тағайындағанда соттардың заңдылықты сақтауы туралы N1 қаулысының 26-шы
тармақшасында” көрсетілгендей қосымша жазаның айыппұл мүлікті тәркілеу
сияқты түрлері қосымша жаза ретінде тек егер, олар сотталушыны кінәлі деп
таныған қылмыстық кодекс баптарының диспозицияларында қосымша жаза ретінде
көзделген болса ғана қолданылады делінген. Мысалы: ауырлататын жағдайда
жасалған аляқтық (177-ші бап 2-ші бөлім, тонау (178-ші баптың 2-ші
бөлігі)).
Сонымен бірге соттар өз еркімен бағынбаушылық, тәуелсіз негізде баптың
санкциясында көрсетілген қосымша жаза ретінде, мүлікті тәркілеуді қолдануды
немесе қолданбауды істің нақты жағдайларын және кінәлінің жеке басының кім
екендігін ескере отырып шешеді.
Егер айыпталушының істеген қылмысын саралайтын бапта, қосымша жаза
ретінде мүлікті тәркіңлеу көрсетілмесе, онда сот бұл жаза түрін қолдана
алмайды. Бірақтан кейбір мән-жайларға байланысты қылмыстық заң мүлікті
тәркілеуде міндетті түрде қолдануды талап етеді. Мысалы, аса ауырлататын
жағдайда жасалған қарақшылық (79-шы бап 3-ші бөлігі), сондай-ақ ауырлататын
жағдайда жасалған төлем карточкаларымен өзге төлем және есеп айырысу
құжаттарын жасау немесе сату (207-ші бап 2-ші бөлім ).
Мүлікті тәркілеуді қолдану кезінде – егер негізгі жаза бас
бостандығынан айырумен байланысты болмаса,мүлікті тәркілеуді қосымша жаза
ретінде пайдалану мүмкіндігіне еш шек қоймаған. Тек қана шартты түрде
сотталғанда ғана мүлікті тәркілеу түріндегі қосымша жазаның тағайындалуы
мүмкін емес. (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 63-ші бабының 4-
ші бөлігі). Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі баптарының
санкциясында көрсетілуі бойынша мүлікті тәркілеуді қолдануға заң басқада
шек қоймаған. Бірақ негізгі жаза бас бостандығынан айырумен байланысты
болмаса, мүлік тәркілеу түрінде қосымша жаза тағайындағанда, істің барлық
мән жайын ескерген дұрыс. Қылмыстың қоғамға қауіптілігін, кінәнің
дәрежесін, сотталушының жеке басын ескеруі.
Мүлікті тәркілеу Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің ерекше
бөлігінің нормаларының 82 санкциясында көзделген.
Мүлікті тәркілеудің тиімділігі “оның құндылығы айыпкердің мүлкін тек
тегін алуда емес, дүниеге құштарлық көз-қарасты өзгертуде, бұл қылмыстық
әрекеттің бос тірлік екендігін дәлелдейді деп жазады” 18. Сотталушының
мүлкін тегін алу арқылы, сондай-ақ оны тәрбиелеу арқылы оның дүниеге,
байлыққа деген көз-қарасын өзгертіп, жасаған іс-әрекетінің заңсыз екендігін
дәлелдеу деп айтуымызға болады. Сонымен қатар мүлікті тәркілеу жазасы бас
пайда үшін жасалған қылмыспен күресуге тиімді.
Олай деп айтуымыздың себебі “ол қылмыс санаттарымен ойдағыдай күресуде
оның ішінде пайдақорлық ниеттегі қылмыстар мен мүлікті тәркілеу түріндегі
жаза маңызды орын ойнайды”.19
Тәркілеуге жататын мүлік бұл - сотталған адамның мүлкі, оның ішінде
сол адамның жалпы немесе ортақ меншіктегі үлесі, ақшасы мен құнды қағаздары
сотталғанның банктердегі салымдары және кез-келген меншік нысанындағы
активтері сот үкімі бойынша тәркілеуге жатады (Қазақстан Республикасы
қылмыстық атқару кодексінің 58-ші бап).
Сотталған адамның өзіне тиесілі мүліктерге – киім-кешегі, пайдаланатын
заттары, банктердегі салымдары т.б. нысандары, активтері, сондай-ақ
үйленгенге дейінгі өзіне тиесілі мүліктер, мұрагерлік бойынша қалдырылған
мүліктер жатады.
Ортақ мүліктерге ерлі-зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік,
олардың бірлескен ортақ меншігі болып табылады (Қазақстан Республикасы неке
және отбасы туралы заңы 32-ші бап).20 Бұл дегеніміз олардың бірлесіп
жинаған жылжитын және жылжымайтын мүліктері жатады.
Жоғарыда атап өткен мүліктерді негізге ала отырып сот мүлікті толық
немесе ішінара тәркілеу жөнінде шешім қабылдайды.
Мүліктерді толық тәркілегенде сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін немесе оның ортақ меншіктегі үлесі ғана
тәркіленеді және тәркілеу ол мүлікті сотталған адаммен ортақтасып иеленетін
адамдардың үлесі тәркіленбейді.
Мүліктің бір бөлігін тәркілеу-бұл соттың, сотталған адамның барлық
мүлкінің, атап айтқанда қандай бөлігінің (жартысын ба, үштен-бірін бе т.б.)
тәркілеуге жататындығын үкімде анық айтуын немесе тәркіленетін заттар
тізімін беруін айтуымызға болады. Сондай-ақ тәркіленетін мүлікті, сол
мүліктің құны бойынша тең ақшаға ауыстыруға жол берілмейді. Сотталушы
адамға оның отбасына оның асырауындағыларына қажетті мүлікті тәркілеуді
қолданбау, оның басты себебі зардапты сотталушы емес отбасы материядық
жағынан зардап шегеді. Осы мән жайларды ескеріп Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодекс 51-ші бабының 3-ші бөлігінде көрсетілгендей, сотталған
адамға немесе оның асырауындағы адамдарға қажетті мүліктер тәркіленуге
жатпайды деп көрсетілген. Мысалы: негізгі кәсібі ауыл-шаруашылық саласы
болса, шаруашылыққа қажетті құрылыстар, техникалар, отбасына қажетті
малдар, малдың жем-шөбі т.б. сот үкімі бойынша тәркіленуге жатпайды. Сондай-
ақ мүлікті тәркілеуді қолданбау, егер Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодекс 55-ші бабында көрсетілген жағдайлар болғанда ғана қолданылмауы
мүмкін. Айталық сотталушы қылмыстық топ жасаған қылмыстарды ашуға
көмектесуі. Бұл мән-жайлар Қазақстан Республикасы жоғарғы соты пленумының
1999 жылғы 30-ші сәуір N1 қаулысының 7-ші тармағында көрсетілген.
Сонымен қорыта айтқанда мүлікті тәркілеу жазасы кез-келген қылмыс
санаттары бойынша тағайындалатын сотталушының еркінен тыс негізде, мемлекет
меншігіне өтеусіз түрде сотталушының өзіне тиесілі мүлкінің бәрін немесе
бір бөлігін алуын айтуымызға болады, және бұл жаза тек қана бас пайда үшін
жасалған қылмыстарға және баптың санкциясында көрсетілгенде ғана
тағайындалатын жаза болып табылады. Мүлікті тәркілеу жазасының өзіне тән
ерекшелігі, мүлікті тәркілеу:
1) қылмыстық жолмен тапқан мүлікті қамтуы;
2) Тәркіленген мүлік тек мемлекет меншігіне түсіу;
3) Мүлікті тәркілегенде мемлекет сотталған адамның борыштарымен
міндеттеріне жауап бермеуі;
4) мүлікті тәркілеу, қылмыс жасау қаруына, құралына таралмауы.
ІІ. ТАРАУ Жазаның балама түрлері.
2.1. Айыппұл салу жазасы
Балама жазалар-негізгі және қосымша жаза ретінде қолданылатын жаза
болып табылады.
Балама жазаларға жататындар:
1. Айыппұл салу.
2. Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан айыру жатады.
Яғни бұл жазалар негізгі жаза ретінде тағайындалуы да немесе басқа
жазаларға қосымша жаза ретінде қоса тағайындалуы мүмкін. Бұл жазалар
сотталушыны қоғамнан оқшаулауға байланысты емес жазалар болап табылады. Бұл
жазаларда дұрыс қолдану арқылы-қылмыспен тиімді күрес жүргізу болып
табылады. Осы балама жазалардың түрлеріне жеке жеке сипаттама беретін
болсақ, 1-ші балама жазаға:
Айыппұл неміс тілінен аударғанда “strafe”-“жаза” деген мағынаны
береді.
Айыппұл салу Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекс 40-ші бабында
көзделген шекте, заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып
жүрген айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін
мөлшерде, не сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне
белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысының мөлшеріне тағайындалатын ақша
өндіріп алу.
Айыппұл салу екі тәсіл арқылы жүзеге асырылады:
1-ші Заңмен белгіленген және жаза тағайындау сәтіне қолданылып жүрген айлық
есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сәйкес келетін мөлшерде бұл -
Қазақстан Республикасы заңында белгіленген айлық есептеу көрсеткіші 25-тен
20 мыңға дейінгі көрсеткіш аралығын айтамыз.
2-ші тәсілі сотталған адамның жалақысының немесе ол қылмыс жасаған сәтіне
белгілі бір кезең ішіндегі өзге де табысы мөлшері-сотталған адамның екі
аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе басқа табысы мөлшері
бойынша алынады. “Басқа табыс дегеніміз-табыстың жалақыға жатпайтын түрі”.
21 Айталық-жұмысынан басқа жеке еңбек қызметі, авторлық қалам ақы, мүлкін
жалға беруі, т.б. жатады. Басқа табыстардың мөлшерін анықтау “сотталған
адамның белгілі бір кезеңдегі басқа табысы сот шешімінде көрсетілген
кезеңдегі салық салынатын табыс көздері, түрлері және мөлшері бойынша
анықталады” делінген. Яғни сотталушының мүлкін жалға бергені үшін т.б.
салық төлеуін айтуымызға болады.
Айыппұл жазасы туралы - Ю.И.Скуратов пен В.М.Лебедевтің анықтамасы
бойынша: “айыппұл салу жазасы сотталған адамға психологиялық әсер етеді,
жасаған қылмысын мемлекеттің бетке басатынын көрсетеді және елеулі
материалдық шығынға отырғызады. Нәтижесінде мүліктік және басқа
қылмыстардың көптеген түрі қылмыскер үшін пайдасыз да қауіпті болады деп
жазады”.21
Айыппұл жазасын қолданудың мақсаты - қоғамдағы қылмыстармен күресу
кезінде қолданылдатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары сияқты өзіне тән
мақсаты болады. Жоғарыда тоқталғандай жазаның мақсаты дегеніміз - тікелей
жаза тағайындау, оны қолдану және іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге
ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Жазаның мақсаты: әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғанды
түзеу, сотталған адамның жаңа қылмыс жасауының алдын алу, басқы адамдардың
қылмыс жасауының алдын алу болып табылса, айыппұл салудағы мақсатта,
жазаның басқа түрлерін көздейтін мақсаттар сияқты болып келеді. Айыппұл
салу арқылы қылмысты болдырмаудың тек жалпы және жеке мақсатына,
қылмыскерді түзеу ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатына да қол жеткізуге болады.
Айыппұл салу жазасы - қылмыстық жазаның кез-келген басқа түрі сияқты,
өзіне тән тәсілдері мен ерекешеленеді. Ондағы мәжбүрлеу және тәрбиелеу
деңгейі де, көзделген мақсатқа қол жеткізу мүмкіндігі де басқаша болып
келеді. Яғни қылмыстық жаза ең алдымен жасалған қылмыс нәтижесінде бұзылған
қоғамдық игіліктерді қалпына келтіру үшін, яғни әділеттілікті қалпына
келтіру үшін, қызмет етеді. Ал, айыппұл салу жазасы қылмыс зардабын қалпына
келтіру үшін қолданылады. Бұдан барлық қылмыстардан келтірілетін
зардаптарды, қылмыстық жазаларды қолдану арқылы толығымен қалпына келтіруге
болады деу қиын. Бірақ айыппұл салу жазасын қолдану арқылы, тек қана залал
орнын толтырып қана қоймай, қылмыскерге материалдық әсер ету арқылы
қылмысты болдырмауға және қылмыскерді түзеуге қол жеткізуге болады.
Қазіргі кезеңде еліміздің нарықтық қатынастарға көшуі, айыппұл салу
жазасын кең көлемде қолдану қажеттігін көрсетіп отыр. Айыппұл салу жазасы
сот тәжірибесінде жазалардың ішіндегі ең көп қолданылатын жаза. Мысалы:
1995-ші жылы сотталғандардың 9,3 пайызына айыппұл салу тағындалса, 1996-шы
жылы бұл көрсеткіш 14,9 пайыз болды. Қылмыстық кодекстің 40-шы бабында
көрсетілгендей айыппұл негізгі немесе қосымша жаза қатарында қолданылуы
мүмкін. Айыппұл салу жазасы жаза ретінде тек қана заңда көрсетілген ретте
және соның шегінде ғана қолданылады. Яғни Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Соты пленумының 30-шы сәуір 1999-шы жылғы “жаза тағындағанда соттардың
заңдылықты сақтауы туралы N1 қаулысының 26 тармақшасында көрсетілгендей-”
қосымша жазаның айыппұл, мүлікті тәркілеу сияқты түрлері қосымша жаза
ретінде көзделген болса ғана қолданылуы мүмкін делінген. Егер айыппұл
қылмыс сараланған баптың санкциясында көрсетілмеген болса, ол негізгі
немесе қосымша жаза ретінде қолдануға жатпайды. Тек қана мұндай жағдайда
айыппұлды қылмыстық кодектің 55-ші бабы бойынша заңда көрсетілгеннен гөрі
жеңілірек жаза тағайындауға негіз болғанда ғана қолданылады.
Айыппұл Қазақстан Республикасы заңдарымен белгіленген айлық есептік
көрсеткіштің 25-тен 20 мыңға дейінгі шегінде немесе сотталған адамның
жалақысының немесе екі аптадан бір жылға дейінгі кезеңдегі өзге табысының
мөлшерінде тағайындалады. Айыппұл жазасын тағайындағанда сотталушылардың
тұрмыстық жағдайлары әр келкі болып келетінін білеміз.
Мөлшері жағынан бірдей айыппұл тұрмыстық жағдайлары әр-қалай
сотталғандарға әр-түрлі әсер етеді. Сондықтан да бұл факторды заң шығарушы
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекс 40-шы бабының 2-ші бөлігінде
ескерген, онда “сот айыппұлдың мөлшерін жасаған адамның мүліктік жағына
қарай, қылмыстың ауырлығына қарай белгілейді” делінген.
Осы негізде сот айыппұл мөлшерін қылмыскер жасаған қылмыстың
ауырлығын, оның мүліктік жағдайын, қылмыс сараланатын баптың санкциясында
белгіленген мөлшерде, сондай-ақ ауырлататын және жеңілдететін мән жайларды
ескеріп анықтауын айтамыз. Мысалы: басқыншылық соғысты тұтандыруға насихат
жүргізу және жария түрде шақырғаны үшін (Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодекс 157-ші бабының 1-ші бөлігі) үш мыңға дейін айлық есептік көрсеткіш
мөлшерінде немесе сотталған адамға үш айдан-тоғыз айға дейінгі жалақысы
немесе басқа табысы мөлшерінде айыппұл көзделген (бас бостандығынан
айырумен балама ретінде). Ал жан күйзеліс кезінде денсаулыққа орта дәрежеде
қасақана зиян келтіргені үшін (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодекс 108-
ші бабының 1-ші бөлігінде) 50 айлық есептік көрсеткішіне дейін немесе басқа
табысы мөлшерінде айыппұл салынады (жазаның басқа түрімен балама ретінде).
Әрине, айыппұл мөлшерінің мұншалықты әртүрлі болуын жасалған қылмыстардың
қандай ауырлықта екендігімен түсіндіруге болады. Мүліктік жағдайда
бағалағанда сотталған адамға тиесілі мүліктің барлық түрі есепке алынады,
мысалы: жеке-меншік құқығындағы жылжымайтын мүлік, авто машиналар, жерді
пайдаланудан түсетін табыстар және асырауындағы адамдардың саны (кәмелетке
толмаған балалары, атан-анасы және оның асырауындағы еңбекке жарамсыз басқа
адамдар) ескерілуге тиіс.
Жоғарыда айтып өткеніміздей айыппұл салу Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің ерекше бөлігіндегі тиісті баптың санкциясында тікелей
көрсетілген жағдайда ғана болады. Ол сонымен қатар Қазақстан Республикасы
қылмыстық кодексінің ерекше бөлігіндегі тиісті бапта көзделгеннен жеңілірек
жаза ретінде тағайындалуы мүмкін. Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодексінің ерекше бөлігіндегі тиісті баптың санкциясында міндетті түрдегі
жаза ретінде көрсетілген болса да, соттың қылмыстық кодексінің 55-ші
бабында қолданып айыппұл салуды жазаның қосымша түрі ретінде қолданбауына
болады.
Шартты түрде сотталған жағдайда айыппұл салуды жазаның қосымша түрі
ретінде қолдануға болады (Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі 63-ші
бабының 4-ші бөлігі).
Жаза өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын немесе ішінара босата алады
(Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі 70-ші бабы). Қосымша жаза
ретіндегі айыппұл жазасынан Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі 71-ші
бабының 1-ші бөлігі негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz