«Аномия» ұғымын зерттеудің теориялық-методологиялық аспектілері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. «Аномия» ұғымын зерттеудің теориялық.методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 «Аномия» девианттық меніз.құлық әлеуметтануының зерттеу пәні.
1.2 «Аномия» ұғымының мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Батыс ойшылдарының «Аномия» туралы тұжырымдамалары ... ..
2.1 Э.Дюркгеймнің «Аномия» теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Р.Мертонның «Аномия» теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. «Аномия» ұғымын зерттеудің теориялық.методологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 «Аномия» девианттық меніз.құлық әлеуметтануының зерттеу пәні.
1.2 «Аномия» ұғымының мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Батыс ойшылдарының «Аномия» туралы тұжырымдамалары ... ..
2.1 Э.Дюркгеймнің «Аномия» теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Р.Мертонның «Аномия» теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Егер де әлеуметтену процесінде адамның тұлғасы дамитын болса, ол адам үшін сәтті әлеуметтену болады. Әлеуметтену әкімшілігінің көрініс табуы девианттық мінез-құлық болып табылады. "Девианттық мінез-құлық" ұғымы мазмұнының үш қырын көріп қарауға болады. Біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытқуды, тіпті прогрессивтік ауытқуды айтуға болады. Екіншіден, девианттық деп әлеуметтік "жамандықтың" жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда - әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес, қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді. Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді - адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін, сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды ескеру керек.
Көптеген батыс зерттеушілері (Беккер, Эриксон, Келтсусс т.б.) дамытқан теориялар былай деді: "Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін топтардың қызығушылықтармен анықталады. Бірақ та осындай қорытындылар тапсырмалрды жеңілдетпейді. Себебі, билік етуші деген ұғымның өзі обьективті емес баға беруде билік ететін топтардың өзінің жағдайларын ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері олардың дәстүрлерімен, салттарымен, әлеуметтік жағдайларымен санаспағанынан барып туындайтын түсінікті девианттық деп атауға болады".
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда - әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес, қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді. Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді - адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін, сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды ескеру керек.
Көптеген батыс зерттеушілері (Беккер, Эриксон, Келтсусс т.б.) дамытқан теориялар былай деді: "Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін топтардың қызығушылықтармен анықталады. Бірақ та осындай қорытындылар тапсырмалрды жеңілдетпейді. Себебі, билік етуші деген ұғымның өзі обьективті емес баға беруде билік ететін топтардың өзінің жағдайларын ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері олардың дәстүрлерімен, салттарымен, әлеуметтік жағдайларымен санаспағанынан барып туындайтын түсінікті девианттық деп атауға болады".
1. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н. Социология. – Алматы:
Өлке, 2005
2. Арымбаева К.М. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен
түзетушілік- педагогикалық жұмыс атқару Шымкент 2003
3. Оданова Р.К Социология тарихы және теориясы, Шымкент, 2005
4. Первова. О социальной поведения детей и подросков. Санк-Петербург.
1999.
5. Н.Назарбаев. Из выступления Президента РК на совещании по вопросам
борьбы с преступностью и коррупции. 19.04.2000г. Алматы.
6. М.Тәжин. Әлеуметтану.
7. Ә.И.Икенов, А.Д. Жүсіпова Әлеуметтану негіздері Алматы, 2004
8. Р.Әбсаттаров., М.Дәкенов. Әлеуметтану
9. М.Тажин. Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы. 1993.
10. М.М Аженов, С.И. Утешов Общая социология Алматы, 2001
11. Тажин М.М. Әлеуметтану. – Алматы: 2005
12. И.Шәмшәтұлы, МДәкенов, Д.Дәуіт, Н.Күнқожаев. Әлеуметтану. Алматы,
1999ж
Өлке, 2005
2. Арымбаева К.М. Девиантты мінез-құлықты жасөспірімдермен
түзетушілік- педагогикалық жұмыс атқару Шымкент 2003
3. Оданова Р.К Социология тарихы және теориясы, Шымкент, 2005
4. Первова. О социальной поведения детей и подросков. Санк-Петербург.
1999.
5. Н.Назарбаев. Из выступления Президента РК на совещании по вопросам
борьбы с преступностью и коррупции. 19.04.2000г. Алматы.
6. М.Тәжин. Әлеуметтану.
7. Ә.И.Икенов, А.Д. Жүсіпова Әлеуметтану негіздері Алматы, 2004
8. Р.Әбсаттаров., М.Дәкенов. Әлеуметтану
9. М.Тажин. Б.Аяғанов. Социология негіздері. Алматы. 1993.
10. М.М Аженов, С.И. Утешов Общая социология Алматы, 2001
11. Тажин М.М. Әлеуметтану. – Алматы: 2005
12. И.Шәмшәтұлы, МДәкенов, Д.Дәуіт, Н.Күнқожаев. Әлеуметтану. Алматы,
1999ж
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Аномия ұғымын зерттеудің теориялық-методологиялық
аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Аномия девианттық меніз-құлық әлеуметтануының зерттеу пәні.
1.2 Аномия ұғымының мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Батыс ойшылдарының Аномия туралы тұжырымдамалары ... ..
2.1 Э.Дюркгеймнің Аномия
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Р.Мертонның Аномия
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Егер де әлеуметтену процесінде адамның
тұлғасы дамитын болса, ол адам үшін сәтті әлеуметтену болады.
Әлеуметтену әкімшілігінің көрініс табуы девианттық мінез-құлық
болып табылады. "Девианттық мінез-құлық" ұғымы мазмұнының үш қырын көріп
қарауға болады. Біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытқуды,
тіпті прогрессивтік ауытқуды айтуға болады. Екіншіден, девианттық деп
әлеуметтік "жамандықтың" жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық
жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын
ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда -
әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың
отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген
мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты
елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу
құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің
Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама
тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста
әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана
алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес,
қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді.
Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу
шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді -
адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық
қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену
институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана
қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және
дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе
шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ
кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін,
сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды
ескеру керек.
Көптеген батыс зерттеушілері (Беккер, Эриксон, Келтсусс т.б.) дамытқан
теориялар былай деді: "Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін
топтардың қызығушылықтармен анықталады. Бірақ та осындай қорытындылар
тапсырмалрды жеңілдетпейді. Себебі, билік етуші деген ұғымның өзі
обьективті емес баға беруде билік ететін топтардың өзінің жағдайларын
ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері олардың дәстүрлерімен,
салттарымен, әлеуметтік жағдайларымен санаспағанынан барып туындайтын
түсінікті девианттық деп атауға болады".
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы қылмыскерлік,
алкоголизм, нашақорлық, өзін-өзі өлтірушілік көптеген ұзақ уақыттар бойы
осыларға сәйкес келетін пәндердің аясында зерттеліп келді. Олар;
криминология, норкомания тағы басқа. Ал, социологиялық зерттеулер 60
жылдардың соңы мен 70 жылдардың басындағы Гелинскийдің, Я.И.Афансийдің және
т.б. еңбектерінен көруге болады. Қазіргі кезеңде отандық девианттық мінез-
құлық социологиясында Қазымбетованың анықтынша, девианттық мінез-құлық
дегеніміз-адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен
моральға, құқықтық және басқа да әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін
тұлғаға, әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян келтіретін немесе пайда
әкелетін қоғам мен қолдау табатын немесе тигізілген зияндары үшін
әлеуметтік жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз.
Социологиялық зерттеулер барысында заңды тыңдайтын азаматтардың құқықтық
мінез-құлығының себептерін мен мақсаттарын, сондай-ақ заңгерлер "құқық
бұзушы" деп танитын тұлғалардың құқықтық сана сезімінің деңгейі зерттеледі,
социологтар "құқық бұзушыны" девианттты (ауытқыған) не делинквентті
(қылмыстық) мінез-құлығы бар тұлға деп таниды.
Девианттты мінез-құлықтың мәнін түсінудің басты шарты ретінде "норма"
ұғымы енеді. Әлеуметтік норма – нақты қоғамда тарихи қалыптасқан жеке
адамның, әлеуметтік топтың не ұйымдардың рұқсат етілген мінез-құлық
шаралары. Әлеуметтік нормалардың негізі құқықтық заңдарда мораль мен
этикетте және т.б. жатыр.
Көптеген жағдайларда ауытқыған мінез-құлық әлеуметтік санкцияға
жатады. Тәртіп бұзуға адамдар арасындағы қатынасқа (өтірік, дөрекілік және
т.б.) байланысты девиацияның әлсіз және кездейсоқ формаларын қоғамдық пікір
тіркейді және әрекетке қатысушылардың өзара арасында жағдайға байланысты
түзетулер енгізіледі. Девиацияның тұрақты формаларын жазалау әдістері мен
құралдары ауытқулардың қауіптілік деңгейіне байланысты анықталады. Мұнда
девиация дегеніміз кең мағынадағы әлеуметтік құбылыс екендігі ескеріледі
(қоғамдық орын мен отбасындағы дөрекіліктен бастап, адам өлтіруге дейінгі).
Сондықтан девиантты мінез-құлықты кең мағынада және шағын мағынада алып
қарастырады.
Тар мағынада алғанда, девиантты мінез-құлық қылмыстық жазалауға
жатпайтын, яғни құқық бұзушылық деп есептелмейтін ауытқулар ретінде
түсініледі.
Кең мағынада алғанда девиантты мінез-құлық құқыққа қарсы барлық
формалар ретінде түсініледі. Осылайша, адамның өзін-өзі өлтіру – девиация,
ал біреуді өлтіру қылмыс болып есептеледі. Құқыққа қарсы әрекеттердің
жиынтығы немесе қылмыстар делинквентті мінез-құлық деген атқа ие болды. Бұл
екі мәнде социологияда да, құқық социологиясында да қолданылады.
Девиантты мінез маңыздылығы. Қазіргі психологиялық-педагогикалық
әдебиетінде ауытқушылық мінезін сипаттау үшін "девиантты мінез" аталымы
қолданады. Девиантты мінез лат. Deviatio - ауытқушылық ауытқушылық мінез
ретінде белгілеп, үнемі қоғамда немесе әлеуметтік топтарда қалыптасқан
нормаларға, мінез ережелеріне адамдық қылықтар мен әрекеттердің
сәйкестігімен байланысқан.
Девиантты мінез маңыздылығын ұғыну үшін қорытынды етіліп "норма" және
"қылық" ұғымдары алынады. Әлеуметтік норма – бұл нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың немесе ұйымның қалаулы мінез
шамасы. Әлеуметтік нормалар адам санасында қоғамның қызмет ету обьективті
заңдылықтары қамтылатын нәтиже ретінде туындап, іске әдеп, адамгершілік,
заң нормаларында асады.
Осылайша, әлеуметтік нормалар – бұл қоғамның, әлеуметтік топтың,
тұлғаға, топтарға бір-бірімен, әлеуметтік институттармен, тұтас қоғаммен
өзара байланыстар жасауда талаптарын білдіретін ережелер. Әлеуметтік
нормалар мінез шекараларын, шарттарын, түрлерін, қарым-қатынастар сипатын,
оларға жету мақсаттар мен тәсілдерін орнатады. Нормалар мінездің жалпы
принциптерін, нақты көрсеткіштерін қарастыру салдарынан, олар басқа
құндылықтармен салыстырғанда, тиістінің толыққан үлгілерін беруі мүмкін.
Нормаларды бұзушылық әлеуметтік топ, қоғам, оның институционалды
формалар тарапынан және нормадан ауытқушылықты болдырмауға бағытталған
нақты және анық жағымсыз реакцияға келтіреді. Сол себептен нормалар
девиациямен күресу, қоғамның тәртібін, тұрақтылығын қамсыздандыру құралы
болып табылады.
Әрекет әдепте адамгершілік іс-әрекетінің құрамдас болып қаралады; себеп
және салдар, ниет және іс, мақсат және құралдардың бірлігі көзқарасынан
қарастырылатын әрекет. Әрекет адамды қоршайтын зат және құбылыстарға сыртқы
қатынас бірлігі ретінде ұсынылады: сыртқы және ішкі психологиялық және
әлеуметтік факторлармен себептелген ішкі психикалық ахуалы.
Психологияда әрекет адамның әдептік өзіндіктен анықталу актісі ретінде
бағаланатын саналы әрекет ретінде қарастырылады, мұнда ол басқа адамға, өз-
өзіне, топ немесе қоғамға, тұтас табиғатқа қарым-қатынас білдіретін тұлға
ретінде бекітеді.
Девиантты мінезді кең мағыналы және тар мағыналы өрісте қарастырады.
Кең мағыналы өріс тарапынан девиантты мінез дегеніміз – берілген қоғамда
қалыптасқан норма және әлеуметтік таптаурынға сәйкес келмейтін кез-келген
әрекеттер. Мұнда тәсілде жағымды және жағымсыз ауытқушылықты ажырату қажет.
Жағымды ауытқушылық – бұл көпшіліктен ақылға қонбайтын, ерекше
қабылданатын, дегенмен, негізінде қаламаушылыққа келтірмейтін мінез
ауытқушылығы. Бұл ерлік қылықтар, өзін құрбан ету, бірдеңеге немесе біреуге
шектен тыс берілу, шектен тыс ыждағат білдіру, аяныш немесе жаңашырлық
білдірудің асқындаған сезімі т.б. Жағымсыз ауытқушылық, керісінше, адамдар
басымында қаламаушылықтарын бейнелейді, Мұнда, лаңкестік, вандализм,
ұрлықшылық, сатқындық, жануарларға қатыгездік білдіру т.б. орын алады.
1. Аномия ұғымын зерттеудің теориялық-методологиялық
аспектілері
1.1 Аномия девианттық меніз-құлық әлеуметтануының зерттеу пәні
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ
ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар
мен әлеуметтік топтардың қылықтары, қабылданған құқықтық немесе моральдық
нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы.
Кең мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден
(мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм, өзін
құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз: қылмыс,
қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-ғұрыптарды
аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты білдіреді.
Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек
белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық
әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады. Ол
конформизмге қарама-қарсы. Девиантты мінез-құлық әлеуметтік себептері
қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет- кізудің әлеуметтік қолдау
тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта (Р.Мертон), әлеуметтік
құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың әлсіздігі мен қарама-
қайшылықтығында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-құлыққа жауап ретінде қоғам
немесе әлеуметтік топ арнайы әлеуметтік санкциялар қолданып, өз мүшелерін
ондай қылықтары үшін жазалайды.
Девианттық мінез-құлық әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық
тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол
әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия
термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт
Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен
оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп
түсіндіреді. Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына
климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу,
геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және
басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады.
Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
- қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік
саясат, салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
- тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік
мәртебе, референтті топ,);
- микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері,
отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар,
басқа да маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және
криминалды мінез-құлық.
Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес
келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі.
Кейбір әдебиеттерде бұл типті антидисциплиналық деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация,
оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат
қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның
мынадай типтері бар:
Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін
дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс
береді.
Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-
үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты
жат мінез-құлық.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі
арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады:
алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық
және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші
өздеріне үлкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда
болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа
ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
жанұяда берекенің болмауы;
ата-ананың ерекше қамқарлығы;
тәрбие берудегі кемшіліктер;
өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен
жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай
алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары.
Үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады. Оларды жекеше
қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі
жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға
мыналар жатады:
Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс
тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы,
ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық
факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке
жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал,
келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған
ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға
душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық
кемшіліктер.
Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз
қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық
деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне
алмайды, қатынасы бұзылады.
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен
мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар
жүйелік -психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді.
Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға
міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Баланың әрбір даму
сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі
ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік
ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін.
Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-
анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған
ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және
суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар
сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада
адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік,
қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге
бейім тұрады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық,
қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы
үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы
жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар.
Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді.
Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай
сатылардан өтеді:
оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы
жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен
қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-
қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол
үзе бастайды;
әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген
қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге,
нашақорлыққа қызыға бастайды;
криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен
болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал
мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар
қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды.
Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы -
ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы
қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар:
дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін
орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға
баланы итермелейді;
тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-
ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден
туындайды;
асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы,
криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік,
зорлаушылық жатады.
Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық,
физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада,
мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-
әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға
бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп
сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық
ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан
басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың
мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз,
ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-
зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі,
қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық,
инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5.Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік
қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы. Девиантты
мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске
асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі, осы саладағы
әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелер
негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда мынадай шарттарды
орындау қажеттігі туады:
- балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
- оның жағымды қасиеттеріне сүйену;
- оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;
- оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған
жалпы білім беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;
- салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге
бағытталған тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;
- девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы
іс-әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар
құру;
Қорыта айтқанда, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік
жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: әрбір адам өмірінің тек
кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды
деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман
ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай,
оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына
қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі
қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген
адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра,
адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық,
сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда,
балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп
қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкіндік жасалады.
1.2. Аномия ұғымының мәні мен мазмұны
Аномия (гр. an- жоқтық және гр. nomos - заң) қоғамның құндылықтар
жүйесiндегi түбегейлi дағдарыстарды бiлдiретiн ұғым.
Аномия өзiнiң төмендегiдей белгiлерiмен анықталады:
• қалыптасқан құндылықтардың мәнін жоғалтуы салдарынан болатын ретсiздiк
нормативтiк-баптық вакуум;
• әлеуметтiк үйлесiмдiктiң жоғалуы,қоғамдағы құндылықтардың жиынтық
бейнесiне айналған жеке тұлғалар беделiнiң жоғалуы;
• адамдардың жоғары мұраттардан, өмiрлiк құштарлықтарынан айырылуы;
• мiнез-құлықтағы тұрақсыздық, өзiн-өзi өлтiрудiң көбейуi, т.б.
Аномия терминiн ғылыми айналысқа енгiзген француз ғалымы Э. Дюркгейм
(1858-1917).
Ол Еңбектiң қоғамдық бөлiнуi кiтабында аномия еңбек белiнiciнiң
бұрмалануы нәтижесiнде пайда болады деп тұжырымдайды және оның себебiн
мамандандыру кезiндегi адамдар арасындағы ынтымақтастық пен үйлесiмдiктiң
жоғалуынан көредi.
Өзiн-өзi өлтiру деген еңбегiнде Дюркгейм эгоистiк, альтуристiк және
аномиялық суицидтердiң түлерiн атап өтедi. Соңғысы дәстүрлi шектеу
нормалары шайқалған кезде ырықсыз құмарлықтан туындайды делiнедi.
Шектелмеген тiлектер орындалмаған жағдайда адамдарда шешiмi жоқ тұйық
дағдарыстар пайда болады.
Аномия дегеніміз – бұл қоғамның ұйымсыздығы, мұнда құндылықтар,
нормалар, әлеуметтік байланыстар немесе жоқ болады, немесе тұрақсыз және
қарама-қайшы келеді. Тұрақтылықты жоятынның барлығы әлеуметтік
байланыстардың тексіздігіне, тұрақсыздығына, ұжымдық сананың бұзылуына
келтіреді (дағдарыс, әлеуметтік топтардың араласуы, көшіп-қону т.б.),
қоғамдық тәртіп бұзушылықтарын туындатады, адамдарды ұйымсыз етеді, оның
салдарынан девиацияның алуан түрлері пайда болады. Дюркгеймнің пікірінше,
девиация норма, құндылық қызметін растап, нормалардың алуандығы туралы
толық түсініктеме береді; әлеуметтік өзгеріске септігін тигізеді,
әрекеттегіге балама туындатады, әлеуметтік нормалардың оңтайландырылуына
келтіреді; қоғамның, әлеуметтік топтардың девиантты мінезге реакциясын
көрсетеді, әлеуметтік нормалардың шекараларын нақтылап, әлеуметтік бірлікті
нығайтады және қамсыздандырады. Р. Мертон, Э. Дюркгейммен ұсынылған
"аномия" ұғымын қолданып, ауытқушылық мінез себебі деп қоғаммен ұсынылатын
мақсаттар арасындағы келіспеушілікті және оларға жету құралдарын санайды.
Аномия ұғымын қазiргi социологияда әpi қарай дамытқан американдық
ғалым Р. Мертон (1910). Ол аномия мәселесін ауытқушылық әрекетпен
байланысты қарастырады. Мұндай әрекет ұлғалық мақсаттарға заңды құралдармен
жете алмайтын жағдайларда қалыптасады. Нақтылы мәдени жүйеде туындайтын
мүдделер үстемдік етіп тұрған басқарушы және реттеуші тетіктерге қайшы
келуі мүмкін. Аномия әсіресе, өтпелі қоғамдарда жиі кездеседі. Бұрынғы
әдетке айналған бағдарлар жаңа талаптарға сәйкес құндылықтармен жылдам
ауыстырыла бермейді. Мұндай қайшылықтар тұлғалар санасында ауытқушылық
туғызуы мүмкін.
Девиантты мінез-құлықтың себебі, негізгі көзі неде? Бұл сұраққа әр
қаладағы ғалымдар, соның ішінде социологтар мен заңгерлер де басын қатырды.
Кеңестік тұжырымдамада таптық тамырдың мәнін ашуға басты назар
аударылды: таптық (антогонистік) қоғамда қылмыс қоғамдық қатынастардың өз
құрылысынан туындап жатты. Таптық себептерге ерекше мән беру социализмде
қылмыс жасауға арнайы себептер жоқ деген тұжырым жасауға итермелейді.
Идеологияның жалаң қағидаларын жеңе отырып, біздің ғалымдар аймақтық,
жастық, кәсіптік, әлеуметтік-таптық т.б. сияқты әр түрлі заңдылықтарды ашып
берді. Бүгінде мәселені зерттеушілердің көпшілігі әлеуметтік бастама кез-
келген саналы мінез-құлықта басым болатынына, оның жеке тұлға құрылымындағы
биологиялық, элементтермен терең өріліп жатқанына келіседі.
Әлеуметтік терең қайшылықтар қылмыс, нашақорлық, маскүнемдік,
жезөкшелік сияқты келеңсіз құбылыстарға әкелмеуі мүмкін емес. Мысалы,
қылмыстың сондай әлеуметтік факторына кедейшілік жатады. БҰҰ-ның
эксперттерінің 1998 жылғы есебіне қарағанда, планетада миллиардтанастам өте
кедейшілікте, 1,3 миллиард адам суға жарымай, 1 миллиард адам тұрғын үйсіз,
880 миллион адам тиісті медициналық көмек ала алмай отыр. Тұтынудағы
айырмашылық та өсіп келеді: ең бай деген елдерде тұратын халықтың 20
проценті ең кедей деген елдегі 20 процент халық пен салыстырғанда 16 есе
көп. Мысалы, Индияда халықтың 19 проценті жұмыссыз.
Әлеуметтік нормаларды жүзеге асыруда азаматтардың мінез-құлқының
себептері қандай?
Ең алдымен, мінез-құлықтың басты себебі ретінде сол субьектінің ғана
емес, басқалардың, әлеуметтік топтар мен бүтіндей қоғамның да
қажеттіліктері мен мүдделері алынады. Бұл субьектіні қоғамнан бөліп алып
қарау дұрыс болмаған болар еді. Баланың жанына жақын биологиялық
қажеттіліктері, туыстары мен жақындарының мүдделері, жолдастары мен
достарына қамқорлығы, ұжымның жалпы мүдделері, соңында, қоғам алдындағы
борышы – мұнын бәрі адам мінез-құлығын, оның жеке мүддесі мен
қажеттіліктеріне қарағанда көбірек әсер етеді.
Мінез-құлықтың қоғамдық және жеке себептері:
1) Өз қылықтарының қоғамдық пайда әкелетініне идеялық тұрғыда сену.
2) Қоғам алдындағы борыш, құқықтық міндеттер.
3) Кәсіби жауапкершілік сезімі.
4) Өз құлылығының басқалары үшін практикалық пайдасы.
5) Стереотип, үйреншікті мінез-құлық.
6) Конформизм, көпшілікке бағыну.
7) Заңды мен моральдық жауапкершіліктен қорқу.
8) Жасаған қылығынан өзіне жеке пайда табу.
9) Эгоистік мүдделер.
10) Заңды құралдар арқылы жасалған келеңсіз себептер (өш алу, қызғану,
және т.б.)
Дегенмен, қазіргі қоғамдағы өткен көне қоғаммен салыстырғанда оның
тұрақтылығы төмен, аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін,
адамгерщілік қасиеттерін басқарып реттеудің төмендеп кетуі) жағдайында
болады. Э.Дюркейм әдеттегі көне, архаикалық қоғамнан қазіргі индустриалды
қоғамға өту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезеңде аномия
құбылысының объективті орын алуын қортындылайды. Оның пікірінше, аномия
қоғамның белгілі бір кезеңінде адамның мінез – құлқының төмендеп,
моральдық, яғни адамгершілік тұрғыдан басқару қиынға соғуынан,
қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың)
іс-әрекетінің тиімсіздігінен және әлеуметтік қайшылықтардың өсуінен
байқалмақ.
2. Батыс ойшылдарының Аномия туралы тұжырымдамалары
2.1 Э.Дюркгеймнің Аномия теориясы
Эмиль Дюркгейм (1858-1917) - француз әлеуметтанушысы, әлеуметтануды
ғылым, мамандық және оқу пәні ретінде қалыптастырушылардың бірі.
Францияның солтүстік-шығысындағы Эпинал қаласында 1858 жылы 15 сәуірде
раввин әулетінің отбасында дүниеге келді. Париждегі Жоғарғы қалыпты
мектепті тамамдағаннан кейін, провинциалды лицейлерге бірнеше жыл бойы
сабақ береді. 1887 жылы Бордо қаласындағы университетте әлеуметтік ғылым
және педагогика оқытушысы қызметіне тағайындалады. Он жылдан соң ол бұл
жерде Франциядағы ең алғашқы әлеуметтану кафедрасын басқарды.
1896 жылы Дюркгейм әлеуметтану тарихында елеулі оқиға болған жаңа
мерзімді басылымға басшылық ете бастады. Ол 1896-1913 жылдар аралығында
редакциялаған L'Annee Sociologique журналы ең алғаш рет дюркгеймдік мектеп
зерттеулерінің нәтижелерін жариялай бастады. Бұл жылнама Франциядағы түрлі
бәсекелесуші топтар арасында дюркгеймдік әлеуметтану үстемдігінің негізгі
институционалдық факторы болды.
Журнал қызметкерлері көбіне оның бас редакторының идеяларына
негізделген күшті ғылыми ағымды қалыптастырды. Бұл кейін "француз
әлеуметтануының мектебі" деген атқа ие болып, осы елдегі әлеуметтанудың
дамуын бірнешет он жылдыққа айқындап берді.
1902 жылы Дюркгейм атақты Сорбоннаға шақырылады. Нәтижесінде оның
әлеуметтану бойынша лекциялық курсының негізінде "тәрбие және әлеуметтану
туралы ғылымдар" кафедрасы құрылып, ол оған жетекшілік етеді. Дюркгейм
тек қана француз әлеуметтануды қалыптастырып қана қоймай, сонымен бірге
пән ретіндегі әлеуметану шеңберінен шығып, француздың интеллектуалды және
тіпті саяси өміріндегі өте маңызды тұлға болды. Ол Францияның сол кезеңдегі
негізгі интеллектуалдық және саяси дағдарыстарына белсене
қатысты.
Көзі тірісінде Дюркгейм төрт кітап шығарды: "Қоғамдық еңбек бөлінісі
туралы" (1893), "Әлеуметтану әдісі" (1895), "Өзін-өзі өлтіру (1897) және
"Діни өмірдің қарапайым нысандары" (1912).
Осы ғылым пайда болған елде - Францияда әлеуметтанудың
институционалдануы Дюркгейм есімімен тығыз байланысты. Көптеген адамдар оны
қоғамды зерттеуде позитивизмді дәйекті жалғастырушы деп есептейді. Бұл бір
жағынан дұрыс және толығымен орынды, өйткені әлеуметтанудың негізін салушы
ретінде Конттың беделі айтарлықтай жоғары болды. Дюркгейм әлеуметтанудағы
конттық позитивтік дәстүрді жалғастырушы бола отырып, көбінесе
жаратылыстану ғылымдары сараптамаларының үлгілерін басшылыққа алды (әсіресе
өзінің ғылыми қызметінің бастапқы кезеңінде), яғни өзінің ғылыми әдісінде
теориялық негіздеменің нақтылығы мен дәлелдене алу эмпирикалық расталу
қажеттілігін баса көрсетті. Сонымен бірге, Дюркгейм өзін әлеуметтанудың
негізін салушының белгілі бір дәрежеде жалғастырушысы деп есептей отырып,
оның шығармашылық мұрасына сын көзімен қарағандығын атап өтпеуге
болмайды. Эмпирикалық бақылаудың құндылығын мойындай отырып, ол сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстардың қайнар көзі мен терең себеп-салдарын түсіну үшін
таза теориялық ой сараптамасын жоққа шығармады. Оған қоса, Дюркгейм
Конттың интеллектуалдық эволюцияның үш сатысы туралы заңы адамзат тарихын
және оның қорғаушы күштерін түсіндіруде тым үстірт және біржақты
қарастырады, өйткені түрлі қоғамдар тарихында дамудың басты жолдары
анағұрлым көп деп санады. Кейіннен Дюркгейм Әлеуметтану әдісі еңбегінде
біршама нақты көрініс тапқан өзінің жеке әлеуметтану әдісін қалыптастырды.
Э.Дюркгейм өзінің әлеуметтік көзқарастар жүйесін құрған теориялық-
әдіснамалық база "әлеуметтанушылық'' деп аталды. Ол әлеуметтану реализмінің
бір түрі деп есептеледі. Бұл бағыттың басты ерекшелігі номинализмге қарама-
қарсы қойылуында болды. Әлеуметтану реализмі өзінің парадигмасы ретінде
адамзат қоғамын ерекше шындык деп (табиғи орта шындығы және адамның ішкі
психикалық дүниесінің шындығымен қатар) мойындау қажеттілігі мен
міндеттілігін көрсетті. Әлеуметтану пайда болғанға дейін арнайы оқу пәні
ретіндегі мұндай әлеуметтік шындықты зерттеумен бірде-бір ғылым саласы
айналысқан емес.
Әлеуметтану әдісі ережелерінде Э.Дюркгейм қоғамның психологиялық
фактілерге сәйкес келмейтін өзінің жеке шындығы бар екенін көрсетуге
тырысты. Оның пайымдауы бойынша, қоғам - "өз алдына sui generis өмір
сүруші шындық". Әлеуметтік шындықтың мұндай ерекше сипатын мына фактіден
көруге болады, біз бұл шындықты қалауымыз бойынша жойып жібере алмаймыз.
Қоғам біздің ойларымыз бен тілектерімізге қарама-қарсы тұрады, себебі ол
табиғат объективтілігімен салыстыруға болатындай объективтілікке ие, алайда
ол екеуі бірдей емес.
Дәлме-дәл айтсақ, әлеуметтанушылық дербес жалпы әлеуметтанушы теория
ретінде әлеуметтік өмірге қандай да бір ерекше анықтама беруге немесе
түсіндіруге талпынбайды. Бұл философиялық-әлеуметтану тұжырымдамасының мәні
белгілі бір бастапқы позицияны тұжырымдауға саяды: яғни, адам болмысындағы
әлеуметтік шындықтың басты және ерекше маңызын мойындау және де бұл
болмысты түсіндіруде әлеуметтану әдістерін қолдану. Қоғам өзіне тән
қарапайым ерекшелік қана емес, сонымен бірге доминантты, жоғарғы шындық деп
мойындалғандықтан, қоршаған әлемде ("әлеуметтендіру") болып жатқанның бәрін
түсіндірудің әлеуметтанушылық әдісі ең дұрыс әдіс деп жарияланады. Ол өзге
әдістерді не жоққа шығаруы не жеке оқиға ретінде өзіне қосып алуы тиіс.
Әлеуметтанушылықтың онтологиялық (мәндік) жағы әлеуметтік шындықтың
басқа да - физикалық, биологиялық, психологиялық шындықтарға қатысты
автономия орнатуы болып табылады. Ол негізделген, тұрақты және белгілі бір
заңдар әрекетіне бағынады. Осылайша, әлеуметтануды өзге ғылымдардан
ерекшелейтін, сондай-ақ өзінің жеке зерттеу пәні бар ғылым қалыптасты.
Алайда әлеуметтану ғылымының өз алдына бөлініп шығуы үшін, сонымен қатар
басқа да ғылым салалары айналысатын фактілер түсіндірілетін және
бақыланатын болғаны сияқты, оның да пәні бақыланатын және түсіндірілетін
болуы тиіс.
Осыдан келіп әлеуметтік факт теориясы шығады. Әлеуметтік шындықтың
мазмұнын, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, болмыстың не экономикалық, не
психологиялық, не құқықтық және басқа да фактілерін жатқызуға болмайтын
әлеуметтік фактілер құрайды. Бұл әлеуметтік фактілердің мынадай өз алдына
дербес сипаттамалары бар:
Объективті, яғни кез келген бөлек алынған жеке адамнан тәуелсіз
тіршілік әлеуметтік фактілердің мәнін түсіну үшін, физикалық шындықтың
деректерін анықтағанымыз сияқты оларды сырттан бақылап, қайтадан ашып отыру
керек. Сондықтан, Э.Дюркгейм тұжырымдағандай, "...әлеуметтік фактілерді
заттар ретінде қарастыру қажет. Заттар - бізге берілген бақылауға жататын
және бақылауға болатын нәрселер. Қоғамды зерттеген бұрынғы барлық ғылыми
пәннің негізгі қателігі, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, мынада: олар
әлеуметтік құбылыстарды қарастыру барысында біз оларға қандай мән-мағына
берсек, соған сүйенетіндігінде; соған қарамастан олардың нағыз мәнін тек
объективті ғылыми зерттеудің көмегімен ғана анықтауға болады.
Кез келген жеке адамға қысым көрсете алу (күштеу), оның іс-әрекетін
анықтау қабілеттілігі. Жеке адамның қоғамдағы іс-әрекетінің реттелуі жеке-
дара себептермен және түрткі болатын себептермен емес, сол адам өмір сүріп
отырған қоғамдағы әрекет етуші әлеуметтік фактілер жиынтығымен анықталады,
яғни фактілер оны қандай да бір іске итермелейді. Мысалы, сән көрсету
қарапайым әлеуметтік факт, өйткені әрбір адам өзінің сол сәттегі көңіл-
күйіне қарап емес, осы уақытта және осы жерде қоршағандар мен
қабылдаушылар қалай киінсе, солай бағыт алады. Әлеуметтану ғылымының ең
маңызды міндеттерінің бірі ретінде Э.Дюркгейм әлеуметтік іс-әрекетті
"еркін жігер" тұрғысынан түсіндіруді құнсыздандыратын әлеуметтік фактілерді
зерттеу көрсетті. Э.Дюркгейм еңбектерінің басым көпшілігінде орын алған ой
мынадай: "Қоғам жеке адам емес, жеке адам қоғамнан пайда болады".
Әлеуметтік фактілердің жиынтығын Э.Дюркгейм екі негізгі топқа бөлді:
морфологиялық және рухани. Қоғамның өзіндік "материалды субстратын"
қалыптастырушы морфологиялыққа, мысалы, тығыздығын жатқызуға болады. Ол
шындығында да дербес жеке адамдардың пиғылы мен ісіне тәуелді емес; ал
олардың өмір сүру жағдайы тығыздыққа біршама тәуелді. Сонымен бірге қоғам
орналасқан аумақтағы аудан бірлігіне сәйкес келетін қоғам мүшелерінің
санымен өлшенетін физикалық (материалдық мағынадағы тығыздық) және,
Э.Дюркгейм көрсеткендей, олардың арасындағы қарым-қатынас қарқындылығы мен
жиілігін бейнелейтін моральдық тығыздықты ажырата білу қажет. Тығыздықтың
бұл екі түрінің өзара үйлесуі сол қоғамдағы еңбектің қоғамдық бөлінісінің
немесе әлеуметтік саралану ерекшеліктерін айқындайды. Жалпы, Э.Дюркгейм
әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруде (әсіресе өзінің шығармашылығының
бастапқы кезеңдерінде) біршама белсенді түрде демографиялық және әлеуметтік-
экологиялық факторларды (әлеуметтік топтардың күрделілік деңгейі мен
құрылымын қоса) пайдаланды.
Сонымен қатар, морфологиялық әлеуметтік фактілерге адамдардың бірігіп
қызмет етуінен шыққан туындылардың бірқатарын жатқызуға болады, мысалы,
қоғам мүшелері өмір сүріп отырған елді мекендердің басымдық сипаты, қатынас
жолдарының саны мен сапасы. Басқа сөзбен айтқанда, морфологиялық әлеуметтік
фактілер - адам өмірінің материалдық жағдайын қалыптастыратын құбылыстар
жиынтығы, бірақ та олардың табиғи сипаты жок, ол сол қоғам қызметінен келіп
шығады.
Ал рухани әлеуметтік фактілерге келетін болсақ, олар морфологиялық
секілді "заттай" жүзеге асыра алмаса да, одан кем емес деңгейде объективті
(яғни қоғамның әрбір мүшесіне қатысты сырттай одан тәуелсіз қатынас
табиғатына ие және күштеу қасиеті бар) болып табылады. Оған жиынтығы
ұжымдық немесе жалпы көзқарасты қалыптастыратын "ұжымдық түсініктерді"
жатқызуға болады.
Э.Дюркгейм жазғандай; "Сол қоғамның орташа алынған мүшелеріне деген
ортақ нанымдар мен сезімдер жиынтығы өзінің өмірі бар белгілі бір жүйені
құрайды; оны ұжымдық немесе жалпы сана деп атауға болады. Сөзсіз, ол
субстрат ретінде бір ғана мүшеден тұрмайды; ол анықтама бойынша қоғамның
бүкіл кеңістігіне тараған. Алайда, оған қарамастан, оның өзіне ерекше
шындық қалыптастыратын өзіне тән ерекшелігі бар. Шынында да ол жеке
адамдардың жеке жағдайларына байланысты емес, олар өтпелі, ал ол тұрақты.
Ол солтүстікте де, оңтүстікте де, үлкен және кіші қалаларда да, әр түрлі
кәсіп өкілдерінде де бірдей. Сол сияқты, ол әрбір келесі ұрпақ кезінде де
өзгермейді, керісінше бірінен соң бірі келетін ұрпақтарды байланыстырады.
Осылайша, ол тек қана жеке адамдар арқылы іске асатындығына қарамастан,
жеке санаға қарағанда мүлдем өзгеше".
Қоғамдағы ұжымдық және жеке-дара интеллектінің дамуы еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен қоян-қолтық жүреді және белгілі бір деңгейде біріншісі
екіншісінің қажеттіліктерімен анықталады. Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша,
интеллект санаға барабар емес, дәлірек айтсақ, ол оны көтереді. Дәл осы
сияқты еңбек бөлінісі де ең алдымен қоғамдық өмірдің бет жағында
жатыр, бұл әсіресе экономикалық еңбек бөлінісі үшін дұрыс болып
табылады (ол қоғамдық еңбек пен экономикалық еңбек бөлінісі арасында
айырмашылық жүргізетіндігін атап өту қажет: егер біріншісі бүкіл қоғамның
белгілі бір құрылымы болса, ал экономикалық немесе
техникалық еңбек бөлінісі - оның тек бір көрінісі ғана).
Әлеуметтік нормалар мен басқа да әлеуметтік факторлар қоғамның дербес
мүшелерінің іс-әрекетіне тікелей және тура емес, олардың игерілуінің
белгілі механизмдері арқылы ықпал етеді, оған қоса әлеуметтік
реттегіштер қызметінің тиімділігі тікелей мәжбүрлеу күшімен емес, ол жеке
адам үшін нормаларды іске асыруға құлқымен болғанда ғана көрініс табады.
Э.Дюркгеймнің ойынша әлеуметтану құрылымы үш негізгі саладан тұруы
тиіс: морфология, әлеуметтану және жалпы әлеуметтану әлеуметтік морфология,
анатомия тектес, қоғам қалай құрылған оның құрылымы көріністерінің
материалдық нысандары: әлеуметтік ұйымдар, халықтың құрамы, оның тығыздығы,
алып жатқан аумағы бойынша орналасуы т.б., қандай деген мәселелерді
зерттеумен айналысуы тиіс. Әлеуметтік физиология қоғам тіршілігінің әр
тектес салаларын зерттейді, ол бірнеше дербес әлеуметтану теорияларына
бөлінеді: дін әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы
экономикалық әлеуметтану және т.б. Ал соңғысы, жалпы әлеуметтану алғашқы
екі бөлімнің жетістіктері мен тұжырымдарын синтездейді және біршама ортақ
әлеуметтік заңдарды орнықтырады.
Әлеуметтік байланыстың сипаты мен табиғатын зерттеу тақырыбы
Э.Дюркгеймнің бүкіл ғылыми шығармашылығында басты орын алады. Қандай
мәселеге көңіл аударса да - қоғам типологиясы немесе өзін-өзі өлтірудің
әлеуметтік факторларын анықтау проблемалары, еңбектің қоғамдық бөлінісін
зерттеу немесе дін рөлі мен рәсім мәнін анықтауда, - оны әрдайым мынадай
сұрақ мазалады: адамдардың бірігуіне, бір-бірімен жақындасуына не
итермелейді, оларды не ажыратады?
"Біз өзімізге ұқсайтынды, біз сияқты ойлап, сезінетіндерді
ұнататынымызды әрқайсымыз білеміз. Алайда бұған қарама-қарсы жағдай да жиі
ұшырасады. Біз өзімізге ұқсамайтын адамдарға құштарлық сезімде болатын
жағдай жиі кезігеді, мұның себебі олардың бізге ұқсамайтындығында".
Осыған сүйене отырып, ол әлеуметтік ынтымақтастықтың екі нысанын
ажырату қажет деп есептейді, оларды механикалық және органикалық деп
атайды. Бұл ұғымдарды ол өзінің "Еңбектің қоғамдық бөлінісі туралы" атты
алғашқы еңбегіне енгізеді. Оның пікірі бойынша, еңбек бөлінісінің тереңдігі
мен сипаты қоғам дамуының жалпы деңгейін анықтамаса да, біршама барабар
түрде бейнелейді және әлеуметтік байланыстың қандай да бір үстем типін
қалыптастырады. Э.Дюркгейм бұл жерде араларында белгілі бір тарихи-
логикалық сабақтастығы бар қоғамдардың жетілген типтерін кұрастыру идеясына
сүйенеді. Ынтымақтастық жоғарғы әмбебап принцип, жоғарғы моральдық құндылық
ретінде қарастырылады. Сондықтан да еңбек бөлінісінің өзі моральды.
Механикалық ынтымақтастық, Э.Дюркгеймнің ойынша, архаикалық немесе
қарабайыр қоғамдарда басым болып келеді. Оның жеке терминологиясын
қолданатын болсақ, бұл ұқсастық нәтижесіндегі ынтымақтастық. Қауым немесе
бірлік мүшелері оларда ортақ нәрсе көп болғандықтан - тіл, дәстүр, сенім,
тіпті жалпы тарихи (мысалы, ауызша аңыз түріндегі) зерде арқасында бір-
біріне тартылады, ұқсас жағдайларда өздерін бірдей сезінеді. Мұндай
механизмдер өзге де тайпа өкілдерінің бөлектенуіне алып келеді. Бұл "өзіміз
- бөтен" принципіне сәйкес ынтымақтастық.
Алдыңғы қатарлы, дамыған қоғамдарда орын алатын органикалық
ынтымақтастың - оның мүшелері функцияларының саралануының, қоғамдық еңбек
бөлінісінің тереңдеуінің жемісі. Адамдар мұнда барған сайын бір-бірінен
түрлі сипаттары бойынша әр түрлі болып келеді. Бірақ та осының нәтижесінде
олар одан әрі бірін-бірі қажет етіп, бір-бірінсіз тұра алмайды -
функциялардың, қызметтердің және олардың нәтижесінің айырбасы біршама терең
өзара тәуелділікке алып келеді, яғни бұл "әлеуметтік бөлшектердің" одан әрі
тұтастануына әкеліп соғады. Бұл жерде еңбек бөлінісі тек таза зкономикалық
қана емес, сонымен бірге әмбебап, тұтас қамтушы әлеуметтік құбылыс ретінде
түсіндіріледі. Әрбір адамды жеке алғанда ол мінсіз емес, ал олар бірін-бірі
толықтыра отырып, күшті интеграцияға жол ашады. Ынтымақтастықтың бұл типі
тіршілік иесінің органдарымен ұқсастығына қарай "органикалық" деп аталады.
Өйткені бұлар бір-біріне мүлдем ұқсамайды және өздеріне ғана тән ерекше
функция атқара отырып, тек бәрі бірге болған жағдайда ғана организмнің
қызмет етуіне мүмкіндік жасайды.
Механикалық ынтымақтастық үстемдігі кезінде ұжымдық сана жеке-дара
сананы жұтып қояды. Адамның жеке-даралығы органикалық ынтымақтастық басым
қоғамдарда ғана пайда болуы мүмкін.
"Біріншісі тек жеке-даралық тұлға ұжымға енген жағдайда ғана ықтимал;
екіншісі егер әрбір адам өзінің әрекет ету саласы болған жағдайда ғана,
яғни тұлға болғанда ғана мүмкін. Сонымен, ұжымдық санада өзі реттей
алмайтын арнайы функциялар орнығуы үшін, ол жеке-даралық сананың бір
бөлігін ашық күйінде қалдыруы тиіс. Және де бұл сала ауқымдырақ болған
сайын, осы ынтымақтастықтан келіп шығатын байланыс күштірек болады.
Шынайы өмір сүретін қоғамдардағы ынтымақтастық сипаты анықтауға
талпына отырып, біз бұл арада жетілген типтерді қарастырғанымызды
ұмытпауымыз қажет. Ынтымақтастықтың типін ажырату мен олардың даму
деңгейі бойынша әр түрлі қоғамдарда басым болатындығы туралы тұжырымның
нанымдылығына қарамастан, бұл сараланудың едәуір дәрежеде сараптамалық
сипаты бар. Әрине, қазіргі замандағы индустриалды дамыған қоғамдарда,
механикалық ынтымақтастық көрінісі жиі ұшырасады: дәл осы ынтымақтастық,
мысалы, отбасылық және туысқандық байланыс" негізінде жатыр. Ұлттық, діни
және тіпті саяси-партиялық қатынастар да "біздікі - бөтен" типіндегі
байланысқа негізделгендіктен, көп жағынан келгенде механикалық
ынтымақтастық көрінісі болып табылады. Соған қарамастан, қандай да бір
ынтымақтастықтың басымдылығы доминанттығы туралы тезис өзінің теориялық
күшін жоймайды.
Әлеуметтік байланыстың, оның сипаты мен түрлерінің capаптамасына
Э.Дюркгеймнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Аномия ұғымын зерттеудің теориялық-методологиялық
аспектілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Аномия девианттық меніз-құлық әлеуметтануының зерттеу пәні.
1.2 Аномия ұғымының мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2. Батыс ойшылдарының Аномия туралы тұжырымдамалары ... ..
2.1 Э.Дюркгеймнің Аномия
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Р.Мертонның Аномия
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Егер де әлеуметтену процесінде адамның
тұлғасы дамитын болса, ол адам үшін сәтті әлеуметтену болады.
Әлеуметтену әкімшілігінің көрініс табуы девианттық мінез-құлық
болып табылады. "Девианттық мінез-құлық" ұғымы мазмұнының үш қырын көріп
қарауға болады. Біріншіден, девиация деп нормадан кез келген ауытқуды,
тіпті прогрессивтік ауытқуды айтуға болады. Екіншіден, девианттық деп
әлеуметтік "жамандықтың" жағымсыз көрінісі ретіндегі девиацияны айтады.
Үшіншіден, неғұрлым тар ұғымында девианттық мінез-құлық деп қылмыстық
жазалауға соқтырмайтын, басқаша айтқанда, құқыққа қайшы болмайтын
ауытқуларды айтады.
Девианттық мінез-құлықтың өзіне тән белгісі мәдени релятивизм болып
табылады: мәселен бір іс-әрекет бір қоғамда дұрыс саналуы, ал қоғамда -
әлеуметтік патология ретінде қарастырылуы мүмкін әр түрлі халықтардың
отбасы құқығы мен отбасылық түрлерінен, әдет-ғұрыптарынан көптеген
мысалдар көлтіруге болар еді. Егер де Голландия, Швеция, Норвегия сияқты
елдерде сексуалдық некелерге рұқсат етіп, мұндай жұптардың бала асырап алу
құқығын мемлекет қамтамасыз ететін болса, көптеген елдерде сияқты біздің
Қазақстан қоғамында да мұндай жағдай қоғамдық мораль тұрғысынан да, заңнама
тұрғысынан да мүмкін. Тіпті біртұтас заңнама қолданылатын, бірақ тұрмыста
әр түрлі түрлерлі ұстанатын халықтар тұратын, әсіресе бұл салт қолдана
алмау проблемасы ретінде қарауға бейім, әрқашан құқықтың санкцияларды емес,
қолдауды, жанашырлықты, мейірімділікті, көбінесе емдеуді талап етеді.
Сондықтан олар әлеуметтік-психологиялық, медициналық және өзге алдын алу
шараларына, тұлғаға әлеуметтік көмек көрсетуге бағытталған.
Сонымен, тұлғаның қалыптасуы өзара байланысқан бірқатар деңгейлерді -
адамның биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және дүниетанымдық
қалыптасуын қамтитын күрделі процесс болып табылады. Әлеуметтену
институттары адамға мінез-құлық үлгілерінің мәдени нормаларын үйретіп қана
қоймай, әлеуметтік нормалар мен ролдердің қаншалықты берік, терең және
дұрыс меңгерілгенін да бақылап отырады.
Алынған мәліметтердің ішінде кейбір ақыл-ойдың бұзылуы, әсіресе
шизофрения, генетикалық қалыптасуға негізделген болуы мүмкін. Сондай-ақ
кейбір биологиялық ерекшеліктер және тұлға психикасына әсер етуі мүмкін,
сондықтан девияцияны биологиялық талданғанға көптеген күрделі факторларды
ескеру керек.
Көптеген батыс зерттеушілері (Беккер, Эриксон, Келтсусс т.б.) дамытқан
теориялар былай деді: "Іс-әрекеттерді девианттық деп мойындау үшін
топтардың қызығушылықтармен анықталады. Бірақ та осындай қорытындылар
тапсырмалрды жеңілдетпейді. Себебі, билік етуші деген ұғымның өзі
обьективті емес баға беруде билік ететін топтардың өзінің жағдайларын
ұсынады және азшылықтың мінез-құлқының түрлері олардың дәстүрлерімен,
салттарымен, әлеуметтік жағдайларымен санаспағанынан барып туындайтын
түсінікті девианттық деп атауға болады".
Қазақстанда осындай мінез-құлықтың элементтері, мысалы қылмыскерлік,
алкоголизм, нашақорлық, өзін-өзі өлтірушілік көптеген ұзақ уақыттар бойы
осыларға сәйкес келетін пәндердің аясында зерттеліп келді. Олар;
криминология, норкомания тағы басқа. Ал, социологиялық зерттеулер 60
жылдардың соңы мен 70 жылдардың басындағы Гелинскийдің, Я.И.Афансийдің және
т.б. еңбектерінен көруге болады. Қазіргі кезеңде отандық девианттық мінез-
құлық социологиясында Қазымбетованың анықтынша, девианттық мінез-құлық
дегеніміз-адамдардың өмір салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен
моральға, құқықтық және басқа да әлеуметтік нормаларға сәйкес келмейтін
тұлғаға, әлеуметтік топтарға немесе қоғамға зиян келтіретін немесе пайда
әкелетін қоғам мен қолдау табатын немесе тигізілген зияндары үшін
әлеуметтік жауапкершіліктер тартатын іс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз.
Социологиялық зерттеулер барысында заңды тыңдайтын азаматтардың құқықтық
мінез-құлығының себептерін мен мақсаттарын, сондай-ақ заңгерлер "құқық
бұзушы" деп танитын тұлғалардың құқықтық сана сезімінің деңгейі зерттеледі,
социологтар "құқық бұзушыны" девианттты (ауытқыған) не делинквентті
(қылмыстық) мінез-құлығы бар тұлға деп таниды.
Девианттты мінез-құлықтың мәнін түсінудің басты шарты ретінде "норма"
ұғымы енеді. Әлеуметтік норма – нақты қоғамда тарихи қалыптасқан жеке
адамның, әлеуметтік топтың не ұйымдардың рұқсат етілген мінез-құлық
шаралары. Әлеуметтік нормалардың негізі құқықтық заңдарда мораль мен
этикетте және т.б. жатыр.
Көптеген жағдайларда ауытқыған мінез-құлық әлеуметтік санкцияға
жатады. Тәртіп бұзуға адамдар арасындағы қатынасқа (өтірік, дөрекілік және
т.б.) байланысты девиацияның әлсіз және кездейсоқ формаларын қоғамдық пікір
тіркейді және әрекетке қатысушылардың өзара арасында жағдайға байланысты
түзетулер енгізіледі. Девиацияның тұрақты формаларын жазалау әдістері мен
құралдары ауытқулардың қауіптілік деңгейіне байланысты анықталады. Мұнда
девиация дегеніміз кең мағынадағы әлеуметтік құбылыс екендігі ескеріледі
(қоғамдық орын мен отбасындағы дөрекіліктен бастап, адам өлтіруге дейінгі).
Сондықтан девиантты мінез-құлықты кең мағынада және шағын мағынада алып
қарастырады.
Тар мағынада алғанда, девиантты мінез-құлық қылмыстық жазалауға
жатпайтын, яғни құқық бұзушылық деп есептелмейтін ауытқулар ретінде
түсініледі.
Кең мағынада алғанда девиантты мінез-құлық құқыққа қарсы барлық
формалар ретінде түсініледі. Осылайша, адамның өзін-өзі өлтіру – девиация,
ал біреуді өлтіру қылмыс болып есептеледі. Құқыққа қарсы әрекеттердің
жиынтығы немесе қылмыстар делинквентті мінез-құлық деген атқа ие болды. Бұл
екі мәнде социологияда да, құқық социологиясында да қолданылады.
Девиантты мінез маңыздылығы. Қазіргі психологиялық-педагогикалық
әдебиетінде ауытқушылық мінезін сипаттау үшін "девиантты мінез" аталымы
қолданады. Девиантты мінез лат. Deviatio - ауытқушылық ауытқушылық мінез
ретінде белгілеп, үнемі қоғамда немесе әлеуметтік топтарда қалыптасқан
нормаларға, мінез ережелеріне адамдық қылықтар мен әрекеттердің
сәйкестігімен байланысқан.
Девиантты мінез маңыздылығын ұғыну үшін қорытынды етіліп "норма" және
"қылық" ұғымдары алынады. Әлеуметтік норма – бұл нақты қоғамда тарихи
қалыптасқан жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың немесе ұйымның қалаулы мінез
шамасы. Әлеуметтік нормалар адам санасында қоғамның қызмет ету обьективті
заңдылықтары қамтылатын нәтиже ретінде туындап, іске әдеп, адамгершілік,
заң нормаларында асады.
Осылайша, әлеуметтік нормалар – бұл қоғамның, әлеуметтік топтың,
тұлғаға, топтарға бір-бірімен, әлеуметтік институттармен, тұтас қоғаммен
өзара байланыстар жасауда талаптарын білдіретін ережелер. Әлеуметтік
нормалар мінез шекараларын, шарттарын, түрлерін, қарым-қатынастар сипатын,
оларға жету мақсаттар мен тәсілдерін орнатады. Нормалар мінездің жалпы
принциптерін, нақты көрсеткіштерін қарастыру салдарынан, олар басқа
құндылықтармен салыстырғанда, тиістінің толыққан үлгілерін беруі мүмкін.
Нормаларды бұзушылық әлеуметтік топ, қоғам, оның институционалды
формалар тарапынан және нормадан ауытқушылықты болдырмауға бағытталған
нақты және анық жағымсыз реакцияға келтіреді. Сол себептен нормалар
девиациямен күресу, қоғамның тәртібін, тұрақтылығын қамсыздандыру құралы
болып табылады.
Әрекет әдепте адамгершілік іс-әрекетінің құрамдас болып қаралады; себеп
және салдар, ниет және іс, мақсат және құралдардың бірлігі көзқарасынан
қарастырылатын әрекет. Әрекет адамды қоршайтын зат және құбылыстарға сыртқы
қатынас бірлігі ретінде ұсынылады: сыртқы және ішкі психологиялық және
әлеуметтік факторлармен себептелген ішкі психикалық ахуалы.
Психологияда әрекет адамның әдептік өзіндіктен анықталу актісі ретінде
бағаланатын саналы әрекет ретінде қарастырылады, мұнда ол басқа адамға, өз-
өзіне, топ немесе қоғамға, тұтас табиғатқа қарым-қатынас білдіретін тұлға
ретінде бекітеді.
Девиантты мінезді кең мағыналы және тар мағыналы өрісте қарастырады.
Кең мағыналы өріс тарапынан девиантты мінез дегеніміз – берілген қоғамда
қалыптасқан норма және әлеуметтік таптаурынға сәйкес келмейтін кез-келген
әрекеттер. Мұнда тәсілде жағымды және жағымсыз ауытқушылықты ажырату қажет.
Жағымды ауытқушылық – бұл көпшіліктен ақылға қонбайтын, ерекше
қабылданатын, дегенмен, негізінде қаламаушылыққа келтірмейтін мінез
ауытқушылығы. Бұл ерлік қылықтар, өзін құрбан ету, бірдеңеге немесе біреуге
шектен тыс берілу, шектен тыс ыждағат білдіру, аяныш немесе жаңашырлық
білдірудің асқындаған сезімі т.б. Жағымсыз ауытқушылық, керісінше, адамдар
басымында қаламаушылықтарын бейнелейді, Мұнда, лаңкестік, вандализм,
ұрлықшылық, сатқындық, жануарларға қатыгездік білдіру т.б. орын алады.
1. Аномия ұғымын зерттеудің теориялық-методологиялық
аспектілері
1.1 Аномия девианттық меніз-құлық әлеуметтануының зерттеу пәні
Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ
ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар
мен әлеуметтік топтардың қылықтары, қабылданған құқықтық немесе моральдық
нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы.
Кең мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден
(мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм, өзін
құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз: қылмыс,
қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-ғұрыптарды
аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты білдіреді.
Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек
белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық
әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады. Ол
конформизмге қарама-қарсы. Девиантты мінез-құлық әлеуметтік себептері
қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет- кізудің әлеуметтік қолдау
тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта (Р.Мертон), әлеуметтік
құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың әлсіздігі мен қарама-
қайшылықтығында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-құлыққа жауап ретінде қоғам
немесе әлеуметтік топ арнайы әлеуметтік санкциялар қолданып, өз мүшелерін
ондай қылықтары үшін жазалайды.
Девианттық мінез-құлық әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық
тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол
әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия
термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт
Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен
оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп
түсіндіреді. Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына
климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу,
геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және
басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады.
Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:
- қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік
саясат, салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);
- тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік
мәртебе, референтті топ,);
- микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері,
отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар,
басқа да маңызды адамдар).
Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және
криминалды мінез-құлық.
Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес
келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі.
Кейбір әдебиеттерде бұл типті антидисциплиналық деп те атайды.
Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация,
оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат
қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.
Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның
мынадай типтері бар:
Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін
дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс
береді.
Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-
үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты
жат мінез-құлық.
Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі
арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.
Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады:
алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық
және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші
өздеріне үлкен зиян келтіреді.
Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда
болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа
ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:
жанұяда берекенің болмауы;
ата-ананың ерекше қамқарлығы;
тәрбие берудегі кемшіліктер;
өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;
өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен
жарасымды қатынасқа түсе алмауы;
сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай
алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;
психоактивті заттарды жиі пайдалануы;
агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;
мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;
балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары.
Үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады. Оларды жекеше
қарастыратын болсақ:
1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі
жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға
мыналар жатады:
Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс
тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы,
ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық
факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке
жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.
психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал,
келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған
ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға
душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;
физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық
кемшіліктер.
Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз
қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық
деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне
алмайды, қатынасы бұзылады.
2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен
мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар
жүйелік -психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді.
Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға
міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы
ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Баланың әрбір даму
сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі
ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік
ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін.
Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-
анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған
ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және
суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар
сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада
адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік,
қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге
бейім тұрады.
3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық,
қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы
үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы
жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар.
Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді.
Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай
сатылардан өтеді:
оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы
жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;
мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен
қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-
қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол
үзе бастайды;
әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген
қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге,
нашақорлыққа қызыға бастайды;
криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен
болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал
мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар
қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды.
Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы -
ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы
қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар:
дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін
орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға
баланы итермелейді;
тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-
ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден
туындайды;
асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы,
криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік,
зорлаушылық жатады.
Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық,
физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада,
мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-
әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға
бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп
сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық
ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан
басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың
мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз,
ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-
зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды.
4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі,
қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық,
инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.
5.Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік
қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы. Девиантты
мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске
асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі, осы саладағы
әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелер
негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда мынадай шарттарды
орындау қажеттігі туады:
- балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;
- оның жағымды қасиеттеріне сүйену;
- оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;
- оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған
жалпы білім беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;
- салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге
бағытталған тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;
- девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы
іс-әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар
құру;
Қорыта айтқанда, девиантты мінез-құлықты балалармен тәрбиелік
жұмыстарын жүргізуде римдік философ Сенеканың: әрбір адам өмірінің тек
кейбір жақтарын ойлап талдайды, бірақ ешкім жалпы өмір туралы ойланбайды
деген ой-пікіріне сүйене отырып, девиацияға коррекция жасаушы әрбір маман
ұстаз, баланың тек кейбір мінездік кемшіліктерін түзетіп қана қоймай,
оларды, қоғамдық өмірдің талаптарымен ұштасқан дұрыс қарым-қатынас жолына
қайтып әкеліп, ары қарай қалыптаса дамуына, әлеуметтенуіне көмектесуі
қажет. Бұл педагогикалық іс-әрекеттер мазмұны, қоғам өмірінде бекіген
адамгершілік қадір-қасиеттер мәнімен, талаптарымен тікелей байланыстыра,
адамдар арасындағы қарым-қатынастар (достық, жолдастық, туыстық,
сүйіспеншілік, махаббат т.б.) нормаларымен ұштастырыла жүзеге асырылғанда,
балалар бойында девиантты мінез-құлықтың өріс алмауына және оларды мектеп
қабырғасынан бастап әлеуметтендіруге мүмкіндік жасалады.
1.2. Аномия ұғымының мәні мен мазмұны
Аномия (гр. an- жоқтық және гр. nomos - заң) қоғамның құндылықтар
жүйесiндегi түбегейлi дағдарыстарды бiлдiретiн ұғым.
Аномия өзiнiң төмендегiдей белгiлерiмен анықталады:
• қалыптасқан құндылықтардың мәнін жоғалтуы салдарынан болатын ретсiздiк
нормативтiк-баптық вакуум;
• әлеуметтiк үйлесiмдiктiң жоғалуы,қоғамдағы құндылықтардың жиынтық
бейнесiне айналған жеке тұлғалар беделiнiң жоғалуы;
• адамдардың жоғары мұраттардан, өмiрлiк құштарлықтарынан айырылуы;
• мiнез-құлықтағы тұрақсыздық, өзiн-өзi өлтiрудiң көбейуi, т.б.
Аномия терминiн ғылыми айналысқа енгiзген француз ғалымы Э. Дюркгейм
(1858-1917).
Ол Еңбектiң қоғамдық бөлiнуi кiтабында аномия еңбек белiнiciнiң
бұрмалануы нәтижесiнде пайда болады деп тұжырымдайды және оның себебiн
мамандандыру кезiндегi адамдар арасындағы ынтымақтастық пен үйлесiмдiктiң
жоғалуынан көредi.
Өзiн-өзi өлтiру деген еңбегiнде Дюркгейм эгоистiк, альтуристiк және
аномиялық суицидтердiң түлерiн атап өтедi. Соңғысы дәстүрлi шектеу
нормалары шайқалған кезде ырықсыз құмарлықтан туындайды делiнедi.
Шектелмеген тiлектер орындалмаған жағдайда адамдарда шешiмi жоқ тұйық
дағдарыстар пайда болады.
Аномия дегеніміз – бұл қоғамның ұйымсыздығы, мұнда құндылықтар,
нормалар, әлеуметтік байланыстар немесе жоқ болады, немесе тұрақсыз және
қарама-қайшы келеді. Тұрақтылықты жоятынның барлығы әлеуметтік
байланыстардың тексіздігіне, тұрақсыздығына, ұжымдық сананың бұзылуына
келтіреді (дағдарыс, әлеуметтік топтардың араласуы, көшіп-қону т.б.),
қоғамдық тәртіп бұзушылықтарын туындатады, адамдарды ұйымсыз етеді, оның
салдарынан девиацияның алуан түрлері пайда болады. Дюркгеймнің пікірінше,
девиация норма, құндылық қызметін растап, нормалардың алуандығы туралы
толық түсініктеме береді; әлеуметтік өзгеріске септігін тигізеді,
әрекеттегіге балама туындатады, әлеуметтік нормалардың оңтайландырылуына
келтіреді; қоғамның, әлеуметтік топтардың девиантты мінезге реакциясын
көрсетеді, әлеуметтік нормалардың шекараларын нақтылап, әлеуметтік бірлікті
нығайтады және қамсыздандырады. Р. Мертон, Э. Дюркгейммен ұсынылған
"аномия" ұғымын қолданып, ауытқушылық мінез себебі деп қоғаммен ұсынылатын
мақсаттар арасындағы келіспеушілікті және оларға жету құралдарын санайды.
Аномия ұғымын қазiргi социологияда әpi қарай дамытқан американдық
ғалым Р. Мертон (1910). Ол аномия мәселесін ауытқушылық әрекетпен
байланысты қарастырады. Мұндай әрекет ұлғалық мақсаттарға заңды құралдармен
жете алмайтын жағдайларда қалыптасады. Нақтылы мәдени жүйеде туындайтын
мүдделер үстемдік етіп тұрған басқарушы және реттеуші тетіктерге қайшы
келуі мүмкін. Аномия әсіресе, өтпелі қоғамдарда жиі кездеседі. Бұрынғы
әдетке айналған бағдарлар жаңа талаптарға сәйкес құндылықтармен жылдам
ауыстырыла бермейді. Мұндай қайшылықтар тұлғалар санасында ауытқушылық
туғызуы мүмкін.
Девиантты мінез-құлықтың себебі, негізгі көзі неде? Бұл сұраққа әр
қаладағы ғалымдар, соның ішінде социологтар мен заңгерлер де басын қатырды.
Кеңестік тұжырымдамада таптық тамырдың мәнін ашуға басты назар
аударылды: таптық (антогонистік) қоғамда қылмыс қоғамдық қатынастардың өз
құрылысынан туындап жатты. Таптық себептерге ерекше мән беру социализмде
қылмыс жасауға арнайы себептер жоқ деген тұжырым жасауға итермелейді.
Идеологияның жалаң қағидаларын жеңе отырып, біздің ғалымдар аймақтық,
жастық, кәсіптік, әлеуметтік-таптық т.б. сияқты әр түрлі заңдылықтарды ашып
берді. Бүгінде мәселені зерттеушілердің көпшілігі әлеуметтік бастама кез-
келген саналы мінез-құлықта басым болатынына, оның жеке тұлға құрылымындағы
биологиялық, элементтермен терең өріліп жатқанына келіседі.
Әлеуметтік терең қайшылықтар қылмыс, нашақорлық, маскүнемдік,
жезөкшелік сияқты келеңсіз құбылыстарға әкелмеуі мүмкін емес. Мысалы,
қылмыстың сондай әлеуметтік факторына кедейшілік жатады. БҰҰ-ның
эксперттерінің 1998 жылғы есебіне қарағанда, планетада миллиардтанастам өте
кедейшілікте, 1,3 миллиард адам суға жарымай, 1 миллиард адам тұрғын үйсіз,
880 миллион адам тиісті медициналық көмек ала алмай отыр. Тұтынудағы
айырмашылық та өсіп келеді: ең бай деген елдерде тұратын халықтың 20
проценті ең кедей деген елдегі 20 процент халық пен салыстырғанда 16 есе
көп. Мысалы, Индияда халықтың 19 проценті жұмыссыз.
Әлеуметтік нормаларды жүзеге асыруда азаматтардың мінез-құлқының
себептері қандай?
Ең алдымен, мінез-құлықтың басты себебі ретінде сол субьектінің ғана
емес, басқалардың, әлеуметтік топтар мен бүтіндей қоғамның да
қажеттіліктері мен мүдделері алынады. Бұл субьектіні қоғамнан бөліп алып
қарау дұрыс болмаған болар еді. Баланың жанына жақын биологиялық
қажеттіліктері, туыстары мен жақындарының мүдделері, жолдастары мен
достарына қамқорлығы, ұжымның жалпы мүдделері, соңында, қоғам алдындағы
борышы – мұнын бәрі адам мінез-құлығын, оның жеке мүддесі мен
қажеттіліктеріне қарағанда көбірек әсер етеді.
Мінез-құлықтың қоғамдық және жеке себептері:
1) Өз қылықтарының қоғамдық пайда әкелетініне идеялық тұрғыда сену.
2) Қоғам алдындағы борыш, құқықтық міндеттер.
3) Кәсіби жауапкершілік сезімі.
4) Өз құлылығының басқалары үшін практикалық пайдасы.
5) Стереотип, үйреншікті мінез-құлық.
6) Конформизм, көпшілікке бағыну.
7) Заңды мен моральдық жауапкершіліктен қорқу.
8) Жасаған қылығынан өзіне жеке пайда табу.
9) Эгоистік мүдделер.
10) Заңды құралдар арқылы жасалған келеңсіз себептер (өш алу, қызғану,
және т.б.)
Дегенмен, қазіргі қоғамдағы өткен көне қоғаммен салыстырғанда оның
тұрақтылығы төмен, аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін,
адамгерщілік қасиеттерін басқарып реттеудің төмендеп кетуі) жағдайында
болады. Э.Дюркейм әдеттегі көне, архаикалық қоғамнан қазіргі индустриалды
қоғамға өту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезеңде аномия
құбылысының объективті орын алуын қортындылайды. Оның пікірінше, аномия
қоғамның белгілі бір кезеңінде адамның мінез – құлқының төмендеп,
моральдық, яғни адамгершілік тұрғыдан басқару қиынға соғуынан,
қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың)
іс-әрекетінің тиімсіздігінен және әлеуметтік қайшылықтардың өсуінен
байқалмақ.
2. Батыс ойшылдарының Аномия туралы тұжырымдамалары
2.1 Э.Дюркгеймнің Аномия теориясы
Эмиль Дюркгейм (1858-1917) - француз әлеуметтанушысы, әлеуметтануды
ғылым, мамандық және оқу пәні ретінде қалыптастырушылардың бірі.
Францияның солтүстік-шығысындағы Эпинал қаласында 1858 жылы 15 сәуірде
раввин әулетінің отбасында дүниеге келді. Париждегі Жоғарғы қалыпты
мектепті тамамдағаннан кейін, провинциалды лицейлерге бірнеше жыл бойы
сабақ береді. 1887 жылы Бордо қаласындағы университетте әлеуметтік ғылым
және педагогика оқытушысы қызметіне тағайындалады. Он жылдан соң ол бұл
жерде Франциядағы ең алғашқы әлеуметтану кафедрасын басқарды.
1896 жылы Дюркгейм әлеуметтану тарихында елеулі оқиға болған жаңа
мерзімді басылымға басшылық ете бастады. Ол 1896-1913 жылдар аралығында
редакциялаған L'Annee Sociologique журналы ең алғаш рет дюркгеймдік мектеп
зерттеулерінің нәтижелерін жариялай бастады. Бұл жылнама Франциядағы түрлі
бәсекелесуші топтар арасында дюркгеймдік әлеуметтану үстемдігінің негізгі
институционалдық факторы болды.
Журнал қызметкерлері көбіне оның бас редакторының идеяларына
негізделген күшті ғылыми ағымды қалыптастырды. Бұл кейін "француз
әлеуметтануының мектебі" деген атқа ие болып, осы елдегі әлеуметтанудың
дамуын бірнешет он жылдыққа айқындап берді.
1902 жылы Дюркгейм атақты Сорбоннаға шақырылады. Нәтижесінде оның
әлеуметтану бойынша лекциялық курсының негізінде "тәрбие және әлеуметтану
туралы ғылымдар" кафедрасы құрылып, ол оған жетекшілік етеді. Дюркгейм
тек қана француз әлеуметтануды қалыптастырып қана қоймай, сонымен бірге
пән ретіндегі әлеуметану шеңберінен шығып, француздың интеллектуалды және
тіпті саяси өміріндегі өте маңызды тұлға болды. Ол Францияның сол кезеңдегі
негізгі интеллектуалдық және саяси дағдарыстарына белсене
қатысты.
Көзі тірісінде Дюркгейм төрт кітап шығарды: "Қоғамдық еңбек бөлінісі
туралы" (1893), "Әлеуметтану әдісі" (1895), "Өзін-өзі өлтіру (1897) және
"Діни өмірдің қарапайым нысандары" (1912).
Осы ғылым пайда болған елде - Францияда әлеуметтанудың
институционалдануы Дюркгейм есімімен тығыз байланысты. Көптеген адамдар оны
қоғамды зерттеуде позитивизмді дәйекті жалғастырушы деп есептейді. Бұл бір
жағынан дұрыс және толығымен орынды, өйткені әлеуметтанудың негізін салушы
ретінде Конттың беделі айтарлықтай жоғары болды. Дюркгейм әлеуметтанудағы
конттық позитивтік дәстүрді жалғастырушы бола отырып, көбінесе
жаратылыстану ғылымдары сараптамаларының үлгілерін басшылыққа алды (әсіресе
өзінің ғылыми қызметінің бастапқы кезеңінде), яғни өзінің ғылыми әдісінде
теориялық негіздеменің нақтылығы мен дәлелдене алу эмпирикалық расталу
қажеттілігін баса көрсетті. Сонымен бірге, Дюркгейм өзін әлеуметтанудың
негізін салушының белгілі бір дәрежеде жалғастырушысы деп есептей отырып,
оның шығармашылық мұрасына сын көзімен қарағандығын атап өтпеуге
болмайды. Эмпирикалық бақылаудың құндылығын мойындай отырып, ол сондай-ақ
әлеуметтік құбылыстардың қайнар көзі мен терең себеп-салдарын түсіну үшін
таза теориялық ой сараптамасын жоққа шығармады. Оған қоса, Дюркгейм
Конттың интеллектуалдық эволюцияның үш сатысы туралы заңы адамзат тарихын
және оның қорғаушы күштерін түсіндіруде тым үстірт және біржақты
қарастырады, өйткені түрлі қоғамдар тарихында дамудың басты жолдары
анағұрлым көп деп санады. Кейіннен Дюркгейм Әлеуметтану әдісі еңбегінде
біршама нақты көрініс тапқан өзінің жеке әлеуметтану әдісін қалыптастырды.
Э.Дюркгейм өзінің әлеуметтік көзқарастар жүйесін құрған теориялық-
әдіснамалық база "әлеуметтанушылық'' деп аталды. Ол әлеуметтану реализмінің
бір түрі деп есептеледі. Бұл бағыттың басты ерекшелігі номинализмге қарама-
қарсы қойылуында болды. Әлеуметтану реализмі өзінің парадигмасы ретінде
адамзат қоғамын ерекше шындык деп (табиғи орта шындығы және адамның ішкі
психикалық дүниесінің шындығымен қатар) мойындау қажеттілігі мен
міндеттілігін көрсетті. Әлеуметтану пайда болғанға дейін арнайы оқу пәні
ретіндегі мұндай әлеуметтік шындықты зерттеумен бірде-бір ғылым саласы
айналысқан емес.
Әлеуметтану әдісі ережелерінде Э.Дюркгейм қоғамның психологиялық
фактілерге сәйкес келмейтін өзінің жеке шындығы бар екенін көрсетуге
тырысты. Оның пайымдауы бойынша, қоғам - "өз алдына sui generis өмір
сүруші шындық". Әлеуметтік шындықтың мұндай ерекше сипатын мына фактіден
көруге болады, біз бұл шындықты қалауымыз бойынша жойып жібере алмаймыз.
Қоғам біздің ойларымыз бен тілектерімізге қарама-қарсы тұрады, себебі ол
табиғат объективтілігімен салыстыруға болатындай объективтілікке ие, алайда
ол екеуі бірдей емес.
Дәлме-дәл айтсақ, әлеуметтанушылық дербес жалпы әлеуметтанушы теория
ретінде әлеуметтік өмірге қандай да бір ерекше анықтама беруге немесе
түсіндіруге талпынбайды. Бұл философиялық-әлеуметтану тұжырымдамасының мәні
белгілі бір бастапқы позицияны тұжырымдауға саяды: яғни, адам болмысындағы
әлеуметтік шындықтың басты және ерекше маңызын мойындау және де бұл
болмысты түсіндіруде әлеуметтану әдістерін қолдану. Қоғам өзіне тән
қарапайым ерекшелік қана емес, сонымен бірге доминантты, жоғарғы шындық деп
мойындалғандықтан, қоршаған әлемде ("әлеуметтендіру") болып жатқанның бәрін
түсіндірудің әлеуметтанушылық әдісі ең дұрыс әдіс деп жарияланады. Ол өзге
әдістерді не жоққа шығаруы не жеке оқиға ретінде өзіне қосып алуы тиіс.
Әлеуметтанушылықтың онтологиялық (мәндік) жағы әлеуметтік шындықтың
басқа да - физикалық, биологиялық, психологиялық шындықтарға қатысты
автономия орнатуы болып табылады. Ол негізделген, тұрақты және белгілі бір
заңдар әрекетіне бағынады. Осылайша, әлеуметтануды өзге ғылымдардан
ерекшелейтін, сондай-ақ өзінің жеке зерттеу пәні бар ғылым қалыптасты.
Алайда әлеуметтану ғылымының өз алдына бөлініп шығуы үшін, сонымен қатар
басқа да ғылым салалары айналысатын фактілер түсіндірілетін және
бақыланатын болғаны сияқты, оның да пәні бақыланатын және түсіндірілетін
болуы тиіс.
Осыдан келіп әлеуметтік факт теориясы шығады. Әлеуметтік шындықтың
мазмұнын, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, болмыстың не экономикалық, не
психологиялық, не құқықтық және басқа да фактілерін жатқызуға болмайтын
әлеуметтік фактілер құрайды. Бұл әлеуметтік фактілердің мынадай өз алдына
дербес сипаттамалары бар:
Объективті, яғни кез келген бөлек алынған жеке адамнан тәуелсіз
тіршілік әлеуметтік фактілердің мәнін түсіну үшін, физикалық шындықтың
деректерін анықтағанымыз сияқты оларды сырттан бақылап, қайтадан ашып отыру
керек. Сондықтан, Э.Дюркгейм тұжырымдағандай, "...әлеуметтік фактілерді
заттар ретінде қарастыру қажет. Заттар - бізге берілген бақылауға жататын
және бақылауға болатын нәрселер. Қоғамды зерттеген бұрынғы барлық ғылыми
пәннің негізгі қателігі, Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша, мынада: олар
әлеуметтік құбылыстарды қарастыру барысында біз оларға қандай мән-мағына
берсек, соған сүйенетіндігінде; соған қарамастан олардың нағыз мәнін тек
объективті ғылыми зерттеудің көмегімен ғана анықтауға болады.
Кез келген жеке адамға қысым көрсете алу (күштеу), оның іс-әрекетін
анықтау қабілеттілігі. Жеке адамның қоғамдағы іс-әрекетінің реттелуі жеке-
дара себептермен және түрткі болатын себептермен емес, сол адам өмір сүріп
отырған қоғамдағы әрекет етуші әлеуметтік фактілер жиынтығымен анықталады,
яғни фактілер оны қандай да бір іске итермелейді. Мысалы, сән көрсету
қарапайым әлеуметтік факт, өйткені әрбір адам өзінің сол сәттегі көңіл-
күйіне қарап емес, осы уақытта және осы жерде қоршағандар мен
қабылдаушылар қалай киінсе, солай бағыт алады. Әлеуметтану ғылымының ең
маңызды міндеттерінің бірі ретінде Э.Дюркгейм әлеуметтік іс-әрекетті
"еркін жігер" тұрғысынан түсіндіруді құнсыздандыратын әлеуметтік фактілерді
зерттеу көрсетті. Э.Дюркгейм еңбектерінің басым көпшілігінде орын алған ой
мынадай: "Қоғам жеке адам емес, жеке адам қоғамнан пайда болады".
Әлеуметтік фактілердің жиынтығын Э.Дюркгейм екі негізгі топқа бөлді:
морфологиялық және рухани. Қоғамның өзіндік "материалды субстратын"
қалыптастырушы морфологиялыққа, мысалы, тығыздығын жатқызуға болады. Ол
шындығында да дербес жеке адамдардың пиғылы мен ісіне тәуелді емес; ал
олардың өмір сүру жағдайы тығыздыққа біршама тәуелді. Сонымен бірге қоғам
орналасқан аумақтағы аудан бірлігіне сәйкес келетін қоғам мүшелерінің
санымен өлшенетін физикалық (материалдық мағынадағы тығыздық) және,
Э.Дюркгейм көрсеткендей, олардың арасындағы қарым-қатынас қарқындылығы мен
жиілігін бейнелейтін моральдық тығыздықты ажырата білу қажет. Тығыздықтың
бұл екі түрінің өзара үйлесуі сол қоғамдағы еңбектің қоғамдық бөлінісінің
немесе әлеуметтік саралану ерекшеліктерін айқындайды. Жалпы, Э.Дюркгейм
әлеуметтік құбылыстарды түсіндіруде (әсіресе өзінің шығармашылығының
бастапқы кезеңдерінде) біршама белсенді түрде демографиялық және әлеуметтік-
экологиялық факторларды (әлеуметтік топтардың күрделілік деңгейі мен
құрылымын қоса) пайдаланды.
Сонымен қатар, морфологиялық әлеуметтік фактілерге адамдардың бірігіп
қызмет етуінен шыққан туындылардың бірқатарын жатқызуға болады, мысалы,
қоғам мүшелері өмір сүріп отырған елді мекендердің басымдық сипаты, қатынас
жолдарының саны мен сапасы. Басқа сөзбен айтқанда, морфологиялық әлеуметтік
фактілер - адам өмірінің материалдық жағдайын қалыптастыратын құбылыстар
жиынтығы, бірақ та олардың табиғи сипаты жок, ол сол қоғам қызметінен келіп
шығады.
Ал рухани әлеуметтік фактілерге келетін болсақ, олар морфологиялық
секілді "заттай" жүзеге асыра алмаса да, одан кем емес деңгейде объективті
(яғни қоғамның әрбір мүшесіне қатысты сырттай одан тәуелсіз қатынас
табиғатына ие және күштеу қасиеті бар) болып табылады. Оған жиынтығы
ұжымдық немесе жалпы көзқарасты қалыптастыратын "ұжымдық түсініктерді"
жатқызуға болады.
Э.Дюркгейм жазғандай; "Сол қоғамның орташа алынған мүшелеріне деген
ортақ нанымдар мен сезімдер жиынтығы өзінің өмірі бар белгілі бір жүйені
құрайды; оны ұжымдық немесе жалпы сана деп атауға болады. Сөзсіз, ол
субстрат ретінде бір ғана мүшеден тұрмайды; ол анықтама бойынша қоғамның
бүкіл кеңістігіне тараған. Алайда, оған қарамастан, оның өзіне ерекше
шындық қалыптастыратын өзіне тән ерекшелігі бар. Шынында да ол жеке
адамдардың жеке жағдайларына байланысты емес, олар өтпелі, ал ол тұрақты.
Ол солтүстікте де, оңтүстікте де, үлкен және кіші қалаларда да, әр түрлі
кәсіп өкілдерінде де бірдей. Сол сияқты, ол әрбір келесі ұрпақ кезінде де
өзгермейді, керісінше бірінен соң бірі келетін ұрпақтарды байланыстырады.
Осылайша, ол тек қана жеке адамдар арқылы іске асатындығына қарамастан,
жеке санаға қарағанда мүлдем өзгеше".
Қоғамдағы ұжымдық және жеке-дара интеллектінің дамуы еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен қоян-қолтық жүреді және белгілі бір деңгейде біріншісі
екіншісінің қажеттіліктерімен анықталады. Э.Дюркгеймнің пікірі бойынша,
интеллект санаға барабар емес, дәлірек айтсақ, ол оны көтереді. Дәл осы
сияқты еңбек бөлінісі де ең алдымен қоғамдық өмірдің бет жағында
жатыр, бұл әсіресе экономикалық еңбек бөлінісі үшін дұрыс болып
табылады (ол қоғамдық еңбек пен экономикалық еңбек бөлінісі арасында
айырмашылық жүргізетіндігін атап өту қажет: егер біріншісі бүкіл қоғамның
белгілі бір құрылымы болса, ал экономикалық немесе
техникалық еңбек бөлінісі - оның тек бір көрінісі ғана).
Әлеуметтік нормалар мен басқа да әлеуметтік факторлар қоғамның дербес
мүшелерінің іс-әрекетіне тікелей және тура емес, олардың игерілуінің
белгілі механизмдері арқылы ықпал етеді, оған қоса әлеуметтік
реттегіштер қызметінің тиімділігі тікелей мәжбүрлеу күшімен емес, ол жеке
адам үшін нормаларды іске асыруға құлқымен болғанда ғана көрініс табады.
Э.Дюркгеймнің ойынша әлеуметтану құрылымы үш негізгі саладан тұруы
тиіс: морфология, әлеуметтану және жалпы әлеуметтану әлеуметтік морфология,
анатомия тектес, қоғам қалай құрылған оның құрылымы көріністерінің
материалдық нысандары: әлеуметтік ұйымдар, халықтың құрамы, оның тығыздығы,
алып жатқан аумағы бойынша орналасуы т.б., қандай деген мәселелерді
зерттеумен айналысуы тиіс. Әлеуметтік физиология қоғам тіршілігінің әр
тектес салаларын зерттейді, ол бірнеше дербес әлеуметтану теорияларына
бөлінеді: дін әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы
экономикалық әлеуметтану және т.б. Ал соңғысы, жалпы әлеуметтану алғашқы
екі бөлімнің жетістіктері мен тұжырымдарын синтездейді және біршама ортақ
әлеуметтік заңдарды орнықтырады.
Әлеуметтік байланыстың сипаты мен табиғатын зерттеу тақырыбы
Э.Дюркгеймнің бүкіл ғылыми шығармашылығында басты орын алады. Қандай
мәселеге көңіл аударса да - қоғам типологиясы немесе өзін-өзі өлтірудің
әлеуметтік факторларын анықтау проблемалары, еңбектің қоғамдық бөлінісін
зерттеу немесе дін рөлі мен рәсім мәнін анықтауда, - оны әрдайым мынадай
сұрақ мазалады: адамдардың бірігуіне, бір-бірімен жақындасуына не
итермелейді, оларды не ажыратады?
"Біз өзімізге ұқсайтынды, біз сияқты ойлап, сезінетіндерді
ұнататынымызды әрқайсымыз білеміз. Алайда бұған қарама-қарсы жағдай да жиі
ұшырасады. Біз өзімізге ұқсамайтын адамдарға құштарлық сезімде болатын
жағдай жиі кезігеді, мұның себебі олардың бізге ұқсамайтындығында".
Осыған сүйене отырып, ол әлеуметтік ынтымақтастықтың екі нысанын
ажырату қажет деп есептейді, оларды механикалық және органикалық деп
атайды. Бұл ұғымдарды ол өзінің "Еңбектің қоғамдық бөлінісі туралы" атты
алғашқы еңбегіне енгізеді. Оның пікірі бойынша, еңбек бөлінісінің тереңдігі
мен сипаты қоғам дамуының жалпы деңгейін анықтамаса да, біршама барабар
түрде бейнелейді және әлеуметтік байланыстың қандай да бір үстем типін
қалыптастырады. Э.Дюркгейм бұл жерде араларында белгілі бір тарихи-
логикалық сабақтастығы бар қоғамдардың жетілген типтерін кұрастыру идеясына
сүйенеді. Ынтымақтастық жоғарғы әмбебап принцип, жоғарғы моральдық құндылық
ретінде қарастырылады. Сондықтан да еңбек бөлінісінің өзі моральды.
Механикалық ынтымақтастық, Э.Дюркгеймнің ойынша, архаикалық немесе
қарабайыр қоғамдарда басым болып келеді. Оның жеке терминологиясын
қолданатын болсақ, бұл ұқсастық нәтижесіндегі ынтымақтастық. Қауым немесе
бірлік мүшелері оларда ортақ нәрсе көп болғандықтан - тіл, дәстүр, сенім,
тіпті жалпы тарихи (мысалы, ауызша аңыз түріндегі) зерде арқасында бір-
біріне тартылады, ұқсас жағдайларда өздерін бірдей сезінеді. Мұндай
механизмдер өзге де тайпа өкілдерінің бөлектенуіне алып келеді. Бұл "өзіміз
- бөтен" принципіне сәйкес ынтымақтастық.
Алдыңғы қатарлы, дамыған қоғамдарда орын алатын органикалық
ынтымақтастың - оның мүшелері функцияларының саралануының, қоғамдық еңбек
бөлінісінің тереңдеуінің жемісі. Адамдар мұнда барған сайын бір-бірінен
түрлі сипаттары бойынша әр түрлі болып келеді. Бірақ та осының нәтижесінде
олар одан әрі бірін-бірі қажет етіп, бір-бірінсіз тұра алмайды -
функциялардың, қызметтердің және олардың нәтижесінің айырбасы біршама терең
өзара тәуелділікке алып келеді, яғни бұл "әлеуметтік бөлшектердің" одан әрі
тұтастануына әкеліп соғады. Бұл жерде еңбек бөлінісі тек таза зкономикалық
қана емес, сонымен бірге әмбебап, тұтас қамтушы әлеуметтік құбылыс ретінде
түсіндіріледі. Әрбір адамды жеке алғанда ол мінсіз емес, ал олар бірін-бірі
толықтыра отырып, күшті интеграцияға жол ашады. Ынтымақтастықтың бұл типі
тіршілік иесінің органдарымен ұқсастығына қарай "органикалық" деп аталады.
Өйткені бұлар бір-біріне мүлдем ұқсамайды және өздеріне ғана тән ерекше
функция атқара отырып, тек бәрі бірге болған жағдайда ғана организмнің
қызмет етуіне мүмкіндік жасайды.
Механикалық ынтымақтастық үстемдігі кезінде ұжымдық сана жеке-дара
сананы жұтып қояды. Адамның жеке-даралығы органикалық ынтымақтастық басым
қоғамдарда ғана пайда болуы мүмкін.
"Біріншісі тек жеке-даралық тұлға ұжымға енген жағдайда ғана ықтимал;
екіншісі егер әрбір адам өзінің әрекет ету саласы болған жағдайда ғана,
яғни тұлға болғанда ғана мүмкін. Сонымен, ұжымдық санада өзі реттей
алмайтын арнайы функциялар орнығуы үшін, ол жеке-даралық сананың бір
бөлігін ашық күйінде қалдыруы тиіс. Және де бұл сала ауқымдырақ болған
сайын, осы ынтымақтастықтан келіп шығатын байланыс күштірек болады.
Шынайы өмір сүретін қоғамдардағы ынтымақтастық сипаты анықтауға
талпына отырып, біз бұл арада жетілген типтерді қарастырғанымызды
ұмытпауымыз қажет. Ынтымақтастықтың типін ажырату мен олардың даму
деңгейі бойынша әр түрлі қоғамдарда басым болатындығы туралы тұжырымның
нанымдылығына қарамастан, бұл сараланудың едәуір дәрежеде сараптамалық
сипаты бар. Әрине, қазіргі замандағы индустриалды дамыған қоғамдарда,
механикалық ынтымақтастық көрінісі жиі ұшырасады: дәл осы ынтымақтастық,
мысалы, отбасылық және туысқандық байланыс" негізінде жатыр. Ұлттық, діни
және тіпті саяси-партиялық қатынастар да "біздікі - бөтен" типіндегі
байланысқа негізделгендіктен, көп жағынан келгенде механикалық
ынтымақтастық көрінісі болып табылады. Соған қарамастан, қандай да бір
ынтымақтастықтың басымдылығы доминанттығы туралы тезис өзінің теориялық
күшін жоймайды.
Әлеуметтік байланыстың, оның сипаты мен түрлерінің capаптамасына
Э.Дюркгеймнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz