“ӘЗ ТӘУКЕГЕ ҚЫЗМЕТ ҚЫП, ЖАЗДЫМ “ЖЕТІ ЖАРҒЫНЫ”
1 .“Жеті жарғы” және Қожаберген жырау”
2 Қожаберген жыраудың баға жеткісіз құнды еңбегі
2 Қожаберген жыраудың баға жеткісіз құнды еңбегі
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық асқақ рух пайда болмақ.“Жеті жарғы” және Қожаберген жырау” қоғамдық қайырымдылық қорының негізгі ұстанған мақсат-мұраты да осы.
Бабалардың ғасырлар бойғы арманы орындалып, азаттықтың ақ таңы атып, төбемізде тәуел¬сіздіктің көк туы желбіреді. Еге¬мен ел бо¬лып, еңсемізді тіктедік. Бай та¬ри¬хымыз¬дың барын бағам¬дап, жоғын түген¬деп, келмеске кеткен кер заманның кесірінен ақтаң¬даққа айналған тұстарын жады¬мыз¬да қайта жаң-ғыртып жатырмыз.
Бұған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Мәде¬ни мұра” бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырғаны негіз. Бағ¬¬дарламаның мақсаты – ха¬лықтың орасан мол мәдени мұра¬сын, со¬ның ішінде осы заманғы ұлттық мәде¬ниетін, фольклорын, дәстүр¬лері мен салттарын зер¬делеудің біртұтас жүйесін жасау, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету, ұлттық әдебиет пен жазудың санғасырлық тәжіри¬бесін қорыту және кеңей¬тілген көркем, ғылыми, өмірбаян¬дық дестелер жасау.
Айтулы бағдарлама негізінде еліміздің бай мұрасы зерттеліп, қорғалуда, тарихи және мәдени ескерткіштер қалпына келтірілуде. Солтүстік Қазақстан облысы аумағында мемлекеттік қорғауға алу үшін 600 ескерткіш Үкімет қарауына ұсы¬нылған. Оның ішін¬де архитек¬туралық, архе¬ология¬лық, тарих, монументтік өнер ескерт¬кіш¬тері бар. Респуб¬ли¬калық ма¬ңызы бар¬лары – 7.
“Жеті ата¬сын біл¬мейтін ер жетесіз, же¬ті ғасыр тବри¬хын біл¬мей¬тін ел жетесіз” деп атам қазақ бе¬кер айт¬па¬ған ғой. Біз ата та¬рихын са¬ра¬лап, тарих қо鬬¬¬¬¬науын арବ¬лап, ұлы¬лары¬мызды дара¬лаудамыз. Ондағы мақ¬сат – ұлыларды зерттеп, олардың мол мұрасын кейінгі келер ұрпаққа аманат ету.
Бабалардың ғасырлар бойғы арманы орындалып, азаттықтың ақ таңы атып, төбемізде тәуел¬сіздіктің көк туы желбіреді. Еге¬мен ел бо¬лып, еңсемізді тіктедік. Бай та¬ри¬хымыз¬дың барын бағам¬дап, жоғын түген¬деп, келмеске кеткен кер заманның кесірінен ақтаң¬даққа айналған тұстарын жады¬мыз¬да қайта жаң-ғыртып жатырмыз.
Бұған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Мәде¬ни мұра” бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырғаны негіз. Бағ¬¬дарламаның мақсаты – ха¬лықтың орасан мол мәдени мұра¬сын, со¬ның ішінде осы заманғы ұлттық мәде¬ниетін, фольклорын, дәстүр¬лері мен салттарын зер¬делеудің біртұтас жүйесін жасау, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету, ұлттық әдебиет пен жазудың санғасырлық тәжіри¬бесін қорыту және кеңей¬тілген көркем, ғылыми, өмірбаян¬дық дестелер жасау.
Айтулы бағдарлама негізінде еліміздің бай мұрасы зерттеліп, қорғалуда, тарихи және мәдени ескерткіштер қалпына келтірілуде. Солтүстік Қазақстан облысы аумағында мемлекеттік қорғауға алу үшін 600 ескерткіш Үкімет қарауына ұсы¬нылған. Оның ішін¬де архитек¬туралық, архе¬ология¬лық, тарих, монументтік өнер ескерт¬кіш¬тері бар. Респуб¬ли¬калық ма¬ңызы бар¬лары – 7.
“Жеті ата¬сын біл¬мейтін ер жетесіз, же¬ті ғасыр тବри¬хын біл¬мей¬тін ел жетесіз” деп атам қазақ бе¬кер айт¬па¬ған ғой. Біз ата та¬рихын са¬ра¬лап, тарих қо鬬¬¬¬¬науын арବ¬лап, ұлы¬лары¬мызды дара¬лаудамыз. Ондағы мақ¬сат – ұлыларды зерттеп, олардың мол мұрасын кейінгі келер ұрпаққа аманат ету.
“ӘЗ ТӘУКЕГЕ ҚЫЗМЕТ ҚЫП, ЖАЗДЫМ “ЖЕТІ ЖАРҒЫНЫ”
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде
өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық
асқақ рух пайда болмақ.“Жеті жарғы” және Қожаберген жырау” қоғамдық
қайырымдылық қорының негізгі ұстанған мақсат-мұраты да осы.
Бабалардың ғасырлар бойғы арманы орындалып, азаттықтың ақ таңы атып,
төбемізде тәуелсіздіктің көк туы желбіреді. Егемен ел болып, еңсемізді
тіктедік. Бай тарихымыздың барын бағамдап, жоғын түгендеп, келмеске кеткен
кер заманның кесірінен ақтаңдаққа айналған тұстарын жадымызда қайта
жаңғыртып жатырмыз.
Бұған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Мәдени мұра”
бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырғаны негіз. Бағдарламаның мақсаты
– халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы заманғы ұлттық
мәдениетін, фольклорын, дәстүрлері мен салттарын зерделеудің біртұтас
жүйесін жасау, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету, ұлттық әдебиет
пен жазудың санғасырлық тәжірибесін қорыту және кеңейтілген көркем, ғылыми,
өмірбаяндық дестелер жасау.
Айтулы бағдарлама негізінде еліміздің бай мұрасы зерттеліп, қорғалуда,
тарихи және мәдени ескерткіштер қалпына келтірілуде. Солтүстік Қазақстан
облысы аумағында мемлекеттік қорғауға алу үшін 600 ескерткіш Үкімет
қарауына ұсынылған. Оның ішінде архитектуралық, археологиялық, тарих,
монументтік өнер ескерткіштері бар. Республикалық маңызы барлары – 7.
“Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел
жетесіз” деп атам қазақ бекер айтпаған ғой. Біз ата тарихын саралап, тарих
қойнауын аралап, ұлыларымызды даралаудамыз. Ондағы мақсат – ұлыларды
зерттеп, олардың мол мұрасын кейінгі келер ұрпаққа аманат ету.
Өткенге тағзым етіп, ата тарихын таразылауда атқарылып жатқан жұмыстар
баршылық. Сонау замандарда исі қазақтың ұранына айналған, жаугершілік
заманда құрып кетудің аз-ақ алдында қалған үш жүздің басын біріктіріп,
жауға шапқан батыр бабамыз Абылай ханның Қызылжардағы ордасы қайта қалпына
келтіріліп, санадан біртіндеп өшіп, жас жеткіншектерге беймәлім болып бара
жатқан баба аты қайта жаңғырды. Бүгінде жас ұрпақты ерлікке, елжандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейтін бірден-бір орынға, қаламыздың көркіне,
мақтанышына айналды.
Сондай орындардың қатарына Айыртау ауданының Сырымбет қорымындағы
Шоқан Уәлихановтың мемориалдық мұражайы мен оның әжесі Айғанымның мұражай
қонысын, Жамбыл ауданында Қожаберген жыраудың жерленген жерінде орнатылған
ескерткішті тағы басқаларын атап айтуға тұрарлық.
Бұдан басқа да ғибратты ғұмырлары мен ұлағатты сөздері исі қазаққа
ортақ от ауыз, орақ тілді би-шешендер, елдік пен ерліктің қорғаны батыр-
бағыландар мен ел ұстыны болған қайраткер тұлғалар тарихы Қызылжар өңірінде
аз емес.
Солардың бірі һәм бірегейі – Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл
ауданында дүниеге келген, әзірше ел тек жырау деп қана таныған Қожаберген
Толыбайсыншыұлы.
Ал нағыз мәніне келер болсақ, қасиетті бабамыз қазаққа ғана қорған
боп, қалмаққа қарсы шапқан көп батырдың бірі емес, әділ билігімен, хас
батырлығымен алты алаштың айбыны болған ірі тарихи тұлға.
Бүгінгі міндет – Қожабергенді өскелең ұрпаққа басқа қырынан таныту.
Қожаберген – батыр, баһадүр, көрнекті мемлекет қайраткері, дауылпаз жырау,
замана дүлділі.
Ол Үргеніш медресесін бітірген, өз заманының білімді адамы болған.
Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік білген. Сондықтан Әз Тәуке хан
Қожаберген баһадүрді елшілік жүргізу ісіне де пайдаланған. Демек, ол
дипломат, замана саясаткері десек артық айтқандық емес.
Қожаберген жырау 1683-1688 жылдары Әз Тәуке ханның қарамағында елшілік
қызметін басқарған екен. 1688 жылдан бастап үш жүздің жасағына бас қолбасшы
болған. Ол тек қазақ жасақтарына қолбасшы болып қоймай, қалмақ
басқыншыларына қарсы ұзақ жылдарға созылған соғыстарда жаулардан қысым
көрген Ноғай, Сібір татарлары, Қарақалпақ халықтарының әскерлерін де
соңынан ерткен көрінеді. Оны мына өлең жолдарынан да анық байқауға болады:
Басқарып Үш жүз қолын жиырма үш жыл,
Орнымды Бөгенбайға бердім биыл.
Еш сардар қалт қылған жоқ жарлығымды,
Кезінде ұзақ соғыс күндер қиын.
Кейін Қожаберген Әз Тәуке ханға өзін ордабасылықтан босатып, орнына
талай ұрыстарда ержүректігімен, батырлығымен көзге түскен Қанжығалы
Бөгенбай Ақшаұлын ұсынып, сайлатады. Ол жайында Бұқар жырау былай жырлаған
екен:
Қожаберген ғадыл ер,
Қадірін білген қалың ел.
Бөгенбайдай батырға,
Билігін берген ардагер.
Қожа-екеме Бөгенбай –
Шәкірт болған жан еді, – десе, Бұқардың өзі де Қожабергенді ұстаз
санаған. Оны әйгілі Бұқар жыраудың “Ұстазым” атты дастанындағы мына
шумақтардан анық аңғаруға болады:
Жалаулы найза, қобызды,
Домбырасын қолға алған.
Қамалға шабар алдында,
Шығарып өлең толғаған.
Қиын-қыстау кезеңде,
Намысын қозғап өлеңмен.
Батыр, ақын ұстазым,
Қалың қолға дем берген, – дейді.
Сондай-ақ бұл жолдардан батыр баба жауына қарсы шабарда қолдағы
қаруына қоса өзегін жарып шыққан өлең сөзін де қару етіп, сөз құдіретімен
жауынгерлердің намысына қозғау сап, жігерін жанып отырғандығы байқалады.
Кешегі сұрапыл соғыс кезінде “Отан оттан да ыстық”, “Отан үшін отқа
түс, күймейсің” деп жауынгерлерін қаһарлана қайраған аты аңызға айналған
хас батыр, халқымыздың қадірменді перзенті Бауыржан Момышұлының өрлігі мен
ерлігі батыр баба рухымен үндесіп жатқаны қайран қалдырады. Рух
сабақтастығының үзілмегеніне риза боласың. Бабадан балаға мирас боп қалған
қазақ қанындағы қаһармандық рух жалғаса беретініне сенгің келеді.
Жырау баба тарихта “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен
белгілі жойқын апатты басынан өткеріп, көзімен көрген. Осы қырғында ол
бауыр еті батыр балалары Науан мен Әсеттен, жан алысып, жан беріскен
батырлар Ермек пен Айбектен айрылып құса болады. Қиын-қыстау кезеңде
басынан өткен қайғы-қасірет, шер-мұңды күйші, әнші әрі ақын бабамыз “Елім-
ай” күйі, “Елім-ай” әні және “Елім-ай” жыры арқылы сыртқа шығарса керек.
Айбынды батыр, дарынды жазушы Бауыржан Момышұлы “Елім-ай” жыры туралы:
“Керей Қожаберген жыраудай бұрын-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде-
біреуі қазақ жұрты жерінің көлемін, шекарасын айқындап берген емес. Ол
кісінің “Елім-ай” жыры – әскери дастан!” – десе, көрнекті ғылым қайраткері,
профессор Ермұхан Бекмаханов: “Қожаберген ақынның “Елім-ай” дастаны –
тарихи эпопеялық жыр. Әрі сол “Елім-ай” ерлік қиссасының бірінші бөлімі –
1723 жылы “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” атанған ірі апаттың суретін
ел көзіне елестеткен бірден-бір тарихи құжат!” – деп бағалаған.
Ғұлама ғалым М.Әуезов “тарихи өлеңдердің авторы, көбінесе сол уақиғаны
көзімен көрген тұстастары” деп ескертеді.
Бертінге дейін ел арасында халық әні ретінде айтылып келген “Елім-ай”
әнінің авторы да Қожаберген жырау екендігін соңғы кездегі зерттеулер
дәлелдеді. Мұны философ-ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Даналарға” деген
өлеңіндегі мына жолдар да растай түседі:
Өнерге құлаш ұрып бала жастан,
Тарихын бұл үш жүздің етіп дастан.
Баласы Толыбайсыншы Қожаберген,
Бой ұрған ерлік іске әуел бастан...
Қолбасы, ақын-жырау һәм елші-би,
Шығарып “Елім-айдай” тамаша күй.
“Елім-ай” әні менен жырын тағы,
Шығарған Қожаберген бабаңды сүй.
Бұл жайында өз заманында С.Сейфуллин, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыровтардың
жазған еңбектерінде де кездеседі.
Қазақ кеңес энциклопедиясының қысқаша төрт томдығының төртінші томында
да “Елім-ай” әнінің де, күйінің де, жырының да авторы Қожаберген екендігі
айтылады.
Ғалым, академик Манаш Қозыбаев жырау бабаның “Елім-ай” дастанын кең
тынысты эпикалық шығарма ретінде әйгілі “Илиада” мен “Одиссея” жырларына
теңеп кеткен.
Осы орайда оқырман қауымға, академик ағамыздың аталмыш дастан жайлы
айтқан пікірін келтіре кеткен жөн: “Елім-ай” әдеби тұрғыдан алғанда да
теңдесі жоқ туынды. Онда тек халық мұңы ғана емес, оның сыры, рухы бар.
Автор егіліп те, төгіліп те жырлайды, бірде тарихи тереңдікке бойласа,
бірде бүгінгіні қайғырып, болашақты ойлайды, философиялық пайымдармен
орағыта толғайды, – деп “Елім-ай” жырына баға бере отырып, осындай құнды
дүниені ғасырлар қойнауынан мұра етіп бүгінге жеткізген Қожаберген
бабамызды қол бастаған батыр деп қана қоймай, “Елім-айдай” асылымыздың
авторын – “Дауылпаз жырау” деп атау орынды”, – деген екен.
“Елім-ай” дастаны алғашында ауызша туып, кейін оны Қожабергеннің өзі
хатқа түсірген, жазба күйде сақтаушы Толыбайсыншы ұрпағы – Шақшақ батыр
Көшекұлы көрінеді. Оның бүгінге дейін жетуіне ықпал еткен жыраудың соңынан
ерген үрім-бұтағы немере-шөберелері. Әрине сан ғасырды араға салып жеткен
жыр жолдарында өзгерістер де жоқ емес. Дегенмен, осы өмірбаяндық тарихи
дастанның келер ұрпақ тәрбиесіне тигізер әсері ұлан-ғайыр. Дастанның әр
шумағы жас буын өкілдерін отаншылдыққа, ұлтжандылыққа, әділдікке,
бауырмалдыққа, адалдыққа, достыққа насихаттайды.
Қожаберген жырау бабамызға ақындық аруақ оның жеті жасында қоныпты.
Міне, сол құдай берген ақындық өнерінің арқасында ... жалғасы
Өскелең ұрпақты өткеннің өнегесімен тәрбиелеу қажет. Көкірегінде
өткенімізге деген мақтаныш сезімі ұялағанда ғана олардың бойында отаншылдық
асқақ рух пайда болмақ.“Жеті жарғы” және Қожаберген жырау” қоғамдық
қайырымдылық қорының негізгі ұстанған мақсат-мұраты да осы.
Бабалардың ғасырлар бойғы арманы орындалып, азаттықтың ақ таңы атып,
төбемізде тәуелсіздіктің көк туы желбіреді. Егемен ел болып, еңсемізді
тіктедік. Бай тарихымыздың барын бағамдап, жоғын түгендеп, келмеске кеткен
кер заманның кесірінен ақтаңдаққа айналған тұстарын жадымызда қайта
жаңғыртып жатырмыз.
Бұған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың “Мәдени мұра”
бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырғаны негіз. Бағдарламаның мақсаты
– халықтың орасан мол мәдени мұрасын, соның ішінде осы заманғы ұлттық
мәдениетін, фольклорын, дәстүрлері мен салттарын зерделеудің біртұтас
жүйесін жасау, ұлттық тарих үшін ерекше маңызы бар елеулі мәдени-тарихи
және сәулет ескерткіштерін қалпына келтіруді қамтамасыз ету, ұлттық әдебиет
пен жазудың санғасырлық тәжірибесін қорыту және кеңейтілген көркем, ғылыми,
өмірбаяндық дестелер жасау.
Айтулы бағдарлама негізінде еліміздің бай мұрасы зерттеліп, қорғалуда,
тарихи және мәдени ескерткіштер қалпына келтірілуде. Солтүстік Қазақстан
облысы аумағында мемлекеттік қорғауға алу үшін 600 ескерткіш Үкімет
қарауына ұсынылған. Оның ішінде архитектуралық, археологиялық, тарих,
монументтік өнер ескерткіштері бар. Республикалық маңызы барлары – 7.
“Жеті атасын білмейтін ер жетесіз, жеті ғасыр тарихын білмейтін ел
жетесіз” деп атам қазақ бекер айтпаған ғой. Біз ата тарихын саралап, тарих
қойнауын аралап, ұлыларымызды даралаудамыз. Ондағы мақсат – ұлыларды
зерттеп, олардың мол мұрасын кейінгі келер ұрпаққа аманат ету.
Өткенге тағзым етіп, ата тарихын таразылауда атқарылып жатқан жұмыстар
баршылық. Сонау замандарда исі қазақтың ұранына айналған, жаугершілік
заманда құрып кетудің аз-ақ алдында қалған үш жүздің басын біріктіріп,
жауға шапқан батыр бабамыз Абылай ханның Қызылжардағы ордасы қайта қалпына
келтіріліп, санадан біртіндеп өшіп, жас жеткіншектерге беймәлім болып бара
жатқан баба аты қайта жаңғырды. Бүгінде жас ұрпақты ерлікке, елжандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейтін бірден-бір орынға, қаламыздың көркіне,
мақтанышына айналды.
Сондай орындардың қатарына Айыртау ауданының Сырымбет қорымындағы
Шоқан Уәлихановтың мемориалдық мұражайы мен оның әжесі Айғанымның мұражай
қонысын, Жамбыл ауданында Қожаберген жыраудың жерленген жерінде орнатылған
ескерткішті тағы басқаларын атап айтуға тұрарлық.
Бұдан басқа да ғибратты ғұмырлары мен ұлағатты сөздері исі қазаққа
ортақ от ауыз, орақ тілді би-шешендер, елдік пен ерліктің қорғаны батыр-
бағыландар мен ел ұстыны болған қайраткер тұлғалар тарихы Қызылжар өңірінде
аз емес.
Солардың бірі һәм бірегейі – Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл
ауданында дүниеге келген, әзірше ел тек жырау деп қана таныған Қожаберген
Толыбайсыншыұлы.
Ал нағыз мәніне келер болсақ, қасиетті бабамыз қазаққа ғана қорған
боп, қалмаққа қарсы шапқан көп батырдың бірі емес, әділ билігімен, хас
батырлығымен алты алаштың айбыны болған ірі тарихи тұлға.
Бүгінгі міндет – Қожабергенді өскелең ұрпаққа басқа қырынан таныту.
Қожаберген – батыр, баһадүр, көрнекті мемлекет қайраткері, дауылпаз жырау,
замана дүлділі.
Ол Үргеніш медресесін бітірген, өз заманының білімді адамы болған.
Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік білген. Сондықтан Әз Тәуке хан
Қожаберген баһадүрді елшілік жүргізу ісіне де пайдаланған. Демек, ол
дипломат, замана саясаткері десек артық айтқандық емес.
Қожаберген жырау 1683-1688 жылдары Әз Тәуке ханның қарамағында елшілік
қызметін басқарған екен. 1688 жылдан бастап үш жүздің жасағына бас қолбасшы
болған. Ол тек қазақ жасақтарына қолбасшы болып қоймай, қалмақ
басқыншыларына қарсы ұзақ жылдарға созылған соғыстарда жаулардан қысым
көрген Ноғай, Сібір татарлары, Қарақалпақ халықтарының әскерлерін де
соңынан ерткен көрінеді. Оны мына өлең жолдарынан да анық байқауға болады:
Басқарып Үш жүз қолын жиырма үш жыл,
Орнымды Бөгенбайға бердім биыл.
Еш сардар қалт қылған жоқ жарлығымды,
Кезінде ұзақ соғыс күндер қиын.
Кейін Қожаберген Әз Тәуке ханға өзін ордабасылықтан босатып, орнына
талай ұрыстарда ержүректігімен, батырлығымен көзге түскен Қанжығалы
Бөгенбай Ақшаұлын ұсынып, сайлатады. Ол жайында Бұқар жырау былай жырлаған
екен:
Қожаберген ғадыл ер,
Қадірін білген қалың ел.
Бөгенбайдай батырға,
Билігін берген ардагер.
Қожа-екеме Бөгенбай –
Шәкірт болған жан еді, – десе, Бұқардың өзі де Қожабергенді ұстаз
санаған. Оны әйгілі Бұқар жыраудың “Ұстазым” атты дастанындағы мына
шумақтардан анық аңғаруға болады:
Жалаулы найза, қобызды,
Домбырасын қолға алған.
Қамалға шабар алдында,
Шығарып өлең толғаған.
Қиын-қыстау кезеңде,
Намысын қозғап өлеңмен.
Батыр, ақын ұстазым,
Қалың қолға дем берген, – дейді.
Сондай-ақ бұл жолдардан батыр баба жауына қарсы шабарда қолдағы
қаруына қоса өзегін жарып шыққан өлең сөзін де қару етіп, сөз құдіретімен
жауынгерлердің намысына қозғау сап, жігерін жанып отырғандығы байқалады.
Кешегі сұрапыл соғыс кезінде “Отан оттан да ыстық”, “Отан үшін отқа
түс, күймейсің” деп жауынгерлерін қаһарлана қайраған аты аңызға айналған
хас батыр, халқымыздың қадірменді перзенті Бауыржан Момышұлының өрлігі мен
ерлігі батыр баба рухымен үндесіп жатқаны қайран қалдырады. Рух
сабақтастығының үзілмегеніне риза боласың. Бабадан балаға мирас боп қалған
қазақ қанындағы қаһармандық рух жалғаса беретініне сенгің келеді.
Жырау баба тарихта “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” деген атпен
белгілі жойқын апатты басынан өткеріп, көзімен көрген. Осы қырғында ол
бауыр еті батыр балалары Науан мен Әсеттен, жан алысып, жан беріскен
батырлар Ермек пен Айбектен айрылып құса болады. Қиын-қыстау кезеңде
басынан өткен қайғы-қасірет, шер-мұңды күйші, әнші әрі ақын бабамыз “Елім-
ай” күйі, “Елім-ай” әні және “Елім-ай” жыры арқылы сыртқа шығарса керек.
Айбынды батыр, дарынды жазушы Бауыржан Момышұлы “Елім-ай” жыры туралы:
“Керей Қожаберген жыраудай бұрын-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде-
біреуі қазақ жұрты жерінің көлемін, шекарасын айқындап берген емес. Ол
кісінің “Елім-ай” жыры – әскери дастан!” – десе, көрнекті ғылым қайраткері,
профессор Ермұхан Бекмаханов: “Қожаберген ақынның “Елім-ай” дастаны –
тарихи эпопеялық жыр. Әрі сол “Елім-ай” ерлік қиссасының бірінші бөлімі –
1723 жылы “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” атанған ірі апаттың суретін
ел көзіне елестеткен бірден-бір тарихи құжат!” – деп бағалаған.
Ғұлама ғалым М.Әуезов “тарихи өлеңдердің авторы, көбінесе сол уақиғаны
көзімен көрген тұстастары” деп ескертеді.
Бертінге дейін ел арасында халық әні ретінде айтылып келген “Елім-ай”
әнінің авторы да Қожаберген жырау екендігін соңғы кездегі зерттеулер
дәлелдеді. Мұны философ-ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының “Даналарға” деген
өлеңіндегі мына жолдар да растай түседі:
Өнерге құлаш ұрып бала жастан,
Тарихын бұл үш жүздің етіп дастан.
Баласы Толыбайсыншы Қожаберген,
Бой ұрған ерлік іске әуел бастан...
Қолбасы, ақын-жырау һәм елші-би,
Шығарып “Елім-айдай” тамаша күй.
“Елім-ай” әні менен жырын тағы,
Шығарған Қожаберген бабаңды сүй.
Бұл жайында өз заманында С.Сейфуллин, Ы.Алтынсарин, С.Торайғыровтардың
жазған еңбектерінде де кездеседі.
Қазақ кеңес энциклопедиясының қысқаша төрт томдығының төртінші томында
да “Елім-ай” әнінің де, күйінің де, жырының да авторы Қожаберген екендігі
айтылады.
Ғалым, академик Манаш Қозыбаев жырау бабаның “Елім-ай” дастанын кең
тынысты эпикалық шығарма ретінде әйгілі “Илиада” мен “Одиссея” жырларына
теңеп кеткен.
Осы орайда оқырман қауымға, академик ағамыздың аталмыш дастан жайлы
айтқан пікірін келтіре кеткен жөн: “Елім-ай” әдеби тұрғыдан алғанда да
теңдесі жоқ туынды. Онда тек халық мұңы ғана емес, оның сыры, рухы бар.
Автор егіліп те, төгіліп те жырлайды, бірде тарихи тереңдікке бойласа,
бірде бүгінгіні қайғырып, болашақты ойлайды, философиялық пайымдармен
орағыта толғайды, – деп “Елім-ай” жырына баға бере отырып, осындай құнды
дүниені ғасырлар қойнауынан мұра етіп бүгінге жеткізген Қожаберген
бабамызды қол бастаған батыр деп қана қоймай, “Елім-айдай” асылымыздың
авторын – “Дауылпаз жырау” деп атау орынды”, – деген екен.
“Елім-ай” дастаны алғашында ауызша туып, кейін оны Қожабергеннің өзі
хатқа түсірген, жазба күйде сақтаушы Толыбайсыншы ұрпағы – Шақшақ батыр
Көшекұлы көрінеді. Оның бүгінге дейін жетуіне ықпал еткен жыраудың соңынан
ерген үрім-бұтағы немере-шөберелері. Әрине сан ғасырды араға салып жеткен
жыр жолдарында өзгерістер де жоқ емес. Дегенмен, осы өмірбаяндық тарихи
дастанның келер ұрпақ тәрбиесіне тигізер әсері ұлан-ғайыр. Дастанның әр
шумағы жас буын өкілдерін отаншылдыққа, ұлтжандылыққа, әділдікке,
бауырмалдыққа, адалдыққа, достыққа насихаттайды.
Қожаберген жырау бабамызға ақындық аруақ оның жеті жасында қоныпты.
Міне, сол құдай берген ақындық өнерінің арқасында ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz