Қазақстан Республикасындағы кепіл ннститутынын орнын, маңызын, құқықтық табиғатын және оның біздің мемлекетімізде практикалық колданылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Азаматтық құқықтағы кепіл ұғымы және құқықтық табиғаты
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардағы кепілдің құқықтық мәні ... ... ... ... ... .4
1.2 Кепіл ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ...28
1.3 Кепілдік қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету әдістері ... ... ... ... ... ... ...37
2 Кепілдің жекелеген түрлерінің кұкықтық ерекшеліктері
2.1 Жылжымайтын мүлік ипотекасы ... ... ... ... ..40
2.2 Айналымдағы тауарларды кепіліге салуды құқыктык реттеу ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Ломбардқа затты кепілге қою тәртібі ... ... ... ...51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.60
1 Азаматтық құқықтағы кепіл ұғымы және құқықтық табиғаты
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардағы кепілдің құқықтық мәні ... ... ... ... ... .4
1.2 Кепіл ұғымы және түрлері ... ... ... ... ... ... ...28
1.3 Кепілдік қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету әдістері ... ... ... ... ... ... ...37
2 Кепілдің жекелеген түрлерінің кұкықтық ерекшеліктері
2.1 Жылжымайтын мүлік ипотекасы ... ... ... ... ..40
2.2 Айналымдағы тауарларды кепіліге салуды құқыктык реттеу ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Ломбардқа затты кепілге қою тәртібі ... ... ... ...51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ...56.60
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде міндеттемені қамтамасыз етудің әдістерінің маңызы өте зор. Олардың ішінде кепіл институтының өзіндік ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты міндеттемелік құқықтың нарық қатынастарындағы құқықтық реттеу мәселелері кең ауқымды да әрі өзекті. Оның күрделілігі сонда, кәсіпкерлер мен басқа да құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ету, осыған байланысты әрбір субьектінің мүдделерін корғау мен өз іскерліктерін жетілдіру және мемлекеттің
экономиканы дамыту бағытындағы реттеу іс-шараларының жүзеге асырылуының негізгі құқықтың тетігі болуында.
Кепіл - классикалык азаматтық-құқықтық институттардың бірі ретінде рим құқығынан өз бастамасын алатын, өзінің көп ғасырлық тарихына ие. Кеңестік құқықта кепіл нақтылы сипатта болады. Себебі, зкономиканың барлык аясьна мемлекеттік мононополия орнатылғандықтан, онын дамуында тежелу байқалады. Атап айтқанда, бұл жағдай мемлекетгік кәсіпорындардың көбеюінде, барлық аяда коммерциялық несие берудің жоқтығында, мемлекеттік кәсіпорындардың құқықтық кабілеттілігінің шектелуінде, олардың
негізгі қорларынан ақы өндіріп алуға заңмен тыйым салынуында және тағы басқа кері факторлар нәтижесінде кепіл институты өз мәнін төмендете бастады
және дұрыс колданыста болмады.
Қазақстанның егемендігін алғаннан кейін және экономикада нарықтық өзгерістер жолын таңдағаннан кейін міндеттемелік құқықтың сонымен бірге міндеттеменің атқарылуын қамтамасыз ету әдістерінің рөлі өсе бастады. Казіргі
жағдайда экономика үшін өтпелі кезеңге сай кері әсерлер атап айтканда, инфляция, өндірістің дамуының төмендеуі, шығарылған тауарларға көрсетілген қызметпең жасалған жұмыстарға мезгілінде акы төлемеу, міндеттеменің атқаруын қамтамасыз етудің бұрыннан белгілі әдістерін кеңімен қолдану, мысалы, тұраксыздық, өз мәнін өтеу каржысы болмаса. Айып немесе өсім телеу үшін ақша қаражатын қайдан алады.
Осыған байланысты міндеттемелік құқықтың нарық қатынастарындағы құқықтық реттеу мәселелері кең ауқымды да әрі өзекті. Оның күрделілігі сонда, кәсіпкерлер мен басқа да құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ету, осыған байланысты әрбір субьектінің мүдделерін корғау мен өз іскерліктерін жетілдіру және мемлекеттің
экономиканы дамыту бағытындағы реттеу іс-шараларының жүзеге асырылуының негізгі құқықтың тетігі болуында.
Кепіл - классикалык азаматтық-құқықтық институттардың бірі ретінде рим құқығынан өз бастамасын алатын, өзінің көп ғасырлық тарихына ие. Кеңестік құқықта кепіл нақтылы сипатта болады. Себебі, зкономиканың барлык аясьна мемлекеттік мононополия орнатылғандықтан, онын дамуында тежелу байқалады. Атап айтқанда, бұл жағдай мемлекетгік кәсіпорындардың көбеюінде, барлық аяда коммерциялық несие берудің жоқтығында, мемлекеттік кәсіпорындардың құқықтық кабілеттілігінің шектелуінде, олардың
негізгі қорларынан ақы өндіріп алуға заңмен тыйым салынуында және тағы басқа кері факторлар нәтижесінде кепіл институты өз мәнін төмендете бастады
және дұрыс колданыста болмады.
Қазақстанның егемендігін алғаннан кейін және экономикада нарықтық өзгерістер жолын таңдағаннан кейін міндеттемелік құқықтың сонымен бірге міндеттеменің атқарылуын қамтамасыз ету әдістерінің рөлі өсе бастады. Казіргі
жағдайда экономика үшін өтпелі кезеңге сай кері әсерлер атап айтканда, инфляция, өндірістің дамуының төмендеуі, шығарылған тауарларға көрсетілген қызметпең жасалған жұмыстарға мезгілінде акы төлемеу, міндеттеменің атқаруын қамтамасыз етудің бұрыннан белгілі әдістерін кеңімен қолдану, мысалы, тұраксыздық, өз мәнін өтеу каржысы болмаса. Айып немесе өсім телеу үшін ақша қаражатын қайдан алады.
1. Новиңкий И.В. Римское частное право.М., 1996.С.340
2. Звониңкий И.В. Римское частное право. М., 1996. С.340
3. Дернбург Г. Пандекты под. ред. А.Ф.Мейндорфа-Спб: Теис, Ст.272.238-358
4. 4. ст. 238 Кн.З Гражданского уложеңие (ңит. По кн. Звониңкого Л.С. - С.183.
5. Архипов И.Г. Зе.мельное право Республики Казахстан. Алматы: Борки, 1997,С. 71-73
6. Суханова Н.Т., Ташкеңова А.Д. Судебная практика по спорам, возникающим при исполнеңин обзательств. обеспечеңных залогом.с участием граждан. Толкование к гражданскому кодексу РК.. Вып.б, Алматы: 1998.
7. Васеңин А.П. Гражданский Кодекс РК: Толковапие и коммеитирование, Вып.1.Алматы: 1996.С.135
8. Ударңев С.Ф. Регистраңия залога движимого имущества. Гражданский Кодекс РК: Толкование и комментирование. Вып.6.Алматы: 1998. - С.75
9. Ю.Ыовиңкий И.Б. Римское частное право.М., 1996. С.342
10. Вишневский А.А. Залоговое право. М., Бек. 1995.С.50
11. Ильясова К.Н., Борисов В.М. Понятие недвижимого движимого имущества. Гражданский кодекс-толкование и комментирование. Алматы: 1997, С. 18
12. Сулейменов Н.К. Осипов Е.Б. Залоговое право. Алматы: 1997.
13. Васеңин А.П. Понятие и предмета залога. Гражданский кодекс РК. - Толкование и комментирование. Вып. А., 1996. С.192
14. Васильев Е.А. Гражданское и торговое право капиталистических государства. М., Изд. Наука, 1992, С.750
15. Вишневский А.А. Залоговое право.М., Бек, 1995, С. 178
16. Ильясова К.М., Борисова В.М. Понятие недвижимого и движимого имушества. ГР Кодекс.Толкование и комментирование. Вып.4. А., Изд. 1997С. 126
17. Иоффе О.С. Обьязательное право. М.. Изд. Юридическая литература, 1975.С.880
18. Колюшин Е.И. Практический комментарий Закона РФ "0 залоге,- М., Юрисдат. 1992,С. 120
19. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасынын Азаматтық құкығы. Окулык. Алматы, 2001. Т. 1. 376 б.
20. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық кұкығы. Оку қүралы. Түркістан. 2007.
1. Қазақстан Республикасының Конститутңиясы. 30 тамыз 1995ж.
2. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) 27 желтоксан 1994ж.
3. Қазакстан Республикасының «Нормативтік кұқықтык актілер» туралы Заңы 24 наурыз 1998ж.
4. Қазакстан Республикасы Экологиялық кодексі. 09 қаңтар 2007ж.//Егемен Қазақстан. - 2007. - 19 каңтар.
5. Қазакстан Республикасынын Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
6. Қазакстан Республикасының Су кодексі. - Алматы: Жеті жарғы, 1995.
7. Қазакстан Республикасының заңы. Стандарттау туралы: Егемен Қазакстан. - 1999. 13 тамыз.
8. ҚР «Бәсекелестік туралы» заңы. 2008 25 желтоқсан.
9. ҚР «Асыл тұкымды мал шаруашылығы туралы» заңы. 1998 9 шілде.
10. ҚР «Банкроттык туралы» заңы. 1997 21 каңтар.
11. ҚР «Бағалы кағаздар рыногы туралы» заңы. 2003 2 шілде.
12. ҚР «Сактандыру қызметі туралы» заңы. 2000 18 желтоксан.
13. ҚР «Халыктын деңсаулығы және деңсаулык сактау жүйееі туралы» кодексі. 2007 5 казаи.
14. ҚР «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» заң күші бар Жарлық. 1996 23 желтоксан. // Егемен Қазақстан. - 1996. - 11 қаңтар.
15. «Жылжымайтын мүлікке кұкықтарды және онымен жасалатыи мәмілерді мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР заңы 2007 26 шілде.
16. «Қазакстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазакстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991ж.
17. Қазақстан Республикасының Президеңтінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазакстан Республикасындагы құқықтық жағдайы» 19маусым 1995ж.
18. Қазакстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 31 каңтар 2006 ж.
19. «Жауапкершілігі шектеулі және косымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазакстан Республикасының Заңы 22 сэуір 1998ж.
20. Қазакстан Республикасынын «Банкроттық і-уралы» Заңы 21 каңтар 1997ж.
21. Қазакстан Республикасының «Инвестиңия туралы» Заңы 8 қаңтар 2003ж.
22. Қазакстан Респ>бликасының Президеңтініи «Шаруашылық серіктестіктері туралы» заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995ж.
23. .Қазақстан Республикасынын «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы. 19шілде 1995ж.
24. 23.ҚР Прездеңтінің 2003 жылғы 3 желтоксандағы №1241 Жарлығымен макұлданған «Қазақстан Республикасынын 2004-2015 жылдарға арналған экологиялык кауіпсіздіғі тұжырымдамасы» /7 ҚР ГІҮАЖ, 2003. - №47. 523 кұжат.
25. Қазакстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агеңттігі туралы Ереже. ҚР ПҮАЖ. 1999. N52 509 кұжат
26. Қазакстан Республикасыны Үкіметінің 2003 жылғы 29 кыркүйектегі №990 кабылданған «Жерді пайдалануға және корғауға мемлекеттік бакылауды жүзеге асырудың ережесін бекіту туралы» Қаулысы. ҚР ПҮАЖ. 2003. - №39. - 404- құжат.
27. Қазақстан Республикасынын жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже, КР ПҮАЖ. 1997. N24 219 кұжат.
28. Қазакстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінін Су ресурстары жөніндегі комитеті туралы Ереже. ҚР Үкіметінің 2002. 28 карашадағы N1267 каулысымен бекіғілгең. Справочная Прававая Система"ЮРИСТ"2.1.
29. Қазакстан Республикасының Энергетика және минералдык ресурстар министрлігінін Геология және жер коігаауын корғау комитеті туралы Ереже. Қ.Р. Үкіметінің 2001. 15 акпандағы N232 каулысымен бекітілгең. ҚРПҮАЖ. 2001. N6.
30. Қазакстан Республикасы Үкіметінің 1997. 17 наурыздағы N336 каулысымен бекітілгең Халыкты медиңиналык оналту бағдарламасы. Қазакстан РеспубликасыПҮАЖ. 1997. N12. 85 кұжат.
31. Қазакстан Республикасы Президеңтінің Жарлығы. Қазакстапның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іеке асыру жөніндегі шаралар туралы: //Қазакстан Республикасы ПҮАЖ. 2000. N8. 95 кұжат.
32. Қазакстан Республикасы Президеңтінің 1998. 10 карашадағы N4153 Жарлығымен бекітілгең "*Халык деңсаулығы" Мемлекеттік бағдарламасы. Қазакстан Республикасы [ІҮАЖ. 1998. N42-43. 381 кұжат.
33. "Соттардың коршаған ортаны корғау туралы заңдарын колдану тәжірибесі туралы" Қ.Р. Жоғарғы соты илеңумығіың каулысы. 22-ші желтоксан 2000 //Егемен Қазакстан, 12 каңтар 2001.
34. Қазакстан РеспублиКасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 16 шілдедегі №6 «Соттардың жер заңдарын колданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысы // «Егемен Қазакстан>> 2007 ж. 28 шілде. Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетеңі № 8, 2007 жыл.
35. Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы желтоксандағы №8 «Соітардың жер учаскелерін мемлекеттік кажеттіктер үшін алып кою жөніндегі заңдарды колданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік каулысы II Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетеңі № 1, 2007 жыл.
2. Звониңкий И.В. Римское частное право. М., 1996. С.340
3. Дернбург Г. Пандекты под. ред. А.Ф.Мейндорфа-Спб: Теис, Ст.272.238-358
4. 4. ст. 238 Кн.З Гражданского уложеңие (ңит. По кн. Звониңкого Л.С. - С.183.
5. Архипов И.Г. Зе.мельное право Республики Казахстан. Алматы: Борки, 1997,С. 71-73
6. Суханова Н.Т., Ташкеңова А.Д. Судебная практика по спорам, возникающим при исполнеңин обзательств. обеспечеңных залогом.с участием граждан. Толкование к гражданскому кодексу РК.. Вып.б, Алматы: 1998.
7. Васеңин А.П. Гражданский Кодекс РК: Толковапие и коммеитирование, Вып.1.Алматы: 1996.С.135
8. Ударңев С.Ф. Регистраңия залога движимого имущества. Гражданский Кодекс РК: Толкование и комментирование. Вып.6.Алматы: 1998. - С.75
9. Ю.Ыовиңкий И.Б. Римское частное право.М., 1996. С.342
10. Вишневский А.А. Залоговое право. М., Бек. 1995.С.50
11. Ильясова К.Н., Борисов В.М. Понятие недвижимого движимого имущества. Гражданский кодекс-толкование и комментирование. Алматы: 1997, С. 18
12. Сулейменов Н.К. Осипов Е.Б. Залоговое право. Алматы: 1997.
13. Васеңин А.П. Понятие и предмета залога. Гражданский кодекс РК. - Толкование и комментирование. Вып. А., 1996. С.192
14. Васильев Е.А. Гражданское и торговое право капиталистических государства. М., Изд. Наука, 1992, С.750
15. Вишневский А.А. Залоговое право.М., Бек, 1995, С. 178
16. Ильясова К.М., Борисова В.М. Понятие недвижимого и движимого имушества. ГР Кодекс.Толкование и комментирование. Вып.4. А., Изд. 1997С. 126
17. Иоффе О.С. Обьязательное право. М.. Изд. Юридическая литература, 1975.С.880
18. Колюшин Е.И. Практический комментарий Закона РФ "0 залоге,- М., Юрисдат. 1992,С. 120
19. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасынын Азаматтық құкығы. Окулык. Алматы, 2001. Т. 1. 376 б.
20. Батырбаев Н.М. ҚР азаматтық кұкығы. Оку қүралы. Түркістан. 2007.
1. Қазақстан Республикасының Конститутңиясы. 30 тамыз 1995ж.
2. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім) 27 желтоксан 1994ж.
3. Қазакстан Республикасының «Нормативтік кұқықтык актілер» туралы Заңы 24 наурыз 1998ж.
4. Қазакстан Республикасы Экологиялық кодексі. 09 қаңтар 2007ж.//Егемен Қазақстан. - 2007. - 19 каңтар.
5. Қазакстан Республикасынын Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
6. Қазакстан Республикасының Су кодексі. - Алматы: Жеті жарғы, 1995.
7. Қазакстан Республикасының заңы. Стандарттау туралы: Егемен Қазакстан. - 1999. 13 тамыз.
8. ҚР «Бәсекелестік туралы» заңы. 2008 25 желтоқсан.
9. ҚР «Асыл тұкымды мал шаруашылығы туралы» заңы. 1998 9 шілде.
10. ҚР «Банкроттык туралы» заңы. 1997 21 каңтар.
11. ҚР «Бағалы кағаздар рыногы туралы» заңы. 2003 2 шілде.
12. ҚР «Сактандыру қызметі туралы» заңы. 2000 18 желтоксан.
13. ҚР «Халыктын деңсаулығы және деңсаулык сактау жүйееі туралы» кодексі. 2007 5 казаи.
14. ҚР «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» заң күші бар Жарлық. 1996 23 желтоксан. // Егемен Қазақстан. - 1996. - 11 қаңтар.
15. «Жылжымайтын мүлікке кұкықтарды және онымен жасалатыи мәмілерді мемлекеттік тіркеу туралы» ҚР заңы 2007 26 шілде.
16. «Қазакстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Қазакстан Республикасының Заңы 20 желтоқсан 1991ж.
17. Қазақстан Республикасының Президеңтінің заң күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазакстан Республикасындагы құқықтық жағдайы» 19маусым 1995ж.
18. Қазакстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы 31 каңтар 2006 ж.
19. «Жауапкершілігі шектеулі және косымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазакстан Республикасының Заңы 22 сэуір 1998ж.
20. Қазакстан Республикасынын «Банкроттық і-уралы» Заңы 21 каңтар 1997ж.
21. Қазакстан Республикасының «Инвестиңия туралы» Заңы 8 қаңтар 2003ж.
22. Қазакстан Респ>бликасының Президеңтініи «Шаруашылық серіктестіктері туралы» заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995ж.
23. .Қазақстан Республикасынын «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы. 19шілде 1995ж.
24. 23.ҚР Прездеңтінің 2003 жылғы 3 желтоксандағы №1241 Жарлығымен макұлданған «Қазақстан Республикасынын 2004-2015 жылдарға арналған экологиялык кауіпсіздіғі тұжырымдамасы» /7 ҚР ГІҮАЖ, 2003. - №47. 523 кұжат.
25. Қазакстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агеңттігі туралы Ереже. ҚР ПҮАЖ. 1999. N52 509 кұжат
26. Қазакстан Республикасыны Үкіметінің 2003 жылғы 29 кыркүйектегі №990 кабылданған «Жерді пайдалануға және корғауға мемлекеттік бакылауды жүзеге асырудың ережесін бекіту туралы» Қаулысы. ҚР ПҮАЖ. 2003. - №39. - 404- құжат.
27. Қазақстан Республикасынын жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже, КР ПҮАЖ. 1997. N24 219 кұжат.
28. Қазакстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінін Су ресурстары жөніндегі комитеті туралы Ереже. ҚР Үкіметінің 2002. 28 карашадағы N1267 каулысымен бекіғілгең. Справочная Прававая Система"ЮРИСТ"2.1.
29. Қазакстан Республикасының Энергетика және минералдык ресурстар министрлігінін Геология және жер коігаауын корғау комитеті туралы Ереже. Қ.Р. Үкіметінің 2001. 15 акпандағы N232 каулысымен бекітілгең. ҚРПҮАЖ. 2001. N6.
30. Қазакстан Республикасы Үкіметінің 1997. 17 наурыздағы N336 каулысымен бекітілгең Халыкты медиңиналык оналту бағдарламасы. Қазакстан РеспубликасыПҮАЖ. 1997. N12. 85 кұжат.
31. Қазакстан Республикасы Президеңтінің Жарлығы. Қазакстапның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іеке асыру жөніндегі шаралар туралы: //Қазакстан Республикасы ПҮАЖ. 2000. N8. 95 кұжат.
32. Қазакстан Республикасы Президеңтінің 1998. 10 карашадағы N4153 Жарлығымен бекітілгең "*Халык деңсаулығы" Мемлекеттік бағдарламасы. Қазакстан Республикасы [ІҮАЖ. 1998. N42-43. 381 кұжат.
33. "Соттардың коршаған ортаны корғау туралы заңдарын колдану тәжірибесі туралы" Қ.Р. Жоғарғы соты илеңумығіың каулысы. 22-ші желтоксан 2000 //Егемен Қазакстан, 12 каңтар 2001.
34. Қазакстан РеспублиКасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 16 шілдедегі №6 «Соттардың жер заңдарын колданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік қаулысы // «Егемен Қазакстан>> 2007 ж. 28 шілде. Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетеңі № 8, 2007 жыл.
35. Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы желтоксандағы №8 «Соітардың жер учаскелерін мемлекеттік кажеттіктер үшін алып кою жөніндегі заңдарды колданудың кейбір мәселелері туралы» нормативтік каулысы II Қазакстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетеңі № 1, 2007 жыл.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Азаматтық құқықтағы кепіл ұғымы және құқықтық табиғаты
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардағы кепілдің құқықтық
мәні ... ... ... ... ... .4
1.2 Кепіл ұғымы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 28
1.3 Кепілдік қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету
әдістері ... ... ... ... ... ... ... 37
2 Кепілдің жекелеген түрлерінің кұкықтық ерекшеліктері
2.1 Жылжымайтын мүлік
ипотекасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 40
2.2 Айналымдағы тауарларды кепіліге салуды құқыктык
реттеу ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Ломбардқа затты кепілге қою
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...56-60
Кіріспе
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде міндеттемені қамтамасыз
етудің әдістерінің маңызы өте зор. Олардың ішінде кепіл институтының
өзіндік ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты міндеттемелік құқықтың нарық қатынастарындағы
құқықтық реттеу мәселелері кең ауқымды да әрі өзекті. Оның күрделілігі
сонда, кәсіпкерлер мен басқа да құқықтық қатынасқа қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ету, осыған байланысты әрбір
субьектінің мүдделерін корғау мен өз іскерліктерін жетілдіру және
мемлекеттің
экономиканы дамыту бағытындағы реттеу іс-шараларының жүзеге асырылуының
негізгі құқықтың тетігі болуында.
Кепіл - классикалык азаматтық-құқықтық институттардың бірі ретінде
рим құқығынан өз бастамасын алатын, өзінің көп ғасырлық тарихына ие.
Кеңестік құқықта кепіл нақтылы сипатта болады. Себебі, зкономиканың
барлык аясьна мемлекеттік мононополия орнатылғандықтан, онын дамуында
тежелу байқалады. Атап айтқанда, бұл жағдай мемлекетгік кәсіпорындардың
көбеюінде, барлық аяда коммерциялық несие берудің жоқтығында,
мемлекеттік кәсіпорындардың құқықтық кабілеттілігінің шектелуінде, олардың
негізгі қорларынан ақы өндіріп алуға заңмен тыйым салынуында және тағы
басқа кері факторлар нәтижесінде кепіл институты өз мәнін төмендете бастады
және дұрыс колданыста болмады.
Қазақстанның егемендігін алғаннан кейін және экономикада нарықтық
өзгерістер жолын таңдағаннан кейін міндеттемелік құқықтың сонымен бірге
міндеттеменің атқарылуын қамтамасыз ету әдістерінің рөлі өсе бастады.
Казіргі
жағдайда экономика үшін өтпелі кезеңге сай кері әсерлер атап айтканда,
инфляция, өндірістің дамуының төмендеуі, шығарылған тауарларға
көрсетілген қызметпең жасалған жұмыстарға мезгілінде акы төлемеу,
міндеттеменің атқаруын қамтамасыз етудің бұрыннан белгілі әдістерін
кеңімен қолдану, мысалы, тұраксыздық, өз мәнін өтеу каржысы болмаса. Айып
немесе өсім телеу үшін ақша қаражатын қайдан алады.
Бұл мағынада кепілдің келесі басымдылықтары бар: біріншідең, көлікті
кепілге салу шарты борышқор несие берушімен есеп айырысқанша осы
мүліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Кепілге салынгап мүліктін бағасы
инфляция деңгейінің өсуіне сай пропорционалды өсіп отырады.
Екіншідең: борышқордың мүлкін кепілге салу несие беруші кепіл ұстаушының
басқа несие
берушілер алдында кепіл мәні есебінең өз талаптарын қанағаттандырудың
басымдылық мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Үшіншідең, мүліктең айырылып қалу
нақты қаупі борышқор үшін өз міндеттерін тиісті түрде атқаруға жақсы
ыттталандыру болып табылады.
Сонымен, кепіл міндеттемелердің атқаруын қамтамасыз ету әдістерінің
арасында айрықша орын алады және оның колданылуы кәсіпкерлік сондай-ақ
шаруашылық аяларында тиімді болып табылады.
Қазакстан реформаланып жатқан экономмкасына адекватты жаңа заң
базасын құру кажеттілігі туды. Соның иәтижесінде 27.12.1994 жылы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінін жалпы бөлімімен біркатар
нормативтік-құқықтық құжаттар (атап айтканда. Қазақстан Республикасы
Президеңтінің 11.01.1996 жылғы "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" заң
күші бар жарлығы) қабылданды, олар арқылы кепіл инсітітутын реттеуде
елеулі өзгерістер жүрді. Бұл диплом жүмысында осы мәселелер мен өзгерістер
толық қаралады.
Осы жұмыстың максаты — бұл Қазақстан Республикасындағы кепіл
ннститутынын орнын, маңызын, құқықтық табиғатын және оның біздің
мемлекетімізде практикалық колдаыылуын талдап зерттеу.
Берілгең жұмыс негізінде екі бөлімді мазмұндайды, олардың әрқайсысы
бірнеше бөлімшелердең түрады: 1-бөлім кепілдің ұғымын және құқықтың мәнін,
кепілдік келісімдердің ұғымын және түрлерін және Қазақстан
Республикасындағы кепіл қатынастарын құқықтық қамтамасыз етуді қамтып
көрсетеді; 2-бөлім құқықтық режимдерінде бір-бірінең айырмашылығы бар
кепілдің жекелегең түрлеріне арналған. Атап айтқанда, кепілдің келесі
түрлері:Жылжымайтын мүлік ипотекасы; Айналымдағы тауарларды кепілге салу;
Ломбардка заттарды кепілге салу.
Бұл диплом жүмысын жазу барысында бірнеше әдебиеттер,
бағдарламалар мен нормативтік күқықтық актілер пайдаланылды. Бұл
такырыпқа байланысты А.С.Званицкий, О.С.Иоффе, М.К.Сүлейменов,
В.С.Толстой, А.А.Вишневский. С.Я.Сорокина, Ю.Г.Басин. А.Г.Дидеңко,
Ғ.Төлеуғалиев және тағы басқа көптегең отандык, сондай-ак шетелдік заңгер
ғалымдардын еңбектерінің маңызы зор.
1 Азаматтық құқықтағы кепіл ұғымы және құқықтық табиғаты
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардағы кепілдің құқықтық мән
Кепіл – ерекше міндеттердің бір түрі болып табылады. Ол жерде
міндеттерге сәйкес борышқор несие берудің пайдасына мүлік беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға немесе белгілі бір
әрекет жасауға тартынуға, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерін
орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды
қабылдауға міндетті. Осы міндеттердің негізінде кепілдің құқықтық
қатынастың пайда болу негіздеріне кепіл шарты жатады. Кепілге заң
актілерінде негізделгең ережелер мен тәртіп қолданылады. Кепіл шарты
бойынша міндеттік құқықтық заттық қатынастар пайда болады. Міндеттік
құқықтық қатынастар кепіл беруші мен кепіл ұстаушының арасында қатынастар
императивті нормалардан құралады. Ал кепіл ұстаушы мен заттың арасындағы
міндеттік қатынастар кепіл шартында көрсетілген міндеттермен көрсетіледі.
Шарт жасау кезінде маңызды талаптар:
- кепіл зат және оның бағасы;
- міндеттердің орындалу мерзімі мен мөлшері;
- кепілге қойылған заттың кепіл кезінде қай тарапта тұратындығы.
- кепіл затты қолдану туралы келісім. Мұнда талаптар орындалмаған
жағдайда шарт күшіне еңбейді. Бұл туралы АК-тің 393 бабында көрсетілген
шарттың елеулі ережелері қолданылуы тиіс. Шарттың пәні болып тараптар
анықтаған зат немесе басқа мүлік болып табылады. Ол арқылы 3 негізгі
міндеттеме орындалады, кепілге салынған мүлік шарттың негізгі мазмұнында
толық көрсетілуі тиіс. Сонымен қатар кепіл заттың сын сипаты ерекше
белгілері міндетті түрде толық көрсетілуі тиіс. Ол оның басқа заттар
массасынан ажырату үшін қажет. Шарттың мазмұнындағы талаптар жан-жақты
мағынада болуы мүмкін.
1) Ол кепіл пәні болып табылады. Мүліктің нақты бағасы, яғни осы
мүліктің бағасы белгілі бір міндеттердің орындалуына кепіл болуы тиіс.
Міндеттер орындалмаған жағдайда мүліктің құны кредиторды қанағаттандыру
керек.
2) Кепіл затының құны оған зиян немесе зақым келгең жағдайда
тараптардың кінәсі анықталып жауапкершілік шегі анықталу керек.
3) Шартқа қойылатын заттың немесе мүліктің объектісі бола алады.
Қандай да болмасын зат пең мүлік шарт бойынша міндеттердің көлемі үлкең
немесе кіші болуына байланысты кепілге алынады. Міндетті түрде шарт ішінде
талаптардың атаулары реттік нөмері, орны, уақытылы көрсетілуі тиіс. Оның
орындалу мерзімі де шарттың негізгі элементтері болып табылады. Заңда
міндеттерді орындаудың ерекше жағдайларын қарастыруға тиым салынбаған және
оған рұқсат берілге.
Азаматтар мен заңды тұлғалар әр түрлі қызметтер жасау кезінде өзара әр
түрлі қоғамдық қатынасқа, яғни құқықтық қатынасқа түседі. Құқықтық қатынас
– құқық нормаларымен реттелу нәтижесінде пайда болған қоғамдық қатынастың
бір түрі. Қоғамдық-қатынасты азаматтық-құқық нормаларымен реттеудің
нәтижесінде, олар заңды сипат алып, азаматтық-құқықтық қатынасқа айналады.
Азаматтық-құқықтық қатынас – бұл азаматтық-құқық нормаларымен реттелген
қоғамдық қатынас. Осы азаматтық-құқықтық қатынасқа түсінік бермес бұрын,
алдымен құқықтық қатынастың мағынасын ашайық.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың пайда болу тәсілі немесе
өмір сүру жағдайы болып табылады. Егер қоғамдық-қатынастар бастапқыда
өзімен-өзі өмір сүрсе, кейінірек құқықтық-қатынасқа айналады да, соңында
заңды сипатын жоғалтып, қоғамдық ретінде сақталады, сонда бұндай жағдайда
құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастың қайта пайда болу тәсілі ретінде
көрініп тұр. Қоғамдық қатынастар оқтын-оқтын белгілі сыртқы жағдайлар
жиынтығының әсерінен пайда болады және жойылады, бірақ бұнда әрдайым
құқықтық қатынасретінде пайда болады, құқықтық қатынас заңды сипатын
жоғалтқан жағдайда, онымен бір уақытта ол да жоғалады, бұл кезде құқықтық
қатынас қоғамдық қатынастың өмір сүру жағдайы ретінле көрініп тұр.
Құқықтық қатынас қоғамдық қатынастың қозғалыс жағдайы және нақтылау
әдісі болып табылады. Қоғамдық қатынас, өзі өмір сүруінің әр түрлі
сатысында заңды дайындықты қажет ететін, құқықтық қатынастың қозғалысын
амалдандыру арқылы, құқықтық қатынастар бір мезгілде субъективтік құрамды
да және осы қатынастың қатысушыларының бір-бірінің алдындағы міндеттерін де
нақтылау тәсілі ретінде көрінеді.
Сонымен қоғамдық қатынастың ерекше түрі ретінде онымен байланысын
қарап, біз құқықты қатынасты қоғамдық қатынастардың өмір сүру және өзгеру
жағдайы, қозғалыс және нақтылау тәсілі, бекіт амалы ретінде болатынын
байқадық.
Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар, соларға байланысты ол жоғарыда айтылған қызметтерді
орындауға қабілетті болады.
1. Барлық құқықтық қатынастар әрдайым нақты тұлғалар арасында қатынас
ретінде болады. Барлық құқықтық қатынастың қатысушылары әрдайым нақты
белгілі болады, себебі олар әрдайым нақты тұлғалар және олардың
арасындағы қатынас заңды сипатта болады. Керісінше басқа қоғамдық
қатынастардың қатысушылары әрдайым нақты анықталмайды, себебі олар
анықталған тұлғалар ғана болмай, анықталмаған адамдар тобы болуы мүмкін
және олардың арасындағы қатынастың заңды сипаты жоқ. Мысалы: еңбектік-
құқықтық қатынаста жұмыс берген мекеме сол жұмысты жасауға міндетті
тұлғалардан жұмысты орындауды талап етеді. Керісінше, ерікті қоғамдық
жұмыстар (сенбілік) жүргізу үшін, оған анықталмаған тұлғалар тобы қатысуы
мүмкін.
2. Барлық құқықтық қатынастар оның қатысушыларының өзара жүріс-тұрысын
заңды түрде бекітеді. Қандай да болмасын құқықтық қатынастың
қатысушыларының біреуі белгілі бір уақытқа дейін белгісіз болса да, осы
қатынастың субъектілері өзара байланысты қатынасқа түседі және бұл
қатынас заңды түрде бекітіледі. Керісінше,басқа қоғамдық қатынастың
қатысушылары бір-біріне деген міндетті қызметтерін өнегелі түрде
орындаулары мүмкін, бірақ бұл қатынастың заңды сипаты жоқ, сондықтан олар
заңды түрде бекітілмейді.
Сондықтан да заңды қатынастардың субъектілерінің міндетті қызметтері
нақты анықталған, ал басқа қоғамдық қатынастың қатысушыларының міндетті
қызметі бұндай дәрежеде нақты анықталмауы мүмкін. Мысалы: балаларының ата-
аналарына төлейтін алимент заңда көрсетілген белгілі бір жағдайларда
туындайды және балалары өзінің ата-анасына төлейтін нақты ақша сомасымен
белгіленген. Керісінше, заңды көрсетілген белгілі бір жағдайлар болмаған
кезде, балалары өз ата-анасына көрсеткен материалдық көмегі нақты түрде
анықталуы мүмкін емес.
3. Барлық құқықтық қатынастар мемлекетпен белгіленген және бекітілген құқық
нормаларымен реттеледі. Сондықтан да қоғамдық қатынастар, мемлекет
белгіленген және бекіткен құқық нормаларымен реттелгендіктен құқықтық
қатынас болады және бұл құқықтық қатынастар қатысушылардың әрқайсысына
белгіленген міндеттерін нақты түрде анықтайды. Керісінше, жалпы және
нақты заң нормаларымен реттелмейтін қоғамдық қатынастар құқықтық
қатынастар болмайды. Ал олардың қатысушыларының міндеттері толық және
нақты сипат алмайды. Сондықтан да балаларының ата-анасына алимент төлеу
қатынасында, бір жағдайда заң нормаларымен реттеледі, ал екінші жағдайда
бұл реттерден тыс қалып тұр, бірінші жағдайда қатынастардың міндеттері
толық және анықталған сипат алып тұр, ал екінші жағдайда қатысушылардың
міндеттері субъектілердің әрқайсысының өз еркімен анықталады.
4. Барлық құқықтық қатынас өзінің өмір сүру барысында мемлекеттің күштеу
шарасымен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық қатынас құқықтық қатынас болып
қалыптасқан уақыттан бастап, оның іске асуы мемлекеттің күштеу шарасының
көмегімен жүзеге асырылуына кепілдік береді. Керісінше, құқықтық қатынас
ретінде қалыптаспаған қоғамдық қатынас, егер де ол мемлекеттің
институттарына сәйкес болған жағдайда ғана артынан мемлекеттің күштеу
шарасының көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ оның пайда болу
кезеңінде оған бұндай кепілдік берілмейді, себебі ол мемлекеттің
қатысынсыз жүзеге асады. Мысалы: жұмысқа тұру және жұмыс орнын таңдау
азаматтардың өз еркімен, мемлекеттің күштеу шарасынсыз іске асады. Бірақ
соғыс жағдайы кезінде жұмыс істеу немесе басқа жұмысқа ауысу мемлекеттің
күштеу шарасымен жүзеге асады. Керісінше, жұмысқа тұрып, белгілі бір
қызметті атқарып жатқан тұлғаларға әр уақытта мемлекеттің күштеу шарасы
қолданылуы мүмкін.
Осы төрт белгіні бірге алып қараған кезде, біз заңды қатынастардың
қоғамдық қатынастың ерекше түрі екенін байқадық. Қорытындылай келе, біз
құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілеріне қарап, оны басқа қоғамдық
қатынастардан айыра аламыз, яғни құқықтық қатынас дегеніміз – құқықпен
реттелген нақты тұлғалар арасындағы, субъектілердің өзара жүріс-тұрысы
заңмен бекітілген және олардың жүзеге асуы мемлекеттің күштеу шарасымен
қамтамасыз етілетін қатынас. Барлық қоғамдық қатынастар құқықтық қатынас
болып қалыптасқаннан кейін, соңғысына тән барлық белгілерді өзіне алады.
Бірақ мемлекет тек қана құүқықтық қатынастардың орындалуына мүдделі
емес, алға қойған мақсат пен нысанаға жетуге және оларды шешуге қатысты
барлық қоғамдық қатынастардың орындалуына мүдделі. Осы қатынастардың бәрі
құқықтық қатынас болуы міндетті емес, сондықтан құқықтық қатынас басқа
қоғамдық қатынастардың жүзеге асырылуының міндетті және жалғыз тәсілі емес.
Бірақ соны да, біраз қоғамдық қатынастарды жүзеге асыру үшін, олар міндетті
түрде заңмен реттелуі керек, бұл осы қоғамдық қатынастардың сипатымен ғана
түсіндірілмейді, сонымен бірге құқықтық қатынастардың ерекшелігімен
түсіндіріледі. Біз білеміз, құқықтық қатынастардың ерекшелігі мынада, нақты
тұлғалардың арасында заңды түрде бекітілген өзара жүріс-тұрысы, олар
мемлекеттің құқықтық нормаларымен реттеледі, ал оларды жүзеге асыру,
мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Заңды сипатты алуға тиіс
және міндетті қоғамдық қатынастардың жүзеге асуы мемлекет мүддесіне сәйкес
мына жағдайларда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, егер ол нақты тұлғалардың
арасындағы қатынас болса, егер олардың қатысушыларының жүріс-тұрысы заңды
түрде бекітілсе және егер де осы жүріс-тұрыстың нақтылығы мемлекеттің
күштеу шарасымен қамтамасыз етілсе. Қандай қоғамдық қатынастар жүзеге
асырылуы үшін құқықтық реттеуді қажет ететіндігін абстрактылы түрде шешуге
болмайды.
Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерінің құқықтық қатынасқа
айналуының себептерін, олардың әрқайсысына нақты талдау жасау жолымен
анықтауға болады. Қоғамдық қатынас қажеттігіне байланысты құқықтық нысанда
(формада) алынған да, ол әрдайым құқықтық қатынас болып табылмайды, ол тек
қана белгілі бір құқық салсымен реттелетін қатынас болып табылады.
Сондықтан барлық құқықтық қатынастардың жалпы белгілермен қатар, ол өзі
реттелетін саласына байланысты, өзіне ғана ерекше белгілерге ие болады.
Осындай ерекше белгілер азаматтық-құқықтық қатынастарға да тән, олар осы әр
түрлі құқықтық саласының жиынтығының арасынан азаматтық құқық нормаларымен
реттелген қатынастарды айқындауы қажет.
Құқықтық қатынастардың бір түрі ретінде азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қатынасқа тоқталайық, яғни азаматтық-құқықтық қатынас дегеніміз
оның қатысушы жақтарының құқықтары мен міндеттері заңды тепе-теңдік
әдісімен, азаматтық-құқықтық нормаларымен. Реттелетін қоғамдағы қатынас.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық қоғамдық қатынас сияқты тұлғалардың өзара
қарым-қатынасы болып табылады. Ол кем дегенде екі субъектілердің әрқайсысы
не құқыққа не міндетке ие болады, немесе бұл екі жақта құқықтық қатынас
болса, онда субъектілерінің әрқайсысы құқықтыр мен міндеттерге бір
мезгілден ие болады.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық құқықтық қатынастарға тән жалпы
белгілерімен қатар тек өзіне тән ерекшеліктерге ие. О.С.Иоффе “Советтік
азаматтық құқықтық қатынастар” деген еңбегінде, азаматтық-құқықтық
қатынасқа тоқталып, оның құрылысындағы ерекшеліктерді ашқан. Сондықтан да,
осы азаматтық-құқықтық қатынастарды басқа құқықтық қатынастардан айыратын
сыртқы белгілерге тоқталайық.
Бірінші белгі, азаматтық құқықты қорғау тәсілі болып табылады. Егер
бұл құқықтырды жүзеге асыруға міндетті жақ кедергі жасаса, онда азаматтық
талап тәртібімен олардың еркінен тыс және еркіне қарсы жүзеге асырылуы
мүмкін. Бірақ сол тәртібімен қорғау арқылы азаматтық құқықтарға бірдей
қолданылмайтын және оларға ғана тән емес. Кейбір азаматтық-құқықтар
әкімшілік тәртіппен қорғалады және керісінше әкімшілік құқықтан туындайтын
құқықтық қатынастар сот тәртібімен қорғалуы мүмкін.
Екінші белгі, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды әдеттегідей, өзінің пайда болу негізі
ретінде қатысушыларының өз еркімен көңіл білдіруін айтамыз. Бұл белгі де
бірінші белгі сияқты барлық азаматтық қатынастарға жалпы және соларға ғана
тән болуы мүмкін емес. Себебі азаматтық-құқықтық қатынастар өз еркімен
көңіл білдіру нәтижесінде болмаса да пайда болады (мысалы, зиян келтіруге
байланысты міндеттемеде), олар әрі қарай әкімшілік құқықтық қатынастар
сияқты мемлекеттің басқару актілерінен пайда бола алады (мысалы, әкімшілік
актіден келісім жасау міндеттемесінің пайда болуы), соңында бір әкімшілік
акты азаматтық да және әкімшілік те құқықтың қатынастарын тудыра алатынын
көріп тұрамыз (мысалы: қорларды бөлу әкімшілік актысы бойынша жеткізіп
беруші мен қабылдап алушының арасында азаматтық-құқықтық қатынас туады
және осылар мен акт шығарған органның арасындағы әкімшілік құқықтық қатынас
пайда болады).
Үшінші белгі, азаматтық-құқықтық нормаларының ерекшелігінен көрінеді.
Көптеген азаматтық-құқықтыр нормалар, соның ішінде азаматтардың арасындағы
қатынастарды реттейтіндер диспозитивтік сипатта болады. Бірақ бұл белгіге
салыстырмалы мағынада күмән туғызу мүмкін емес, себебі әкімшілік құқықтық
кейбір нормалары да диспозитивті болуы мүмкін, ал басқа жағынан алсақ,
көптеген азаматтық-құқықтың нормалары, заңды тұлғалар арасындағы
қатынастарды реттейтін нормалар, әкімшілік құқықтық нормалары сияқты
императивті сипатта болады.
Төртінші белгі ретінде азаматтық-құқықтық қатынастардың тоқтатылуының
ерекше тәсілін алып қараймыз. Жаңарту, есепке алу, қарыздарды жинау, бір
жақтың еркін білдіру және де басқа да тоқтатылу тәсілдері тек қана
азаматтық-құқықта белгілі, оларды басқа құқық салалары білдірмейді, тек
қана әкімшілік-құқықтық ќатынастағы өкімет органдарының бір жақты еркін
білдіру болуы мүмкін. Бірақ бұл еңбегі де жеткілікті дәрежеде нақты емес,
себебі барлық азаматтық-құқықтық қатынастар жаңартылуы немесе есепке алу
жолымен тоқталуы мүмкін емес (мысалы, алименттік міндеттемені жаңарту
немесе есептеу жолымен жоюға болмайды), қарыздарды жинау арқылы азаматтық
құқықтық қатынастарды тоқтатуға жол бермейді, (заңды тұлғалардың арасындағы
бұл құқық қолданылмайды), қатынастарды бір жақты еркін білдіру жолымен
тоқтату, азаматтардың арасындағы қатынастарда ерекше жағдайда ғана жол
беріледі.
Сонымен, біз жоғарыда көрсеткен белгілердің ешқайсысы тек қана
азаматтық-құқықтық қатынасқа қолданылмайды. Бірақ бұған қарамай азаматтық-
құқықтық қатынастар басқа және ең алдымен әкімшілік қатынастардан
айырмашылығы бар.
Осы екі құқықтық қатынастың арасындағы бір айырмашылық олардың
субъектілерінің құқықтығы статусында. Азаматтық-құқықтық қатынастың
субъектілерінің құқықтық статусы, олардың атқаратын қызметіне байланыссыз
тең. Сондықтан құқыққа ие субъект міндетті жақтан белгі бір қызметті
орындауын заңға сәйкес талап етуге құқылы, бірақ оның бұйрық беруге құқы
жоқ. Ал міндетті субъект келісім бойынша анықталған қызметті ғана
орындайды, ол құқыққа ие субъектіге бағынышты болмайды. Екі жақтың
құқықтары мен міндеттері тең жағдайда болады. Бірақ әкімшілік-құқықтық
қатынаста субъектілердің құқықтық статусы мүддесі басқаша. Субъектілердің
біреуі құққа ие ме, әлде міндетке ие ме оған байланыссыз, екінші
субъектілігіне қатысты билік ету функциясымен қамтамасыз етілген. Ал
соңғысы құққа ие болған жағдайда да, біріншінің билігіне бағынышты болады.
Сонымен, азаматтық-құқықтық қатынас өзінің барлық элементтерімен
әкімшілік-құқықтық қатынастан өзгешеленеді. Олардың айырмашылығы: 1)
құрылымның жалпы сипатында. 2) субъективтік құрамында. 3) объектісінде 4)
құқықтары мен міндеттерінің көлемінде.
Азаматтық-құқықтық қатынастың ерекшелігі. Азаматтық-құқықтық пәніне
кіретін қоғамдық қатынастар жақтардың тепе-теңдік әдісімен реттеледі.
Сондықтан көп жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастар оған қатысуымен
тұлғалардың еркімен жүзеге асырылады. Әдетте азаматтық-құқықта құқықтық
қатынастың пайда болуы негізгі шарт болып табылады. Бұл азаматтық-құқықтық
қатынастың сипатына әсер етеді. Жақтардың тепе-теңдігі және олардың бір-
бірінен заңды тәуелсіздігі азаматтық-құқықтық қатынаста ең маңызды
ерекшелігі болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынаста жақтардың біреуі
екінші жаққа бұйрық бере алмайды және өзінің атқаратын қызметінің күшіне
байланысты белгілі бір қызметті орындауға еріксіз көндіре алмайды. Егер де
азаматтық-құқықтық қатынасқа, құқықа ие жақ міндетті тұлғадан нақты
анықталған әрекеттерді талап етсе, бұл тек қана олардың арасындағы шартты
немесе тіке заңның нұсқауының күшімен жүзеге асады. Мысалы: заказ беруші
мердігерден белгілі бір жұмысты орындауын талап етуге құқылы, бірақ оны
мердігер екеуінің арасында шарт жасасқан жағдайда ғана орындауға келісім
береді. Тіпті азаматтық-құқықтық оның қатысушыларының еркінен тыс асырылған
кезде де, қатысушылар заңды тепе-теңдік жағдайда болады. Мысалы: зиян
келтіру жағдайда әдепті міндеттеме көбіне зиян келтірушінің ықыласынан тыс
пайда болады. Бірақ бұл азаматтық-құқықтық қатынаста да жақтар заңды тепе-
теңдік жағдайда болады және тек қана заңға бағынады.
Жақтардың заңды тепе-теңдігі азаматтық-құқық қатынастың ажыратылмас
қасиеті. Осы қасиетті жоғалтқан кезде құқықтық қатынасты табиғаты да
өзгереді. Азаматтық-құқықтық қатынастан басқа құқықтық қатынасқа айналады.
Мысалы, жергілікті әкімшіліктегі пәтерде меншікке алған кезде азамат
азаматтық-құқықтық қатынасқа түседі және жергілікті әкімшілікпен заңды тепе-
теңдік жағдайда болады. Егер жергілікті әкімшілік жер сілкінісінен зардап
шеккен азаматтарға пәтер бөліп берсе, ондай жағдай өзгереді. Бұл жердегі
құқықтық қатынаста жергілікті әкімшілік азаматқа қатысты билік ету
құзіретіне ие орган ретінде көрініп тұр, сондықтан бұл жерде жақтардың тепе-
теңдігі жоқ. Және бұл құқықтық қатынас өзінің заңды табиғаты бойынша
азаматтық-құқықтық қатынас емес, әкімшілік-құқықтық қатынас болады.
Кепілдін құқықтық '"тарихының" ерекшелігі онын табиғатынан
анықтауда екі мыңнан астам жыл бойы таластың жүруінде. Сондықтан кепіл
құқығының теоретикалык және практикалык мәселелерін мазмүндауға кірісер
алдында алдыыда кепілдің тарихын қысқаша қарастырып кеткең орынды. Бұл
казіргі кезеңдегі кепіл кұкығы үшін тән белгілерді айкындырақ айкындауға
мүмкіндік береді.
Рим кұқығына кепілдің дамуының бірінші кезеңінде несие берушінің
мүддесі басымырак болды. Борышқордың мүлкі (мысалы, имениесіи еалу)
манңипашія бойынша кепіл несие берушінің меншігіне берілгең. Бір мезгілде
тараптар арасында келісім жасалған. ол бойынша кепіл несие берушісі
борышқор мезгілінде борышын өтегең жағдайда борышқорға кепіл мәнін
кайтарып беру міндетін өз мойнына алған. Бұл ретте несие беруппнің
меншігіне өзініы мүлкін бере отырып борышқор едоуір дәрежеде
борыштык міндеттемесін қамтамасыз етті. Мұндай қатынастар тек сеңімде
(ййе$) ғана калптасты. Сондықтан бұл кспіл түрі фидуңий атауын алды. Рим
құқығының классикалық кезеңінде пигнус (рі^пив) және ипотека (пуроіеса) [1]
секілді кепіл нысандары басымдырак дамыды. Кепілдін пигнус нысаны кезінде
борышқор, фидуңии кезіндегі сиякты міндеттемесін канағаттандыру
максатында өзінін мүлкін несие берушіге берді, бірақ меншігіне емес, онын
иелігіне берді. Ал, борышқордың өзі кепіл несие берушісінің келісімімен
затты пайдалану күқығын сақтап кала алады, мысалы, жалға алушы ретіндс.
ІІпотеканын пигнустан айырмашылығы ипотека кезінде кепіл несие берушісіне
кепілге салынған мүлікті иелеңу құқығы өткең жоқ, ал борышқорда сакталыпып
калды. Рим ипотекалык құқығы ипотеканың мемлекеттік органдарына
тіркелуін анықтаған жоқ, бір мүлікті қайта кепілге салуға байлапысты
мәселелср кепіл ұстаушынын басымдылығы мен ипотека туралы келісімде
шешілді. Рим құқығына талап ету кұкығын кепілге салуда, тауары бар койма
және дүкеңдерді кепілге салуда белгілі болған. Рим кұкығындағы кепіл
қатынастарының табиғатына катысты Рим күқығынын Ресейлік ңивилист-
зерттеушілері әр түрлі корытындылар жасалғандыгын және нәтижесінде
жалпы алғанда кепіл күқығының құқықтық табиғатын бағалауға әр түрлі тәсіл
үсынғандыктан ескергең жөн.
Атап айтқанда, А.С.Звониңкийдің пікірі бойынша, "затқа құқық жопс
міндеттілік кұкықтар арасындағы ідекте бола түрып, өзінде түлғапың затка
тікелей билік қатынасын қамти отырып, кепілдің заңи табиғаты барлык
теоретикалык жүйелер үшін елеулі киындыкты әкелуде және әр түрлі
ңивилистік теорияларға кедергі болып отыр [2].
Рим құқығынын кайнар көздерінде кепілдің табиғатына екі түрлі
көзкарастар болуына себептер тапканмен, кейбір авторлар римдік кепіл
күқығының заттық сипатта екеңдігін кесімділікпең керсетуде.
Г.Дернбург, Юстинианға сілтеме жасай отырып, ескереді: "Кепіл құқығы
затгык құқық болып табылады. Расывда, бөтең біреудің заттарына басқа заттық
құқықтарға карағанда басқа тұ'рде болады, өйткеңі оның максаты пайдалану
және табыс табу емес, бірақ заттьщ өзін окшаулауға уәкіл етеді. Осыған
байланысты кепіл құқығының максаты несие берушімен затты тікелей және
ұзак мерзімге байланыстырады және осылай оны несие берушінің билігіме
бағындырады. Осыдан кепілдің заттық құқық мәні түрады" [3].
Революңияға дейінгі орыс әдебиеттерінде ғалымдардын едәуір көпшілігі
кепілді заттық құқық ретінде қарастырған. Азаматтық заңдар жинаған
күрыстырушылар кепілді заттық құқық катарына жатқызган және оларды былай
анықтаған: "Кепіл талаиты мүлікпен қамтамасыз ету болып табылады және
борышқор міндеттемені орындамаган жагдайда сеңім білдірушіге салынған
мүлікпен өзін басымдырак канағаттандыру құқығын бередГ [4].
Ф.Мейер керісінше ойлаған, онын пікірі бойынша кепіл міндеттемеііі
қамтамасыз етудін, бір әдісі ретінде кепілте құқығы бар түлга шарт
бойынша
заттық күқыктык оелплерін иелеңе отырып заттық құқықка карағанда жеке
құқықтың сипатында болады, бұл кепілге салынған мүліктең акы ондіріп алу
кезінде онын үшінші түлғаларға қарсы күшке ие болуында сондай-ак онымен
салынған мүлікке билік ету бойынша меншік иесінің құқығын шектеуге
байланысты. Міндеттемені қамтамасыз етудің басқа әдістеріне карағанда
кепіл бірқатар артыкшылықтарға ие.
Біріншісі - кепіл міндеттемені орындауды камтамассыз етудің заттай-
құқықтық тәсілі болып табылады, яғни кепіл ұстаушы өз құқықтарын іске асыру
үшін затына тікелей әсер етеді.
Екіншісі (кепіл анықтамасының өзінең кепіл шығады) - кепіл табылмайды,
ейткеңі заң актілері арқылы кейбір ерекше жағдайларда алып кою белгілеңуі
мүмкін. Заң кепіл ұстаушы болып табылатын несие берушіге карағанда ерекше
болатын біркатар несие берушілерді белгілейді.
ҚР Азаматтық Кодекісінде 1997 жылы 21 каңтарда өзгертулер мен
косымшалар еңгізілді. АК-нін 51 бабында былай делінгең: заңды түлға
таратылған кезде кепіл аркылы несие брушілердің талаптары, тек таратылып
жаткан заңды түлғамен өміріне және деңсаулығына зиян келтірілгең
азаматтардың талаптары канағатіардырылған соң каралады. Банкрот деп
жарияланған сон заңды түлғаны тарату кезінде тарату өндірісіне байланысты
шығындар орны толтырылады.
Үшіншісі - борышқор өз міндеттемесін тиісті дәрежеде орындамаса, мүлік
пең мүлік құқықтарынан айрылу қаупі туындайды. Сол үшін борышқор
барынша еңбек етеді.
Төртіншісі - инфляңияға карамай- ак, несие беруші барлык шыгындардың
орныи нақты толтыру мүмкіндігіне ие болады. өйткеңі күнды жеңе
таратылатын мүліктер кепіл заты болып табылады. ҚР АК 302 бабында
белгілеңгеңдей негізгі жалпы ережесі бойынша, несие беруші барлык
оорышқор үқыпсыз болған кезде кепіл мәні болып таоылатын затты сату
арқылы алынған каражатпең канағаттандыру алуға құқылы, сондықтан кепіл
бөтең біреудің затына құқық ретінде көрінеді.
В.Гантовер көрсеткеңдей, кепіл әрқашан аіірыкша және дербес түрде
болатын басқа заттық құқықтар сияқты дербес мәнге болмағаи, кепіл басқа
құқықты қамтамасыз етуге ғана қызмет еткең, онсыз кепілдің өздіғімен өмір
сүруі мүмкін емес, керісіншеәркашанда бастапқыға қосымша, акңессорлық
мәнге ғана болған.
Г.Ф.Шершеңевич, кепіл қүкығын заттық құқық ретінде анықтаманын
ж'ақтаушылардын ізбасары бола түрып, Г.Гантовер сияқты басқа заттық
күқықтан айыратын кепіл қүкығының кейбір ерекшеліктеріне назар аударған, ең
алдымен басқа заттық қүкықтарға карағанда кепіл құқығының дербес мәиге ие
болмауына назар аударған кепіл қүкығы міндеттеме бойыыша күқыкқа
тәуелдікте болады. Кепіл құқығы кепіл ұстаушыға кепідге салынгаи затты
иелеңу де, пайдалану да күқығын бермейді. Оның есесіне кепіл құқығы
субъектіге басқа заттық құқықтарға қарағанда анағүрлым артығырак қүкық
береді — ол меншік иесін оған тиісті меншік күқығыыа айыруға апарып соғуы
мүмкін.
Өйткені, ғасырдың аяғында заңи әдебиеттерде кепіл кұкығының
табиғаты бойынша орнаған пікір-таласты корыта келе. К.Анеңков ескереді
Ресейлік ңивилистер көзкарасыыың арасындағы аыырмашылык ең басты
мынадан көрінеді, олардан кейбіреулері кепілді жеке құқықка (яғни,
міидеттемелік) жақындаткан, ал басқаларының пікірі бойынша, керісінше,
кепіл құқығы заттық құқық болуы керек, ал үшіншілердің пікірі бойынша, ол
'заттық қүкық ретінде сипатталғанымен, онын мүндай сипагы заңда әбдең
жетілмегең болып көрініс табады. Жалиы оның пікірі бойынша революшіяка
дейінгі ңивилистердің арасыида кепіл құқығының табиғатына катысты
бірыңғай көзкарастығы болмауы көп жағдайда ол кездегі заңдардын
жетіспеушіліктері де. К.Анеңковгың өзі кепіл құқығында мынаны аниды:
шығындардың орнын нақты толтыру мүмкіндігіне ие болады, өйткеңі қүнды және
таратылатын мүліктер кепіл заты болып табылады. ҚР АК 302 бабында
белгілеңгеңдей негізгі міндеттемені қамтамасыз етудін ніегі мен мөлшері
анықтаудың жалпы ережесі бойыша. несие беруші талабы кепіл мүлкіне
койылған күн мөлшерінде кепіл заттарының багасынан өндіріледі.
Ңивилистік ғылымда кепіл институтының кай құқық саласына
жаткызылуы жөнінде, яғни кепіл заттық құқықка жата ма әлде міндеттемелік
құқықка жата ма? - дегең кызу пікірталас жүргең болатын.
Соңғы кезде қазакстандык авторлар Е.Б.Осипов пең М.К.Сүлейменов кепіл
заттық-құқықтық сиаптка ие дегең көзкарас басым болыи түр. Бұл жағдайды
азаматтық күқық теориясында және заң шығарушылық жүйесінде болған
езгерістер дәлелдей түседі дейді. Ары карай М.К.Сүлеймеиов пең Е.Б.Осипов
сол өзгерістерге кеңірек токтап және кепіл қүрылымына талдау жасай келе.
кепіл табиғаты екі жақтылык нысанда мойындауы тиіс. Ягни кепіл екі түрлі
катынасты тудырады: бір жағынан кепіл берушілермен кепіл ұстаушының
арасындағы, екінші жағынан кепіл ұстаушы мен зат арасында. Демек. Кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады дсп
А.А.Вишневскийге сілтеме жасап токтайды.
Өз кезегінде А.А.Вишневскийде Д.А.Медведевке сілтеме жасай жоғарыда
айтылған Е.Б.Осипов пең М.К.Сүлейменовтың пікірін толык колдап. Кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады
дейді.
В.К.Райхер кепіл міндеттемелік сипатка ие болып табылады. Өйткеңі
борышкерлі міндеттеме кепілі міндеттемелік құқықты туыидатады, ал заттар
кепілі, міндеттеме кепілі секілді қүқыктық табиғатқа ие болуы
керек, сондықтан заттар кепілі міндеттемелік құқықты туындатуы керек дейді.
Кепіл әрекеттер жүйесі ретінде. Кепіл - бұл әдіс. Орыс тілінің
сөздігінде әдіс сәзі бірнәрсеңі жүзеге асыру кезіндегі, қандай-да бір
жүмысты орыпдау. Кезінде колданылатын әрекеттер жүйесі ретінде анықталады.
М.И.Братинский және В.О.Витрянский өз еңбектерінде кепіл табигаты таза
міндеттемелік-құқықтық сипатка ие, онда тек кепіл ұстаушы оз құқығын корғау
үшін мүліктік құқықтық нормалардың кейбір тәсілдерінің таралуы ғана көрініс
табады деп өз көзкарастарын дәлслдеу үшін олар бірнеше дәлелдер келтіреді.
Соның бірнешеуін келтіре кетейік.
Біріншідең, кепіл пәні болып Азаматтъік кодекстің 336 бабына сәйкес тек
зат кана емес, сонымен катар мүліктік құқықтарда (талаптар) саналады. Ал
мүліктік күқықтык өз алына жеке объекті ретінде заттық құқықтық пәні бола
алмайды.
Екіншідең, кепіл шарты бойынша кепіл беруші болашакта ие болатын
мүліктік құқықтар мен заттар да кепіл пәні бола алады. Басқаша айтканда
кепіл құқығы болашақтағы затка карайды. Ал жеке меншік күқығының немесе
басқа да кез-келгең заттық күқыктык мүндай касиеті жоқ. Себебі меншік
құқығы Азаматтық кодексте көрсетілгендей затты бергең кездең бастап пайда
болады. Үшіншідең, кепіл ұстаушы кепіл шарты бойынша өз құқықтарын
басқа түлғаға бере алады. Талап ету қүкығын 2-ші бір түлғаға беру
таза міндеттемелік-құқықтық институт болып табылады. Міне осы
корсетілген дәлелдерін алға тартып, М.И.Брагинский және С.О.Ви трянскиГі өз
еңбектеріьде М.К.Сүлейменов пең Е.Б.Осиповтың ҚР Азаматтық кодексінің 316
бабыпа сүйеңіп, яғни өз иелігінең және кепіл берушінің иелігінең ніығып
кеткең кепіл пәнін, оған зиянсыз ие болған түлғадан кепіл ұстаушыыың галап
ету құқығыналға тартып, кепіл табиғатына екіжактык сипат бергісі келгең
ңікірлерше кпрсъі шығады. Заң шығарушы бұл құқықты кепіл ұстаушыға өз
құқығын корғау үшін, қамтамасыз ету үшін беріп отыр. Осы күқык аркылы кепіл
ұстаушы гек кана кепіл берушініи заңсыз әрекетгерінең ғана корғанып
коймай, 3-ші түлғалардың да заңсыз әрекеттерінең корғана алады. Бүдан
шыгатын корытынды кепіл катыстарына заттық-құқықтық нормаларының кейбір
коріау тәсілдерінің таралуы ғана корініс табады дегең сөз деп түжырым
жасайды.
Міне ғылымда кепіл табиғаты жөиінде бір-біріне карсы пікірлер көп. Осы
келтірілгең және басқа да біздер окыған пікірлерге сүйеңе отырып, біз
шынында да кепіл табиғатына екіжактылык сипат беріп. бір токтамга келгең
дүрыс деп ойлаймыз. Неге десеңіз, бұл екі құқықтық ипституттын ұқсас
жерлері көп, мәселең заттьш құқықтық ең басты белгілері ол еріп жүру құқығы
және корғаудың абсолютті сипатта болуы. Ал бұл екі белгі кепіл қүкығына да
тән белгілер болып саналады. Азаматтық кодекстің 323 бабында керсетілгендей
кепілге салынған мүлік ақылы немесе тегін иеліктең айыру
нәтижесінде. Не әмбебап құқықты мираскорлык тәртіп бойынша мүлікке дегең
меншік құқығы немесе шаруашылык жүргізу құқығы кепіл берушідең басқа
адамға көшкең ретте кепіл құқығы сакталып калады. Яғни беру күқығы да
кепіл белгісіне жатады екең. Азаматтық кодекстін 316 бабына тоқталар
болсак. онда құқықты корғаудың абсолютті сипаты көрініп түр. Онда былай деп
көрсетілген. Егер кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушыда болған немесе
болуға тиіс болса. онда
кепіл ұстаушы мүлікті өзгеңін заңсыз иелеңуінең, соның ішінде кепіл
берушінің өзінең де талап ете алады деп көрсетілген. Дәл осы баптын екінші
тармағын карайтын болсак, егер шарт ережелері бойынша кспіл ұстаушыга
өзіне кепілге берілгең нәрсеңі пайдалану құқығы берілгеи реттерде, ал басқа
адамдардан, соның ішінде кепіл берушінің өзінең де өз құқығының кандай да
болсын бұзылуын иеліктең айырылуымен байланысты болмаса да жоюды таі.ап
ете алады деп көрсетілген. Азаматгык кодекстің жеке меншікгі және басқа да
заттық құқықтарды корғауға арналған 15 тарауының 260 бабын, 265 бабьш
карайтын болсақ заттық-құқық нормаларының кепілге де тарайтынын көреміз.
Міне осындай маңызды үқсастыктарға карап мен А.А.Вишевскийдің,
МК.Сүлейменов пең Е.Б.Осиповтын пікірлеріне толык косыламын.
Азаматтық кодекстің 299 бабы кепілге мынадай ұғым. түсінік береді:
міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының), борышқор
кепілі.меп қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған жағдайда, кепілғе
салынган мүлік құнын заң қүжаттарында белгілеңгең алымда шығарып
тастаганда, с :ы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушшін) басқа иесие
берушшері алдында өз талабын артыкшылыкпең канагаттандыруға кұкығы бар
міндеттемені атқарудың осындай әдісі кепіл деп танылады. Осы жердең біз
кепілдің тағы бір белгісі артықшылык құкығын көріп отырмыз. Осы құқықты
пайдаланып несие беруші (кепіл беруші) кепіл берушінің басқа несие
берушілері алдында кепіліе салынған мүліктең өз талабын канағаттандыруда
артықшылыкка ие болады. Соған қарамастан талабы несиемен қамтамасыз
етілген несие беруші азаматтық кодекстің 21 бабында және бюрократтык
туралы заңның бабында көрсетілгендей өз талабын канағаттандыруда екінші
орында тұр. Яғни талабы кепілмен қамтамасыз етілген несие берушігне
арағанда артыкшылығы бар басқа несие берушілер бар дегең сөз. Мүндай
несие берушілердің катарына Азаматтық кодекстің 21 бабына сәйкес
алимент өндіруге байланысты, деңсаулығына және өміріне келтірілгең зиянды
©теу жөніндегі талаптары сар несие берушілер кірсе. банкротгык заң бойынша
деңсаульн-ына және өміріне келтірілгең зиянды өтеу жөніндегі талаптары бар
несие берушілер кіреді, демек артыкшылык кұкығы абсолютті түрде емес екең.
Егер шетелдік заңдардағы кепіл кұкығына келетін болеак, онда көпшілік
кұкықтык жүйелерде кепіл заттық кұкықтык бір түрі ретінде танылады, бұл
атап айтканда кепілмен қамтамасыз етілген міндегтеме бойынша борыіпкөр
банкрот болған кезде, кепіл мәні болып табылатын мүлік, конкурстык маесаға
еңгізілмейді (шамасы, борышқорға тиісті емес мүлік ретінде) ал
несие берушінің қамтамасыз етілген талабы кепілге салыиғаи мүлік
есебімен конкурстық несие беруші тәртібінде емес. кәдімгі
тәртінте канағаттандырылады. Англо-американ кұқықтык жүйе
бойынша жылжымайтын мүлікті кепілге салу екі нысанда жүзеге асырылады:
Бірінші жағдайда кепіл мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне берумен жұреді.
Кепілдің екінші нысаны фидуңиарлык мәміле түрінде болады, ол бойынша несие
беруші
кепілге салынған мүліктің меншік иесіне айналады. Бірақ, борышқор кепілмен
камтамасы міндеттемені аткару кезінде, ал меншік кұкығы тағы да кепіл
үастаушыға беруге міндетті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасыиың
азаматтық заңдары бойынша кепіл құқығы шндетгемелік құқық болып
табылады. Бұл туралы атап айтқанда, ҚР азматгык кодексі жалпы бөлімінін
кепіл туралы нормаларымен күрылымдык орналасуы дәлелдейді: кеплі туралы
ереже "Міндеттемелік к$қық" 3-ші бөлімінін 18 тарауында "Міндетгеменің
орындалуын қамтамасыз ету" ориаласкан. Ал, "Меншік құқығы және өзге де
заттық құқықтық" 2-ші бөлімінде кепілдік қатынастарды реңттеуші кандай да
бір нормалар жоқ.
Кепілдін міндеттемелік құқықтық сипатта екеңдігі кепіл қатынастарьш
реттеуші кейбір айрықша ережелердің кодекс мәтініне еңгізілуімен
расталадлы. Мысалы, ҚР Азаматтық кодексінің жалпы болімінің 301 бабы Ш-
тармагына сәйкес тек заттар ғана емес, сондай-ак мүліктік құқықтар
(талаптар) кепіл мәні болуы мүмкін. Бәрімізге мәлім мүліктік қүкық
өздігінең өздік объекті ретінде ешкандай жағдайда заттың құқықтық пәні
бола алмайды. Мысалы, кепіл ұстаушы кепіл туралы шарт бойынша өзіне
тиесілі құқықтарды несие берушінін құқықтарын беру туралы срежеңі сақтай
отырып талап етуді беру жолымен басқа түлғаға бере алады (339, 347-
баптар). Сонымен қатар, талап беру — таза міндеттемелік-қүқыктық институт.
Заттық құқықта басқа түлғағ ңессия тәртібінде берілмейді.
М.К.Сүлейменов пең Е.Б.Осипов басқаша пікірде, ҚР Азаматтық кодексі
жалпы бөлімін талдау негізінде, келесідей корытындыға келіп отыр: "кепілдік
заттық немесе міндеттемелік құқықтық сипатта екеңдіі і туралы талае
кепілдіи екі жактылык табиғатын тану нысанында шешілуі кажет: кепіл екі
катыиас түрін туындатады ол кепіл беруші мен кепіл ұстаушы арасында және
кепіл ұастаушы мен зат арасында, яғни бір жағынан кепіл немесе
берушімен салыстырмалы қүқыктык байланыс орнату аркылы
борышқордың міндеттемесін қамтамасыз ету тәсілі, ал екінші жағынан — кепіл
ұстаушы және
заттың тікелей қүқыктык байланысы, сондықтан кепілді міндеттемені
қамтамасыз етудін заттық тәсілі ретінде сипапауға боладьГ.
Кепіл туралы заң ережелерін түсіндіре отырып, авторлар онын заттық
құқықтық мәні туралы ұмытып кетуте және міндеттемелік құқық
категорияларымен әбдең айналып өтуде және кепіл мәиіне кепіл ұстаушы өз
кұкықтарын корғауға байланысты мәселелерді карау кезінде гана кепілдік
қатынастардын заттық сипатына кайтадан оралуда. Бірақ, меншік құқығын
және басқа да заттық құқықтарды коргау туралы нормаларымен катар кепіл
үастаушынын кепілге салынған нәрсе жоніндегі құқықтарын корғау туралы
нормалардың ҚРАК-не еңгізілуі заң шығарушымен кепілді заттық құқықтық
категориясына жатпайтындығын негізге алуында, әйтпесе кепілдік құқықтық
қатынастарға меншік қүкығын және тағы басқа заттық құқықтарды корғау туралы
ереже тікелей колданылган болар еді. Кепіл ұстаушыга өзгеңін заңсыз
иелегінең кепіл мәнін талап ету сиякты қорғау тәсілдерін иайдалану құқығын
беру, кепіл берушінің заңсыз әрекеттерінең ғана емес, үшінші
түлгалардың заңсыз әрекеттерінең кепіл ұстаушының құқығын (табигаты
бойынша міндеттемелік) корғауды қамтамасыз етудін қажеттілігімен
түсіыдіріледі. Осындай жолмен кепілдік катнастардын заттық-құқықтық
табигаты туралы емес, заттық-құкықтық корғау тәсілдері туралы кейбір
нормалардын кепілдік қатынастарға таралуы ғана айтуға болады. Кепілдік
канаттардың ұғымын жөне қүқықтық табиғатын анықтап, кепіл туралы заң күші
бар ҚР азаматтық заңдарынын ережелерін және олардың қолдану практикасын
толык қарастыру қажет.
ҚР АК жалпы бөлімінің 299 бабының 1 тармагына сйкес міндеттсмеге
несие берушінін (кепіл ұстаушының) борышқор кепілмен қамтамасыз етілген
міндетгемені орындамаған ретте кепілге салынган мүлік құнынап заң
құжаттарында белгілеңгең алымды шығарып, осы мүлік тиеселі адамның (кепіл
берушінің) басқа несие берушілер алдында артыкшылыкпең
канағаттандырылуға құқығы бар міндеттемені атқаруынын осындай әісі кепіл
деп танылады.
Кепіл ұстаушынын кепіл салынған мүлік, кімнің пайдасына
сактандырылғанына кдрамастан, оның жоғалғаны немесс бұлінгсні үшіы, егер
жалдау немесе бұліну кепіл ұстаушы жауап беретін себептер боЙынша болмаса.
сактандыру өтемін сол бұрынғы негізде канағаттандырылуға құқығы бар.
Мүлікті кепілге беруші ретінде кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме
бойынша борышқор болады. Міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілді үшінші
жактьщ белтілеу мүмкіндігін Кодекс жоқка шыгармайды. Бірақ. Кеыіл
берушінің (борышқордың өзі немесе үшінші жақ) кім болып табылатындыгына
карамастан кепілге берілетін зат оған меншік құқығында тиісті болуы
кажет.Кейбір жағдайларда бұл катыиастарды қатысуға заттың меншік иесі
емес. шаруашылык жүргізу құқығындағы субъектілер жіберіледі. Шаруашылык
жүргізу құқығында мүлкі бар түлға, жалпы ереже бойынша егер заңға өзгеше
көзделмесе, меншік иесінін келісімімен ғана затты кепілге бере алады. Заң
құжаттарына сәйкес, атап айтқанда ҚРАК Жалпы Бөлімінің 200 бабына сәіікес,
сондай-ак ҚР Президеңтінің 19.06.95 жылгы '"Мемлекеттік көсіпорын туралы"
заң күші бар жарлығьшың 25-бабына сәнкес, мүлікке шаруашылык жүргізу
құқығын иелеңуші түлға, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, негізгі
каражатка жатпайтын жылжымайтын мүлікті кепілге беруге қүкылы.
Сондай-ак, "мемлекеттік кәсіпорын туралы жарғылыктың 6-бабына сәйкес
жарғыда мемлекеттік кәсіпорыннын басшыларының қүзіреті туралы мәліметтер
және негізгі каражатка жатпайтын жылжымайтын мүлікті кепілге беруші
шектеунемесе тыйым салу жарғыда көрсетілуі тиіс. "Мемлекеггік
кәсіпорын туралы" заң күші бар Жарлықтың 12-бабына сәйкес бірыңғай
мүліктік кешең ретінде республикалык мемлекеттік кәсіпорынды кепілге
салу ҚР Үкіметінің шешімі бойынша жүргізіледі, осыған ұқсас коммунальды
кәсіпорында кепілге салу — жергіліктерді әкімшіліктердің басшыларыньш
шешімі бойынша жүргізіледі, ҚР АК жалпы бәлімінде оралымды басқару
күқығында мүлік иелеңуші мекеменін осы мүлікті кепілге беру күқығы бар.
ҚР АК жалгіы бөлімініп 206 15 бабының непзінде егер күрылтай кұжаттарына
сәйкес мекемеге табыс келтіретін кызметті жүзеге асыру құқығы берілсе,
ондай қызметтең алынған табыстар және сол табыстардың есебінең сатын
алынған мүлікке мекемемен дербес билік ету күқығы берілгең. Мүлікті
кепілге салу осы мүлікке билік етуді білдіреді. Осындай жолменең белгілі
бір мүлікке билік ету құқығына ие бола отырып, мекеме оны кепілге беру
құқығын иелеңеді.
Қүқыктың кепіл берушісі кепілге салынатын құқықты иелеңуші түлға
болуы мүмкін. Мысалы, жер пайдалану құқығының кепіл берушісі жер
пайдаланутлы болуы мүмкін, бірақ жер учаскесінін меншік иесі ретінде емес,
себебі борышқор негізгі шарт бойынша міндеттемелерін орындамаған жағдайда
кепіл туралы шарт бойынша міндеттемелерін болжамайды, бөтең біреудің
затына күқыкты кепілге салуға, осы заттың меншік иесінің немесе оган
шаруашылык жүргізу құқығын иелеиуші түлғанын кслісімінсіз оқшаулауға зап
құжаттарымен немесе шартпеңең тыйым салынған болса, осы түлғалардың
затты кепілге салу құқығын беруге келісімсіз жол берілмейді. Жалпы ереже
бойынша жалға берушінің келісімінсіз жалдаушы жолдау құқығын акшалай
алмайды, жалдау кұкығын кепілге салу жалға берушінін келісімінсіз
жүргізілуі мүмкін емес. Бірақ кейбір жагдайларда ерекшеліктер бар.
Жер қатынастарын реттеу нормаларына сәйкес түрақты және бастапкы үзак
мерзімді жер пайдалану құқығы бар мемлекеттік емес жер пайдалану кұкығын
окшаулауға кұкылы. сондай-ақ өздеріне тиісіі жер пайдалану кұкығында
тиесілі жер учаскелерін жалға (косалқы жалға) беруге немесе уақытша
акысыз жер пайдалануға беруге салу кұкығы бар [5].
Кепілұстаушыға келетін болсак, онда кепілұстаушы ретінде кез келгең
кепілмен қамтамасыз етілетін азаматтық-құқықтық міндеттеме бойынша несие
беруші бола алады. Осыған ҚР АК жалпы бөлімінің 299 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Азаматтық құқықтағы кепіл ұғымы және құқықтық табиғаты
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардағы кепілдің құқықтық
мәні ... ... ... ... ... .4
1.2 Кепіл ұғымы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 28
1.3 Кепілдік қатынастарды құқықтық қамтамасыз ету
әдістері ... ... ... ... ... ... ... 37
2 Кепілдің жекелеген түрлерінің кұкықтық ерекшеліктері
2.1 Жылжымайтын мүлік
ипотекасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 40
2.2 Айналымдағы тауарларды кепіліге салуды құқыктык
реттеу ... ... ... ... ... ... 45
2.3 Ломбардқа затты кепілге қою
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...56-60
Кіріспе
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеуде міндеттемені қамтамасыз
етудің әдістерінің маңызы өте зор. Олардың ішінде кепіл институтының
өзіндік ерекшеліктері бар.
Осыған байланысты міндеттемелік құқықтың нарық қатынастарындағы
құқықтық реттеу мәселелері кең ауқымды да әрі өзекті. Оның күрделілігі
сонда, кәсіпкерлер мен басқа да құқықтық қатынасқа қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз ету, осыған байланысты әрбір
субьектінің мүдделерін корғау мен өз іскерліктерін жетілдіру және
мемлекеттің
экономиканы дамыту бағытындағы реттеу іс-шараларының жүзеге асырылуының
негізгі құқықтың тетігі болуында.
Кепіл - классикалык азаматтық-құқықтық институттардың бірі ретінде
рим құқығынан өз бастамасын алатын, өзінің көп ғасырлық тарихына ие.
Кеңестік құқықта кепіл нақтылы сипатта болады. Себебі, зкономиканың
барлык аясьна мемлекеттік мононополия орнатылғандықтан, онын дамуында
тежелу байқалады. Атап айтқанда, бұл жағдай мемлекетгік кәсіпорындардың
көбеюінде, барлық аяда коммерциялық несие берудің жоқтығында,
мемлекеттік кәсіпорындардың құқықтық кабілеттілігінің шектелуінде, олардың
негізгі қорларынан ақы өндіріп алуға заңмен тыйым салынуында және тағы
басқа кері факторлар нәтижесінде кепіл институты өз мәнін төмендете бастады
және дұрыс колданыста болмады.
Қазақстанның егемендігін алғаннан кейін және экономикада нарықтық
өзгерістер жолын таңдағаннан кейін міндеттемелік құқықтың сонымен бірге
міндеттеменің атқарылуын қамтамасыз ету әдістерінің рөлі өсе бастады.
Казіргі
жағдайда экономика үшін өтпелі кезеңге сай кері әсерлер атап айтканда,
инфляция, өндірістің дамуының төмендеуі, шығарылған тауарларға
көрсетілген қызметпең жасалған жұмыстарға мезгілінде акы төлемеу,
міндеттеменің атқаруын қамтамасыз етудің бұрыннан белгілі әдістерін
кеңімен қолдану, мысалы, тұраксыздық, өз мәнін өтеу каржысы болмаса. Айып
немесе өсім телеу үшін ақша қаражатын қайдан алады.
Бұл мағынада кепілдің келесі басымдылықтары бар: біріншідең, көлікті
кепілге салу шарты борышқор несие берушімен есеп айырысқанша осы
мүліктің сақталуын қамтамасыз етеді. Кепілге салынгап мүліктін бағасы
инфляция деңгейінің өсуіне сай пропорционалды өсіп отырады.
Екіншідең: борышқордың мүлкін кепілге салу несие беруші кепіл ұстаушының
басқа несие
берушілер алдында кепіл мәні есебінең өз талаптарын қанағаттандырудың
басымдылық мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Үшіншідең, мүліктең айырылып қалу
нақты қаупі борышқор үшін өз міндеттерін тиісті түрде атқаруға жақсы
ыттталандыру болып табылады.
Сонымен, кепіл міндеттемелердің атқаруын қамтамасыз ету әдістерінің
арасында айрықша орын алады және оның колданылуы кәсіпкерлік сондай-ақ
шаруашылық аяларында тиімді болып табылады.
Қазакстан реформаланып жатқан экономмкасына адекватты жаңа заң
базасын құру кажеттілігі туды. Соның иәтижесінде 27.12.1994 жылы Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінін жалпы бөлімімен біркатар
нормативтік-құқықтық құжаттар (атап айтканда. Қазақстан Республикасы
Президеңтінің 11.01.1996 жылғы "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" заң
күші бар жарлығы) қабылданды, олар арқылы кепіл инсітітутын реттеуде
елеулі өзгерістер жүрді. Бұл диплом жүмысында осы мәселелер мен өзгерістер
толық қаралады.
Осы жұмыстың максаты — бұл Қазақстан Республикасындағы кепіл
ннститутынын орнын, маңызын, құқықтық табиғатын және оның біздің
мемлекетімізде практикалық колдаыылуын талдап зерттеу.
Берілгең жұмыс негізінде екі бөлімді мазмұндайды, олардың әрқайсысы
бірнеше бөлімшелердең түрады: 1-бөлім кепілдің ұғымын және құқықтың мәнін,
кепілдік келісімдердің ұғымын және түрлерін және Қазақстан
Республикасындағы кепіл қатынастарын құқықтық қамтамасыз етуді қамтып
көрсетеді; 2-бөлім құқықтық режимдерінде бір-бірінең айырмашылығы бар
кепілдің жекелегең түрлеріне арналған. Атап айтқанда, кепілдің келесі
түрлері:Жылжымайтын мүлік ипотекасы; Айналымдағы тауарларды кепілге салу;
Ломбардка заттарды кепілге салу.
Бұл диплом жүмысын жазу барысында бірнеше әдебиеттер,
бағдарламалар мен нормативтік күқықтық актілер пайдаланылды. Бұл
такырыпқа байланысты А.С.Званицкий, О.С.Иоффе, М.К.Сүлейменов,
В.С.Толстой, А.А.Вишневский. С.Я.Сорокина, Ю.Г.Басин. А.Г.Дидеңко,
Ғ.Төлеуғалиев және тағы басқа көптегең отандык, сондай-ак шетелдік заңгер
ғалымдардын еңбектерінің маңызы зор.
1 Азаматтық құқықтағы кепіл ұғымы және құқықтық табиғаты
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардағы кепілдің құқықтық мән
Кепіл – ерекше міндеттердің бір түрі болып табылады. Ол жерде
міндеттерге сәйкес борышқор несие берудің пайдасына мүлік беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға немесе белгілі бір
әрекет жасауға тартынуға, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерін
орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды
қабылдауға міндетті. Осы міндеттердің негізінде кепілдің құқықтық
қатынастың пайда болу негіздеріне кепіл шарты жатады. Кепілге заң
актілерінде негізделгең ережелер мен тәртіп қолданылады. Кепіл шарты
бойынша міндеттік құқықтық заттық қатынастар пайда болады. Міндеттік
құқықтық қатынастар кепіл беруші мен кепіл ұстаушының арасында қатынастар
императивті нормалардан құралады. Ал кепіл ұстаушы мен заттың арасындағы
міндеттік қатынастар кепіл шартында көрсетілген міндеттермен көрсетіледі.
Шарт жасау кезінде маңызды талаптар:
- кепіл зат және оның бағасы;
- міндеттердің орындалу мерзімі мен мөлшері;
- кепілге қойылған заттың кепіл кезінде қай тарапта тұратындығы.
- кепіл затты қолдану туралы келісім. Мұнда талаптар орындалмаған
жағдайда шарт күшіне еңбейді. Бұл туралы АК-тің 393 бабында көрсетілген
шарттың елеулі ережелері қолданылуы тиіс. Шарттың пәні болып тараптар
анықтаған зат немесе басқа мүлік болып табылады. Ол арқылы 3 негізгі
міндеттеме орындалады, кепілге салынған мүлік шарттың негізгі мазмұнында
толық көрсетілуі тиіс. Сонымен қатар кепіл заттың сын сипаты ерекше
белгілері міндетті түрде толық көрсетілуі тиіс. Ол оның басқа заттар
массасынан ажырату үшін қажет. Шарттың мазмұнындағы талаптар жан-жақты
мағынада болуы мүмкін.
1) Ол кепіл пәні болып табылады. Мүліктің нақты бағасы, яғни осы
мүліктің бағасы белгілі бір міндеттердің орындалуына кепіл болуы тиіс.
Міндеттер орындалмаған жағдайда мүліктің құны кредиторды қанағаттандыру
керек.
2) Кепіл затының құны оған зиян немесе зақым келгең жағдайда
тараптардың кінәсі анықталып жауапкершілік шегі анықталу керек.
3) Шартқа қойылатын заттың немесе мүліктің объектісі бола алады.
Қандай да болмасын зат пең мүлік шарт бойынша міндеттердің көлемі үлкең
немесе кіші болуына байланысты кепілге алынады. Міндетті түрде шарт ішінде
талаптардың атаулары реттік нөмері, орны, уақытылы көрсетілуі тиіс. Оның
орындалу мерзімі де шарттың негізгі элементтері болып табылады. Заңда
міндеттерді орындаудың ерекше жағдайларын қарастыруға тиым салынбаған және
оған рұқсат берілге.
Азаматтар мен заңды тұлғалар әр түрлі қызметтер жасау кезінде өзара әр
түрлі қоғамдық қатынасқа, яғни құқықтық қатынасқа түседі. Құқықтық қатынас
– құқық нормаларымен реттелу нәтижесінде пайда болған қоғамдық қатынастың
бір түрі. Қоғамдық-қатынасты азаматтық-құқық нормаларымен реттеудің
нәтижесінде, олар заңды сипат алып, азаматтық-құқықтық қатынасқа айналады.
Азаматтық-құқықтық қатынас – бұл азаматтық-құқық нормаларымен реттелген
қоғамдық қатынас. Осы азаматтық-құқықтық қатынасқа түсінік бермес бұрын,
алдымен құқықтық қатынастың мағынасын ашайық.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың пайда болу тәсілі немесе
өмір сүру жағдайы болып табылады. Егер қоғамдық-қатынастар бастапқыда
өзімен-өзі өмір сүрсе, кейінірек құқықтық-қатынасқа айналады да, соңында
заңды сипатын жоғалтып, қоғамдық ретінде сақталады, сонда бұндай жағдайда
құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастың қайта пайда болу тәсілі ретінде
көрініп тұр. Қоғамдық қатынастар оқтын-оқтын белгілі сыртқы жағдайлар
жиынтығының әсерінен пайда болады және жойылады, бірақ бұнда әрдайым
құқықтық қатынасретінде пайда болады, құқықтық қатынас заңды сипатын
жоғалтқан жағдайда, онымен бір уақытта ол да жоғалады, бұл кезде құқықтық
қатынас қоғамдық қатынастың өмір сүру жағдайы ретінле көрініп тұр.
Құқықтық қатынас қоғамдық қатынастың қозғалыс жағдайы және нақтылау
әдісі болып табылады. Қоғамдық қатынас, өзі өмір сүруінің әр түрлі
сатысында заңды дайындықты қажет ететін, құқықтық қатынастың қозғалысын
амалдандыру арқылы, құқықтық қатынастар бір мезгілде субъективтік құрамды
да және осы қатынастың қатысушыларының бір-бірінің алдындағы міндеттерін де
нақтылау тәсілі ретінде көрінеді.
Сонымен қоғамдық қатынастың ерекше түрі ретінде онымен байланысын
қарап, біз құқықты қатынасты қоғамдық қатынастардың өмір сүру және өзгеру
жағдайы, қозғалыс және нақтылау тәсілі, бекіт амалы ретінде болатынын
байқадық.
Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар, соларға байланысты ол жоғарыда айтылған қызметтерді
орындауға қабілетті болады.
1. Барлық құқықтық қатынастар әрдайым нақты тұлғалар арасында қатынас
ретінде болады. Барлық құқықтық қатынастың қатысушылары әрдайым нақты
белгілі болады, себебі олар әрдайым нақты тұлғалар және олардың
арасындағы қатынас заңды сипатта болады. Керісінше басқа қоғамдық
қатынастардың қатысушылары әрдайым нақты анықталмайды, себебі олар
анықталған тұлғалар ғана болмай, анықталмаған адамдар тобы болуы мүмкін
және олардың арасындағы қатынастың заңды сипаты жоқ. Мысалы: еңбектік-
құқықтық қатынаста жұмыс берген мекеме сол жұмысты жасауға міндетті
тұлғалардан жұмысты орындауды талап етеді. Керісінше, ерікті қоғамдық
жұмыстар (сенбілік) жүргізу үшін, оған анықталмаған тұлғалар тобы қатысуы
мүмкін.
2. Барлық құқықтық қатынастар оның қатысушыларының өзара жүріс-тұрысын
заңды түрде бекітеді. Қандай да болмасын құқықтық қатынастың
қатысушыларының біреуі белгілі бір уақытқа дейін белгісіз болса да, осы
қатынастың субъектілері өзара байланысты қатынасқа түседі және бұл
қатынас заңды түрде бекітіледі. Керісінше,басқа қоғамдық қатынастың
қатысушылары бір-біріне деген міндетті қызметтерін өнегелі түрде
орындаулары мүмкін, бірақ бұл қатынастың заңды сипаты жоқ, сондықтан олар
заңды түрде бекітілмейді.
Сондықтан да заңды қатынастардың субъектілерінің міндетті қызметтері
нақты анықталған, ал басқа қоғамдық қатынастың қатысушыларының міндетті
қызметі бұндай дәрежеде нақты анықталмауы мүмкін. Мысалы: балаларының ата-
аналарына төлейтін алимент заңда көрсетілген белгілі бір жағдайларда
туындайды және балалары өзінің ата-анасына төлейтін нақты ақша сомасымен
белгіленген. Керісінше, заңды көрсетілген белгілі бір жағдайлар болмаған
кезде, балалары өз ата-анасына көрсеткен материалдық көмегі нақты түрде
анықталуы мүмкін емес.
3. Барлық құқықтық қатынастар мемлекетпен белгіленген және бекітілген құқық
нормаларымен реттеледі. Сондықтан да қоғамдық қатынастар, мемлекет
белгіленген және бекіткен құқық нормаларымен реттелгендіктен құқықтық
қатынас болады және бұл құқықтық қатынастар қатысушылардың әрқайсысына
белгіленген міндеттерін нақты түрде анықтайды. Керісінше, жалпы және
нақты заң нормаларымен реттелмейтін қоғамдық қатынастар құқықтық
қатынастар болмайды. Ал олардың қатысушыларының міндеттері толық және
нақты сипат алмайды. Сондықтан да балаларының ата-анасына алимент төлеу
қатынасында, бір жағдайда заң нормаларымен реттеледі, ал екінші жағдайда
бұл реттерден тыс қалып тұр, бірінші жағдайда қатынастардың міндеттері
толық және анықталған сипат алып тұр, ал екінші жағдайда қатысушылардың
міндеттері субъектілердің әрқайсысының өз еркімен анықталады.
4. Барлық құқықтық қатынас өзінің өмір сүру барысында мемлекеттің күштеу
шарасымен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық қатынас құқықтық қатынас болып
қалыптасқан уақыттан бастап, оның іске асуы мемлекеттің күштеу шарасының
көмегімен жүзеге асырылуына кепілдік береді. Керісінше, құқықтық қатынас
ретінде қалыптаспаған қоғамдық қатынас, егер де ол мемлекеттің
институттарына сәйкес болған жағдайда ғана артынан мемлекеттің күштеу
шарасының көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ оның пайда болу
кезеңінде оған бұндай кепілдік берілмейді, себебі ол мемлекеттің
қатысынсыз жүзеге асады. Мысалы: жұмысқа тұру және жұмыс орнын таңдау
азаматтардың өз еркімен, мемлекеттің күштеу шарасынсыз іске асады. Бірақ
соғыс жағдайы кезінде жұмыс істеу немесе басқа жұмысқа ауысу мемлекеттің
күштеу шарасымен жүзеге асады. Керісінше, жұмысқа тұрып, белгілі бір
қызметті атқарып жатқан тұлғаларға әр уақытта мемлекеттің күштеу шарасы
қолданылуы мүмкін.
Осы төрт белгіні бірге алып қараған кезде, біз заңды қатынастардың
қоғамдық қатынастың ерекше түрі екенін байқадық. Қорытындылай келе, біз
құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілеріне қарап, оны басқа қоғамдық
қатынастардан айыра аламыз, яғни құқықтық қатынас дегеніміз – құқықпен
реттелген нақты тұлғалар арасындағы, субъектілердің өзара жүріс-тұрысы
заңмен бекітілген және олардың жүзеге асуы мемлекеттің күштеу шарасымен
қамтамасыз етілетін қатынас. Барлық қоғамдық қатынастар құқықтық қатынас
болып қалыптасқаннан кейін, соңғысына тән барлық белгілерді өзіне алады.
Бірақ мемлекет тек қана құүқықтық қатынастардың орындалуына мүдделі
емес, алға қойған мақсат пен нысанаға жетуге және оларды шешуге қатысты
барлық қоғамдық қатынастардың орындалуына мүдделі. Осы қатынастардың бәрі
құқықтық қатынас болуы міндетті емес, сондықтан құқықтық қатынас басқа
қоғамдық қатынастардың жүзеге асырылуының міндетті және жалғыз тәсілі емес.
Бірақ соны да, біраз қоғамдық қатынастарды жүзеге асыру үшін, олар міндетті
түрде заңмен реттелуі керек, бұл осы қоғамдық қатынастардың сипатымен ғана
түсіндірілмейді, сонымен бірге құқықтық қатынастардың ерекшелігімен
түсіндіріледі. Біз білеміз, құқықтық қатынастардың ерекшелігі мынада, нақты
тұлғалардың арасында заңды түрде бекітілген өзара жүріс-тұрысы, олар
мемлекеттің құқықтық нормаларымен реттеледі, ал оларды жүзеге асыру,
мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Заңды сипатты алуға тиіс
және міндетті қоғамдық қатынастардың жүзеге асуы мемлекет мүддесіне сәйкес
мына жағдайларда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, егер ол нақты тұлғалардың
арасындағы қатынас болса, егер олардың қатысушыларының жүріс-тұрысы заңды
түрде бекітілсе және егер де осы жүріс-тұрыстың нақтылығы мемлекеттің
күштеу шарасымен қамтамасыз етілсе. Қандай қоғамдық қатынастар жүзеге
асырылуы үшін құқықтық реттеуді қажет ететіндігін абстрактылы түрде шешуге
болмайды.
Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерінің құқықтық қатынасқа
айналуының себептерін, олардың әрқайсысына нақты талдау жасау жолымен
анықтауға болады. Қоғамдық қатынас қажеттігіне байланысты құқықтық нысанда
(формада) алынған да, ол әрдайым құқықтық қатынас болып табылмайды, ол тек
қана белгілі бір құқық салсымен реттелетін қатынас болып табылады.
Сондықтан барлық құқықтық қатынастардың жалпы белгілермен қатар, ол өзі
реттелетін саласына байланысты, өзіне ғана ерекше белгілерге ие болады.
Осындай ерекше белгілер азаматтық-құқықтық қатынастарға да тән, олар осы әр
түрлі құқықтық саласының жиынтығының арасынан азаматтық құқық нормаларымен
реттелген қатынастарды айқындауы қажет.
Құқықтық қатынастардың бір түрі ретінде азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қатынасқа тоқталайық, яғни азаматтық-құқықтық қатынас дегеніміз
оның қатысушы жақтарының құқықтары мен міндеттері заңды тепе-теңдік
әдісімен, азаматтық-құқықтық нормаларымен. Реттелетін қоғамдағы қатынас.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық қоғамдық қатынас сияқты тұлғалардың өзара
қарым-қатынасы болып табылады. Ол кем дегенде екі субъектілердің әрқайсысы
не құқыққа не міндетке ие болады, немесе бұл екі жақта құқықтық қатынас
болса, онда субъектілерінің әрқайсысы құқықтыр мен міндеттерге бір
мезгілден ие болады.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық құқықтық қатынастарға тән жалпы
белгілерімен қатар тек өзіне тән ерекшеліктерге ие. О.С.Иоффе “Советтік
азаматтық құқықтық қатынастар” деген еңбегінде, азаматтық-құқықтық
қатынасқа тоқталып, оның құрылысындағы ерекшеліктерді ашқан. Сондықтан да,
осы азаматтық-құқықтық қатынастарды басқа құқықтық қатынастардан айыратын
сыртқы белгілерге тоқталайық.
Бірінші белгі, азаматтық құқықты қорғау тәсілі болып табылады. Егер
бұл құқықтырды жүзеге асыруға міндетті жақ кедергі жасаса, онда азаматтық
талап тәртібімен олардың еркінен тыс және еркіне қарсы жүзеге асырылуы
мүмкін. Бірақ сол тәртібімен қорғау арқылы азаматтық құқықтарға бірдей
қолданылмайтын және оларға ғана тән емес. Кейбір азаматтық-құқықтар
әкімшілік тәртіппен қорғалады және керісінше әкімшілік құқықтан туындайтын
құқықтық қатынастар сот тәртібімен қорғалуы мүмкін.
Екінші белгі, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері.
Азаматтық-құқықтық қатынастарды әдеттегідей, өзінің пайда болу негізі
ретінде қатысушыларының өз еркімен көңіл білдіруін айтамыз. Бұл белгі де
бірінші белгі сияқты барлық азаматтық қатынастарға жалпы және соларға ғана
тән болуы мүмкін емес. Себебі азаматтық-құқықтық қатынастар өз еркімен
көңіл білдіру нәтижесінде болмаса да пайда болады (мысалы, зиян келтіруге
байланысты міндеттемеде), олар әрі қарай әкімшілік құқықтық қатынастар
сияқты мемлекеттің басқару актілерінен пайда бола алады (мысалы, әкімшілік
актіден келісім жасау міндеттемесінің пайда болуы), соңында бір әкімшілік
акты азаматтық да және әкімшілік те құқықтың қатынастарын тудыра алатынын
көріп тұрамыз (мысалы: қорларды бөлу әкімшілік актысы бойынша жеткізіп
беруші мен қабылдап алушының арасында азаматтық-құқықтық қатынас туады
және осылар мен акт шығарған органның арасындағы әкімшілік құқықтық қатынас
пайда болады).
Үшінші белгі, азаматтық-құқықтық нормаларының ерекшелігінен көрінеді.
Көптеген азаматтық-құқықтыр нормалар, соның ішінде азаматтардың арасындағы
қатынастарды реттейтіндер диспозитивтік сипатта болады. Бірақ бұл белгіге
салыстырмалы мағынада күмән туғызу мүмкін емес, себебі әкімшілік құқықтық
кейбір нормалары да диспозитивті болуы мүмкін, ал басқа жағынан алсақ,
көптеген азаматтық-құқықтың нормалары, заңды тұлғалар арасындағы
қатынастарды реттейтін нормалар, әкімшілік құқықтық нормалары сияқты
императивті сипатта болады.
Төртінші белгі ретінде азаматтық-құқықтық қатынастардың тоқтатылуының
ерекше тәсілін алып қараймыз. Жаңарту, есепке алу, қарыздарды жинау, бір
жақтың еркін білдіру және де басқа да тоқтатылу тәсілдері тек қана
азаматтық-құқықта белгілі, оларды басқа құқық салалары білдірмейді, тек
қана әкімшілік-құқықтық ќатынастағы өкімет органдарының бір жақты еркін
білдіру болуы мүмкін. Бірақ бұл еңбегі де жеткілікті дәрежеде нақты емес,
себебі барлық азаматтық-құқықтық қатынастар жаңартылуы немесе есепке алу
жолымен тоқталуы мүмкін емес (мысалы, алименттік міндеттемені жаңарту
немесе есептеу жолымен жоюға болмайды), қарыздарды жинау арқылы азаматтық
құқықтық қатынастарды тоқтатуға жол бермейді, (заңды тұлғалардың арасындағы
бұл құқық қолданылмайды), қатынастарды бір жақты еркін білдіру жолымен
тоқтату, азаматтардың арасындағы қатынастарда ерекше жағдайда ғана жол
беріледі.
Сонымен, біз жоғарыда көрсеткен белгілердің ешқайсысы тек қана
азаматтық-құқықтық қатынасқа қолданылмайды. Бірақ бұған қарамай азаматтық-
құқықтық қатынастар басқа және ең алдымен әкімшілік қатынастардан
айырмашылығы бар.
Осы екі құқықтық қатынастың арасындағы бір айырмашылық олардың
субъектілерінің құқықтығы статусында. Азаматтық-құқықтық қатынастың
субъектілерінің құқықтық статусы, олардың атқаратын қызметіне байланыссыз
тең. Сондықтан құқыққа ие субъект міндетті жақтан белгі бір қызметті
орындауын заңға сәйкес талап етуге құқылы, бірақ оның бұйрық беруге құқы
жоқ. Ал міндетті субъект келісім бойынша анықталған қызметті ғана
орындайды, ол құқыққа ие субъектіге бағынышты болмайды. Екі жақтың
құқықтары мен міндеттері тең жағдайда болады. Бірақ әкімшілік-құқықтық
қатынаста субъектілердің құқықтық статусы мүддесі басқаша. Субъектілердің
біреуі құққа ие ме, әлде міндетке ие ме оған байланыссыз, екінші
субъектілігіне қатысты билік ету функциясымен қамтамасыз етілген. Ал
соңғысы құққа ие болған жағдайда да, біріншінің билігіне бағынышты болады.
Сонымен, азаматтық-құқықтық қатынас өзінің барлық элементтерімен
әкімшілік-құқықтық қатынастан өзгешеленеді. Олардың айырмашылығы: 1)
құрылымның жалпы сипатында. 2) субъективтік құрамында. 3) объектісінде 4)
құқықтары мен міндеттерінің көлемінде.
Азаматтық-құқықтық қатынастың ерекшелігі. Азаматтық-құқықтық пәніне
кіретін қоғамдық қатынастар жақтардың тепе-теңдік әдісімен реттеледі.
Сондықтан көп жағдайда азаматтық-құқықтық қатынастар оған қатысуымен
тұлғалардың еркімен жүзеге асырылады. Әдетте азаматтық-құқықта құқықтық
қатынастың пайда болуы негізгі шарт болып табылады. Бұл азаматтық-құқықтық
қатынастың сипатына әсер етеді. Жақтардың тепе-теңдігі және олардың бір-
бірінен заңды тәуелсіздігі азаматтық-құқықтық қатынаста ең маңызды
ерекшелігі болып табылады. Азаматтық-құқықтық қатынаста жақтардың біреуі
екінші жаққа бұйрық бере алмайды және өзінің атқаратын қызметінің күшіне
байланысты белгілі бір қызметті орындауға еріксіз көндіре алмайды. Егер де
азаматтық-құқықтық қатынасқа, құқықа ие жақ міндетті тұлғадан нақты
анықталған әрекеттерді талап етсе, бұл тек қана олардың арасындағы шартты
немесе тіке заңның нұсқауының күшімен жүзеге асады. Мысалы: заказ беруші
мердігерден белгілі бір жұмысты орындауын талап етуге құқылы, бірақ оны
мердігер екеуінің арасында шарт жасасқан жағдайда ғана орындауға келісім
береді. Тіпті азаматтық-құқықтық оның қатысушыларының еркінен тыс асырылған
кезде де, қатысушылар заңды тепе-теңдік жағдайда болады. Мысалы: зиян
келтіру жағдайда әдепті міндеттеме көбіне зиян келтірушінің ықыласынан тыс
пайда болады. Бірақ бұл азаматтық-құқықтық қатынаста да жақтар заңды тепе-
теңдік жағдайда болады және тек қана заңға бағынады.
Жақтардың заңды тепе-теңдігі азаматтық-құқық қатынастың ажыратылмас
қасиеті. Осы қасиетті жоғалтқан кезде құқықтық қатынасты табиғаты да
өзгереді. Азаматтық-құқықтық қатынастан басқа құқықтық қатынасқа айналады.
Мысалы, жергілікті әкімшіліктегі пәтерде меншікке алған кезде азамат
азаматтық-құқықтық қатынасқа түседі және жергілікті әкімшілікпен заңды тепе-
теңдік жағдайда болады. Егер жергілікті әкімшілік жер сілкінісінен зардап
шеккен азаматтарға пәтер бөліп берсе, ондай жағдай өзгереді. Бұл жердегі
құқықтық қатынаста жергілікті әкімшілік азаматқа қатысты билік ету
құзіретіне ие орган ретінде көрініп тұр, сондықтан бұл жерде жақтардың тепе-
теңдігі жоқ. Және бұл құқықтық қатынас өзінің заңды табиғаты бойынша
азаматтық-құқықтық қатынас емес, әкімшілік-құқықтық қатынас болады.
Кепілдін құқықтық '"тарихының" ерекшелігі онын табиғатынан
анықтауда екі мыңнан астам жыл бойы таластың жүруінде. Сондықтан кепіл
құқығының теоретикалык және практикалык мәселелерін мазмүндауға кірісер
алдында алдыыда кепілдің тарихын қысқаша қарастырып кеткең орынды. Бұл
казіргі кезеңдегі кепіл кұкығы үшін тән белгілерді айкындырақ айкындауға
мүмкіндік береді.
Рим кұқығына кепілдің дамуының бірінші кезеңінде несие берушінің
мүддесі басымырак болды. Борышқордың мүлкі (мысалы, имениесіи еалу)
манңипашія бойынша кепіл несие берушінің меншігіне берілгең. Бір мезгілде
тараптар арасында келісім жасалған. ол бойынша кепіл несие берушісі
борышқор мезгілінде борышын өтегең жағдайда борышқорға кепіл мәнін
кайтарып беру міндетін өз мойнына алған. Бұл ретте несие беруппнің
меншігіне өзініы мүлкін бере отырып борышқор едоуір дәрежеде
борыштык міндеттемесін қамтамасыз етті. Мұндай қатынастар тек сеңімде
(ййе$) ғана калптасты. Сондықтан бұл кспіл түрі фидуңий атауын алды. Рим
құқығының классикалық кезеңінде пигнус (рі^пив) және ипотека (пуроіеса) [1]
секілді кепіл нысандары басымдырак дамыды. Кепілдін пигнус нысаны кезінде
борышқор, фидуңии кезіндегі сиякты міндеттемесін канағаттандыру
максатында өзінін мүлкін несие берушіге берді, бірақ меншігіне емес, онын
иелігіне берді. Ал, борышқордың өзі кепіл несие берушісінің келісімімен
затты пайдалану күқығын сақтап кала алады, мысалы, жалға алушы ретіндс.
ІІпотеканын пигнустан айырмашылығы ипотека кезінде кепіл несие берушісіне
кепілге салынған мүлікті иелеңу құқығы өткең жоқ, ал борышқорда сакталыпып
калды. Рим ипотекалык құқығы ипотеканың мемлекеттік органдарына
тіркелуін анықтаған жоқ, бір мүлікті қайта кепілге салуға байлапысты
мәселелср кепіл ұстаушынын басымдылығы мен ипотека туралы келісімде
шешілді. Рим құқығына талап ету кұкығын кепілге салуда, тауары бар койма
және дүкеңдерді кепілге салуда белгілі болған. Рим кұкығындағы кепіл
қатынастарының табиғатына катысты Рим күқығынын Ресейлік ңивилист-
зерттеушілері әр түрлі корытындылар жасалғандыгын және нәтижесінде
жалпы алғанда кепіл күқығының құқықтық табиғатын бағалауға әр түрлі тәсіл
үсынғандыктан ескергең жөн.
Атап айтқанда, А.С.Звониңкийдің пікірі бойынша, "затқа құқық жопс
міндеттілік кұкықтар арасындағы ідекте бола түрып, өзінде түлғапың затка
тікелей билік қатынасын қамти отырып, кепілдің заңи табиғаты барлык
теоретикалык жүйелер үшін елеулі киындыкты әкелуде және әр түрлі
ңивилистік теорияларға кедергі болып отыр [2].
Рим құқығынын кайнар көздерінде кепілдің табиғатына екі түрлі
көзкарастар болуына себептер тапканмен, кейбір авторлар римдік кепіл
күқығының заттық сипатта екеңдігін кесімділікпең керсетуде.
Г.Дернбург, Юстинианға сілтеме жасай отырып, ескереді: "Кепіл құқығы
затгык құқық болып табылады. Расывда, бөтең біреудің заттарына басқа заттық
құқықтарға карағанда басқа тұ'рде болады, өйткеңі оның максаты пайдалану
және табыс табу емес, бірақ заттьщ өзін окшаулауға уәкіл етеді. Осыған
байланысты кепіл құқығының максаты несие берушімен затты тікелей және
ұзак мерзімге байланыстырады және осылай оны несие берушінің билігіме
бағындырады. Осыдан кепілдің заттық құқық мәні түрады" [3].
Революңияға дейінгі орыс әдебиеттерінде ғалымдардын едәуір көпшілігі
кепілді заттық құқық ретінде қарастырған. Азаматтық заңдар жинаған
күрыстырушылар кепілді заттық құқық катарына жатқызган және оларды былай
анықтаған: "Кепіл талаиты мүлікпен қамтамасыз ету болып табылады және
борышқор міндеттемені орындамаган жагдайда сеңім білдірушіге салынған
мүлікпен өзін басымдырак канағаттандыру құқығын бередГ [4].
Ф.Мейер керісінше ойлаған, онын пікірі бойынша кепіл міндеттемеііі
қамтамасыз етудін, бір әдісі ретінде кепілте құқығы бар түлга шарт
бойынша
заттық күқыктык оелплерін иелеңе отырып заттық құқықка карағанда жеке
құқықтың сипатында болады, бұл кепілге салынған мүліктең акы ондіріп алу
кезінде онын үшінші түлғаларға қарсы күшке ие болуында сондай-ак онымен
салынған мүлікке билік ету бойынша меншік иесінің құқығын шектеуге
байланысты. Міндеттемені қамтамасыз етудің басқа әдістеріне карағанда
кепіл бірқатар артыкшылықтарға ие.
Біріншісі - кепіл міндеттемені орындауды камтамассыз етудің заттай-
құқықтық тәсілі болып табылады, яғни кепіл ұстаушы өз құқықтарын іске асыру
үшін затына тікелей әсер етеді.
Екіншісі (кепіл анықтамасының өзінең кепіл шығады) - кепіл табылмайды,
ейткеңі заң актілері арқылы кейбір ерекше жағдайларда алып кою белгілеңуі
мүмкін. Заң кепіл ұстаушы болып табылатын несие берушіге карағанда ерекше
болатын біркатар несие берушілерді белгілейді.
ҚР Азаматтық Кодекісінде 1997 жылы 21 каңтарда өзгертулер мен
косымшалар еңгізілді. АК-нін 51 бабында былай делінгең: заңды түлға
таратылған кезде кепіл аркылы несие брушілердің талаптары, тек таратылып
жаткан заңды түлғамен өміріне және деңсаулығына зиян келтірілгең
азаматтардың талаптары канағатіардырылған соң каралады. Банкрот деп
жарияланған сон заңды түлғаны тарату кезінде тарату өндірісіне байланысты
шығындар орны толтырылады.
Үшіншісі - борышқор өз міндеттемесін тиісті дәрежеде орындамаса, мүлік
пең мүлік құқықтарынан айрылу қаупі туындайды. Сол үшін борышқор
барынша еңбек етеді.
Төртіншісі - инфляңияға карамай- ак, несие беруші барлык шыгындардың
орныи нақты толтыру мүмкіндігіне ие болады. өйткеңі күнды жеңе
таратылатын мүліктер кепіл заты болып табылады. ҚР АК 302 бабында
белгілеңгеңдей негізгі жалпы ережесі бойынша, несие беруші барлык
оорышқор үқыпсыз болған кезде кепіл мәні болып таоылатын затты сату
арқылы алынған каражатпең канағаттандыру алуға құқылы, сондықтан кепіл
бөтең біреудің затына құқық ретінде көрінеді.
В.Гантовер көрсеткеңдей, кепіл әрқашан аіірыкша және дербес түрде
болатын басқа заттық құқықтар сияқты дербес мәнге болмағаи, кепіл басқа
құқықты қамтамасыз етуге ғана қызмет еткең, онсыз кепілдің өздіғімен өмір
сүруі мүмкін емес, керісіншеәркашанда бастапқыға қосымша, акңессорлық
мәнге ғана болған.
Г.Ф.Шершеңевич, кепіл қүкығын заттық құқық ретінде анықтаманын
ж'ақтаушылардын ізбасары бола түрып, Г.Гантовер сияқты басқа заттық
күқықтан айыратын кепіл қүкығының кейбір ерекшеліктеріне назар аударған, ең
алдымен басқа заттық қүкықтарға карағанда кепіл құқығының дербес мәиге ие
болмауына назар аударған кепіл қүкығы міндеттеме бойыыша күқыкқа
тәуелдікте болады. Кепіл құқығы кепіл ұстаушыға кепідге салынгаи затты
иелеңу де, пайдалану да күқығын бермейді. Оның есесіне кепіл құқығы
субъектіге басқа заттық құқықтарға қарағанда анағүрлым артығырак қүкық
береді — ол меншік иесін оған тиісті меншік күқығыыа айыруға апарып соғуы
мүмкін.
Өйткені, ғасырдың аяғында заңи әдебиеттерде кепіл кұкығының
табиғаты бойынша орнаған пікір-таласты корыта келе. К.Анеңков ескереді
Ресейлік ңивилистер көзкарасыыың арасындағы аыырмашылык ең басты
мынадан көрінеді, олардан кейбіреулері кепілді жеке құқықка (яғни,
міидеттемелік) жақындаткан, ал басқаларының пікірі бойынша, керісінше,
кепіл құқығы заттық құқық болуы керек, ал үшіншілердің пікірі бойынша, ол
'заттық қүкық ретінде сипатталғанымен, онын мүндай сипагы заңда әбдең
жетілмегең болып көрініс табады. Жалиы оның пікірі бойынша революшіяка
дейінгі ңивилистердің арасыида кепіл құқығының табиғатына катысты
бірыңғай көзкарастығы болмауы көп жағдайда ол кездегі заңдардын
жетіспеушіліктері де. К.Анеңковгың өзі кепіл құқығында мынаны аниды:
шығындардың орнын нақты толтыру мүмкіндігіне ие болады, өйткеңі қүнды және
таратылатын мүліктер кепіл заты болып табылады. ҚР АК 302 бабында
белгілеңгеңдей негізгі міндеттемені қамтамасыз етудін ніегі мен мөлшері
анықтаудың жалпы ережесі бойыша. несие беруші талабы кепіл мүлкіне
койылған күн мөлшерінде кепіл заттарының багасынан өндіріледі.
Ңивилистік ғылымда кепіл институтының кай құқық саласына
жаткызылуы жөнінде, яғни кепіл заттық құқықка жата ма әлде міндеттемелік
құқықка жата ма? - дегең кызу пікірталас жүргең болатын.
Соңғы кезде қазакстандык авторлар Е.Б.Осипов пең М.К.Сүлейменов кепіл
заттық-құқықтық сиаптка ие дегең көзкарас басым болыи түр. Бұл жағдайды
азаматтық күқық теориясында және заң шығарушылық жүйесінде болған
езгерістер дәлелдей түседі дейді. Ары карай М.К.Сүлеймеиов пең Е.Б.Осипов
сол өзгерістерге кеңірек токтап және кепіл қүрылымына талдау жасай келе.
кепіл табиғаты екі жақтылык нысанда мойындауы тиіс. Ягни кепіл екі түрлі
катынасты тудырады: бір жағынан кепіл берушілермен кепіл ұстаушының
арасындағы, екінші жағынан кепіл ұстаушы мен зат арасында. Демек. Кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады дсп
А.А.Вишневскийге сілтеме жасап токтайды.
Өз кезегінде А.А.Вишневскийде Д.А.Медведевке сілтеме жасай жоғарыда
айтылған Е.Б.Осипов пең М.К.Сүлейменовтың пікірін толык колдап. Кепілді
міндеттеменің қамтамасыз етудің заттық тәсілі ретінде сипаттауға болады
дейді.
В.К.Райхер кепіл міндеттемелік сипатка ие болып табылады. Өйткеңі
борышкерлі міндеттеме кепілі міндеттемелік құқықты туыидатады, ал заттар
кепілі, міндеттеме кепілі секілді қүқыктық табиғатқа ие болуы
керек, сондықтан заттар кепілі міндеттемелік құқықты туындатуы керек дейді.
Кепіл әрекеттер жүйесі ретінде. Кепіл - бұл әдіс. Орыс тілінің
сөздігінде әдіс сәзі бірнәрсеңі жүзеге асыру кезіндегі, қандай-да бір
жүмысты орыпдау. Кезінде колданылатын әрекеттер жүйесі ретінде анықталады.
М.И.Братинский және В.О.Витрянский өз еңбектерінде кепіл табигаты таза
міндеттемелік-құқықтық сипатка ие, онда тек кепіл ұстаушы оз құқығын корғау
үшін мүліктік құқықтық нормалардың кейбір тәсілдерінің таралуы ғана көрініс
табады деп өз көзкарастарын дәлслдеу үшін олар бірнеше дәлелдер келтіреді.
Соның бірнешеуін келтіре кетейік.
Біріншідең, кепіл пәні болып Азаматтъік кодекстің 336 бабына сәйкес тек
зат кана емес, сонымен катар мүліктік құқықтарда (талаптар) саналады. Ал
мүліктік күқықтык өз алына жеке объекті ретінде заттық құқықтық пәні бола
алмайды.
Екіншідең, кепіл шарты бойынша кепіл беруші болашакта ие болатын
мүліктік құқықтар мен заттар да кепіл пәні бола алады. Басқаша айтканда
кепіл құқығы болашақтағы затка карайды. Ал жеке меншік күқығының немесе
басқа да кез-келгең заттық күқыктык мүндай касиеті жоқ. Себебі меншік
құқығы Азаматтық кодексте көрсетілгендей затты бергең кездең бастап пайда
болады. Үшіншідең, кепіл ұстаушы кепіл шарты бойынша өз құқықтарын
басқа түлғаға бере алады. Талап ету қүкығын 2-ші бір түлғаға беру
таза міндеттемелік-құқықтық институт болып табылады. Міне осы
корсетілген дәлелдерін алға тартып, М.И.Брагинский және С.О.Ви трянскиГі өз
еңбектеріьде М.К.Сүлейменов пең Е.Б.Осиповтың ҚР Азаматтық кодексінің 316
бабыпа сүйеңіп, яғни өз иелігінең және кепіл берушінің иелігінең ніығып
кеткең кепіл пәнін, оған зиянсыз ие болған түлғадан кепіл ұстаушыыың галап
ету құқығыналға тартып, кепіл табиғатына екіжактык сипат бергісі келгең
ңікірлерше кпрсъі шығады. Заң шығарушы бұл құқықты кепіл ұстаушыға өз
құқығын корғау үшін, қамтамасыз ету үшін беріп отыр. Осы күқык аркылы кепіл
ұстаушы гек кана кепіл берушініи заңсыз әрекетгерінең ғана корғанып
коймай, 3-ші түлғалардың да заңсыз әрекеттерінең корғана алады. Бүдан
шыгатын корытынды кепіл катыстарына заттық-құқықтық нормаларының кейбір
коріау тәсілдерінің таралуы ғана корініс табады дегең сөз деп түжырым
жасайды.
Міне ғылымда кепіл табиғаты жөиінде бір-біріне карсы пікірлер көп. Осы
келтірілгең және басқа да біздер окыған пікірлерге сүйеңе отырып, біз
шынында да кепіл табиғатына екіжактылык сипат беріп. бір токтамга келгең
дүрыс деп ойлаймыз. Неге десеңіз, бұл екі құқықтық ипституттын ұқсас
жерлері көп, мәселең заттьш құқықтық ең басты белгілері ол еріп жүру құқығы
және корғаудың абсолютті сипатта болуы. Ал бұл екі белгі кепіл қүкығына да
тән белгілер болып саналады. Азаматтық кодекстің 323 бабында керсетілгендей
кепілге салынған мүлік ақылы немесе тегін иеліктең айыру
нәтижесінде. Не әмбебап құқықты мираскорлык тәртіп бойынша мүлікке дегең
меншік құқығы немесе шаруашылык жүргізу құқығы кепіл берушідең басқа
адамға көшкең ретте кепіл құқығы сакталып калады. Яғни беру күқығы да
кепіл белгісіне жатады екең. Азаматтық кодекстін 316 бабына тоқталар
болсак. онда құқықты корғаудың абсолютті сипаты көрініп түр. Онда былай деп
көрсетілген. Егер кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушыда болған немесе
болуға тиіс болса. онда
кепіл ұстаушы мүлікті өзгеңін заңсыз иелеңуінең, соның ішінде кепіл
берушінің өзінең де талап ете алады деп көрсетілген. Дәл осы баптын екінші
тармағын карайтын болсак, егер шарт ережелері бойынша кспіл ұстаушыга
өзіне кепілге берілгең нәрсеңі пайдалану құқығы берілгеи реттерде, ал басқа
адамдардан, соның ішінде кепіл берушінің өзінең де өз құқығының кандай да
болсын бұзылуын иеліктең айырылуымен байланысты болмаса да жоюды таі.ап
ете алады деп көрсетілген. Азаматгык кодекстің жеке меншікгі және басқа да
заттық құқықтарды корғауға арналған 15 тарауының 260 бабын, 265 бабьш
карайтын болсақ заттық-құқық нормаларының кепілге де тарайтынын көреміз.
Міне осындай маңызды үқсастыктарға карап мен А.А.Вишевскийдің,
МК.Сүлейменов пең Е.Б.Осиповтын пікірлеріне толык косыламын.
Азаматтық кодекстің 299 бабы кепілге мынадай ұғым. түсінік береді:
міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының), борышқор
кепілі.меп қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған жағдайда, кепілғе
салынган мүлік құнын заң қүжаттарында белгілеңгең алымда шығарып
тастаганда, с :ы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушшін) басқа иесие
берушшері алдында өз талабын артыкшылыкпең канагаттандыруға кұкығы бар
міндеттемені атқарудың осындай әдісі кепіл деп танылады. Осы жердең біз
кепілдің тағы бір белгісі артықшылык құкығын көріп отырмыз. Осы құқықты
пайдаланып несие беруші (кепіл беруші) кепіл берушінің басқа несие
берушілері алдында кепіліе салынған мүліктең өз талабын канағаттандыруда
артықшылыкка ие болады. Соған қарамастан талабы несиемен қамтамасыз
етілген несие беруші азаматтық кодекстің 21 бабында және бюрократтык
туралы заңның бабында көрсетілгендей өз талабын канағаттандыруда екінші
орында тұр. Яғни талабы кепілмен қамтамасыз етілген несие берушігне
арағанда артыкшылығы бар басқа несие берушілер бар дегең сөз. Мүндай
несие берушілердің катарына Азаматтық кодекстің 21 бабына сәйкес
алимент өндіруге байланысты, деңсаулығына және өміріне келтірілгең зиянды
©теу жөніндегі талаптары сар несие берушілер кірсе. банкротгык заң бойынша
деңсаульн-ына және өміріне келтірілгең зиянды өтеу жөніндегі талаптары бар
несие берушілер кіреді, демек артыкшылык кұкығы абсолютті түрде емес екең.
Егер шетелдік заңдардағы кепіл кұкығына келетін болеак, онда көпшілік
кұкықтык жүйелерде кепіл заттық кұкықтык бір түрі ретінде танылады, бұл
атап айтканда кепілмен қамтамасыз етілген міндегтеме бойынша борыіпкөр
банкрот болған кезде, кепіл мәні болып табылатын мүлік, конкурстык маесаға
еңгізілмейді (шамасы, борышқорға тиісті емес мүлік ретінде) ал
несие берушінің қамтамасыз етілген талабы кепілге салыиғаи мүлік
есебімен конкурстық несие беруші тәртібінде емес. кәдімгі
тәртінте канағаттандырылады. Англо-американ кұқықтык жүйе
бойынша жылжымайтын мүлікті кепілге салу екі нысанда жүзеге асырылады:
Бірінші жағдайда кепіл мүлікті кепіл ұстаушының иелігіне берумен жұреді.
Кепілдің екінші нысаны фидуңиарлык мәміле түрінде болады, ол бойынша несие
беруші
кепілге салынған мүліктің меншік иесіне айналады. Бірақ, борышқор кепілмен
камтамасы міндеттемені аткару кезінде, ал меншік кұкығы тағы да кепіл
үастаушыға беруге міндетті. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасыиың
азаматтық заңдары бойынша кепіл құқығы шндетгемелік құқық болып
табылады. Бұл туралы атап айтқанда, ҚР азматгык кодексі жалпы бөлімінін
кепіл туралы нормаларымен күрылымдык орналасуы дәлелдейді: кеплі туралы
ереже "Міндеттемелік к$қық" 3-ші бөлімінін 18 тарауында "Міндетгеменің
орындалуын қамтамасыз ету" ориаласкан. Ал, "Меншік құқығы және өзге де
заттық құқықтық" 2-ші бөлімінде кепілдік қатынастарды реңттеуші кандай да
бір нормалар жоқ.
Кепілдін міндеттемелік құқықтық сипатта екеңдігі кепіл қатынастарьш
реттеуші кейбір айрықша ережелердің кодекс мәтініне еңгізілуімен
расталадлы. Мысалы, ҚР Азаматтық кодексінің жалпы болімінің 301 бабы Ш-
тармагына сәйкес тек заттар ғана емес, сондай-ак мүліктік құқықтар
(талаптар) кепіл мәні болуы мүмкін. Бәрімізге мәлім мүліктік қүкық
өздігінең өздік объекті ретінде ешкандай жағдайда заттың құқықтық пәні
бола алмайды. Мысалы, кепіл ұстаушы кепіл туралы шарт бойынша өзіне
тиесілі құқықтарды несие берушінін құқықтарын беру туралы срежеңі сақтай
отырып талап етуді беру жолымен басқа түлғаға бере алады (339, 347-
баптар). Сонымен қатар, талап беру — таза міндеттемелік-қүқыктық институт.
Заттық құқықта басқа түлғағ ңессия тәртібінде берілмейді.
М.К.Сүлейменов пең Е.Б.Осипов басқаша пікірде, ҚР Азаматтық кодексі
жалпы бөлімін талдау негізінде, келесідей корытындыға келіп отыр: "кепілдік
заттық немесе міндеттемелік құқықтық сипатта екеңдіі і туралы талае
кепілдіи екі жактылык табиғатын тану нысанында шешілуі кажет: кепіл екі
катыиас түрін туындатады ол кепіл беруші мен кепіл ұстаушы арасында және
кепіл ұастаушы мен зат арасында, яғни бір жағынан кепіл немесе
берушімен салыстырмалы қүқыктык байланыс орнату аркылы
борышқордың міндеттемесін қамтамасыз ету тәсілі, ал екінші жағынан — кепіл
ұстаушы және
заттың тікелей қүқыктык байланысы, сондықтан кепілді міндеттемені
қамтамасыз етудін заттық тәсілі ретінде сипапауға боладьГ.
Кепіл туралы заң ережелерін түсіндіре отырып, авторлар онын заттық
құқықтық мәні туралы ұмытып кетуте және міндеттемелік құқық
категорияларымен әбдең айналып өтуде және кепіл мәиіне кепіл ұстаушы өз
кұкықтарын корғауға байланысты мәселелерді карау кезінде гана кепілдік
қатынастардын заттық сипатына кайтадан оралуда. Бірақ, меншік құқығын
және басқа да заттық құқықтарды коргау туралы нормаларымен катар кепіл
үастаушынын кепілге салынған нәрсе жоніндегі құқықтарын корғау туралы
нормалардың ҚРАК-не еңгізілуі заң шығарушымен кепілді заттық құқықтық
категориясына жатпайтындығын негізге алуында, әйтпесе кепілдік құқықтық
қатынастарға меншік қүкығын және тағы басқа заттық құқықтарды корғау туралы
ереже тікелей колданылган болар еді. Кепіл ұстаушыга өзгеңін заңсыз
иелегінең кепіл мәнін талап ету сиякты қорғау тәсілдерін иайдалану құқығын
беру, кепіл берушінің заңсыз әрекеттерінең ғана емес, үшінші
түлгалардың заңсыз әрекеттерінең кепіл ұстаушының құқығын (табигаты
бойынша міндеттемелік) корғауды қамтамасыз етудін қажеттілігімен
түсіыдіріледі. Осындай жолмен кепілдік катнастардын заттық-құқықтық
табигаты туралы емес, заттық-құкықтық корғау тәсілдері туралы кейбір
нормалардын кепілдік қатынастарға таралуы ғана айтуға болады. Кепілдік
канаттардың ұғымын жөне қүқықтық табиғатын анықтап, кепіл туралы заң күші
бар ҚР азаматтық заңдарынын ережелерін және олардың қолдану практикасын
толык қарастыру қажет.
ҚР АК жалпы бөлімінің 299 бабының 1 тармагына сйкес міндеттсмеге
несие берушінін (кепіл ұстаушының) борышқор кепілмен қамтамасыз етілген
міндетгемені орындамаған ретте кепілге салынган мүлік құнынап заң
құжаттарында белгілеңгең алымды шығарып, осы мүлік тиеселі адамның (кепіл
берушінің) басқа несие берушілер алдында артыкшылыкпең
канағаттандырылуға құқығы бар міндеттемені атқаруынын осындай әісі кепіл
деп танылады.
Кепіл ұстаушынын кепіл салынған мүлік, кімнің пайдасына
сактандырылғанына кдрамастан, оның жоғалғаны немесс бұлінгсні үшіы, егер
жалдау немесе бұліну кепіл ұстаушы жауап беретін себептер боЙынша болмаса.
сактандыру өтемін сол бұрынғы негізде канағаттандырылуға құқығы бар.
Мүлікті кепілге беруші ретінде кепілмен қамтамасыз етілген міндеттеме
бойынша борышқор болады. Міндеттемені қамтамасыз ету үшін кепілді үшінші
жактьщ белтілеу мүмкіндігін Кодекс жоқка шыгармайды. Бірақ. Кеыіл
берушінің (борышқордың өзі немесе үшінші жақ) кім болып табылатындыгына
карамастан кепілге берілетін зат оған меншік құқығында тиісті болуы
кажет.Кейбір жағдайларда бұл катыиастарды қатысуға заттың меншік иесі
емес. шаруашылык жүргізу құқығындағы субъектілер жіберіледі. Шаруашылык
жүргізу құқығында мүлкі бар түлға, жалпы ереже бойынша егер заңға өзгеше
көзделмесе, меншік иесінін келісімімен ғана затты кепілге бере алады. Заң
құжаттарына сәйкес, атап айтқанда ҚРАК Жалпы Бөлімінің 200 бабына сәіікес,
сондай-ак ҚР Президеңтінің 19.06.95 жылгы '"Мемлекеттік көсіпорын туралы"
заң күші бар жарлығьшың 25-бабына сәнкес, мүлікке шаруашылык жүргізу
құқығын иелеңуші түлға, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, негізгі
каражатка жатпайтын жылжымайтын мүлікті кепілге беруге қүкылы.
Сондай-ак, "мемлекеттік кәсіпорын туралы жарғылыктың 6-бабына сәйкес
жарғыда мемлекеттік кәсіпорыннын басшыларының қүзіреті туралы мәліметтер
және негізгі каражатка жатпайтын жылжымайтын мүлікті кепілге беруші
шектеунемесе тыйым салу жарғыда көрсетілуі тиіс. "Мемлекеггік
кәсіпорын туралы" заң күші бар Жарлықтың 12-бабына сәйкес бірыңғай
мүліктік кешең ретінде республикалык мемлекеттік кәсіпорынды кепілге
салу ҚР Үкіметінің шешімі бойынша жүргізіледі, осыған ұқсас коммунальды
кәсіпорында кепілге салу — жергіліктерді әкімшіліктердің басшыларыньш
шешімі бойынша жүргізіледі, ҚР АК жалпы бәлімінде оралымды басқару
күқығында мүлік иелеңуші мекеменін осы мүлікті кепілге беру күқығы бар.
ҚР АК жалгіы бөлімініп 206 15 бабының непзінде егер күрылтай кұжаттарына
сәйкес мекемеге табыс келтіретін кызметті жүзеге асыру құқығы берілсе,
ондай қызметтең алынған табыстар және сол табыстардың есебінең сатын
алынған мүлікке мекемемен дербес билік ету күқығы берілгең. Мүлікті
кепілге салу осы мүлікке билік етуді білдіреді. Осындай жолменең белгілі
бір мүлікке билік ету құқығына ие бола отырып, мекеме оны кепілге беру
құқығын иелеңеді.
Қүқыктың кепіл берушісі кепілге салынатын құқықты иелеңуші түлға
болуы мүмкін. Мысалы, жер пайдалану құқығының кепіл берушісі жер
пайдаланутлы болуы мүмкін, бірақ жер учаскесінін меншік иесі ретінде емес,
себебі борышқор негізгі шарт бойынша міндеттемелерін орындамаған жағдайда
кепіл туралы шарт бойынша міндеттемелерін болжамайды, бөтең біреудің
затына күқыкты кепілге салуға, осы заттың меншік иесінің немесе оган
шаруашылык жүргізу құқығын иелеиуші түлғанын кслісімінсіз оқшаулауға зап
құжаттарымен немесе шартпеңең тыйым салынған болса, осы түлғалардың
затты кепілге салу құқығын беруге келісімсіз жол берілмейді. Жалпы ереже
бойынша жалға берушінің келісімінсіз жалдаушы жолдау құқығын акшалай
алмайды, жалдау кұкығын кепілге салу жалға берушінін келісімінсіз
жүргізілуі мүмкін емес. Бірақ кейбір жагдайларда ерекшеліктер бар.
Жер қатынастарын реттеу нормаларына сәйкес түрақты және бастапкы үзак
мерзімді жер пайдалану құқығы бар мемлекеттік емес жер пайдалану кұкығын
окшаулауға кұкылы. сондай-ақ өздеріне тиісіі жер пайдалану кұкығында
тиесілі жер учаскелерін жалға (косалқы жалға) беруге немесе уақытша
акысыз жер пайдалануға беруге салу кұкығы бар [5].
Кепілұстаушыға келетін болсак, онда кепілұстаушы ретінде кез келгең
кепілмен қамтамасыз етілетін азаматтық-құқықтық міндеттеме бойынша несие
беруші бола алады. Осыған ҚР АК жалпы бөлімінің 299 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz