Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру туралы ақпарат
Кіріспе
І Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Дарынды оқушылардың креативтілігін қалыптастырудың әдіснамалық ұстанымдары
1.2 Дарындылықтың психогенетикалық негізі
1.3 Тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық .мазмұндық сипаттамасы және моделі
2. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық . психологиялық шарттары
2.1. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың жолдары
2.2 Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыруды диагностикалау
Қорытынды
І Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Дарынды оқушылардың креативтілігін қалыптастырудың әдіснамалық ұстанымдары
1.2 Дарындылықтың психогенетикалық негізі
1.3 Тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық .мазмұндық сипаттамасы және моделі
2. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін
қалыптастырудың педагогикалық . психологиялық шарттары
2.1. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың жолдары
2.2 Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыруды диагностикалау
Қорытынды
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі өзгерістер өмірдің барлық саласындағы креативті-дарынды тұлғаның мәртебесін көтеріп, мерейін үстем етуде. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы оқушылар инновацияльқ экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңынды» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, экономикалық және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын [1].
Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Бүгінгі таңда ұрпақ алдында: «Қазақстан 2030» бағдарламасындағы: «Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы» деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мыңжылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр. Ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты [2].
Осыдан келіп, егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-эканомикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру оқушылардың креативті белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Бүгінгі таңда ұрпақ алдында: «Қазақстан 2030» бағдарламасындағы: «Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы» деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мыңжылдықта іске асыру жауапкершілігі тұр. Ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты [2].
Осыдан келіп, егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-эканомикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру оқушылардың креативті белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
1. Н.Ә.Назарбаев«Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында». Астана:2010
2. Назарбаев Н.Ә.Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1997, 176 б.
3. Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта // Психология мышления / Под ред. А.М. Матюшкина. – М., 1965. – С.433-456.
4.Taylor C.W. Various approaches to and definions of creativity //R.Sternberg, T.Tardif (Eds.). The nature of creativity. – Cambridge: Camdr. Press, 1988. – P.99–126.
5.Torrance E.P. The Torrance Test of creative thinking: Technical –norm manual. III, 1974. – 315 p.
6.Barron F. Creative person and creative process. –N.Y.: Holt, Rhinehart&Winston;, 1969. – 365 p.
7.Матюшкин А.М. Актуальные проблемы психологии в высшей школе. – М.: Знание, 1977. – 47 с.
8. Чистякова Г.Д. Проблема креативности и явление подражания. – М., 1994.
9. Юркевич С. Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық - М.,2000
10. Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолдануға мұғалімді даярлаудың теориялық негіздері: дисс….докт. пед. наук. – Алматы, 1996. – 265 с.
11. Таубаева Ш.Т. Исследовательская культура учителя: методология, теория и практика формирования. – Алматы: Алем, 2000. – 380 с.
12. Оспанова Б.А. Бәсекеге қабілетті маманның кәсіби-креативті әлеуетін дамыту аспектілері Қазақстан жоғары мектебі. Алматы, №2, 2005 ж.
13. Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми – педагогикалық проблемасы.Білім.№1. Алматы, 2005.16 б.
14. Омарова Р.С.Жоғарғы оқу орындарында студенттердің креативтілік ізденімпаздығын қалыптастыру.Пед.ғыл.канд.дис.Алматы,2001,167б
15. Теплов Б.М . Проблемы индивидуальных различий. М., 1961. – 536 с.
16. Жексенбаева У.Б., «Развитие одаренности в современных условиях» / Материалы: Межд. научно- практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, ч.1 2005 - с. 120-125
17. Ушаков Д.Н. Большой толковый словарь русского языка. М. - 1280 с.
18. Лейтес Н.С. Возрастная одаренность школьников. М. 2000
19. Философский словарь. М - 1999
20. Психологиялық сөздік. М - 2000
21. Богоявленская Д.Б. Психология творческих способностей. – М.: Академия, 2002. – 320 с.
22. Брушлинский А.В. Деятельность, действие и психическое как процесс. //Вопросы психоло¬гии, 1984. – № 5 – С.17—29.
23. Пономарев Я. А. Исследование проблем психологии творчества. – М.1983
24. Выготский Л.С. "Диагностика развития и педологичес¬кая клиника трудного детства". //Собр. Соч.: В 6 т. – Т. 5. – М.,1983. – 341 с.
25. Чудновский В.Э. Одаренность: дар или... М – 1990,с.15 - 28
26. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
27. Лук А.Н. Психология творчества . М. - 1978
28. Тәжібаев Т. Жалпы психология.-А,1998.
29. Мұқанов М. Ми және психика . А. - 1956
30. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. А. - 2002
31.Намазбаева Ж.И Жеке адам дегеніміз кім? // Вестник научно-педагогического центра. – Алматы: - 1991. №2, - б. 4.
32. Маслоу А. Мотивация и личность. З–е изд. – СПб.: Питер, 2003. – 352 с.
33. Rogers C.R. Towards a theory of creativity. In Vernon P.E. (ed.). “Creativity”, 1972. – 325 p.
34. Gough H.G. A creative personality scale for the Adjective Check List. //J. Pers. Soc. Psychol. 1997. –V.37. –№.8. – P.1398-1405
35.Оспанова Б.А. Научные основы формирования креативности будущего специалиста в условиях университетского образования. - Туркестан, 2006 .- 262с
36. Юнг К.Г. Психологические типы. Психология индивидуальных различий. – М., 1952.
37. Морозов А.В. Креативная педагогика и психология. – М., 2001.
38. Асылов Ұ.Ә. Педагогика және психология: қазақ тілі терминдерінің салалы ғылыми түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мектеп, 2002. – 45-46 бет.
39. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы. - М., 1996.
40. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество. - М., 1996.
41. Рахимов А.З. Психология творчества. - Уфа, 1995.
42. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990.
43. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости.- М., 1981.
44.Козырева Л.А. Лекции по педагогике и психологии творчества. - Пенза, 1994.
45. Морозов А.В. Диагностика креативности //Монография. - М., 2002.
46.Жасөспірімде психологиясы. - Бастауыш мектеп, 2001.
47.Немов.В.Общая психология.-М.2004.
48. Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005
49. Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
50. Абрамова Г.С Возрастная психология: Учеб.пос. для студ. Вузов -4 –е изд., стереотип – М; Изд. Центр. «Академия», 1999
51. Цукерман Г.А Мастеров Б.М Психология саморазвития –М.:Инропракс,1995
52. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы. - М., 1996.
53. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество. - М., 1996.
54. Рахимов А.З. Психология творчества. - Уфа, 1995.
55. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990.
56. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости.- М., 1981.
57. Козырева Л.А. Лекции по педагогике и психологии творчества. - Пенза, 1994.
58. Морозов А.В. Диагностика креативности //Монография. - М., 2002.
59. Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. –Киев, 1990. -
60. Таубаева Ш.Т., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: 2004, - б. 930-933.
61. Назарова Т.С., Полат Е.С. Средства обучения: технология создания и использования. М., 1998.
62. Питюков В.Ю. Педагогическая технология в процессе профессиональной подготовки учителя: Автореф. Дис. ... канд. Пед.наку. М., 1994.
63. Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. –М.: Прогресс, 1970.
64. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.:Педагогика, -1989.
65.Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. –М.: Наука, 1977. – С. 226-237.
66. Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
67. Жексенбаева У.Б., Сатова А.К., Педагогика и психология одаренности школьников. Алматы, 2002.
68. Иванова Н.Д., Хмель Н.Д., Тригубова Н.Н., Научно-практические основы профессионально-педагогического самообразования. Алматы. 1995.
69. Вишнякова Н.Ф. Креативная психопедагогика: Монография \. – Минск. 1995
70. Александров А.А. Психогенетика. Питер, 2007.
71. Ақансеріұлы Д. Дарынды балаларды анықтаудың ең тиімді жолдары // Мектептегі психология, 2009, №4(22),23-25 б.
72. Афанасьев В.Н., Петрова В.М. Феномен детской одаренности и образовательный процесс. //Дарын, №5-6, 75-83 б.
73. Оспанова Б.А., Оспанов С.Т., Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру.// Халықаралық ғылыми конференция «Жаһандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесі» Түркістан- Мәскеу- Новокузнецк- Ташкент. 2010, 268-273 б.
74. Жексенбаева Ү.Б. «Балардың дарындылығын диагностикалау» Әдістемелік құрал // Алматы: 2005. – 40 б.
75. Коссов Б.Б., «Личность и педагогическая одаренность: новый метод» М.: Изд. «Институт практической психологии» с. 1998. – 128
76. Одаренность и одаренные дети: обучение и развитие / Под.ред. В.И.Панова – Астана: «Дарын», 2006. – 164 с.
77. Жексенбаева Ү.Б. Мектептегі психологиялық диагностика: Әдістемелік құрал. Астана: 12 жылдық білім беру республикалық ғылыми-практикалық орталығы, 2005 ж. 64 б.
78. Баубекова Г.Д., Бекбаева Ж.С., Проблемы развития творческого мышления – Астана: «Дарын», 2007. – 100 с.
79. Ташенов С., Мурзалинова А., Дидактические условия качественного образования для одаренных детей. / Материалы: Межд. научно-практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, 2005 с. 94-98
80. Жексенбаева У.Б., «Развитие одаренности в современных условиях» / Материалы: Межд. научно- практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, ч.1 2005 - с. 120-125
81. Доскарина Г.М., Некоторые теоретические особенности развитие интеллектуальной одаренности детей раннего юношеского возраста Алматы. ч.1 2005 - с. 125-130
82. Нарикбаева Л.М. Работа учителя с одаренными детьми. Алматы 2004 - 248 с.
83. Доровской А.И. Дидактические основы развития одаренности учащихся. М.: 1998. – 210 с.
84. Танатова А.Д. Одаренность как комплексная проблемма развития человеческих ресурсов в системе современного образования. / Материалы Межд. научно- практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, ч1, 2005, с. 278-283
85. Матюшкин А.М. Проблеммные ситуации в мышлении и обучении. М. 1972
2. Назарбаев Н.Ә.Қазақстан – 2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп- өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1997, 176 б.
3. Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта // Психология мышления / Под ред. А.М. Матюшкина. – М., 1965. – С.433-456.
4.Taylor C.W. Various approaches to and definions of creativity //R.Sternberg, T.Tardif (Eds.). The nature of creativity. – Cambridge: Camdr. Press, 1988. – P.99–126.
5.Torrance E.P. The Torrance Test of creative thinking: Technical –norm manual. III, 1974. – 315 p.
6.Barron F. Creative person and creative process. –N.Y.: Holt, Rhinehart&Winston;, 1969. – 365 p.
7.Матюшкин А.М. Актуальные проблемы психологии в высшей школе. – М.: Знание, 1977. – 47 с.
8. Чистякова Г.Д. Проблема креативности и явление подражания. – М., 1994.
9. Юркевич С. Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық - М.,2000
10. Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетін арттырудағы оқытудың әдістері мен формаларының дидактикалық жүйесін тиімді қолдануға мұғалімді даярлаудың теориялық негіздері: дисс….докт. пед. наук. – Алматы, 1996. – 265 с.
11. Таубаева Ш.Т. Исследовательская культура учителя: методология, теория и практика формирования. – Алматы: Алем, 2000. – 380 с.
12. Оспанова Б.А. Бәсекеге қабілетті маманның кәсіби-креативті әлеуетін дамыту аспектілері Қазақстан жоғары мектебі. Алматы, №2, 2005 ж.
13. Қадірова Б.Н. Оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытудың кейбір ғылыми – педагогикалық проблемасы.Білім.№1. Алматы, 2005.16 б.
14. Омарова Р.С.Жоғарғы оқу орындарында студенттердің креативтілік ізденімпаздығын қалыптастыру.Пед.ғыл.канд.дис.Алматы,2001,167б
15. Теплов Б.М . Проблемы индивидуальных различий. М., 1961. – 536 с.
16. Жексенбаева У.Б., «Развитие одаренности в современных условиях» / Материалы: Межд. научно- практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, ч.1 2005 - с. 120-125
17. Ушаков Д.Н. Большой толковый словарь русского языка. М. - 1280 с.
18. Лейтес Н.С. Возрастная одаренность школьников. М. 2000
19. Философский словарь. М - 1999
20. Психологиялық сөздік. М - 2000
21. Богоявленская Д.Б. Психология творческих способностей. – М.: Академия, 2002. – 320 с.
22. Брушлинский А.В. Деятельность, действие и психическое как процесс. //Вопросы психоло¬гии, 1984. – № 5 – С.17—29.
23. Пономарев Я. А. Исследование проблем психологии творчества. – М.1983
24. Выготский Л.С. "Диагностика развития и педологичес¬кая клиника трудного детства". //Собр. Соч.: В 6 т. – Т. 5. – М.,1983. – 341 с.
25. Чудновский В.Э. Одаренность: дар или... М – 1990,с.15 - 28
26. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. М, 1996.
27. Лук А.Н. Психология творчества . М. - 1978
28. Тәжібаев Т. Жалпы психология.-А,1998.
29. Мұқанов М. Ми және психика . А. - 1956
30. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. А. - 2002
31.Намазбаева Ж.И Жеке адам дегеніміз кім? // Вестник научно-педагогического центра. – Алматы: - 1991. №2, - б. 4.
32. Маслоу А. Мотивация и личность. З–е изд. – СПб.: Питер, 2003. – 352 с.
33. Rogers C.R. Towards a theory of creativity. In Vernon P.E. (ed.). “Creativity”, 1972. – 325 p.
34. Gough H.G. A creative personality scale for the Adjective Check List. //J. Pers. Soc. Psychol. 1997. –V.37. –№.8. – P.1398-1405
35.Оспанова Б.А. Научные основы формирования креативности будущего специалиста в условиях университетского образования. - Туркестан, 2006 .- 262с
36. Юнг К.Г. Психологические типы. Психология индивидуальных различий. – М., 1952.
37. Морозов А.В. Креативная педагогика и психология. – М., 2001.
38. Асылов Ұ.Ә. Педагогика және психология: қазақ тілі терминдерінің салалы ғылыми түсіндірме сөздігі. – Алматы: Мектеп, 2002. – 45-46 бет.
39. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы. - М., 1996.
40. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество. - М., 1996.
41. Рахимов А.З. Психология творчества. - Уфа, 1995.
42. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990.
43. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости.- М., 1981.
44.Козырева Л.А. Лекции по педагогике и психологии творчества. - Пенза, 1994.
45. Морозов А.В. Диагностика креативности //Монография. - М., 2002.
46.Жасөспірімде психологиясы. - Бастауыш мектеп, 2001.
47.Немов.В.Общая психология.-М.2004.
48. Мақашқұлова Г. Балалар үйіндегі тәрбиеленушілердің психикалық ерекшеліктері. // Қазақстан мектебі, 11-12/2005
49. Фрухт Э.л. Диагностика нервно-психического развития детей 1-го года жизни // Пантюхин, Пеюра К.Л., Фрухт Э.Л. Диагностика нервно-психического развития детей нервных трех лет жизни. 1979г.
50. Абрамова Г.С Возрастная психология: Учеб.пос. для студ. Вузов -4 –е изд., стереотип – М; Изд. Центр. «Академия», 1999
51. Цукерман Г.А Мастеров Б.М Психология саморазвития –М.:Инропракс,1995
52. Чернилевский Д.В. Креативные аспекты становления образовательной системы. - М., 1996.
53. Шевченко Л.Л. Педагогическое творчество. - М., 1996.
54. Рахимов А.З. Психология творчества. - Уфа, 1995.
55. Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое творчество. - М., 1990.
56. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости.- М., 1981.
57. Козырева Л.А. Лекции по педагогике и психологии творчества. - Пенза, 1994.
58. Морозов А.В. Диагностика креативности //Монография. - М., 2002.
59. Евдокимов В.И. Научные основы повышения эффективности обучения средствами наглядности: автореф. … д-ра пед. наук:. 13.00.01. –Киев, 1990. -
60. Таубаева Ш.Т., Жұмағұлова Қ.Ә. Биологияны оқытудың сапасын арттырудағы белгі-таңбалық көрнекіліктің алатын орны. //Педагогикалық бiлiм берудiң сапасы: проблемалар және даму перспективалары атты халықар. ғыл.-практ. конф. материалдары. – Алматы: 2004, - б. 930-933.
61. Назарова Т.С., Полат Е.С. Средства обучения: технология создания и использования. М., 1998.
62. Питюков В.Ю. Педагогическая технология в процессе профессиональной подготовки учителя: Автореф. Дис. ... канд. Пед.наку. М., 1994.
63. Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. Системный анализ. –М.: Прогресс, 1970.
64. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. –М.:Педагогика, -1989.
65.Гамезо М.В. Зависимость успешности овладение знаковой системой от меры ее наглядности и логической упорядоченности. //Психологические проблемы переработки знаковой информации. /Под ред. В.Ф.Рубахина. –М.: Наука, 1977. – С. 226-237.
66. Полторацкий А.Ф., Швырев В.С. Знак и деятельность. – М.: Политиздат, 1970. – 118 с.
67. Жексенбаева У.Б., Сатова А.К., Педагогика и психология одаренности школьников. Алматы, 2002.
68. Иванова Н.Д., Хмель Н.Д., Тригубова Н.Н., Научно-практические основы профессионально-педагогического самообразования. Алматы. 1995.
69. Вишнякова Н.Ф. Креативная психопедагогика: Монография \. – Минск. 1995
70. Александров А.А. Психогенетика. Питер, 2007.
71. Ақансеріұлы Д. Дарынды балаларды анықтаудың ең тиімді жолдары // Мектептегі психология, 2009, №4(22),23-25 б.
72. Афанасьев В.Н., Петрова В.М. Феномен детской одаренности и образовательный процесс. //Дарын, №5-6, 75-83 б.
73. Оспанова Б.А., Оспанов С.Т., Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру.// Халықаралық ғылыми конференция «Жаһандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесі» Түркістан- Мәскеу- Новокузнецк- Ташкент. 2010, 268-273 б.
74. Жексенбаева Ү.Б. «Балардың дарындылығын диагностикалау» Әдістемелік құрал // Алматы: 2005. – 40 б.
75. Коссов Б.Б., «Личность и педагогическая одаренность: новый метод» М.: Изд. «Институт практической психологии» с. 1998. – 128
76. Одаренность и одаренные дети: обучение и развитие / Под.ред. В.И.Панова – Астана: «Дарын», 2006. – 164 с.
77. Жексенбаева Ү.Б. Мектептегі психологиялық диагностика: Әдістемелік құрал. Астана: 12 жылдық білім беру республикалық ғылыми-практикалық орталығы, 2005 ж. 64 б.
78. Баубекова Г.Д., Бекбаева Ж.С., Проблемы развития творческого мышления – Астана: «Дарын», 2007. – 100 с.
79. Ташенов С., Мурзалинова А., Дидактические условия качественного образования для одаренных детей. / Материалы: Межд. научно-практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, 2005 с. 94-98
80. Жексенбаева У.Б., «Развитие одаренности в современных условиях» / Материалы: Межд. научно- практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, ч.1 2005 - с. 120-125
81. Доскарина Г.М., Некоторые теоретические особенности развитие интеллектуальной одаренности детей раннего юношеского возраста Алматы. ч.1 2005 - с. 125-130
82. Нарикбаева Л.М. Работа учителя с одаренными детьми. Алматы 2004 - 248 с.
83. Доровской А.И. Дидактические основы развития одаренности учащихся. М.: 1998. – 210 с.
84. Танатова А.Д. Одаренность как комплексная проблемма развития человеческих ресурсов в системе современного образования. / Материалы Межд. научно- практ. конф. «Современные тенденции управления развитием человеческих ресурсов в системе образования» Алматы, ч1, 2005, с. 278-283
85. Матюшкин А.М. Проблеммные ситуации в мышлении и обучении. М. 1972
Кіріспе
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі
өзгерістер өмірдің барлық саласындағы креативті-дарынды тұлғаның мәртебесін
көтеріп, мерейін үстем етуде. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты
барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы оқушылар инновацияльқ
экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың
үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Қазақстан өз дамуындағы
жаңа серпіліс жасау қарсаңынды атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін,
экономикалық және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне
назар аударылған болатын [1].
Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы
білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне
деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің
катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Бүгінгі таңда ұрпақ алдында: Қазақстан 2030 бағдарламасындағы:
Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының
артуы деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мыңжылдықта іске асыру
жауапкершілігі тұр. Ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі
ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен
біліміне, іскерлігіне байланысты [2].
Осыдан келіп, егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
шығармашылық әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік-эканомикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан
студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау
өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана
қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-
әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, дарынды оқушылардың креативті
қабілетін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің
негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру оқушылардың креативті
белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу
үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге
өзекті сипат береді.
Дарындылық дегеніміз не? Сирек кездесетін жеке-дара қасиет пе немесе
әлеуметтік шынлық па? Және дарынды балаларға қалай қарау керек? Олар ерекше
бағыт пен ерекше даму, көзқарасты қажетсіне ме?
Дарындылық көптеген балалар үшін, ата-ана мен мұғалімдер үшін әлі де
жұмбақ күйінде отыр. Қалың көпшілік қауым үшін маңызды проблема болып, ең
алдымен оның шынайы байқаулары, анықталу тәсілдері, дамуы мен әлеуметтік
жүзеге асуы табылады. Дарынды балалар жөніндегі бүгінгі қамқорлық – бұл
ертеңгі ғылым, мәдениет пен әлеуметтік өмірдің дамуы туралы қамклрлық.
Қазіргі таңда мұндай ерекше балаларды, анықтау тәсілдері, өз қабілеттерін
жүзеге асыруға көмек беру бағдарламалары бар.
Дегенмен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту
проблемасы бүгінгі күні де бар, балалардың өз дарындылығы мен оны
шығармашылық тұрғыда жүзеге асыруда жеке жауапкершілікті түсінуде әлі де
проблема бар.
Балалардың дарындылығы мәселесімен шетелдік, ресеидік және
қазақстандық психологтар айналысты. Шығармышылық және креативті дарындылық
психологиясы саласы бойынша ауқымды зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол
американдық психологтар: Дж. Гилфорд, П.Торренс, Ф.Баррон,
К.Тейлор[3,4,5,6]. Ал психологтар Дж. Кэрол мен Б.Блумның идеялары
негізінде дарынды балаларды оқыту әдістемесі жасалынды. Ерекше дарынды
балалар мәселесімен Ж.Брюно айналысты. Дарындылық проблемасын ресеилік
психологтар да зерттеді. Олар: А.М.Матюшкин өзінің Шығармашылық
дарындылықтың тұжырымдамасы еңбегінде, Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар
еңбектерінде, Чистякова Г.Д. өзінің Танымдық құрылымды дамытудағы
шығармашылық дарындылық атты мақаласында С.Юркевич Практик психолог
жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны болжау проблемалары еңбегінде
баяндалды[7,8,9].
Қазақстанда Сабыров Т.С., Таубаева Ш.Т., Қадірова Б.Н., Оспанова Б.А.,
Омарова Р.С., Жексенбаева У.Б., Сатова А.К., Баубекова Г.Д., Бекбаева Ж.С.,
Ташенов С., Мурзалинова А., Доскарина Г.М., Нарикбаева Л.М., Танатова А.Д.,
Намазбаева Ж.И., т.б. ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерінде дарынды
оқушылардың креативті қабілетін белсіндіру жолдарын жан-жақты
қарастырған[10,11,12,13,14].
Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру проблемасы әлі де
зерттеуді қажет етеді. Олай болса, дарынды оқушылардың креативті қабілетін
теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттігіне орай, ана тіліндегі қазіргі
ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, дарындылық, креативтілік,
белсенділіктің анықтамалық, ғылыми негіздемесін жасауда, оқушылардың
когнитивті белсенділігінің қалыптасу деңгейі мен қазіргі талаптар жүйесі
арасындағы қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын: Дарынды оқушылардың
креативті қабілетін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды:
Зерттеу нысаны. Жалпы орта білім беру орындағы оқу үрдісі.
Зерттеу пәні. Жалпы орта білім беру орындағы дарынды оқушылардың
креативті қабілетін қалыптастыратын психологиялық – педагогикалық шарттар
жиынтығы.
Зерттеудің мақсаты. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін
қалыптастырудың теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде дарынды
оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру ғылыми-психологиялық жағынан
негізделіп, оқу-тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік түрғыда
қамтамасыз етілсе, онда дарынды оқушылардың белсенділігі артруы негізінде
білім деңгейі көтеріліп, дербестігі мен креативтілігі, ізденімпаздығы
қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
1. Дарынды оқушылардың креативтік қабілетін қалыптастыру проблемасын
теориялық тұрғыда неіздеу және оны қазіргі кезең жағдайында
дамытудың перспективалық бағыттарын айқындау.
2. Тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық-мазмұндық сипаттау және
моделін жобалау.
3. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық - психологиялық шарттарын ұсыну.
Зерттеу әдістері:
зерттеу алдына қойған мәселелерді шешу және ғылыми болжамды тексеру -
философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерге теориялық талдау
жасау, салыстыру, нақтылау мен жинақтау, сұрақ-жауап алу, сауалнама
жүргізу, әңгімелесу, тестілеу, әдістері арқылы қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы
Ата Түрік атындағы №17 орта мектеп гимназиясының, қазақ-түрік лицейдің
8-11 сыныптың оқушылары.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімімен қосымшадан тұрады.
Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың теориялық
негіздері. атты бірінші тарауда дарынды оқушылардың креативтілігін
қалыптастырудың әдіснамалық ұстанымдарын, дарындылықтың психогенетикалық
негізін, тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық-мазмұндық сипаттамасы
және моделін жасау, проблемасының теориялық негіздерін саралай отырып, осы
мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, мазмұны мен мәні
ашылып көрсетілді.
Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың педагогикалық
- психологиялық шарттары атты екінші тарауда дарынды оқушылардың
креативті қабілетін қалыптастырудың жолдарын, дарынды оқушылардың креативті
қабілетін қалыптастырудың диагностикалауын, тәжірибелік – эксперименттік
жұмыстардың нәтиежелері мен қортындылары жасалынды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтиежелері мен
тұжырымдары мазмұндалды, қарастырылып отырған мәселенің келешекте
зерделенетін бағыттары айқындалды.
Қосымшада дарынды оқушылардың креативті қабілетін анықтау мақсатында
оқушыларға, оқытушыларға сауалнама сұрақтары ұсынылды.
І Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың теориялық
негіздері.
1.1. Дарынды оқушылардың креативтілігін қалыптастырудың әдіснамалық
ұстанымдары
Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және демократиялық, нарықтық
экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында
елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық басымдылықтары анықталған. Онда
айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық және әлеуметтік өрлеудегі басты
фактор адамдардың өздері, олардың еріктері, күш- қуаты, табандылығы және
білімдері болып табылады.
Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және
шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы
үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет.
Өркениеттің алға басуымен сипатталатын болса, ол әр адамның жаратушылық
болмысының нәтижесі. ұлттың шығармашылық әлеуеті де әр жеке тұлғаның
креативтілік және жахандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық
жүйесінің деңгейімен анықталады.
Көптеген зерттеушілердің өркениеттің өзін әр адамдағы креативтік
болуымен байланыстыруы осыдан. Белгілінің шегарасынан тыс ойлай алатын,
мәселені шешудің өзіндік, соны жолын таба білетін, заман талаптарына орай
өзін саналы түрде өзгерте алатын дарынды, креативті оқушылар қазіргі
білімнің идеалы, мүраты.
Дарынды және ерекше қабілетті балаларды оқытып, тәрбиелеу қазіргі күні
өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл — мектепте мұғалімді, отбасында
ата-ананы және дарынды баланың өзін мазалайтын ерекшелік. Мұндай болуының
себебі алдымен оны дер кезінде жыға тану қиын, өйткені баланың қабілетті
екенін барлық адам бірден байқамайды.
Ал егер оны таныған күнде одан соң сол дарынның орнын тауып дамыту,
қоғамның керегіне, баланың өзінің бас пайдасына жаратуына жағдай жасау
маңызды. Іштен "қозғап", "түрткі беріп" тұрған психикалық ерекшеліктің не
нәрсеге жетелеп, қайда апарып соқтырарын ешкім дөп басып айта алмайды.
Дарынды баланың өзі және оны қоршаған ересектерді мазалайтын басты
сұрақтар: дарындылық сипаты мен дәрежесі қандай және ол қай бағытта қандай
жұмыс түрлері оны жетістіктерге алып келеді? Бала өзінің қабілетін қай
салаға бағыттауы керек? Баланың өзі соны біле ме және білсе оның ойында не
бар? Мұндай ерекшелігі бар баланы қабілетті немесе дарынды деп қарастыруға
болады.
Қабілет — тұлғаны ерекше жетістіктерге алып келетін жеке психикалық
сапа. Қабілеттің белгілі бір іс-әрекет түрінде нақты байқалуы тұлғаның жеке
ерекшелігі болып табылады. Адам қабілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне
дарындылық, шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әр түрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік – дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді.
Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жиналықылық, тұрақтылық,
әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа
жетуде ақылға сай табандылыққ ие, еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді,
басқалармен салыстырғанда интеллектік деңгейі анағұрлым жоғары.
Арнайы қабілеттерден басқа жалпы қабілеттілік деген ұғым бар, олар:
ақыл-ой қабілеті, қабыл алу, елестету, көрегендік, ырық-эмоция т.б.
Зерттеуші психолог Б.М.Теплов "жалпы қабілеттілік дарындылыққа алып
келетін аса мағыналы сапаларға жатады" деген [15].
Тұлғаның туа біткен ерекшеліктері дами келе, белгілі бір іс-әрекет
түрінде байқалса оны дарын дейді. Баланың дарынды екенін белгілі бір іске
қабілетінің дамуына, соған байланысты білім, білік, дағдыларды табысты
меңгеруіне қарай анықтауға болады.
Көп жағдайда дарын кіші жастан байқалады. Егер сол кезден бастап
дамыса, ол игіліктерге алып келетіні белгілі.
Қабілеттілік, зейінділік, даналық, дарын — қабілет дамуының ең жоғары
дәрежедегі көрсеткіші.
Бұдан басқа зерде қабілеттілігі ойлау, талдау және салыстырмалау, дұрыс
қорытынды шығару секілді әрекеттерден байқалады. Ондай бала үйде ақылды,
мектепте үздік оқиды. Ол бір не бірнеше пәндерді жақсы меңгереді, кейбір
пәндерді жақтырмауы мүмкін. Шығармашыл, зейінді, ойлы бала қоршаган ортаны
басқаларға қарағанда өзгеше қабылдайды, ой жүргізу дағдысы да ерекше. Ақыл
– ой қабілеті тым ерте дамыған, ерекше айқын жетістіктерге жеткен балаларды
вундеркиндтер деп атайды. Алайда, баланың тіпті ең үздік деген
жетітіктерінің өзі болашақ таланттың жеткілікті кепілі бола алмайды. Туа
біткен бейімділіктер индивидумдық психологиялық ерекшеліктердің
қалыптасуының күрделі процесінің бір шарты ғана, оның бәрі қоршаған ортаға
байланысты. Бала ерекше қабілеттіліктер болуының нышандары оның жасынан
ажырағысыз: олар көбіне кемелдену қарқыныа және жастық өзгерістерге
байланысты. Ондай баланың көпшілік іс-әрекеті мақсатты, бағыттылыққа ие.
Мектепте, отбасында оның осы ерекшеліктері көзге түседі. Осындай оқушылар
өз алдына көп оқып, білімге қызығуы байқалады, сабаққа даярлығы мықты, көп
білуге қызығады. Сондықтан оларды ерте пайымдап, дұрыс тәрбиелеп, дұрыс
жолын табуға көмектесу керек. Мұндай балалар ата-ананың қуанышы, кейде
қорқыныш та туғызады, өйткені оларды құрбылары түсіне алмай неше түрлі ат
қояды. Олардың мінезі салмақты, өте сезімтал болғандықтан қоршаған ортаның
түсінбеуі ашу-ызасын келтіреді, талас-тартысқа жақын болып, өзінің
басқалардан ерекшелігінің азабын да тартады. Олардың кейбірлері туа біткен
қалжыңбас, әзіл-оспақшыл, сондай сөздерді тыңдағыш, сөз саптауы да ерекше,
қимыл-әрекеті мен қабыл алуы да ерекше сипатта болады.
Психологтардың зерттеулерінен жеке бір пәнге дарындылықтан басқа,
әлеуметтік қабілеттіліктің болатыны анықталған. Олар жекелеген адамдардың
көсемдік (лидерлік), ұйымдастырушылық, басқару қабілеті, біреуге өзінің
айтқанын орындата білу, өзі де бағынып, басқаларды да бағындыра алатыны,
құрбыларын еліктетіп соңынан ерте білу, өзі де істеп, баскаларды да істете
білу секілді қабілеттер көптеген адамдарда бола бермейді.
Жүмысымыздың тірек үғымдары болып табылатын дарынды, креативтік
одан туындайтьн дарынды креативті оқушылар, даму түсініктерінің мәнін
ашу мақсатында осы бағыттағы әлемдік, шығыс, қазақ философиясындағы өрелі
ойларға талдау жасалды. Бұдан әрі солардан түйген қорытындыларды
сипаттайтын боламыз .
Дарын дегеніміз не? Дарын - адам бойындағы асқан талант, ерекше
қабілет. Яғни дарынды бала асқан таланттың иесі. Дарындылық бала бойындағы
алғырлық, зеректік. Дарындылық - ең алдымен сана мен жүйкенің сапалық
көрінісі. Ол өзіне танымдылық, ерік жігерлік, жеке дамулық ерекшеліктерді
біріктіреді. Сондықтан табиғаттың бұл дара құбылысын тани білу тек
жүйелілік деңгейде, өзін қоршаған ортамен тығыз байланыста, ерекшеліктерін
екшелеуде жас мөлшері, қабылдау деңгейі көлемінде жүзеге асырылуы керек.
Баланың дарындылығы деп – бірдей өмір шартында, өз құрбыларымен
салыстырғанда оқуға қабілеттілік және шығармашылық құбылыстары жоғары болып
табылуы түсіндіріледі.
Дарындылық - бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы,
сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі[16].
Дарындылық түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды. Д.Н.Ушаковтың [17] талқылау
сөздігі ойынша:
табиғи дарын
- бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі
-Біз қабілеттілік сын есімнің бірінші сөздік мағынасында (мысалы,
қабілетті оқушу, қабілетті жас ғалым) қолданамыз. Осындай жағдайда бұл
терминдер, яғни дарындылық және қабілеттілік өте тығыз байланысты,
мәндес, оларды айыра алмай да қаласың. Бірақ жоғарыда келтірілген
қабілеттілік сөзінің басқа да мағынасы бар. Ол- жинақталған тәжірибе
нәтижесі және ол толығымен соған бағытталады (Н.С.Лейтес) [18].
Қабілеттілікке философиялық энциклопедиялық сөздікке мынадай түсінік
берілген: Қабілеттілік – бұл субьективті жағдайда белгілі бір іс -
әрекеттің табысты орындалуындағы жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері [19].
Дарындылық - бұл бірдей өмір шартында, қатарларымен салыстырғанда
үйрену мен оқытуда аса жоғары қабылдаулары мен креативтік ерекше көрініс
беруі. Дарындылық – бұл тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес,
сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап-
мақсаттар. Сонымен қатар, дарындылық – бұл әлеуметтік құбылыс. Өйткені,
адамның іс-әрекетінің әлеуметтік сферада жетістіктерге жетуі туралы сөз
болып отыр. Дарындылық дегеніміз - үш байланыстың үйлесімділігі:
- жоғары интеллектілік
- креативтілік (қызығушылық)
- ынталылық
Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде қалыптаспайды.
Интеллектіліктің жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете алмайды. Нәтижеге
жетем деген ынтасы болмаса нәтиже де болмайды. Ал қызығушылық қасиеті нашар
болса, ондай адам тек орындаушылық қасиетпен шектеледі. Адам өзі қалап
істеген ісін үнемі дамытып отырады. Дарынды оқушымен жұмыс істеуде алдымен
нәтижеге жету ынтасын қалыптастыру, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету
өте маңызды.
Креативтілік деген сездін мәніне үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне
жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан, сүранысы
мен ізденісінен түзіліп, акыл ойы мен сезімінің, қиялының ерекше бітімінен
көрінеді.
Креативтілік проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды
біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын
адамның мақсатты әрекеті - деп түсіндіріледі психологиялық сөздікте[20].
Қазіргі кезде креативтілік - қоғамның өрлеуі мен тоқырауының индикаторы
болып және жахандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесінің
деңгейімен анықталады.
Креативтілік - ең алдымен адам әрекеті. Креативті әрекет түрінде
қарастыру адам дамуының мүмкіндігінің шексіздігін көрсетеді және оның өзін
белсенді етуге бастайды. Креативтілік әрекет- түлғаның шығармашылық
міндеттерді өз бетінше бағыттайды.
Әр индивидтің бойында болатын креативтіліктің бастауларының болатындығы
жайлы мәселе адамның жан қуаттарының барлық қызметтерінің қатысуы
нәтижесінде болатын оның жаңа сапалық деңгейі болғандықтан, психологиялық
және педагогикалық еңбектерде кең қарастырылған. Сондықтан жүмысымызды оның
психологиялық түрғыдағы мәні мен мағынасын ашу бағытындағы баяндаулармен
жалғастырамыз.
Дарынды оқушылардың креативтік іс-әрекетін дамыту мәселесінің теориялық-
әдіснамалық негізін анықтау тұлғаның, дамуы жайлы психологиялық
зерттеулерді талдау қажеттілігін туғызды. Креативтік – дарынды оқушылардың
өз даралығын түсінгенде орын алады. Өзінің осы бір ерекшелігі арқылы ол
қайталанбайтын саналықтың, ізденудің қуанышына бөленеді, жаңалыққа ұмтылыс
жасау арқылы өзінің ішкі дүниесін жаңғыртуға қадамдар жасайды. Біз зерттеп
отырған креативтік әрекет Д.Б.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
А.Я.Пономарев, т.б. ғалымдар еңбектерінде креативтік қабілеттердің дамуы,
түлғаның интеллектуалдық әрекеті аясында қарастырылады[21,22,23].
Олар креативтіктің заңдылықтары, шарттары, даму барысы жайлы мәселе
көтеріп, бүл сапаның қүрылысы креативтілік қабілеттердің процессуалдық
сипаттамаларынан түзілетіндігіне тоқталады.
Шығармашылық психологиясы ғылым ретінде ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысуында
пайда болып, жаңалық ашу деген мәнге ие болды.
Ол зерттеулер қатарына А.Н.Лук, А.В.Брушлинский, Д.Б.Богоявленская,
Л.С.Выготский, Я.А.Пономарев, С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов, В.Э.Чудновский
еңбектері жатады [24,25,26,27]., сондай-ақ қазақстандық ғальмдар
Т.Тәжібаев. М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, С.Жакупов, Ж.И.Намазбаева,
Ш.Т.Таубаева, У.Жексенбаева, Б.А.Оспанова психологиялық, педагогикалық,
еңбектерінде де адамның жеке басының дамуы мен креативті шығармашылығының
әртүрлі аспектілері қарастырылады[28,29,30,31].
Дарынды тұлғаның креативтілік сияқты аса маңызды сапасы сонымен қатар
көптеген шет елдік психолог-зерттеушілердің назарын аударған. Олардың
қатарына Дж. Гилфорд, А.Маслоу, К.Роджерс, Т.Торренс, Э.Фромм, т.б.
енеді[32,33,34]. Аталған авторлардың еңбектерін саралай отырып, мәселені
зерттеушілерді негізінен екі топқа бөлуге болады: алғашқылардың пікірлері
романтикалық көзқарасқа негізделсе, екіншілері шығармашылық феноменін
түлғалық-даралық деңгейде қарастырады.
Біздің ойымызша қазіргі білімдік практика үшін соңғы топтағы
зерттеулердің маңызы зор. Сондықтан жүмысымызды осы аталған ғалымдар
еңбектерінде келтірілетін ой-пікірлерді сабактау арқылы жалғастырамыз.
Кеңестік дәуір кезеңіндегі психологиялық зерттеулерде шығармашылық
әрекеттің сипаттамасына ерекше назар аударған С.Л.
Рубинштейн болды. Ол шығармашылықты жаңа материалдық және рухани
қүндылықтар жасайтын қоғамдық мәні бар адам әрекеті - деп түсіндіреді.
Сонымен қатар ол әлемді тану, меңгеру субъектінің өзінің шығармашылық
әрекеті нәтижесінде болатынына ерекше тоқталады.
Шығармашылық ойлау үрдісін объективті жаңалықты ашу мен жасау ретінде
емес, субъективті жаңалықты меңгеру деп тану идеясын белгілі ғалым
А.В.Брушлинский еңбектерінен аңғаруға болады.
Креативтік ( лат.creatio – жасау ) – адамның шығармашылық қабілеті,
креативтілік белсенділік студенттің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз
етеді.Оның ерекшелігі креативтік тапсырмаларды орындаудағы қажетсінуі
ғана емес, алған білімдерін практикада қолдануында жатыр. Креативтілік
тестілері ( лат creatio) – жасау іске жарату. Тұлғаның шығармашылық
қабілеттерін зерттеп,бпғалауға арналған әдістемелер жиынтығы. Айрықша
идеялар беруге,ойлаудың дәстүрлі схемаларынан басқа жол
табуға,проблемалық жағдаяттарды тез шешуге қабілеттілік зияттылық
қабілеттерінің арасында ерекше тип деп сараланып,креативтілік деп
аталады.
Креативтілік үғымы жаңа гуманистік психология бағытында жаңа мәнге ие
болды деуге болады. Мысалы Э.Фромм шығармашылықты талдауды оның өнімі
түрғысьшан емес, сол әрекеттің адам үшін қаншалықты маңызы бар екендігі
түрғысынан қарауды үсынады.. Осыған жақын ойды түлғалық бағдарлы психология
өкілі К.Роджерс білдірген. Оның пікірінше креативтілік адамның қоршаған
әлеммен байланысындағы шектеулерді жеңіп шығу үшін өзінің ішкі
психологиялық әлемін зерттеуі.
Жалпы креативтілік үғымына қатысты 60 - қа жуық анықтамалар бар екенін
анықтай отырып, олардың ішіндегі біздің зерттеуіміз үшін мәні бар кейбірін
ыңғайлы болуы үшін төмендегідей етіп топтастырдық:
1. шығармашылыққа қабілеттілік соны ойлау: түлғаны сипаттайтын
шығармашылық қабілеттердің деңгейі, креативтілік - адамның қалыптан тыс
ойлай алуы; индивидтің жаңа идеяларды ашуға қабілеттілігі; шығармашылық
дарындылық деңгейі; креативтілік тез арада шығармашылық шешім қабылдай алу;
креативтілік - индивидтің әлеуметтік мәні бар шығармашылық
белсенділігін туғызатын ерекше қасиеті;
2. креативтілік - адамның интеллектуалдық белсенділігінің жоғары
деңгейі, оның нәтижесінде қүбылыстардың мәніне терең бойлау, мәселе
көтеріп, оны тапқырлықпен шешу.
Бұл мақсат дарынды оқушылардың креативті іс-әрекетті дамытуға қатысты
педагогикалық ойларды талдау қажеттілігін туындатты.
Оқушылардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін.
Ресейлік психологтар (Ю.Бабаева, Д.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова, А.Н.Панов, И.В.Клиш,
М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова, В.С.Юркевич): дарындылықтың
жұмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп берілген психологиялық білім
берудің келесі критерийлері мен классификациясын бөледі:
- психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері;
- дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі;
- дарындылықтың көрініс беру формасы;
- дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий бойынша, негізгі іс-әрекет түрлеріне практикалық,
теориялық оқушыларда оқу – танымдық, көркемдік – эстетикалық, ойындық,
спорттық- сауықтыру, коммуникативті, рухани бағалық жатады.
Екінші критерий – дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша
потенциалды және көкейкесті дарындылықты бөледі: көкейкесті дарындылық –
бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс
- әрекеттің жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол
жеткізген көрсеткіштерімен байланысты болатын психологиялық ерекшелік.
Көкейкесті дарынды балалардың ерекше категориясын, талантты оқушылар
құрайды. Талантты тұлға обьективті көкей кестілікті және әлеуметтік маңызды
талаптарға жауап беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты
оқушы нақты эксперттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білімі сәйкес
келетін жоғары квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық – бұл қандай да бір іс- әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын
баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы
уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды
мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге жүруі мүмкін (жанұялық қиын
жағдаймен, квалоификацияланған мұғалім – кәсіпкерлердің болмауынан тағы
басқа). Потенциалды дарындылықты анықтау, кезеңмен жүргізілген диагностика
бойынша орындалуы мүмкін. өйткені әрі қарай дамуы туралы, тек кейбір
белгілер бойынша айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер
туралы сөз болып отыр.
Дарындылықтың бұл түрлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет
түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады.
Үшінші критерий – дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша, айқын
және жасырынды дарындылықты бөледі. Дарындылықтың бұл түлерінің мәні
көбінесе осыған дейін қарастырылған дарындылықтың түрлеріне ұқсас. Айқын
дарындылық – бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болс да, жеткілікті
түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан осы дарындылықты
айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын дұрыс белгілеу
оңайға түседі.
Төртінші критерий – дарындылықтың әр түрі іс-әрекет көрініс берудің
ауқымдылығы бойынша, жалпы немесе ақыл-ой дарындылығы және арнайы
дарындылықты бөледі. Жалпы дарындылық – іс-әрекеттің әр түрлері мен
формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл- ой қабілеті кез-
келген істі табысты орындау үшін қажет.
Бесінші критерий – дамудың жас ерекшелігі бойынша ерте және
кешеуілдеген дарындылықты бөлуге болады. Өмірлік практикада дарындылықтың
ертекөрінуі байқалып жүр. Бұл – психикалық даму жылдамдығымен байланысты.
Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық бала
мағынасында) деп аталатын балалар бола алады.
Шетел ғалымдары дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
- интеллектуалды, оның түрі – академиялық;
- көркемдік, шығармашылық (креативтілік);
- модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп
бөлудің қажеті жоқ, - дейді.
2. Дарындылықтың психогенетикалық негізі
Дарындылықтың негізі Л.Выготскийдің, В.Крутецкийдің, Н.Лейтистің,
В.Тепловтың, В.Штерннің Ақыл-ой дарындылығы, К.Юнгтің Дарындылық
феномені, А.Матюшкиннің Дарынды балаға ата-ана мен тәрбиешінің көзімен
қарау, А.Биненің Ақыл-ой қабілеттілігін өлшеу, зерттеу, В.Меде мен
Г.Пиорковскийдің Балалық дарындылық, Ф.Гальтонның Таланттың тұқым қууы
еңбектерінде кеңінен қарастырылды. Бірақ , дарындылықтың психогенетикалық
негізі мен ерекшеліктері мәні туралы мәліметтер ашылмаған.
Дарындылық, қабілет, тума қасиет сияқты ұғымдар педагогика мен
психология ғалымдары саласында жиі кездеседі және қолданылады.
Қабілет дамуы мен көрінісінің ең жоғары деңгейі талант,
дарындылық, шығармашылық деген терминдермен аталады. Адамның арнай
қабілеттері өз тарапынан белгілі жағдайларда ақыл-ойдың (интеллектінің)
дамуына әсер етеді.
Психогенетиканың негізін қалаушылардың бірі Ф.Гальтон екені бізге
мәлім. Оның Тұқымдағы ғұлама кітабында тұқым қуалайтын нышанның талантты
және ғұлама адамдардың пайда болуына тигізетін әсері туралы жазылған.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
Кезінде Платонньң өзі ақындықты өнер мен білімнің арқасында емес,
кұдайдың анықтауы мен кернеген сезімнен туындайды деген болатын, ал Сократ
өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде маған көмекке әрдайым мейірімді
перімгений келеді деген екен.
Әлбетте, дарындылықтың тұқым қуалайтындығы, ұрпақтан ұрпаққа
берілетіндігі сөзсіз. Ендеше Абайдай Ұлы тұлғаны өмірге әкелген Құнанбайды
дарын емес деп кім айтады? Канада ғалымы Д. Хебб генотиптік интеллект
деген ұғымды енгізеді. Бұл таза тұқым қуалайтын интеллект сыртқы ортамен
қарым-қатынас орната отырып, фенотиптік интеллектіні құрайды. Соңғысының
деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісімен анықталады. Д. Хеббтің ойынша ген
арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас 8:2, Мұнда 8 -
тұқым қуалаушылық. 2 - сыртқы орта.
Осыдан ол мынадай қорытындыға келеді: ой - өріс дегеніміз мәдени -
әлеуметтік орта мен индивидтің тәжербиесінен пайда болатын өнім, ал осы
тәжерибені ассимиляциялап тиімді падалана білуінің 80% генотиптік құрылымға
байланысты.
Дарындылық сөзінің өзі туғаннан берілген сый деп түсініледі.
Ғұламалылық пен таланттың тұқым қуалаитын табиғатын дарындылық табиғатын
дарындылық табиғаты дейміз. Тума талант туралы теория ерекше қабілеттерді
тұқым қуалайтын нышандармен байланыстырады.
Психологияда қабілет жайлы мынандай концепциялар бар: жеке адамның
биологиялық анықталған қасиеттері, олардың көрініс беруі және дамуы атадан
балаға мұра болып қалғандығы. Бұл пікірді психологтар ғана емес, ғылым мен
өнердің кейбір өкілдері қолдайды.
Таланттылық немесе ғұламалық түсініктеріне анықтама беру интеллектіге
қарағанда әлдеқайда жауапты. Ғұламалыққа қажетті психикалық қасиеттерге
интеллект, шығармашылық бастау және мотивация жатады. Жалпы, генетика
ғылымы негізінде ген арқылы берілген талант өте қажетті, бірақ ол ғұлама
болу үшін жеткіліксіз.
Тума талант концепциясын дәлелдеу немесе жоққа шығаруды қарапайым
әдістермен түсіндіру өте күрделі. Дарынды адамдардың өмірбаянын талдау
концепцияның әділеттілігіне сенімсіздік тудырады. Егер, дарындылықтың
генетикалық нышаны мен тума сипаты болса, онда байқауға болатындай
қасиеттері арқылы адамдар қай іс-әрекет саласында жетістікке жететіні
туралы болжау жасауға болар еді. Қабілетке тән белгілі сипат болу керек,
мысалы, музыкалық дарындылық (бәрақ, бұл талант әр түрлә формада жүзеге
асады).
Енді, таланттың ерте пайда болуы жайлы мәселелерді қарастырайық.
Балаларда ерте пайда болатын қабілеттер туралы көптеген мәліметтер бар.
Мысалы, бала 5 айлық кезінде сөйлей бастағаны туралы жағдай сипатталған.
Бір ай өткен соң баланың сөздік қоры 500 сөзден тұрған, ал үш жасқа
келгенде ол үш тілде сөйлеген. Осындай көптеген құбылыстар ретроспективті
сипатта болып келеді, себебі оларды ғалымдар басынан бастап бақылап,
зерттеген емес. Таланттың ерте көрініс беруі мен ерте дамуы түсініктерін
біз шатастырмауымыз керек. Көптеген жағдаяттар ерте немесе алдын ала
дамуымен түсіндіріледі. (әсіресе сөздің дамуы).
Генетикалық қабілеттердің пайда болуын белгілі икемділіктерді
меңгерудегіжеңілдікпен қағып алады. Бірақ арнайы зерттеулер бұл көзқарасты
дәлелдемейді. Жетістікке жеткен музыканттар мен басқаларды зерттеу
көрсеткендей, жаттығудың ұзақтығы қабілет дамуының деңгейіне әсер етпейді.
Генетикалық шарттанған қасиеттерді шегеріп тастауға болмайды. Мысалы,
мақсатқа қайтсемде жетем деген табандылық , қабілет генетикалық нышанға
байланысты болып келеді. Бірақ тума талант концепциясында қабілеттің басқа
көрінісі туралы айтылған.
Дарынды оқушылардың тағы да кейбір сипаттамалары;
- дарынды оқушылардың жоғары энергетикалық деңгей ажыратады, әрі олар
әдеттегідей аз уақыт ұйықтайды;
- олардың қол бұлшық еттерінің координациясы және қолдарын меңгеруі
жиі жағдайда танымдық қабілеттерінен артта, яғни кеш дамиды;
Жетістікке жету мен тәжірибенің арқасында іс-әрекетке талпынғандықтан
көп жпттығады екен. Сәттілік пен жетістік интенсивті жаттығулардан кейін
келетіні анық. Ең керемет музыканттардың өзі ата-ана тарапынан
итермелеушіліктің болмаған жағдайда музыкамен айналысулары екіталай
екендерін мойындауда.
Оқудағы сәттілікке әсер ететін тәжірибенің сапасы мен саны,
экстроординарлы жетістіктің негізі бола алатын әсерлерге жататындар;
- зейін және ойын жинақтауға қабілеттілік;
- мотивацияның деңгейі;
- өз-өзіне деген сенімділік, оптимизм;
- белсенді болу;
Тума талант концепциясын дәлелдейтін жеткілікті мәліметтер көп емес.
Ғұламалардың ұрпақтары қарапайым адамдардан айырмашылықтары жоқ, яғни
олардың ерекше қасиеттері тума нышандармен байланысты есем.
Бір жағынан ол тума болады дегенін нақтылайтын мәліметтердің
болғанымен, оған қоршаған ортаның әсерін иденфикация жасау қолдан келмей
жатыр. Бұл жағдай да көптеген көзқарастар мен пікірлер бар. Сол пікірлерді
жалпылай отырып мынаны айтуға болады, егер әлеуметтік-экономикалық статус,
жанұялық қоршаған орта, дарынды ата-ана барлығы жабылып ғұламаны жасап
шығару үшін өз үлестерін қосатын болса, онда жанұядағы әрбір бала
сәттілікке мүмкіндік алушы еді. Бірақ, Дарвин, Гальтон, Декарт және тағы
басқа дарынды, талантты адамдардың аға, апайлары, бауыр-сіңлілері туралы
қайсыларыңыз естіп едіңіздер?
Психогенетикалық ғылыми зерттеулер дарындылық қасиеттердің пайда
болуына эмергенез, импрессинг және қоршаған орта әсверлері сияқты
фактілерге де ерекше мін береді.
Эмергенез немесе эмергенетикалыө қасиет дегеніміз геннің ерекше
конфигурациясына байланысты құбылыс және гендер жиынтығымен анықталады.
Геннің кез-келген конфигурациясының өзгерісі белгілі қасиеттің жойылып
кетуіне әкеледі. Монозиготалы егіздердің эмергенездік қасиеттері болып
келеді. Туыс адамдарда бұл жиынтық бірдей емес, олар аз да болса
өзгертілген, ол геннің конфигурациясының бұзылуына әкеледі. Туыс адамдар
мен таныс емес бөтен адамдардағы эмергенездік қасиеттердің көрініс беруі
сирек болады. Осы қасиеттің болуы бір ата-ананың балаларының әр түрлі
болатындығын түсіндіре алады.
Импрессингті балалық немесе жасөспірімдік кезеңдегі терең із қалдырып,
оның бүкіл болашақ өміріндегі іс-әрекетінің мотивын, адамның әрекет-
қылығының өзгеруіне әсерін тигізетін жағдайлар деп түсінеміз. Адам үшін
өзін-өзі бекітуде қоршаған ортаның көңіл аударуы, үлгі тұтуы өте маңызды.
Мысалы, физик А.Комтон 8 жаста болғанда анасына ғылыми трактат деп
есептелінген дәптерді көрсеткен. Анасы болса мәнгі есте қалатындай етіп
құттықтаған. Егер анасы сол кезде күлген болса, бала ғылыми жұмысқа деген
қызығушылығын біржола жоғалтар.
Өзін-өзі бекітуге тарапынан таңдау, таңырқаудың маңызы өте зор.
Балалар тілдерінің ерте шығуы ата-аналарының таңқалуын, көңіл бөлуін
туғызады, бұл да өзінің қасиеті бойынша импрессингті еске түсіреді. Сөзді
меңгеру де ұқсас заңдар бойынша жүреді.
Импрессинг нәтижесінде тұлғаның қызығушылық қасиеті қалыптасады,
адамның барлық әрекет-қылығына, экстроординарлы қабілеттердің
қалыптасуына әсер етіп, нәтижесінде жетістіктің ерекше жүзеге асады.
Таланттылықтың пайда болуына қоршаған ортаның, жанұяның (жағымды,
жағымсыз типтері), ата-ананың балаға қарым-қатынасы, мейірімінің әсері өте
зор. Солардың кейбіреулері аяқасты болып келеді. Мысалы, ата-аналық
депривация, ата-ана құқығынан айрылған, бір немесе екі ата-анасынан
айырылған балалар. Мұндай типті жағдайлар өте жағымсыз нәтижелерге алып
келеді. Статистика бойынша тек 8% адамдар ата-анасынан ерте айрылуына
байланысты қылмыстық әрекеттерге барған және психикалық патологиялық
жағдайларға ұшыраған.
Интеллектуалды дарынды жоғары сынып оқушыларының психологиялық
сипаттамалары да көңіл бөлуді қажет етеді. Олардың эмоционалды қасиеттері
туралы айтатын болсақ, орташа қабілеттері бар оқушылармен салыстырғанда
олардың ішінде оқуға, ойлауға, жалғыздыққа деген үлкен мотивацияның бар
екенін байқауға болады. Ғылыми зерттеулер балалардың туу ретіне байланысты
олардың арасындағы айырмашылықтарға көңіл бөлген.
Ерекше ғұламалардың көбі тұңғыштардың арасынан шыққан. Анасының ең
сүйікті баласы өз-өзіне, жетістікке жететініне сенімді болып, жетістікке
және сәттілікке жетеді.
Эфроимсон ғұламалылықтың себебін анықтауда оған қатысы бар генетикалық
және қоршаған орта әсерлерімен байланысты факторларды атайды.
Р.Хесс және В.Шипман өзара әрекетті ата-аналық стильдері мимперативті
және инструктивті деп бөлді. Императивті стиль үшін мынадай бұйрықтар
сәйкес келеді: Мен айтқан секілді жаса..., Тыныш отыр.... Ата-аналар
баласының айтқандарын бұлжытпай орындауын күтеді. Олардың қатынасы
ересектің беделіне негізделеді. Мұндай стиль балада пассивтік және
тәуелділік пен конформизмді дамытады.
Инструктивті стильде ақпарат көбірек болады, ал талаптар мынадай
болып негізделеді: ойыншықтарыңды жина, ал мен еденді сыпырамын.... Ата-
аналар баласымен өзінің теңі ретінде әңгімелеседі. Олардың талаптары,
заңдылықтары саналы түрде жүреді. Бұл, балада инициативалықты дамыту
(бастау) және қаттылықты тәрбиелейді.
Ата-аналардың бала дарндылығына деген қатынасы маңызды болып
табылады. Бұл фактор – бала мүмкіндіктерін іске асыруға әсер ететін
негізделілердің бірі. Бұл жағдайда қарым-қатынас типтері мынадай болып
келеді:
- теріс;
- ашуландырушы (игнорирующее);
- дұрыс-оң
- гиперсоциализация (ата-аналар дарындылқты, өз-өзін таныту
мүмкіндігін, өз баласының қабілеті арқылы жасауы немесе өздерінің
орындалмаған потенциалды мүмкіндіктерін іске асыру);
Дарынды балаларда әділеттілік сезімі болады. Адамгершіліктің ерте
дамуы қабылдау мен таным процестерінің дамуы алға басуымен байланысты.
Олар қоршаған ортадағы әділетсіздікке өте сезімтал болады, өздеріне
және аналадағларға үлкен талаптар қояды.
Дарынды балалар есептерді шығаруда ойын элементтерін енгізеді, қиялы
дамулы болады, шығармашылығы, фантазиясы терең дамыған (ойдан шығарған
достары, аға-інілері, апалары).
Дарынды балаларда әзіл-сықақ сезімі өте дамулы, күлкілі, сәйкес
келмеушіліктерді, сөздерді жасыру т.б. ойындарды ұнатады.
Дарынды балалар эмоционалды баланс жетіспейді, олар балалық шақта
шыдамсыз болады.
Дарынды балалар энергиясы көп болуымен және олар аз ұйықтауымен
ерекшеленеді. Олардың моторлы координациясы мен қолдарын басқару, танымдық
қабілеттерінен артта қалады. Оларға практика қажет. Мұндай балалардың
интеллектуалды және дене-физикалық дамуының арасындағы ерекшелік оларды
толғандырып, өзбеткейлігінің дамуына әсер етуі мүмкін.
Дарынды балалардың көру процесі 8 жасқа дейін тұрақсыз, оларға жақын
қашықтағы фокусті алыстағыға алмастыруға қиынға соғады.
Дарынды бала қарым-қатынас жүйесінде де ерекшеленеді.
Мектепке дейінгі шақта, олардың жүргізуші іс-әрекеті – рольдік ойындар.
Балаларға құрбыларымен жеткілікті түрде айқын және тұрақты көрінетін қарым-
қатынасқа деген қажеттілік туылады. (М.И.Лисина, Л.Н.Галигузова).
Дарынды балалардың мінез-құлықтары мен жеке тұлғасының кейбір
ерекшеліктері, оларды құрдастарының түсінбеуіне, олардың өзара қарым-
қатынасында дау-жанжал кездесуіне және тіпті басқа балалардың оларды
шеттетуіне әкелуі мүмкін. Оған мыналар себеп болад: серіктесін тыңдай
алмау, доминанттылыққа ұмтылу, бірге ойнайтын ойындарда өзіне ұйымдастырушы
ролін алу, өз білімін көрсетуге ұмтылу, ересектердің зейінін өзіне
аудартуға әрекет ету, табысы өзінен төмендеу балаларға қатысты шыдамсыздық
таныту, комформсыздқ, басқаларды дұрыстау әдетінің болуы Л.Хоменгуерт
дарынды балаларды шеттетудің таы бір мүмкін болатын себебін көрсетеді: ойы
жоғары болуына орай, дарынды балаларға өз құрбыларрының ойындары қызықсыз
болуы мүмкін.
Өз құрбыларымен өзара әрекетінде қиындықтар кездескендіктен немесе
оладың себептерін түсінбеуінен, балалар ересектермен және үлкен балалармен
достасуға ұмтылады. Бірақ үлкен балалармен қарым-қатынасы кезінде, оларда
қиянның тууы мүмкін. Себебі, үлкен балалардың дене-физикалық дамуы озық
болады, сондықтан дарынды балаларға мұндай қоғамда лидер болу қиынға
түседі. Қозғалу дағдыларынң дамуы алға басқан үлкен балалар сияқты бір
нәрсені жасай алмағандықтан, дарынды бала өздерінің адекватты еместігі мен
өзіндік жетістіктеріне өте сыншыл болып келеді. Адамдармен қарым-
қатынасында өзінің мүмкіндіктері туралы пікірлері кесірін тигізеді.
Сондықтан дарынды баланың өз әрекетін іске асыруда Мен концепциясы
маңызды болып табылады.
Дарынды баланың интеллектуалдық қажеттілігі эмоционалды күйдің
күрделігіне,неврозға және тіпті психозға әкелуі мүмкін. Ал невроздар өз
кезінде депрессияға әкелуі мүмкін. Бұл кезде бала өзін айналаны танып
білуге ұмтылатынын түсіне алмайды. Ол шындық пен ойдан шығарудың арасындағы
шкаланы бұзатын өзінің қиялындағы әлемге кетуі мүмкін.
Бала қаншалықты дарынды болса да, оны оқыту керек екенін ұмытпау қажет.
Оларды тұрақтылыққа, еңбек етуге, өз бетімен шешім қабылдауға үйрету керек.
Дарынды бала қысымды, шеттеуді, айқай-шуды көтермейді. Баланы мектепке
дейінгі уақыттан бастап шығармашылық еңбекке қатыстырып, шығармашылыққа
қолайлы жағдай туғызу қажет.
Таланттарын дамыту үшін дарынды балалар өз уақытын еркін жұмсап,
кеңейтілген оқу жоспарымен оқытылуы керек. Бала өз мұғалімі жағынан назар
аудару мен индивидуалды қолдау көрсетуді сезуі қажет. Бұл жерде нені емес,
қалай оқыту маңызды болып табылады. Дарынды баланың айтылған ойлар мен
болжамдарды талдау алу мүмкіндіктері, табиғи аналитикалық және сыншыл ой-
тұжырымның дамулы екендігіне сәйкес келеді.
Қазіргі жағдайда дарынды балалармен жұмыс жасаудың түрі – балалар
шығармашылық үйлерін құру болып табылады.
3. Тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық -мазмұндық сипаттамасы
және моделі
Дарынды оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудағы басты міндет
– оқушылардың креативті қабілеттері мен таланттарын жан-жақты аша түсу үшін
дарындылықтың ерекшеліктерін (түрі, деңгейі және т.б.) анықтау мен
айқындау болып табылады.
Дарынды оқушыларды анықтау - тұлғаның дамуы мен талдаумен байланысты
ұзақ процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес
(мысалы, сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен оқыту барысында
біртіндеп, сатылап анықтау қажет. Оқушының дарындылығын бағалағанда
қателесу ықтималдылығын барынша төмендету қажет, өйткені ғалымдардың өзі
дарындылық атты таңқаларлық құбылысқа тән белгілер күрделі, сан қырлы және
көп деңгейлі болғандықтан нақты анықтама бере алмай отыр.
Оқушылар бойындағы дарындылықты анықтау – ұлттық маңызды мүлделердің
бірі. Дәл қазіргі уақытта баланы дарынды және дарыны жоқ бала деп бөле
отырып, біз баланың келешек өміріне жасанды түрде қол сұғып отырмыз.
Өйткені, баланың бойындағы қайталанбас ерекшелігі өсе келе баланың шын
мәнінде талантты болатынына кепілдік бола алмайды.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, дарынды балаларды
анықтаудың мынадай ұстанымдары тұжырымдалды:
1. түрлі ақпарат алу көздерін пайдаланып, оқушы креативті қабілеттерін
кең көлемде қамтуға мүмкіндік беретін тұлғаның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін жан-жақты бағалаудың кешендік сипаты;
2. оқушының танып-білу мен зерттеудің ұзақтығы (баланың түрлі
жағдайдағы іс-әрекетін кең уақыт көлемінде бақылау);
3. оқушының қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін
қызмет аясында оның іс-әрекетіне талдау жүргізу (арнайы
ұйымдастырылыған пәндік-ойындық сабақтарға қатыстыру, сәйкесінше
түрлі іс-шараларға қатыстыру);
4. дамытушылық ықпал ете отырып, оқушының психологиялық кедергілерін
жоюға мүмкіндік беретін тренингтік әдістерді пайдалану;
5. оқушының бойындағы қандай да бір дарынды бағалауда жоғары санатты
тәжірибелі мамандарды тарту (математиктер, филологтар, шахматистер,
инженерлер және т.б.);
6. оқушының дарындылық белгісін оның психикалық дамуының нақты
деңгейінде ғана емес, сондай-ақ оның болашақтағы даму мүмкіндігін
де есепке ала отырып бағалау;
7. жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелесу, мұғалімдер мен ата-
аналардың сараптамалық бағалары, оқушының эксперимент жағдайындағы
нақты іс-әрекетін бағалаумен байланысты психодиагностиканың
эксперименттік маңызды әдістеріне сүйену. (Психодиагностика
әдістері айтарлықтай күрделі екенін және де жоғары біліктілік пен
арнайы білімді қажет ететіндігін атап кету керек.)
Дарындылықтың ынталандырушылық толықтауышы мынадай сипатта болады:
- анып-білуге, ақыл-ой жұмысына деген шынайы қызығу ұмтылу және
еңбектену, нәтижесіне қуану мен қанағаттанудың айқын көрінуі;
- өз бетімен жүргізетін шығармашылық-зерттеу жұмыстарына деген ұмтылыс
пен қызығушылық;
- қайталанбас, өзіндік креативтік қабілеттер аясында түрлі оқу және
оқудан тыс уақыттағы жұмыстарға қатысуға деген ұмтылыс;
- дарындылық мазмұнына сәйкес келетін қызметтен тұратын құндылықтар
жүйесін (жеке артықшылықтар, мүдделер) құруға ұмтылу мен оған деген
қажеттілік;
- өзін жетілдіруге, креативті ойларын жүзеге асыруға, өзін және өз
жұмысының нәтижесін бағалай алуға қабілеттілігі мен ұмтылысы;
- болжам жасауға, еріктік ауыртпалыққа, ойларды межелеуге, зейінді
жинақтауға жоғары деңгейді дайындық.
Когнитивтік (танымдық) толықтауыш мынадай сипатта болады:
- жоғары когнитивтік мүмкіндіктің болуы, айқын креативті қабілеттер
мен шығармашылық қабілеттердің болуы. өз бетімен жұмыс істей алушылық,
ойлау мен кез келген мәселені шешудегі қайталанбастық;
- жеке жауапкершілікті түсіну, ішкі басқару тұтқасының болуы, жетілуге
қарсы кедергілерді жеңе білу, алынатын нәтижеге көргендік жасай алу, жеке
мүдделердің ауқымдылығы, өз қызығушылық аясын құрайтын қызметтерге
ынтызарлық көзқарас, олардың әлеуметтік маңызын түсіне білу, әсершелдік,
сезімталдық, тынышсыздық.
Субъектінің іс-жүзілік толықтауышының сипаттары:
- білімпаздық, жалпы оқу дағдылары мен креативті қабілеттерінің жоғары
деңгейлілігі, танымдық қажеттілігі мақсатты және саналы сипатқа ие,
зерттеліп жатқан мәселенің маңыздылығын зерделей алушылық;
- жаңалық ашуға деген мақсаттылық, иілгіш, жылдам, ілеспелі және
креативті ой-өріс, зерттеушілік және шығармашылық ізденісте жүру;
Жеке ойлау, зерделеу, саралау стилі және жоғары жұмыс істеу креативті
қабілеттелігі, тындырымдылық, өзін-өзі шыңдау мен дәлелдеуге деген ұмтылыс,
өзінің дарындылығы аясындағы қызметке толығымен берілу;
- өз жұмысының нәтижесіне көргендік пен болжам жасай отырып, өз
ойларынан түпкі өнім жасай алушылық;
- жоғары белсенділік, танымдық қуаныш, кенеттен келген ойға, сапалы
орындалған ақпаратты оңай үйлестіруі, ойлаудағы еркіндік, өз-өзіне деген
сенім, ынтасы күшті, есте сақтау қабілеті жоғары, қуатты, шешім қабылдауға
бейім т.б.
Тұлға дарындылығының аталған толықтауыштары мен белгілері бір-бірімен
тығыз байланысты. Бұл тұста жеке қабілеттер мен белгілер дамуының бір
қалыпсыздығын ескеру қажет. Бір қалыпсыздықты ғалымдар қоршаған ортаның
түрлі жағдайларында мидағы түрлі қызмет жүйелерінің бір қалыпсыз жетілуінен
туындауы мүмкін деп түсіндіреді.
Бір қалыпсыздық ішкі (әлеуметтік) және сыртқы деңгейде байқалады.
Сыртқы бір қалыпсыздық кейде оқушының дарыны мен оның қоршаған ортасының
аралық бөліктерінде де көрінеді. Ішкі бірқалыпсыздық –жеке қызметтер немесе
жеке қабілеттердің сәйкессіздігі.
Сыртқы бірқалыпсыздық кейде бала дарыны оның қоршаған ортасы
аралығының бөлінісінде көрінеді. Ішкі – жеке қызметтер дамуының
бірқалыпсыздығы мен сәйкессіздігі немесе тіптен жеке қабілеттердің
сәйкессіздігі ретінде байқалады.
Тұлға дарындылығының келтірілген құрылымдық – мазмұндық сипаттамасы
(үлкен бозбалалық және жасөспірімдік жасқа лайықталған) осындай білім
берудің даму белгілері мен көрсеткіштерін анықтаудың негізі болып табылады.
Оқушылар тәрбиелігі белгілері мен көрсеткіштерін анықтау мәселесі
педагогикалық әдебиеттерде жеткілікті қарастырылмаған.
Оқушылардың тәрбиелік диагностикасын талдау нәтижесінде кей ғалымдар
шыдыққа субъективті жанасудың негізге алса, екіншілері ішкі және сыртқы
байланыстар мен тұтастықты айтады, ал үшіншілері түрлі қызмет аясында бір
қалыпты тұлға сапасының қалыптасуын, тұлға бағыттары деп түсіндіреді.
Келесі бөлімде қарастырылатын оқушы дарындылығы диагностикасының
белгілері мен көрсеткіштеріне келер болсақ, бұл мәселенің әлі күнге дейін
толық қарастырылып үлгермегені белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси бағыттардағы өрлеуіндегі
өзгерістер өмірдің барлық саласындағы креативті-дарынды тұлғаның мәртебесін
көтеріп, мерейін үстем етуде. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты
барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы оқушылар инновацияльқ
экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың
үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Қазақстан өз дамуындағы
жаңа серпіліс жасау қарсаңынды атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін,
экономикалық және қоғамдық жаңару кажеттіліктеріне сай білім керектігіне
назар аударылған болатын [1].
Осыған орай жүріп жатқан модернизациялау үрдісі - республикадағы
білімнің сапасын арттырып, оның Халықаралық білім кеңістігіне кірігуіне
деген қажеттіліктерін қанағаттандырады, еліміздің өркендеген елдердің
катарынан көрінеміз деген талабына түғыр болады деп күтілуде.
Бүгінгі таңда ұрпақ алдында: Қазақстан 2030 бағдарламасындағы:
Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеу қауіпсіздігі мен әл-ауқатының
артуы деген ұзақ мерзімдік міндетті үшінші мыңжылдықта іске асыру
жауапкершілігі тұр. Ұлттың болашағы, тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңгі
ұрпағының рухани байлығы, мәдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен
біліміне, іскерлігіне байланысты [2].
Осыдан келіп, егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-
тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде
шығармашылық әрекет ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мән берілуде.
Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп,
қоғамның әлеуметтік-эканомикалық дамуына үлес қоса алады. Сондықтан
студентттер оқытушы берген білімді, іс-әрекет тәсілдері мен бағалау
өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын игеріп қана
қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, нысаналы, зерделі танымдық іс-
әрекетімен сабақтастыруға тиіс. Осыған орай, дарынды оқушылардың креативті
қабілетін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру - оқу үрдісін жетілдірудің
негізгі шарты болып табылады. Оны жүзеге асыру оқушылардың креативті
белсенділігі мен ізденімпаздығын ынталандыруға септігін тигізетін оқу
үрдісін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен нысандарын іздестіруге
өзекті сипат береді.
Дарындылық дегеніміз не? Сирек кездесетін жеке-дара қасиет пе немесе
әлеуметтік шынлық па? Және дарынды балаларға қалай қарау керек? Олар ерекше
бағыт пен ерекше даму, көзқарасты қажетсіне ме?
Дарындылық көптеген балалар үшін, ата-ана мен мұғалімдер үшін әлі де
жұмбақ күйінде отыр. Қалың көпшілік қауым үшін маңызды проблема болып, ең
алдымен оның шынайы байқаулары, анықталу тәсілдері, дамуы мен әлеуметтік
жүзеге асуы табылады. Дарынды балалар жөніндегі бүгінгі қамқорлық – бұл
ертеңгі ғылым, мәдениет пен әлеуметтік өмірдің дамуы туралы қамклрлық.
Қазіргі таңда мұндай ерекше балаларды, анықтау тәсілдері, өз қабілеттерін
жүзеге асыруға көмек беру бағдарламалары бар.
Дегенмен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту
проблемасы бүгінгі күні де бар, балалардың өз дарындылығы мен оны
шығармашылық тұрғыда жүзеге асыруда жеке жауапкершілікті түсінуде әлі де
проблема бар.
Балалардың дарындылығы мәселесімен шетелдік, ресеидік және
қазақстандық психологтар айналысты. Шығармышылық және креативті дарындылық
психологиясы саласы бойынша ауқымды зерттеулер жүргізілгені белгілі. Ол
американдық психологтар: Дж. Гилфорд, П.Торренс, Ф.Баррон,
К.Тейлор[3,4,5,6]. Ал психологтар Дж. Кэрол мен Б.Блумның идеялары
негізінде дарынды балаларды оқыту әдістемесі жасалынды. Ерекше дарынды
балалар мәселесімен Ж.Брюно айналысты. Дарындылық проблемасын ресеилік
психологтар да зерттеді. Олар: А.М.Матюшкин өзінің Шығармашылық
дарындылықтың тұжырымдамасы еңбегінде, Шумакова Н.Б. өзінің бірқатар
еңбектерінде, Чистякова Г.Д. өзінің Танымдық құрылымды дамытудағы
шығармашылық дарындылық атты мақаласында С.Юркевич Практик психолог
жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны болжау проблемалары еңбегінде
баяндалды[7,8,9].
Қазақстанда Сабыров Т.С., Таубаева Ш.Т., Қадірова Б.Н., Оспанова Б.А.,
Омарова Р.С., Жексенбаева У.Б., Сатова А.К., Баубекова Г.Д., Бекбаева Ж.С.,
Ташенов С., Мурзалинова А., Доскарина Г.М., Нарикбаева Л.М., Танатова А.Д.,
Намазбаева Ж.И., т.б. ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерінде дарынды
оқушылардың креативті қабілетін белсіндіру жолдарын жан-жақты
қарастырған[10,11,12,13,14].
Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру проблемасы әлі де
зерттеуді қажет етеді. Олай болса, дарынды оқушылардың креативті қабілетін
теориялық және әдістемелік зерттеу қажеттігіне орай, ана тіліндегі қазіргі
ғылыми әдебиеттерде жеткіліксіз қарастырылуы, дарындылық, креативтілік,
белсенділіктің анықтамалық, ғылыми негіздемесін жасауда, оқушылардың
когнитивті белсенділігінің қалыптасу деңгейі мен қазіргі талаптар жүйесі
арасындағы қайшылықтардың болуы зерттеу тақырыбын: Дарынды оқушылардың
креативті қабілетін қалыптастыру деп таңдауымызға себепші болды:
Зерттеу нысаны. Жалпы орта білім беру орындағы оқу үрдісі.
Зерттеу пәні. Жалпы орта білім беру орындағы дарынды оқушылардың
креативті қабілетін қалыптастыратын психологиялық – педагогикалық шарттар
жиынтығы.
Зерттеудің мақсаты. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін
қалыптастырудың теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде дарынды
оқушылардың креативті қабілетін қалыптастыру ғылыми-психологиялық жағынан
негізделіп, оқу-тәлімдік мәні айқындалса және ол әдістемелік түрғыда
қамтамасыз етілсе, онда дарынды оқушылардың белсенділігі артруы негізінде
білім деңгейі көтеріліп, дербестігі мен креативтілігі, ізденімпаздығы
қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
1. Дарынды оқушылардың креативтік қабілетін қалыптастыру проблемасын
теориялық тұрғыда неіздеу және оны қазіргі кезең жағдайында
дамытудың перспективалық бағыттарын айқындау.
2. Тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық-мазмұндық сипаттау және
моделін жобалау.
3. Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың
педагогикалық - психологиялық шарттарын ұсыну.
Зерттеу әдістері:
зерттеу алдына қойған мәселелерді шешу және ғылыми болжамды тексеру -
философиялық, психологиялық-педагогикалық еңбектерге теориялық талдау
жасау, салыстыру, нақтылау мен жинақтау, сұрақ-жауап алу, сауалнама
жүргізу, әңгімелесу, тестілеу, әдістері арқылы қамтамасыз етілді.
Зерттеу базасы
Ата Түрік атындағы №17 орта мектеп гимназиясының, қазақ-түрік лицейдің
8-11 сыныптың оқушылары.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімімен қосымшадан тұрады.
Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың теориялық
негіздері. атты бірінші тарауда дарынды оқушылардың креативтілігін
қалыптастырудың әдіснамалық ұстанымдарын, дарындылықтың психогенетикалық
негізін, тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық-мазмұндық сипаттамасы
және моделін жасау, проблемасының теориялық негіздерін саралай отырып, осы
мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, мазмұны мен мәні
ашылып көрсетілді.
Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың педагогикалық
- психологиялық шарттары атты екінші тарауда дарынды оқушылардың
креативті қабілетін қалыптастырудың жолдарын, дарынды оқушылардың креативті
қабілетін қалыптастырудың диагностикалауын, тәжірибелік – эксперименттік
жұмыстардың нәтиежелері мен қортындылары жасалынды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтиежелері мен
тұжырымдары мазмұндалды, қарастырылып отырған мәселенің келешекте
зерделенетін бағыттары айқындалды.
Қосымшада дарынды оқушылардың креативті қабілетін анықтау мақсатында
оқушыларға, оқытушыларға сауалнама сұрақтары ұсынылды.
І Дарынды оқушылардың креативті қабілетін қалыптастырудың теориялық
негіздері.
1.1. Дарынды оқушылардың креативтілігін қалыптастырудың әдіснамалық
ұстанымдары
Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің және демократиялық, нарықтық
экономикасы бар құқықтық қоғамды құрудың күрделі үрдісін басынан кешіруде.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында
елдің 2030 жылға дейінгі стратегиялық басымдылықтары анықталған. Онда
айтылғандай, алдағы ғасырға экономикалық және әлеуметтік өрлеудегі басты
фактор адамдардың өздері, олардың еріктері, күш- қуаты, табандылығы және
білімдері болып табылады.
Қойылған міндеттерді шешу үшін республиканың интеллектуалды және
шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және дарынды балалармен жастардың дамуы
үшін өркениетті жағдайлар жасау қажет.
Өркениеттің алға басуымен сипатталатын болса, ол әр адамның жаратушылық
болмысының нәтижесі. ұлттың шығармашылық әлеуеті де әр жеке тұлғаның
креативтілік және жахандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық
жүйесінің деңгейімен анықталады.
Көптеген зерттеушілердің өркениеттің өзін әр адамдағы креативтік
болуымен байланыстыруы осыдан. Белгілінің шегарасынан тыс ойлай алатын,
мәселені шешудің өзіндік, соны жолын таба білетін, заман талаптарына орай
өзін саналы түрде өзгерте алатын дарынды, креативті оқушылар қазіргі
білімнің идеалы, мүраты.
Дарынды және ерекше қабілетті балаларды оқытып, тәрбиелеу қазіргі күні
өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл — мектепте мұғалімді, отбасында
ата-ананы және дарынды баланың өзін мазалайтын ерекшелік. Мұндай болуының
себебі алдымен оны дер кезінде жыға тану қиын, өйткені баланың қабілетті
екенін барлық адам бірден байқамайды.
Ал егер оны таныған күнде одан соң сол дарынның орнын тауып дамыту,
қоғамның керегіне, баланың өзінің бас пайдасына жаратуына жағдай жасау
маңызды. Іштен "қозғап", "түрткі беріп" тұрған психикалық ерекшеліктің не
нәрсеге жетелеп, қайда апарып соқтырарын ешкім дөп басып айта алмайды.
Дарынды баланың өзі және оны қоршаған ересектерді мазалайтын басты
сұрақтар: дарындылық сипаты мен дәрежесі қандай және ол қай бағытта қандай
жұмыс түрлері оны жетістіктерге алып келеді? Бала өзінің қабілетін қай
салаға бағыттауы керек? Баланың өзі соны біле ме және білсе оның ойында не
бар? Мұндай ерекшелігі бар баланы қабілетті немесе дарынды деп қарастыруға
болады.
Қабілет — тұлғаны ерекше жетістіктерге алып келетін жеке психикалық
сапа. Қабілеттің белгілі бір іс-әрекет түрінде нақты байқалуы тұлғаның жеке
ерекшелігі болып табылады. Адам қабілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне
дарындылық, шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді.
Әр түрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік – дағдылар бірлігін
жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін
дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу,
шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық
қызметтерінде көрініс береді.
Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жиналықылық, тұрақтылық,
әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа
жетуде ақылға сай табандылыққ ие, еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді,
басқалармен салыстырғанда интеллектік деңгейі анағұрлым жоғары.
Арнайы қабілеттерден басқа жалпы қабілеттілік деген ұғым бар, олар:
ақыл-ой қабілеті, қабыл алу, елестету, көрегендік, ырық-эмоция т.б.
Зерттеуші психолог Б.М.Теплов "жалпы қабілеттілік дарындылыққа алып
келетін аса мағыналы сапаларға жатады" деген [15].
Тұлғаның туа біткен ерекшеліктері дами келе, белгілі бір іс-әрекет
түрінде байқалса оны дарын дейді. Баланың дарынды екенін белгілі бір іске
қабілетінің дамуына, соған байланысты білім, білік, дағдыларды табысты
меңгеруіне қарай анықтауға болады.
Көп жағдайда дарын кіші жастан байқалады. Егер сол кезден бастап
дамыса, ол игіліктерге алып келетіні белгілі.
Қабілеттілік, зейінділік, даналық, дарын — қабілет дамуының ең жоғары
дәрежедегі көрсеткіші.
Бұдан басқа зерде қабілеттілігі ойлау, талдау және салыстырмалау, дұрыс
қорытынды шығару секілді әрекеттерден байқалады. Ондай бала үйде ақылды,
мектепте үздік оқиды. Ол бір не бірнеше пәндерді жақсы меңгереді, кейбір
пәндерді жақтырмауы мүмкін. Шығармашыл, зейінді, ойлы бала қоршаган ортаны
басқаларға қарағанда өзгеше қабылдайды, ой жүргізу дағдысы да ерекше. Ақыл
– ой қабілеті тым ерте дамыған, ерекше айқын жетістіктерге жеткен балаларды
вундеркиндтер деп атайды. Алайда, баланың тіпті ең үздік деген
жетітіктерінің өзі болашақ таланттың жеткілікті кепілі бола алмайды. Туа
біткен бейімділіктер индивидумдық психологиялық ерекшеліктердің
қалыптасуының күрделі процесінің бір шарты ғана, оның бәрі қоршаған ортаға
байланысты. Бала ерекше қабілеттіліктер болуының нышандары оның жасынан
ажырағысыз: олар көбіне кемелдену қарқыныа және жастық өзгерістерге
байланысты. Ондай баланың көпшілік іс-әрекеті мақсатты, бағыттылыққа ие.
Мектепте, отбасында оның осы ерекшеліктері көзге түседі. Осындай оқушылар
өз алдына көп оқып, білімге қызығуы байқалады, сабаққа даярлығы мықты, көп
білуге қызығады. Сондықтан оларды ерте пайымдап, дұрыс тәрбиелеп, дұрыс
жолын табуға көмектесу керек. Мұндай балалар ата-ананың қуанышы, кейде
қорқыныш та туғызады, өйткені оларды құрбылары түсіне алмай неше түрлі ат
қояды. Олардың мінезі салмақты, өте сезімтал болғандықтан қоршаған ортаның
түсінбеуі ашу-ызасын келтіреді, талас-тартысқа жақын болып, өзінің
басқалардан ерекшелігінің азабын да тартады. Олардың кейбірлері туа біткен
қалжыңбас, әзіл-оспақшыл, сондай сөздерді тыңдағыш, сөз саптауы да ерекше,
қимыл-әрекеті мен қабыл алуы да ерекше сипатта болады.
Психологтардың зерттеулерінен жеке бір пәнге дарындылықтан басқа,
әлеуметтік қабілеттіліктің болатыны анықталған. Олар жекелеген адамдардың
көсемдік (лидерлік), ұйымдастырушылық, басқару қабілеті, біреуге өзінің
айтқанын орындата білу, өзі де бағынып, басқаларды да бағындыра алатыны,
құрбыларын еліктетіп соңынан ерте білу, өзі де істеп, баскаларды да істете
білу секілді қабілеттер көптеген адамдарда бола бермейді.
Жүмысымыздың тірек үғымдары болып табылатын дарынды, креативтік
одан туындайтьн дарынды креативті оқушылар, даму түсініктерінің мәнін
ашу мақсатында осы бағыттағы әлемдік, шығыс, қазақ философиясындағы өрелі
ойларға талдау жасалды. Бұдан әрі солардан түйген қорытындыларды
сипаттайтын боламыз .
Дарын дегеніміз не? Дарын - адам бойындағы асқан талант, ерекше
қабілет. Яғни дарынды бала асқан таланттың иесі. Дарындылық бала бойындағы
алғырлық, зеректік. Дарындылық - ең алдымен сана мен жүйкенің сапалық
көрінісі. Ол өзіне танымдылық, ерік жігерлік, жеке дамулық ерекшеліктерді
біріктіреді. Сондықтан табиғаттың бұл дара құбылысын тани білу тек
жүйелілік деңгейде, өзін қоршаған ортамен тығыз байланыста, ерекшеліктерін
екшелеуде жас мөлшері, қабылдау деңгейі көлемінде жүзеге асырылуы керек.
Баланың дарындылығы деп – бірдей өмір шартында, өз құрбыларымен
салыстырғанда оқуға қабілеттілік және шығармашылық құбылыстары жоғары болып
табылуы түсіндіріледі.
Дарындылық - бұл дарын сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы,
сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі
түсінік беріледі: Дарындылық - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында
ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі[16].
Дарындылық түсінігі қабілет түсінігіне өте жақын. Қабілеттілік сөзі
орыс тілінде кем дегенде екі мағынаны қамтиды. Д.Н.Ушаковтың [17] талқылау
сөздігі ойынша:
табиғи дарын
- бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі
-Біз қабілеттілік сын есімнің бірінші сөздік мағынасында (мысалы,
қабілетті оқушу, қабілетті жас ғалым) қолданамыз. Осындай жағдайда бұл
терминдер, яғни дарындылық және қабілеттілік өте тығыз байланысты,
мәндес, оларды айыра алмай да қаласың. Бірақ жоғарыда келтірілген
қабілеттілік сөзінің басқа да мағынасы бар. Ол- жинақталған тәжірибе
нәтижесі және ол толығымен соған бағытталады (Н.С.Лейтес) [18].
Қабілеттілікке философиялық энциклопедиялық сөздікке мынадай түсінік
берілген: Қабілеттілік – бұл субьективті жағдайда белгілі бір іс -
әрекеттің табысты орындалуындағы жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері [19].
Дарындылық - бұл бірдей өмір шартында, қатарларымен салыстырғанда
үйрену мен оқытуда аса жоғары қабылдаулары мен креативтік ерекше көрініс
беруі. Дарындылық – бұл тек ақыл-ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес,
сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап-
мақсаттар. Сонымен қатар, дарындылық – бұл әлеуметтік құбылыс. Өйткені,
адамның іс-әрекетінің әлеуметтік сферада жетістіктерге жетуі туралы сөз
болып отыр. Дарындылық дегеніміз - үш байланыстың үйлесімділігі:
- жоғары интеллектілік
- креативтілік (қызығушылық)
- ынталылық
Осы үш қасиеттің біреуі болмаса, адам дарын ретінде қалыптаспайды.
Интеллектіліктің жетіспеуінен адам жақсы нәтижеге жете алмайды. Нәтижеге
жетем деген ынтасы болмаса нәтиже де болмайды. Ал қызығушылық қасиеті нашар
болса, ондай адам тек орындаушылық қасиетпен шектеледі. Адам өзі қалап
істеген ісін үнемі дамытып отырады. Дарынды оқушымен жұмыс істеуде алдымен
нәтижеге жету ынтасын қалыптастыру, шығармашылықпен жұмыс істеуге үйрету
өте маңызды.
Креативтілік деген сездін мәніне үңілсек, ол адамның мақсатты ісіне
жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан, сүранысы
мен ізденісінен түзіліп, акыл ойы мен сезімінің, қиялының ерекше бітімінен
көрінеді.
Креативтілік проблемалық сипаты бар, барлық ішкі байланыстарды
біріктіретін, нәтижеде жаңа материалдық және идеалдық құндылықтар алынатын
адамның мақсатты әрекеті - деп түсіндіріледі психологиялық сөздікте[20].
Қазіргі кезде креативтілік - қоғамның өрлеуі мен тоқырауының индикаторы
болып және жахандану кеңістігіндегі білім берудің модернизациялық жүйесінің
деңгейімен анықталады.
Креативтілік - ең алдымен адам әрекеті. Креативті әрекет түрінде
қарастыру адам дамуының мүмкіндігінің шексіздігін көрсетеді және оның өзін
белсенді етуге бастайды. Креативтілік әрекет- түлғаның шығармашылық
міндеттерді өз бетінше бағыттайды.
Әр индивидтің бойында болатын креативтіліктің бастауларының болатындығы
жайлы мәселе адамның жан қуаттарының барлық қызметтерінің қатысуы
нәтижесінде болатын оның жаңа сапалық деңгейі болғандықтан, психологиялық
және педагогикалық еңбектерде кең қарастырылған. Сондықтан жүмысымызды оның
психологиялық түрғыдағы мәні мен мағынасын ашу бағытындағы баяндаулармен
жалғастырамыз.
Дарынды оқушылардың креативтік іс-әрекетін дамыту мәселесінің теориялық-
әдіснамалық негізін анықтау тұлғаның, дамуы жайлы психологиялық
зерттеулерді талдау қажеттілігін туғызды. Креативтік – дарынды оқушылардың
өз даралығын түсінгенде орын алады. Өзінің осы бір ерекшелігі арқылы ол
қайталанбайтын саналықтың, ізденудің қуанышына бөленеді, жаңалыққа ұмтылыс
жасау арқылы өзінің ішкі дүниесін жаңғыртуға қадамдар жасайды. Біз зерттеп
отырған креативтік әрекет Д.Б.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
А.Я.Пономарев, т.б. ғалымдар еңбектерінде креативтік қабілеттердің дамуы,
түлғаның интеллектуалдық әрекеті аясында қарастырылады[21,22,23].
Олар креативтіктің заңдылықтары, шарттары, даму барысы жайлы мәселе
көтеріп, бүл сапаның қүрылысы креативтілік қабілеттердің процессуалдық
сипаттамаларынан түзілетіндігіне тоқталады.
Шығармашылық психологиясы ғылым ретінде ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысуында
пайда болып, жаңалық ашу деген мәнге ие болды.
Ол зерттеулер қатарына А.Н.Лук, А.В.Брушлинский, Д.Б.Богоявленская,
Л.С.Выготский, Я.А.Пономарев, С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов, В.Э.Чудновский
еңбектері жатады [24,25,26,27]., сондай-ақ қазақстандық ғальмдар
Т.Тәжібаев. М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, С.Жакупов, Ж.И.Намазбаева,
Ш.Т.Таубаева, У.Жексенбаева, Б.А.Оспанова психологиялық, педагогикалық,
еңбектерінде де адамның жеке басының дамуы мен креативті шығармашылығының
әртүрлі аспектілері қарастырылады[28,29,30,31].
Дарынды тұлғаның креативтілік сияқты аса маңызды сапасы сонымен қатар
көптеген шет елдік психолог-зерттеушілердің назарын аударған. Олардың
қатарына Дж. Гилфорд, А.Маслоу, К.Роджерс, Т.Торренс, Э.Фромм, т.б.
енеді[32,33,34]. Аталған авторлардың еңбектерін саралай отырып, мәселені
зерттеушілерді негізінен екі топқа бөлуге болады: алғашқылардың пікірлері
романтикалық көзқарасқа негізделсе, екіншілері шығармашылық феноменін
түлғалық-даралық деңгейде қарастырады.
Біздің ойымызша қазіргі білімдік практика үшін соңғы топтағы
зерттеулердің маңызы зор. Сондықтан жүмысымызды осы аталған ғалымдар
еңбектерінде келтірілетін ой-пікірлерді сабактау арқылы жалғастырамыз.
Кеңестік дәуір кезеңіндегі психологиялық зерттеулерде шығармашылық
әрекеттің сипаттамасына ерекше назар аударған С.Л.
Рубинштейн болды. Ол шығармашылықты жаңа материалдық және рухани
қүндылықтар жасайтын қоғамдық мәні бар адам әрекеті - деп түсіндіреді.
Сонымен қатар ол әлемді тану, меңгеру субъектінің өзінің шығармашылық
әрекеті нәтижесінде болатынына ерекше тоқталады.
Шығармашылық ойлау үрдісін объективті жаңалықты ашу мен жасау ретінде
емес, субъективті жаңалықты меңгеру деп тану идеясын белгілі ғалым
А.В.Брушлинский еңбектерінен аңғаруға болады.
Креативтік ( лат.creatio – жасау ) – адамның шығармашылық қабілеті,
креативтілік белсенділік студенттің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз
етеді.Оның ерекшелігі креативтік тапсырмаларды орындаудағы қажетсінуі
ғана емес, алған білімдерін практикада қолдануында жатыр. Креативтілік
тестілері ( лат creatio) – жасау іске жарату. Тұлғаның шығармашылық
қабілеттерін зерттеп,бпғалауға арналған әдістемелер жиынтығы. Айрықша
идеялар беруге,ойлаудың дәстүрлі схемаларынан басқа жол
табуға,проблемалық жағдаяттарды тез шешуге қабілеттілік зияттылық
қабілеттерінің арасында ерекше тип деп сараланып,креативтілік деп
аталады.
Креативтілік үғымы жаңа гуманистік психология бағытында жаңа мәнге ие
болды деуге болады. Мысалы Э.Фромм шығармашылықты талдауды оның өнімі
түрғысьшан емес, сол әрекеттің адам үшін қаншалықты маңызы бар екендігі
түрғысынан қарауды үсынады.. Осыған жақын ойды түлғалық бағдарлы психология
өкілі К.Роджерс білдірген. Оның пікірінше креативтілік адамның қоршаған
әлеммен байланысындағы шектеулерді жеңіп шығу үшін өзінің ішкі
психологиялық әлемін зерттеуі.
Жалпы креативтілік үғымына қатысты 60 - қа жуық анықтамалар бар екенін
анықтай отырып, олардың ішіндегі біздің зерттеуіміз үшін мәні бар кейбірін
ыңғайлы болуы үшін төмендегідей етіп топтастырдық:
1. шығармашылыққа қабілеттілік соны ойлау: түлғаны сипаттайтын
шығармашылық қабілеттердің деңгейі, креативтілік - адамның қалыптан тыс
ойлай алуы; индивидтің жаңа идеяларды ашуға қабілеттілігі; шығармашылық
дарындылық деңгейі; креативтілік тез арада шығармашылық шешім қабылдай алу;
креативтілік - индивидтің әлеуметтік мәні бар шығармашылық
белсенділігін туғызатын ерекше қасиеті;
2. креативтілік - адамның интеллектуалдық белсенділігінің жоғары
деңгейі, оның нәтижесінде қүбылыстардың мәніне терең бойлау, мәселе
көтеріп, оны тапқырлықпен шешу.
Бұл мақсат дарынды оқушылардың креативті іс-әрекетті дамытуға қатысты
педагогикалық ойларды талдау қажеттілігін туындатты.
Оқушылардың жалпы интеллектуалды және арнайы дарындылығы түрлерінен
бөтен, бұл феноменнің даралығы басқа критерийлер бойынша да болуы мүмкін.
Ресейлік психологтар (Ю.Бабаева, Д.Богоявленская, А.В.Брушлинский,
В.Н.Дружинин, И.И.Ильясов, Н.С.Лейтес, А.М.Шумакова, А.Н.Панов, И.В.Клиш,
М.А.Холодная, В.Д.Шадриков, Н.Б.Шумакова, В.С.Юркевич): дарындылықтың
жұмысшы, жиі қолданылатын концепциясы деп берілген психологиялық білім
берудің келесі критерийлері мен классификациясын бөледі:
- психика сферасын қамтамасыз етушілер мен іс-әрекет түрлері;
- дарындылықтың қалыптастырушы деңгейі;
- дарындылықтың көрініс беру формасы;
- дарындылықтың әр түрлі іс-әрекет түрінде көрініс беруінің
ауқымдылығы, дамудың жас ерекшелігі.
Дарындылықтың түрлерін келтірілген негіздеу бойынша қарастырайық.
Бірінші критерий бойынша, негізгі іс-әрекет түрлеріне практикалық,
теориялық оқушыларда оқу – танымдық, көркемдік – эстетикалық, ойындық,
спорттық- сауықтыру, коммуникативті, рухани бағалық жатады.
Екінші критерий – дарындылықтың қалыптасу деңгейі бойынша
потенциалды және көкейкесті дарындылықты бөледі: көкейкесті дарындылық –
бұл жас ерекшелігі шамасына сай, нақты бір пән аумағында іс
- әрекеттің жоғары деңгейде орындалуында байқалатын, баланың қол
жеткізген көрсеткіштерімен байланысты болатын психологиялық ерекшелік.
Көкейкесті дарынды балалардың ерекше категориясын, талантты оқушылар
құрайды. Талантты тұлға обьективті көкей кестілікті және әлеуметтік маңызды
талаптарға жауап беретін іс-әрекеттерді орындауда нәтиже береді. Талантты
оқушы нақты эксперттермен бағаланады (іс-әрекеті аумағында білімі сәйкес
келетін жоғары квалификацияланған кәсіпкер).
Потенциалды дарындылық – бұл қандай да бір іс- әрекет түрінде жоғары
жетістікке жету үшін, белгілі психикалық алғышарттары потенциалды болатын
баланың психологиялық ерекшелігі. Бірақ бала, бұл мүмкіндіктерді тап осы
уақытта қызметтік жетіспеушілікке сәйкес орындай алмайды. Бұл потенциалды
мүмкіндіктің дамуы қолайсыз себептермен бірге жүруі мүмкін (жанұялық қиын
жағдаймен, квалоификацияланған мұғалім – кәсіпкерлердің болмауынан тағы
басқа). Потенциалды дарындылықты анықтау, кезеңмен жүргізілген диагностика
бойынша орындалуы мүмкін. өйткені әрі қарай дамуы туралы, тек кейбір
белгілер бойынша айтуға болатын, әлі қалыптасып болмаған қабілеттіліктер
туралы сөз болып отыр.
Дарындылықтың бұл түрлері, бұған дейін айтылып кетілген іс-әрекет
түрлерімен сәйкес жүреді. Шығармашылық дарындылығына байланысты
дарындылықтың белгілі түрінің креативтілігін бөлуде ғалымдар пікірінде
айырмашылық байқалады.
Үшінші критерий – дарындылықтың көрініс беру формасы бойынша, айқын
және жасырынды дарындылықты бөледі. Дарындылықтың бұл түлерінің мәні
көбінесе осыған дейін қарастырылған дарындылықтың түрлеріне ұқсас. Айқын
дарындылық – бала іс-әрекетінде қолайсыз жағдайлар болс да, жеткілікті
түрде көрінеді. Мұғалімге немесе кәсіпкерге баладан осы дарындылықты
айқындау және олармен әрі қарай жұмыс жасау бағдарламасын дұрыс белгілеу
оңайға түседі.
Төртінші критерий – дарындылықтың әр түрі іс-әрекет көрініс берудің
ауқымдылығы бойынша, жалпы немесе ақыл-ой дарындылығы және арнайы
дарындылықты бөледі. Жалпы дарындылық – іс-әрекеттің әр түрлері мен
формаларында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Ақыл- ой қабілеті кез-
келген істі табысты орындау үшін қажет.
Бесінші критерий – дамудың жас ерекшелігі бойынша ерте және
кешеуілдеген дарындылықты бөлуге болады. Өмірлік практикада дарындылықтың
ертекөрінуі байқалып жүр. Бұл – психикалық даму жылдамдығымен байланысты.
Ерте дарындылық мысалы ретінде вундеркиндтер (таңқаларлық бала
мағынасында) деп аталатын балалар бола алады.
Шетел ғалымдары дарындылықтың келесі түрлерін бөледі:
- интеллектуалды, оның түрі – академиялық;
- көркемдік, шығармашылық (креативтілік);
- модерлік немесе әлеуметтік психомоторлы немесе спорттық.
Басқа ғалымдар шығармашылықты еңбектің өз бетінше түрі етіп
бөлудің қажеті жоқ, - дейді.
2. Дарындылықтың психогенетикалық негізі
Дарындылықтың негізі Л.Выготскийдің, В.Крутецкийдің, Н.Лейтистің,
В.Тепловтың, В.Штерннің Ақыл-ой дарындылығы, К.Юнгтің Дарындылық
феномені, А.Матюшкиннің Дарынды балаға ата-ана мен тәрбиешінің көзімен
қарау, А.Биненің Ақыл-ой қабілеттілігін өлшеу, зерттеу, В.Меде мен
Г.Пиорковскийдің Балалық дарындылық, Ф.Гальтонның Таланттың тұқым қууы
еңбектерінде кеңінен қарастырылды. Бірақ , дарындылықтың психогенетикалық
негізі мен ерекшеліктері мәні туралы мәліметтер ашылмаған.
Дарындылық, қабілет, тума қасиет сияқты ұғымдар педагогика мен
психология ғалымдары саласында жиі кездеседі және қолданылады.
Қабілет дамуы мен көрінісінің ең жоғары деңгейі талант,
дарындылық, шығармашылық деген терминдермен аталады. Адамның арнай
қабілеттері өз тарапынан белгілі жағдайларда ақыл-ойдың (интеллектінің)
дамуына әсер етеді.
Психогенетиканың негізін қалаушылардың бірі Ф.Гальтон екені бізге
мәлім. Оның Тұқымдағы ғұлама кітабында тұқым қуалайтын нышанның талантты
және ғұлама адамдардың пайда болуына тигізетін әсері туралы жазылған.
Көптеген ғалымдар дарындылықты генетикалық нәрсе деп қарастырып, оны
белгілі бір даму сатысының соңғы нәтижесі деп түсіндіреді.
Кезінде Платонньң өзі ақындықты өнер мен білімнің арқасында емес,
кұдайдың анықтауы мен кернеген сезімнен туындайды деген болатын, ал Сократ
өзінің ерекше қасиетін түсіндіргенде маған көмекке әрдайым мейірімді
перімгений келеді деген екен.
Әлбетте, дарындылықтың тұқым қуалайтындығы, ұрпақтан ұрпаққа
берілетіндігі сөзсіз. Ендеше Абайдай Ұлы тұлғаны өмірге әкелген Құнанбайды
дарын емес деп кім айтады? Канада ғалымы Д. Хебб генотиптік интеллект
деген ұғымды енгізеді. Бұл таза тұқым қуалайтын интеллект сыртқы ортамен
қарым-қатынас орната отырып, фенотиптік интеллектіні құрайды. Соңғысының
деңгейі бәрімізге белгілі тест әдісімен анықталады. Д. Хеббтің ойынша ген
арқылы берілу мен сыртқы ортаның әсерінің арасындағы қатынас 8:2, Мұнда 8 -
тұқым қуалаушылық. 2 - сыртқы орта.
Осыдан ол мынадай қорытындыға келеді: ой - өріс дегеніміз мәдени -
әлеуметтік орта мен индивидтің тәжербиесінен пайда болатын өнім, ал осы
тәжерибені ассимиляциялап тиімді падалана білуінің 80% генотиптік құрылымға
байланысты.
Дарындылық сөзінің өзі туғаннан берілген сый деп түсініледі.
Ғұламалылық пен таланттың тұқым қуалаитын табиғатын дарындылық табиғатын
дарындылық табиғаты дейміз. Тума талант туралы теория ерекше қабілеттерді
тұқым қуалайтын нышандармен байланыстырады.
Психологияда қабілет жайлы мынандай концепциялар бар: жеке адамның
биологиялық анықталған қасиеттері, олардың көрініс беруі және дамуы атадан
балаға мұра болып қалғандығы. Бұл пікірді психологтар ғана емес, ғылым мен
өнердің кейбір өкілдері қолдайды.
Таланттылық немесе ғұламалық түсініктеріне анықтама беру интеллектіге
қарағанда әлдеқайда жауапты. Ғұламалыққа қажетті психикалық қасиеттерге
интеллект, шығармашылық бастау және мотивация жатады. Жалпы, генетика
ғылымы негізінде ген арқылы берілген талант өте қажетті, бірақ ол ғұлама
болу үшін жеткіліксіз.
Тума талант концепциясын дәлелдеу немесе жоққа шығаруды қарапайым
әдістермен түсіндіру өте күрделі. Дарынды адамдардың өмірбаянын талдау
концепцияның әділеттілігіне сенімсіздік тудырады. Егер, дарындылықтың
генетикалық нышаны мен тума сипаты болса, онда байқауға болатындай
қасиеттері арқылы адамдар қай іс-әрекет саласында жетістікке жететіні
туралы болжау жасауға болар еді. Қабілетке тән белгілі сипат болу керек,
мысалы, музыкалық дарындылық (бәрақ, бұл талант әр түрлә формада жүзеге
асады).
Енді, таланттың ерте пайда болуы жайлы мәселелерді қарастырайық.
Балаларда ерте пайда болатын қабілеттер туралы көптеген мәліметтер бар.
Мысалы, бала 5 айлық кезінде сөйлей бастағаны туралы жағдай сипатталған.
Бір ай өткен соң баланың сөздік қоры 500 сөзден тұрған, ал үш жасқа
келгенде ол үш тілде сөйлеген. Осындай көптеген құбылыстар ретроспективті
сипатта болып келеді, себебі оларды ғалымдар басынан бастап бақылап,
зерттеген емес. Таланттың ерте көрініс беруі мен ерте дамуы түсініктерін
біз шатастырмауымыз керек. Көптеген жағдаяттар ерте немесе алдын ала
дамуымен түсіндіріледі. (әсіресе сөздің дамуы).
Генетикалық қабілеттердің пайда болуын белгілі икемділіктерді
меңгерудегіжеңілдікпен қағып алады. Бірақ арнайы зерттеулер бұл көзқарасты
дәлелдемейді. Жетістікке жеткен музыканттар мен басқаларды зерттеу
көрсеткендей, жаттығудың ұзақтығы қабілет дамуының деңгейіне әсер етпейді.
Генетикалық шарттанған қасиеттерді шегеріп тастауға болмайды. Мысалы,
мақсатқа қайтсемде жетем деген табандылық , қабілет генетикалық нышанға
байланысты болып келеді. Бірақ тума талант концепциясында қабілеттің басқа
көрінісі туралы айтылған.
Дарынды оқушылардың тағы да кейбір сипаттамалары;
- дарынды оқушылардың жоғары энергетикалық деңгей ажыратады, әрі олар
әдеттегідей аз уақыт ұйықтайды;
- олардың қол бұлшық еттерінің координациясы және қолдарын меңгеруі
жиі жағдайда танымдық қабілеттерінен артта, яғни кеш дамиды;
Жетістікке жету мен тәжірибенің арқасында іс-әрекетке талпынғандықтан
көп жпттығады екен. Сәттілік пен жетістік интенсивті жаттығулардан кейін
келетіні анық. Ең керемет музыканттардың өзі ата-ана тарапынан
итермелеушіліктің болмаған жағдайда музыкамен айналысулары екіталай
екендерін мойындауда.
Оқудағы сәттілікке әсер ететін тәжірибенің сапасы мен саны,
экстроординарлы жетістіктің негізі бола алатын әсерлерге жататындар;
- зейін және ойын жинақтауға қабілеттілік;
- мотивацияның деңгейі;
- өз-өзіне деген сенімділік, оптимизм;
- белсенді болу;
Тума талант концепциясын дәлелдейтін жеткілікті мәліметтер көп емес.
Ғұламалардың ұрпақтары қарапайым адамдардан айырмашылықтары жоқ, яғни
олардың ерекше қасиеттері тума нышандармен байланысты есем.
Бір жағынан ол тума болады дегенін нақтылайтын мәліметтердің
болғанымен, оған қоршаған ортаның әсерін иденфикация жасау қолдан келмей
жатыр. Бұл жағдай да көптеген көзқарастар мен пікірлер бар. Сол пікірлерді
жалпылай отырып мынаны айтуға болады, егер әлеуметтік-экономикалық статус,
жанұялық қоршаған орта, дарынды ата-ана барлығы жабылып ғұламаны жасап
шығару үшін өз үлестерін қосатын болса, онда жанұядағы әрбір бала
сәттілікке мүмкіндік алушы еді. Бірақ, Дарвин, Гальтон, Декарт және тағы
басқа дарынды, талантты адамдардың аға, апайлары, бауыр-сіңлілері туралы
қайсыларыңыз естіп едіңіздер?
Психогенетикалық ғылыми зерттеулер дарындылық қасиеттердің пайда
болуына эмергенез, импрессинг және қоршаған орта әсверлері сияқты
фактілерге де ерекше мін береді.
Эмергенез немесе эмергенетикалыө қасиет дегеніміз геннің ерекше
конфигурациясына байланысты құбылыс және гендер жиынтығымен анықталады.
Геннің кез-келген конфигурациясының өзгерісі белгілі қасиеттің жойылып
кетуіне әкеледі. Монозиготалы егіздердің эмергенездік қасиеттері болып
келеді. Туыс адамдарда бұл жиынтық бірдей емес, олар аз да болса
өзгертілген, ол геннің конфигурациясының бұзылуына әкеледі. Туыс адамдар
мен таныс емес бөтен адамдардағы эмергенездік қасиеттердің көрініс беруі
сирек болады. Осы қасиеттің болуы бір ата-ананың балаларының әр түрлі
болатындығын түсіндіре алады.
Импрессингті балалық немесе жасөспірімдік кезеңдегі терең із қалдырып,
оның бүкіл болашақ өміріндегі іс-әрекетінің мотивын, адамның әрекет-
қылығының өзгеруіне әсерін тигізетін жағдайлар деп түсінеміз. Адам үшін
өзін-өзі бекітуде қоршаған ортаның көңіл аударуы, үлгі тұтуы өте маңызды.
Мысалы, физик А.Комтон 8 жаста болғанда анасына ғылыми трактат деп
есептелінген дәптерді көрсеткен. Анасы болса мәнгі есте қалатындай етіп
құттықтаған. Егер анасы сол кезде күлген болса, бала ғылыми жұмысқа деген
қызығушылығын біржола жоғалтар.
Өзін-өзі бекітуге тарапынан таңдау, таңырқаудың маңызы өте зор.
Балалар тілдерінің ерте шығуы ата-аналарының таңқалуын, көңіл бөлуін
туғызады, бұл да өзінің қасиеті бойынша импрессингті еске түсіреді. Сөзді
меңгеру де ұқсас заңдар бойынша жүреді.
Импрессинг нәтижесінде тұлғаның қызығушылық қасиеті қалыптасады,
адамның барлық әрекет-қылығына, экстроординарлы қабілеттердің
қалыптасуына әсер етіп, нәтижесінде жетістіктің ерекше жүзеге асады.
Таланттылықтың пайда болуына қоршаған ортаның, жанұяның (жағымды,
жағымсыз типтері), ата-ананың балаға қарым-қатынасы, мейірімінің әсері өте
зор. Солардың кейбіреулері аяқасты болып келеді. Мысалы, ата-аналық
депривация, ата-ана құқығынан айрылған, бір немесе екі ата-анасынан
айырылған балалар. Мұндай типті жағдайлар өте жағымсыз нәтижелерге алып
келеді. Статистика бойынша тек 8% адамдар ата-анасынан ерте айрылуына
байланысты қылмыстық әрекеттерге барған және психикалық патологиялық
жағдайларға ұшыраған.
Интеллектуалды дарынды жоғары сынып оқушыларының психологиялық
сипаттамалары да көңіл бөлуді қажет етеді. Олардың эмоционалды қасиеттері
туралы айтатын болсақ, орташа қабілеттері бар оқушылармен салыстырғанда
олардың ішінде оқуға, ойлауға, жалғыздыққа деген үлкен мотивацияның бар
екенін байқауға болады. Ғылыми зерттеулер балалардың туу ретіне байланысты
олардың арасындағы айырмашылықтарға көңіл бөлген.
Ерекше ғұламалардың көбі тұңғыштардың арасынан шыққан. Анасының ең
сүйікті баласы өз-өзіне, жетістікке жететініне сенімді болып, жетістікке
және сәттілікке жетеді.
Эфроимсон ғұламалылықтың себебін анықтауда оған қатысы бар генетикалық
және қоршаған орта әсерлерімен байланысты факторларды атайды.
Р.Хесс және В.Шипман өзара әрекетті ата-аналық стильдері мимперативті
және инструктивті деп бөлді. Императивті стиль үшін мынадай бұйрықтар
сәйкес келеді: Мен айтқан секілді жаса..., Тыныш отыр.... Ата-аналар
баласының айтқандарын бұлжытпай орындауын күтеді. Олардың қатынасы
ересектің беделіне негізделеді. Мұндай стиль балада пассивтік және
тәуелділік пен конформизмді дамытады.
Инструктивті стильде ақпарат көбірек болады, ал талаптар мынадай
болып негізделеді: ойыншықтарыңды жина, ал мен еденді сыпырамын.... Ата-
аналар баласымен өзінің теңі ретінде әңгімелеседі. Олардың талаптары,
заңдылықтары саналы түрде жүреді. Бұл, балада инициативалықты дамыту
(бастау) және қаттылықты тәрбиелейді.
Ата-аналардың бала дарндылығына деген қатынасы маңызды болып
табылады. Бұл фактор – бала мүмкіндіктерін іске асыруға әсер ететін
негізделілердің бірі. Бұл жағдайда қарым-қатынас типтері мынадай болып
келеді:
- теріс;
- ашуландырушы (игнорирующее);
- дұрыс-оң
- гиперсоциализация (ата-аналар дарындылқты, өз-өзін таныту
мүмкіндігін, өз баласының қабілеті арқылы жасауы немесе өздерінің
орындалмаған потенциалды мүмкіндіктерін іске асыру);
Дарынды балаларда әділеттілік сезімі болады. Адамгершіліктің ерте
дамуы қабылдау мен таным процестерінің дамуы алға басуымен байланысты.
Олар қоршаған ортадағы әділетсіздікке өте сезімтал болады, өздеріне
және аналадағларға үлкен талаптар қояды.
Дарынды балалар есептерді шығаруда ойын элементтерін енгізеді, қиялы
дамулы болады, шығармашылығы, фантазиясы терең дамыған (ойдан шығарған
достары, аға-інілері, апалары).
Дарынды балаларда әзіл-сықақ сезімі өте дамулы, күлкілі, сәйкес
келмеушіліктерді, сөздерді жасыру т.б. ойындарды ұнатады.
Дарынды балалар эмоционалды баланс жетіспейді, олар балалық шақта
шыдамсыз болады.
Дарынды балалар энергиясы көп болуымен және олар аз ұйықтауымен
ерекшеленеді. Олардың моторлы координациясы мен қолдарын басқару, танымдық
қабілеттерінен артта қалады. Оларға практика қажет. Мұндай балалардың
интеллектуалды және дене-физикалық дамуының арасындағы ерекшелік оларды
толғандырып, өзбеткейлігінің дамуына әсер етуі мүмкін.
Дарынды балалардың көру процесі 8 жасқа дейін тұрақсыз, оларға жақын
қашықтағы фокусті алыстағыға алмастыруға қиынға соғады.
Дарынды бала қарым-қатынас жүйесінде де ерекшеленеді.
Мектепке дейінгі шақта, олардың жүргізуші іс-әрекеті – рольдік ойындар.
Балаларға құрбыларымен жеткілікті түрде айқын және тұрақты көрінетін қарым-
қатынасқа деген қажеттілік туылады. (М.И.Лисина, Л.Н.Галигузова).
Дарынды балалардың мінез-құлықтары мен жеке тұлғасының кейбір
ерекшеліктері, оларды құрдастарының түсінбеуіне, олардың өзара қарым-
қатынасында дау-жанжал кездесуіне және тіпті басқа балалардың оларды
шеттетуіне әкелуі мүмкін. Оған мыналар себеп болад: серіктесін тыңдай
алмау, доминанттылыққа ұмтылу, бірге ойнайтын ойындарда өзіне ұйымдастырушы
ролін алу, өз білімін көрсетуге ұмтылу, ересектердің зейінін өзіне
аудартуға әрекет ету, табысы өзінен төмендеу балаларға қатысты шыдамсыздық
таныту, комформсыздқ, басқаларды дұрыстау әдетінің болуы Л.Хоменгуерт
дарынды балаларды шеттетудің таы бір мүмкін болатын себебін көрсетеді: ойы
жоғары болуына орай, дарынды балаларға өз құрбыларрының ойындары қызықсыз
болуы мүмкін.
Өз құрбыларымен өзара әрекетінде қиындықтар кездескендіктен немесе
оладың себептерін түсінбеуінен, балалар ересектермен және үлкен балалармен
достасуға ұмтылады. Бірақ үлкен балалармен қарым-қатынасы кезінде, оларда
қиянның тууы мүмкін. Себебі, үлкен балалардың дене-физикалық дамуы озық
болады, сондықтан дарынды балаларға мұндай қоғамда лидер болу қиынға
түседі. Қозғалу дағдыларынң дамуы алға басқан үлкен балалар сияқты бір
нәрсені жасай алмағандықтан, дарынды бала өздерінің адекватты еместігі мен
өзіндік жетістіктеріне өте сыншыл болып келеді. Адамдармен қарым-
қатынасында өзінің мүмкіндіктері туралы пікірлері кесірін тигізеді.
Сондықтан дарынды баланың өз әрекетін іске асыруда Мен концепциясы
маңызды болып табылады.
Дарынды баланың интеллектуалдық қажеттілігі эмоционалды күйдің
күрделігіне,неврозға және тіпті психозға әкелуі мүмкін. Ал невроздар өз
кезінде депрессияға әкелуі мүмкін. Бұл кезде бала өзін айналаны танып
білуге ұмтылатынын түсіне алмайды. Ол шындық пен ойдан шығарудың арасындағы
шкаланы бұзатын өзінің қиялындағы әлемге кетуі мүмкін.
Бала қаншалықты дарынды болса да, оны оқыту керек екенін ұмытпау қажет.
Оларды тұрақтылыққа, еңбек етуге, өз бетімен шешім қабылдауға үйрету керек.
Дарынды бала қысымды, шеттеуді, айқай-шуды көтермейді. Баланы мектепке
дейінгі уақыттан бастап шығармашылық еңбекке қатыстырып, шығармашылыққа
қолайлы жағдай туғызу қажет.
Таланттарын дамыту үшін дарынды балалар өз уақытын еркін жұмсап,
кеңейтілген оқу жоспарымен оқытылуы керек. Бала өз мұғалімі жағынан назар
аудару мен индивидуалды қолдау көрсетуді сезуі қажет. Бұл жерде нені емес,
қалай оқыту маңызды болып табылады. Дарынды баланың айтылған ойлар мен
болжамдарды талдау алу мүмкіндіктері, табиғи аналитикалық және сыншыл ой-
тұжырымның дамулы екендігіне сәйкес келеді.
Қазіргі жағдайда дарынды балалармен жұмыс жасаудың түрі – балалар
шығармашылық үйлерін құру болып табылады.
3. Тұлғаның дарындылық деңгейінің құрылымыдық -мазмұндық сипаттамасы
және моделі
Дарынды оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудағы басты міндет
– оқушылардың креативті қабілеттері мен таланттарын жан-жақты аша түсу үшін
дарындылықтың ерекшеліктерін (түрі, деңгейі және т.б.) анықтау мен
айқындау болып табылады.
Дарынды оқушыларды анықтау - тұлғаның дамуы мен талдаумен байланысты
ұзақ процесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес
(мысалы, сынақтан өткізу). Дарынды баланы тәрбие беру мен оқыту барысында
біртіндеп, сатылап анықтау қажет. Оқушының дарындылығын бағалағанда
қателесу ықтималдылығын барынша төмендету қажет, өйткені ғалымдардың өзі
дарындылық атты таңқаларлық құбылысқа тән белгілер күрделі, сан қырлы және
көп деңгейлі болғандықтан нақты анықтама бере алмай отыр.
Оқушылар бойындағы дарындылықты анықтау – ұлттық маңызды мүлделердің
бірі. Дәл қазіргі уақытта баланы дарынды және дарыны жоқ бала деп бөле
отырып, біз баланың келешек өміріне жасанды түрде қол сұғып отырмыз.
Өйткені, баланың бойындағы қайталанбас ерекшелігі өсе келе баланың шын
мәнінде талантты болатынына кепілдік бола алмайды.
Жоғарыда айтылғандарды есепке ала отырып, дарынды балаларды
анықтаудың мынадай ұстанымдары тұжырымдалды:
1. түрлі ақпарат алу көздерін пайдаланып, оқушы креативті қабілеттерін
кең көлемде қамтуға мүмкіндік беретін тұлғаның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін жан-жақты бағалаудың кешендік сипаты;
2. оқушының танып-білу мен зерттеудің ұзақтығы (баланың түрлі
жағдайдағы іс-әрекетін кең уақыт көлемінде бақылау);
3. оқушының қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сәйкес келетін
қызмет аясында оның іс-әрекетіне талдау жүргізу (арнайы
ұйымдастырылыған пәндік-ойындық сабақтарға қатыстыру, сәйкесінше
түрлі іс-шараларға қатыстыру);
4. дамытушылық ықпал ете отырып, оқушының психологиялық кедергілерін
жоюға мүмкіндік беретін тренингтік әдістерді пайдалану;
5. оқушының бойындағы қандай да бір дарынды бағалауда жоғары санатты
тәжірибелі мамандарды тарту (математиктер, филологтар, шахматистер,
инженерлер және т.б.);
6. оқушының дарындылық белгісін оның психикалық дамуының нақты
деңгейінде ғана емес, сондай-ақ оның болашақтағы даму мүмкіндігін
де есепке ала отырып бағалау;
7. жұмыс нәтижесін талдау, бақылау, әңгімелесу, мұғалімдер мен ата-
аналардың сараптамалық бағалары, оқушының эксперимент жағдайындағы
нақты іс-әрекетін бағалаумен байланысты психодиагностиканың
эксперименттік маңызды әдістеріне сүйену. (Психодиагностика
әдістері айтарлықтай күрделі екенін және де жоғары біліктілік пен
арнайы білімді қажет ететіндігін атап кету керек.)
Дарындылықтың ынталандырушылық толықтауышы мынадай сипатта болады:
- анып-білуге, ақыл-ой жұмысына деген шынайы қызығу ұмтылу және
еңбектену, нәтижесіне қуану мен қанағаттанудың айқын көрінуі;
- өз бетімен жүргізетін шығармашылық-зерттеу жұмыстарына деген ұмтылыс
пен қызығушылық;
- қайталанбас, өзіндік креативтік қабілеттер аясында түрлі оқу және
оқудан тыс уақыттағы жұмыстарға қатысуға деген ұмтылыс;
- дарындылық мазмұнына сәйкес келетін қызметтен тұратын құндылықтар
жүйесін (жеке артықшылықтар, мүдделер) құруға ұмтылу мен оған деген
қажеттілік;
- өзін жетілдіруге, креативті ойларын жүзеге асыруға, өзін және өз
жұмысының нәтижесін бағалай алуға қабілеттілігі мен ұмтылысы;
- болжам жасауға, еріктік ауыртпалыққа, ойларды межелеуге, зейінді
жинақтауға жоғары деңгейді дайындық.
Когнитивтік (танымдық) толықтауыш мынадай сипатта болады:
- жоғары когнитивтік мүмкіндіктің болуы, айқын креативті қабілеттер
мен шығармашылық қабілеттердің болуы. өз бетімен жұмыс істей алушылық,
ойлау мен кез келген мәселені шешудегі қайталанбастық;
- жеке жауапкершілікті түсіну, ішкі басқару тұтқасының болуы, жетілуге
қарсы кедергілерді жеңе білу, алынатын нәтижеге көргендік жасай алу, жеке
мүдделердің ауқымдылығы, өз қызығушылық аясын құрайтын қызметтерге
ынтызарлық көзқарас, олардың әлеуметтік маңызын түсіне білу, әсершелдік,
сезімталдық, тынышсыздық.
Субъектінің іс-жүзілік толықтауышының сипаттары:
- білімпаздық, жалпы оқу дағдылары мен креативті қабілеттерінің жоғары
деңгейлілігі, танымдық қажеттілігі мақсатты және саналы сипатқа ие,
зерттеліп жатқан мәселенің маңыздылығын зерделей алушылық;
- жаңалық ашуға деген мақсаттылық, иілгіш, жылдам, ілеспелі және
креативті ой-өріс, зерттеушілік және шығармашылық ізденісте жүру;
Жеке ойлау, зерделеу, саралау стилі және жоғары жұмыс істеу креативті
қабілеттелігі, тындырымдылық, өзін-өзі шыңдау мен дәлелдеуге деген ұмтылыс,
өзінің дарындылығы аясындағы қызметке толығымен берілу;
- өз жұмысының нәтижесіне көргендік пен болжам жасай отырып, өз
ойларынан түпкі өнім жасай алушылық;
- жоғары белсенділік, танымдық қуаныш, кенеттен келген ойға, сапалы
орындалған ақпаратты оңай үйлестіруі, ойлаудағы еркіндік, өз-өзіне деген
сенім, ынтасы күшті, есте сақтау қабілеті жоғары, қуатты, шешім қабылдауға
бейім т.б.
Тұлға дарындылығының аталған толықтауыштары мен белгілері бір-бірімен
тығыз байланысты. Бұл тұста жеке қабілеттер мен белгілер дамуының бір
қалыпсыздығын ескеру қажет. Бір қалыпсыздықты ғалымдар қоршаған ортаның
түрлі жағдайларында мидағы түрлі қызмет жүйелерінің бір қалыпсыз жетілуінен
туындауы мүмкін деп түсіндіреді.
Бір қалыпсыздық ішкі (әлеуметтік) және сыртқы деңгейде байқалады.
Сыртқы бір қалыпсыздық кейде оқушының дарыны мен оның қоршаған ортасының
аралық бөліктерінде де көрінеді. Ішкі бірқалыпсыздық –жеке қызметтер немесе
жеке қабілеттердің сәйкессіздігі.
Сыртқы бірқалыпсыздық кейде бала дарыны оның қоршаған ортасы
аралығының бөлінісінде көрінеді. Ішкі – жеке қызметтер дамуының
бірқалыпсыздығы мен сәйкессіздігі немесе тіптен жеке қабілеттердің
сәйкессіздігі ретінде байқалады.
Тұлға дарындылығының келтірілген құрылымдық – мазмұндық сипаттамасы
(үлкен бозбалалық және жасөспірімдік жасқа лайықталған) осындай білім
берудің даму белгілері мен көрсеткіштерін анықтаудың негізі болып табылады.
Оқушылар тәрбиелігі белгілері мен көрсеткіштерін анықтау мәселесі
педагогикалық әдебиеттерде жеткілікті қарастырылмаған.
Оқушылардың тәрбиелік диагностикасын талдау нәтижесінде кей ғалымдар
шыдыққа субъективті жанасудың негізге алса, екіншілері ішкі және сыртқы
байланыстар мен тұтастықты айтады, ал үшіншілері түрлі қызмет аясында бір
қалыпты тұлға сапасының қалыптасуын, тұлға бағыттары деп түсіндіреді.
Келесі бөлімде қарастырылатын оқушы дарындылығы диагностикасының
белгілері мен көрсеткіштеріне келер болсақ, бұл мәселенің әлі күнге дейін
толық қарастырылып үлгермегені белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz