Қазақтың тұңғыш эпопеясы

1 Қазақтың тұңғыш эпопеясы
2 Бірінші кітап
2.1 Абай бейнесі
2.2 Әке мен бала
3 Екінші кітап
3.1 Құнанбай бейнесі
3.2 Халық бейнесі
3.3 «Әуезов әйелдері»
3.4 Табиғат бейнесі
4 Ұлы жазушының ұлы туындысы
5 Пайдаланған әдебиеттер

«Абай жолы» – Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі тарихи романдар топтамасы – қазақтың тұңғыш эпопеясы. 1-кітабы 1942, 2-сі 1947, 3-сі 1952, 4-томы 1956 ж. жарыққа шықты. Эпопеяның «Абай» атанған алғашқы екі кітабына КСРО Мемлекеттік сыйлығы (1949), «Абай жолының» тұтас төрт томына Лениндік сыйлық (1959) берілді. «Абай жолы» арқылы қазіргі қазақ прозасы күллі дүние жүзі әдеби классиканың шырқау шыңына шықты. Сөйтіп, 19 ғасырдың 40-50-жылдарын М. О. Әуезов туған әдебиетіміздің даму тарихында бұрын-соңды болып көрмеген ренессансқа айналдырды. Мұның өзі заңды да, өйткені «Абайдай» шығарма бұл тұсқа дейін қазақ әдебиетінде болған емес». «Бұл да аз,- деді француз жазушысы Луи Арагон,- әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін шығарма табу қиын; бұл, менің ойымша, XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі». Ең талғампаз суреткерлердің аузымен айтылған осындай орасан биік бағаға «Абай жолы» қандай қасиеттері мен жетті? Бұл сұраққа жауап беру үшін эпопеяға тән негізгі ерекшеліктерді ескермей болмайды. Алдымен, тақырып туралы. Кешегі, яки тарихи тақырып: бүгінгі, яки қазіргі күн тақырыбы деп жүрміз. Бір тұста осылар жөнінде айтыс ашып, дауласып та көрдік. Бәрі шартты нәрсе! (Кеше, бүгін, ертең… Уақыт жалғастығында жік жоқ: таң атса, ертең бүгінге, бүгін кешеге айналады.

1. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – А., 1970, 164- б.
2. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – А., 1970, 163-6.
3 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – А., 1970, 166-6.
4 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – А., 1970, 167-6.
5 Әуезов М. Абай жолы.- А., 1961, 1-т., 383- б.
6 Әуезов М. Абай жолы. – А., 1961, 1-т., 803-6.
7 Әуезов М. Абай жолы. – А., 1961, 1-т., 168-6.
8 Нұрқатов А. Мұхтар Әуезов творчествосы.- А., 1965
8 Қаратаев М. Эпостан эпопеяға.- А., 1968
9 Қабдолов 3. Мұхтар Әуезов және оның әсемдік әлемі,- А., 1986
10 Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы,

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

1 Қазақтың тұңғыш эпопеясы
2 Бірінші кітап
2.1 Абай бейнесі
2.2 Әке мен бала
3 Екінші кітап
3.1 Құнанбай бейнесі
3.2 Халық бейнесі
3.3 Әуезов әйелдері
3.4 Табиғат бейнесі
4 Ұлы жазушының ұлы туындысы
5 Пайдаланған әдебиеттер

Абай жолы (роман)
Абай жолы – Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі тарихи романдар топтамасы
– қазақтың тұңғыш эпопеясы. 1-кітабы 1942, 2-сі 1947, 3-сі 1952, 4-томы
1956 ж. жарыққа шықты. Эпопеяның Абай атанған алғашқы екі кітабына КСРО
Мемлекеттік сыйлығы (1949), Абай жолының тұтас төрт томына Лениндік
сыйлық (1959) берілді. Абай жолы арқылы қазіргі қазақ прозасы күллі дүние
жүзі әдеби классиканың шырқау шыңына шықты. Сөйтіп, 19 ғасырдың 40-50-
жылдарын М. О. Әуезов туған әдебиетіміздің даму тарихында бұрын-соңды болып
көрмеген ренессансқа айналдырды. Мұның өзі заңды да, өйткені Абайдай
шығарма бұл тұсқа дейін қазақ әдебиетінде болған емес. Бұл да аз,- деді
француз жазушысы Луи Арагон,- әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін
шығарма табу қиын; бұл, менің ойымша, XX ғасырдағы ең үздік шығармалардың
бірі. Ең талғампаз суреткерлердің аузымен айтылған осындай орасан биік
бағаға Абай жолы қандай қасиеттері мен жетті? Бұл сұраққа жауап беру үшін
эпопеяға тән негізгі ерекшеліктерді ескермей болмайды. Алдымен, тақырып
туралы. Кешегі, яки тарихи тақырып: бүгінгі, яки қазіргі күн тақырыбы деп
жүрміз. Бір тұста осылар жөнінде айтыс ашып, дауласып та көрдік. Бәрі
шартты нәрсе! (Кеше, бүгін, ертең... Уақыт жалғастығында жік жоқ: таң атса,
ертең бүгінге, бүгін кешеге айналады. Демек, кешесіз бүгін, бүгінсіз ертең
жоқ). Сондай-ақ бүгінгі қазақ кім? Мұны тану үшін кешегі қазақты білу шарт.
Тамыры жоқ ағаш, тарихы жоқ халық болмайды. Әуезов өзінің төрт том Абай
жолы арқылы бүкіл дүние жүзіне, қала берді – өз отандастарына, керек
десеңіз тіпті – қазақтардың өзіне қазақ дегеннің кім екенін танытты.
Дәлірек айтқанда, қазақ халқының ұлылығын – оның өткен өмірін – тарихын,
тарихының түбірлі кезеңдерін, қазақ мінезі қалыптасқан трагикалық Һәм
шығармашылық дәуірлерді ғажайып көркемдік күшпен жарқыратып, ашып, жан-
жақты айқындап, терең түсіндіріп берді. Сондықтан да, Абай жолын оқыған
Бенжамен Матип қазақ неткен ғажайып халық деп өзін-өзі ұмыта таңырқаса,
Константин Федин өзінің қалай қазақ боп кеткенін білмей қалған. Сондықтан
да бүгінде Л. Н. Толстойды оқымай орысты, О. Бальзакты оқымай французды
білдім деу қандай қиын болса, Әуезовті оқымай қазақты білдім деу сондай
қиын.

Қазақтың тұңғыш эпопеясы
Абай жолының бас кейіпкері – Абай. Біз ақын өмірінің елу жылына айғақ
боламыз. Абайдың адам, азамат, ақын ретінде қалыптасуы сол жарты ғасыр
ішіндегі қазақ қоғамының барлық саласындағы өмірдің барлық ойы-қыры, қия-
қалтарысымен өріле суреттеледі. Абай арқылы өткен ғасырдың екінші
жартысындағы және осы ғасырдың басындағы бүкіл халық тіршілігін, оның көп
бұралаң тағдырын, ой-арманын, мақсат-мүддесін, күрес-тартысын... бәр-бәрін
түгел шарлап өтеміз. Халық дегенде, бұл ұғымның негізінде ұлттың әдет-
ғұрпы ғана емес, ұлттық рухы жататыны сөзсіз. Демек, Абай жолында кешегі
қазақтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы ғана емес, күллі рухы сайрап білініп тұр.
19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ өмірінің бұл төрт кітаптан тыс қалған
бір де бір қалтарысы жоқ. Абай жолының мазмұн жағынан алғанда жалпы жұрт
мойындаған энциклопедялық сипаты, жанр жағынан алғанда қазақтың тұңғыш
эпопеясы екендігі де осында жатыр. Тағы бір күрделі ерекшелік – осынау кең
құлашты халықтық эпопея бастан-аяқ тартысқа, қарама-қарсы күштердің қым-
қиғаш күресіне құрылған және осылардың бәрі диалектикалық қимыл-қозғалыс,
өсу-өрбу, өрістеу үстінде көрсетілген. Мысал үшін шығарманың негізгі
арқауындағы арналы тартысты алайық. Бәрінен бұрын мұнда жеке адамдар
арасындағы психологиялық шиеленістер, қарым-қатынастағы қайшылықтар,
әлдінің әлсізге қиянаты, зорлығы, қаныпезерлікке ұласқан қаталдығы (Қодар
мен Қамқа оқиғасы); одан өрбіген ру мен ру арасындағы кескілестер – жер
дауы, жесір дауы, құн, барымта, алыс-жұлыс, айқастар; осылардың жалпы
жұртқа тиген зардабы – түрлі сипаттағы қаналулар: кедейленулер, қаңғып-
тентіреулер, жұтқа ұшыраулар, жатақтардың пайда болуы, қазақ даласына орыс
қоныстанушыларының келуі, жарлы-жақыбайлардың өзара ынтымағы, олардың
үстемдерге қарсылығы, бұл қарсылықтар үстінде көрінген жалаңтөстер, олардың
жазалануы, жер аударылуы, осы арқылы бірте-бірте ескі мен жаңаның ара жігі
ажырап, күрестің жаңаша сипат алуы... Осылардың бәрі қара қылды қақ жарған
әділдікпен адал, ақиқат шындық шеңберінде тағы да нақты және даму үстінде
көрінуі – шын мәніндегі реалист-суреткердің айта қалғандай дарын күшіне,
талант қуатына саяды. Эпопеяда ешбір адам жоғарыдағыдай тартыс арнасынан
шет қалмайды. Бәрінің характерлері, сол қым-қиғаш күрес үстінде
қалыптасады. Абай кезіндегі қазақ даласында,- дейді автор,- күні өтіп бара
жатқан, бірақ тамыры әлі де тереңдегі ескіні мен Құнанбай образына
жинақтадым. Ал, оның баласы Абай бойында енді туып келе жатқан жаңа бар.
Сондықтан, ақын Абайдың қалыптасуын көрсету арқылы мен үлкен қоғамдық
шындықты – ескі мен жаңаның диалектик, қарама-қарсылығын, күрес нәтижесінде
ескіні жаңаның жеңуін ашуға тиіс болдым. Бұл – аса қиын әрі қатерлі адым.
Күрес пен тартысты анық жауласқан қарама-қарсы екі жақ емес, туған әке мен
баланың арақатысына құру бұрылтпас және көл-көсір психологиялық дәлелдер
таппаса, көптің сана-сезіміне бір қарағанда жете қоймайтын нанымсыз нәрсе
секілденеді. Реалист-суреткердің айта қалғандай шығармашылық күш-қуатының
тағы бір керемет көрініс тапқан тұсы – осы ара: әке мен баланың өзара
ымырасыз жауларға айналуы, нәтижесінде Абайдың әкеден біржола тұсау үзіп,
іргесін ажыратуы. Оқырманды осыған қалтқысыз сендіруі – автордың қисапсыз
шеберлігі болса, соның нәтижесінде көрінген Абайдың қасиеті – өз табының
тілегінен көп қиналыстар, толғанулар, тәнге-жанға түскен жаралар арқылы
жыртылып айырылуында, өз заманынан биік тұруында. Бұл – эпопеяның
идеялықаласытақырыптық негізінің мызғымас мықтылығы. Абай жолының
граниттей берік ірге тасы осынша шебер қаланған. Ал, сюжет пен композицияға
келетін болсақ, мұнда да Әуезов суреткерлік шеберліктің үлгісін көрсеткен.
Төрт кітаптың өн бойында адам образдарын жасауға қызмет етпейтін бір де бір
деталь, штрих, керек десеңіз, бір де бір сызық жоқ. Бәрі де мінездеу мен
мүсіндеу, жинақтау мен даралау міндеттерін атқарып тұр. Әр характердің
жасалу тарихы бар. Әр образ тип дәрежесіне дейін көтерілген. Басты
кейіпкерлер ылғи өрбу, өсу үстінде көрінеді. Ӏ-кітаптың басында қаладан
аулына асығып келе жатқан бала шәкірт пен 4-кітаптың аяғында жарық дүниеден
жөнеліп бара жатқан данышпан ақынның екі арасындағы қырық бес жыл тек қана
Абайдың адам, азамат, ақын ретіндегі өзгеруімен, жаңғыруымен, жаңаруымен,
құбылуымен, құлпыруымен өтетіні сияқты әрбір ірі, іргелі қаһармандар не
ілгерілеп, не кері кетіп, не өрлеп, не құлдырап, не өліп, не тіріліп
отырады. Статикалық түрде бір де бір құбылыс жоқ, бәрі динамикалық сипатта.
Бұл сюжет мінсіздігінің нәтижесі.
Осылардың бәрі композициялық бүтіндікке көшкен жағдайда жазушының тағы да
адам таң қалғандай шеберлігі ширатылып шыға келеді Мұны Мүсірепов дәл
аңғарған: Қайтқанда, Қат-қабатта, Шытырманда, Бел-белесте, Өрде,
Қияда деген – әр бөлімнің аттары. Осыны біріне бірін жалғап, бір саты
етсең, қат-қабат, шытырмандар арқылы бел-белеске, өрге, қияға келе жатқан
Абайды көресің. Бұл – үздіксіз өсіп келе жатқан Абайдың жолы. Сонымен бірге
бұл – Құнанбайдың да баспалдақтары. Осы сатыларды төмен қаратып қойып,
аяғынан басына қарай оқысаң, бұл жоғарыдан ылдилап келе жатқан Құнанбайдың
жолы болып шығады. Сонда, Абайдың жолы – қайтқанда, қат-қабатта,
шытырманда, бел-белесте, өрде, қияда болып шығады да, Құнанбайдың жолы –
қияда, өрде, бел-белесте, шытырманда, қат-қабатта, қайтқанда болады. Бірі
– көтерілу, бірі түсу, төмендеу жолы. Үшінші, бұл – Құнанбай тобының да,
Абай тобының да жолы.1-кітаптың композициясын бұдан артық дәл сипаттау
қиын. Сол сияқты әр кітаптың жеке-жеке және төрт кітаптың жалпы
композициясын да осы ретпен таратып-тұтастырып шығуға болар еді. Бірақ ол
шарт емес. Бәрінің бірімен, бірінің бәрімен бірлігі секілді, бәрінің
түзілісін бірінің құрылысымен сипаттауға әбден болады. Жаңағы пікір 1-
кітаптың жалпы мазмұнына қатысты айтылды. Сол сияқты мұндағы полифониялық
сырды, я болмаса көп проблемалылықты, олардың бәрі барып тоғысар үлкен
арнаны да әлгі ретпен байыптап шығуға болар еді. Айталық, 1- кітаптың 1-
бөлімідегі бірінші тарау:
1) Үш күндік жолдың соңғы күніне барын салған бала шәкірт астындағы жарау
құлабестісін ағызып-ағызып алып, жаппақ жазықтың белінен-беліне көтеріліп,
қасынудағылардан оза шауып, алып-ұшып келеді. Бұл арадағы тақырып – туған
жер, идея – сағыныш.
2) Жолаушылар жайлаудағы ауылға жетті. Абай әйелдер кұшағыңда, жаппай,
жағалай сүйіс, енді бірде әже қасында, әжесін өлеңмен алдап үшкіру, қуаныш-
күлкі, бәрі мәз-мәйрам, мәре-сәре. Бұл арадағы тақырып – ана, идея –
мейірім.
3) Абай үлкен үйге кірді, Құнанбай қасында, Құнанбайды қоршаған ақсақал-
қарасақалдар арасында үнсіз, жым-жырт тыныштық, бірін-бірі баққан суық
жүздер, әлдебір кеселді құпияны әркім өзінше іштей салмақтап, сілтідей
тынып қалған. Бұл арадағы тақырып – әке, идея – мейірімсіздік...
Дәл осы ретпен жеке алғанда бір кітаптың, жалпы алғанда төрт кітаптың
бар проблемасын ақтара-төңкеріп, өріп шығуға болар еді. Сонда эпопеяның бар
саласын, ойы-қырын түгел шарлап, кезіп шығуға болар еді... Бұл эпопеядағы сан
алуан сыр мен шындықты, оның ірілі-ұсақты детальдарын бір желіге көгендеу
болса, енді жеке кейіпкердің, яки Абайдың өз тұлғасын тұтастырудағы бір
ғана композициялық сәтті алып қарайық.

Бірінші кітап
1-кітаптың басында Абай қаладан далаға келе жатады, асығып, алып-ұшып,
аулын сағынып келе жатады; ал аяғында – даладан қалаға кетіп бара жатады,
қарама-қарсылыққа, қайшылыққа толы өз аулынан өзі безіп, түңіліп қашып бара
жатқандай. Осы екі арадағы он шақты жылда аулынан Абай көрген жайды, Абай
кешкен хәлді, Абай ұққан, Абай сезінген, Абай түйсінген сырларды бір шолып
пайымдасақ, тек Абай басында болған өзгерістерді ғана емес, кітап толы
кейіпкерлердің бәрін бір атмосфераға алған үлкен эволюцияны аңғаруға болар
еді. Бұл да зергер қиюластырған тамаша композиция арқылы тұтасқан
шынайылық. Енді тип пен характерге көшсек, бұл арада да Мүсіреповке бір
соғып өткен жөн. Асылы, Мүсіреповтің Абай романы туралы деген сын
мақаласы – әдеби шығарманы эстетикалық талдаудың үлгісі. Оны 1958 жылы I.
Омаровқа жазған хатында Мұхтар Әуезовтің өзі де өте жоғары бағалаған:
Ойыма он бес жыл бұрынғы бір кез оралып еді,- деген ол. – Абай романының
бірінші кітабы шығып, соны жазушылар, сыншылар, кейбір адамдары боп
талқылап, танымақшы болып жатты. Бірақ бір күнгі ұзақ мәжіліс түк те
берекелі нәр бермеді. Баяндамашы Құнанбайды Иван Грозный деп, Петр Первый
деп әр биікке қарай жетектеп алды да, қаңғыды да кетті. Кейін сөйлеушілер
де жетістірген жоқ. Әркім әрбір қабуын-шабуын дегендей сипалаған, сылаған
болды да, кәдімгі белгілі саяз, сылдыр сөздерге сайды. Өте бір күйкі күйді
амалсыз еске алғызды. Мен үндегем жоқ... Сол жиылыстың ең соңында күн бойы о
да үндемей отырған Ғабит жиылысты басқарып отырған Сәбитке келіп бір ауыз
сөз айтты: Немене, адамша сөйлейміз бе, жоқ осымен кете барамыз ба? –
деді. Сол күннен бастап екі кеште ол бір баспа табақтай етіп өзінің роман
жөніндегі, бар жұрттан оқшау, бөлек шырғау шыққан әділ, адал, саналы
толғаулы ірі ойларын айтып шықты. Сөйтіп, келесі күнгі жиылыс адамша
сөйлеудің нағыз өзін бастап еді. Дәл осы сөзінде Мүсірепов романдағы
типтер мен характерлердің бірқатарын бірер сөзбен былайша дәлме-дәл
сипаттайды. Сүйіндік – жалтақ; Байдалы – табанды, қырыс адам. Бөжей – сыр
бермес, Қаратай – жеңген топтың қасында... Майбасар, Жұмағұл, Тәкежан,
Қамысбайлар – патша үкіметінің жасаған болыстығының маңында болатын
мансапқорлар... Зере – ел анасы, Ұлжан – соның жалғасы. Сары апаң – үстем
рудың әрқашан өзімдікі дұрыс деп, қисыны келсе-ақ қарсы дау соғатын
кеуделісі... Бұлардың бәрінің жиынтығы, сақасы сияқты Құнанбай – сонша сұм,
сонша аруақты, сонша бір кесек образ! Абайдың өзін алатын болсақ – бұл
бұқара халықтың тартқан жапа, көрген қорлық, төккен жасынан туған, ел
тілегіне жаңа жолдар, ел болашағына жаңа бағыт іздеген, әзір таппаған,
бірақ қайдан табатынын дәл сезіп болған ел басы, замана жасы. Құнанбай –
елдің тоқырап қалған, өз биігінен аса алмаған ескі ойы болса, Абай – елдің
алысты болжай алған, ілгері сүйреген ойы.[4] Білгірлікпен берілген
мінездемелер!.. Абай тұлғасы – эпопеяның жаны мен жүрегі. Бұл бейнені
Әуезов өзінің кемел көкірегінде қолына қалам ұстаған күннен бастап аялап,
ойында тербетіп, ғұмыр бойы қиялында өрбітіп келген. Боваримен дейтін
Флобер секілді, Наташа Ростова – өзім дейтін Толстой тәрізді Әуезовтің
өзі Абайға, Абай өзіне айналып кеткенше бұл бейнені қағаз бетіне
түсірмеген, іштей пісіре берген. Әуезовтің өлеңнен өзге артында жазулы
жазба дерек қалмаған Абай өмірінен романға материал жинау әрекетінің өзі
керемет қызық, нұсқасы: Алдақашан бел асып кеткен керуеннің айдаладағы
жұртына кешігіп жеткен жүргінші,- деп жазады ол,- сөніп қалған от орнынан
болмашы жылтыраған бір қызғылт шоқ тауып ап, оны демімен үрлеп тұтатпақ
болды десек, романға материал жинаған менің хәлім де дәл сол әрекет сияқты
еді. Мен қарт адамдардың көмескі жадында ұмыт болып қалған көп нәрселерді
қайта ойлатып, айтқызып алдым. Алпыстағы Әйгерімнің әжімді бетіне қарап,
оның бір кезде Абайды тұтқындаған жас шырайлы ғажап сұлу жүзін қалпына
келтіруім де әлгідей еді. Міне, осы әрекетінің өн бойында жазушы өзінің
бас кейіпкерінің образын ойша қорытып, санада жасап жүрді. Осылайша өзінің
қаны мен жанына айналғандықтан да оның бас кітабында бас кейіпкердің тастан
қашалғандай көп қырлы, мол бедерлі бейнесі, құдды тірі адамдай жанды,
толыққанды тұлғасы тұтасып шыққан.
Абай бейнесі
Алғашқы кітапта адам, азамат ретінде қалыптасқан Абай кейінгі
кітаптарда ақын, қайраткер ретінде қиян-қилы қимыл-әрекеттерге көшеді. Осы
желінің ұзына бойында оның тарам-тарам өсу, даму жолдары, белес-белес
өрістеу, шарықтау биіктері жатыр. Бір кереметі – осылардың бәрі тек қана
сыртқы сарт-сұрт, ылғи қолма-қол қимыл-күшпен емес, шығармашылық іспен
(Әуезов), яғни ішкі көңіл күйіндегі нәзік ағыстар мен толқындар арқылы,
солардың сан түрлі иін-иірімдері арқылы қат-қабат астарлы көрініс табады.
Қаһарман іштей түлеп өседі. Демек, рухани мағынасында Абай, бір жағынан,
сыр мен сезімнен, ой мен санадан құйылып жасалған терең психологиялық
тұлға. Бас кейіпкердің парасат пен философияға толы болмыс-бітіміндегі
қайталанбас қадыр-қасиетте осында жатыр. Абай – кең құлашты, мол тынысты
эпикалық тұлға. Бұл тұлғаны автор эпопеяның басынан аяғына дейін өрмек
тоқығандай, бір де бір тінін үзбестен тартып, асықпай өріп шығады. Көл-
көсір нақты да затты деталь, ұшан-теңіз психологиялық анализ, сан-сала іс-
әрекет, қимыл-харекет – осылардың бәрі Абай тұлғасын сомдауға қызмет етеді.
Осылардың бәрінде де автор өз қаһарманының жан диалектикасын бойлап,
ілгерілейді де отырады. Абай тұлғасы оқырманның көз алдында көктей өсіп,
автордың өзі айтқандай, құз-жартасты жарып шығып жапырақ жайған шынарға –
символ бейнеге айналады. Эпопеяның басында Абай өзін қоршаған дүниеге
кіршіксіз сәби сезіммен, күнәсіз бала көзімен қарайды. Семей қаласынан
Шыңғыс баурайындағы аулына қайтып келе жатып, өзі туған өлкені жан жүректен
жабыса, сағына сүйеді!. Бұл кең жазирада мейірбандық пен туысқандықтан
басқа, елдік пен ерліктен өзге оғаш мінез бар деп білмейді, қанішер
қаталдық, жауыз жендеттік болады деген ой үш ұйықтаса түсіне кірмейді.
Есенбай жырасында ұры жатады дегенге сенбейді де мән бермейді, қайта
қасындағы Байтас пен жорға Жұмабайды өзі ұры боп қорқытады. Жас Абайдың
туған дала туралы осынау уыз ұғымы өз әкесі Құнанбай өктемдігінен құрбан
болған Қодар өлімін көргенде төңкеріліп түседі. Өзгеріс осыдан басталады.
Енді ол Құнанбай мен құнанбайшылдар ісіне күдікпен, іштей қарсылықпен қарай
бастайды. Бұған қосымша өз басындағы хал де осы ортадан түбінде түңілуге
сайғандай. Әлгі бір Қарашоқыдағы қанды оқиғадан ауруға шалдығып, төсек
тартты; Бөжей үйінде тірі жетім ғып әкесі ит жемеге тастатқан кішкене
мүскін Камшат тағдыры мұның жанын жегідей жейді: аяулы ғашығы Тоғжанға
қосыла алмай, тағы да әке шешімімен өзі сүймеген Ділдаға үйленуі... Осылардың
бәрі Абайдың о бастағы мөлдір тұнығын сел басқандай лайлай береді.

Әке мен бала
Құнанбай болса, Абайдан өзіне ізбасар дайындамақ. Сол оймен баласын әр
іске бір салып, өз қарамағындағы ру басыларға жұмсап, сынап та көрді.
Тумысынан зерек, қабілетті, өнерлі жігіт оттай жанып, шоқтай маздап, әке
сынынан сүрінбей өтеді. Барған ауылдарында Абай туралы ұнамды ұғым, жақсы
атақ, кейде тіпті әжептәуір аңыз қалып отырады. Жігітті жұрт мақтаған қыз
жақтаған дегендей, Тоғжанның махаббаты да тұңғыш рет Абай Сүйіндік үйіне
барғанда – жас қонақпен әкесінің әңгіме-насихатының үстінде тұтанғандай...
Абайдың ел ішіндегі есті жас Ерболмен достығы да осындай, азаматтың ат
үстінде жүрген шақтарында тапқан рухани олжасы. Абайдың өз басы, ой-санасы,
ұғым-нанымы, жалпы ішкі дүниесі де, әрине, бір орында тұрып қалған жоқ.
Үздіксіз өзгеру, өрбу, жаңғыру, жаңару үстінде болатын. Романда бұл
процестің ішкі дәйектері, детальдар, психологиялық анализ дегендер аттаған
сайын кездесіп отырады. Ру аралық жанжалдар, таластар, олардың өршіп,
асқынып барып ұласқан жері – Тоқпамбеттегі, Мұса құлдағы қарулы қақтығыстар
– Абайдың өзі өмір сүріп, өсіп келе жатқан ортаға әлеуметтік көзқарасын
қалыптастырады. Бара-бара жас азамат өз жөнін іздеп, бағытын бағдарлайды.
Осы жайлардың қай-қайсысында болмасын, осынау өмір қоршауына автор Абай
көзімен қараса, Абай өз бойындағы асыл қасиет – өнер көзімен қарайды,
дәлірек айтқанда, Абай ақиқатты ақын көзімен таниды. Құнанбайдың қанды қол
қатыгездігі, одан туындайтын жолсыз жаза мен жауыздық, ұлып табысқан
бөрілер секілді ұйлыққан қырық рудың қырық көкжалы – жұмылған қырық
жұдырық, тағылықпен лақтырылған қырық тас кесек; осы көріністердің жан
түңілтер жыртқыштық мәні; осындай жаны ашымастың қасында басы ауырғандар
– жұтқа ұшыраған жарлы-жақыбайлар, қира кезік құл-құтандар, басында билігі
жоқ әйелдер қауымы, еріксіз ұзатылған қыздар, қалың малға түскен келіндер,
түрліше өлу-тірілулер, өшу-жанулар, осылар қалыптастырған салт-сана, әдет-
ғұрыптар... Осылардың бәрін Абай сырттай бақыламайды, бар ақындық болмысымен
іштей толқына сезінеді, тебірене түйсінеді және осылардың бәріне бейтарап
қарай алмайды, қалыс қалмайды, әр құбылысқа өзінің қарым-қатысын
белгілейді, не құптайды, не қарсы болады, сол ретпен белсенді қимылға
көшеді...
Адамдардың арақатынасы ғана емес-ау, тіпті табиғат құбылыстарының өзін
Абай статикалық хәлде емес, динамикалық күйде анық ақындық түйсікпен тура
тірілтіп түсінеді. Айталық, қырдағы кеш, қоңыр іңір бұның бір ұғымсыз
әміршісі, сүйсіндіре мүлгіткен зор мұңдасы тәрізді; кеше ғана өзара
жауыққан рулар бір-біріне сойыл сермеп, шоқпар сілтеп, бір-бірін соққыға
жыққан тау бөктерінен соққан салқын ызғар қатал мінездердің ызғырығы
тәрізді; енді бірде Абай біртүрлі сейіліп, іштей серпіліп алып, тау
жотасынан биіктеп, аспанға қарады. Толық ай ашық көкті қалқып, сызып келіп
бір топ шоғыр қара бұлтқа кірді. Кірді де қызық күйге түсті. Абай соған
қарап өзге жайдың бәрін ұмытып, аңырап телміре қалды. Абайдың ақындық
бітімі, ішкі дүниесі осылайша нәзік және терең ашылады. Дәл осы тәсілмен
эпопея авторы бас кейіпкердің іштей түлеуін, өзгеруі мен өсуін көрсетеді.
Кітап басында қаладан келе жатқан Абайға жерұйық боп көрінген көктем
көркіндегі кербез дала кітаптың аяғында ақ қар астында ақ кебінге оранған
өлік секілденеді. Бұл – әшейін көзге көрінген сурет қана емес, көңілге
ұялаған шындық. Бұл шындыққа енді Абайдың көзқарасы да басқаша... Әке мен
баланың арасындағы жол айырығы осы тұста біржола белгіленеді. Бұл бұрылысқа
әкелген романның өн бойындағы психологиялық дәлелдің күші сондай, оқырман
Абайдың әр қылығы мен қимылын дәл өз қимылы мен қылығындай қалтқысыз
қабылдап, татаусыз түйсінеді. Сондықтан ол әке мен баланың ажырасу себебіне
сенеді. 1-кітаптың аяғында әке мен бала бір-біріне бетпе-бет келіп, ой,
пікір, ұғым сайысына түскенде оқырман Абай жағында болады. Абай, сөйтіп, өз
өмірінің биік қиясына қарай адымдап, өрлеп келе жатады: Қияға қадам
басқаны рас. Бір күндерде жалаң құздың басындағы тақыр құм мен тастақты
жарып, әлсіз нәзік шешек атып, жас шынар пайда болған. Сондай бір өмір гүл
шашқан. Енді бір күнде сол шыңға шыққан жалғыз шынар балғын тартып, жас
қуатқа толыпты. Қазір оған қыс пен аяз да, тіпті тау дауылы да қатер
болудан қалған еді[5]. 1-кітапта Абай осылайша азамат ретінде қалыптасса,
екінші кітаптан былай қарай енді өнер адамы – ақын Абай, шын мәніндегі
азамат-ақын көрінеді. Бұл тұста авторға шығармашылығы арқылы Абайдың өзі
көмекке келеді (Әуезов). Ендігі өмір Абай ақындығының қайнар-бұлағына
айналады. Ендігі жерде көп-көп деталь Абай өнерінің психологиясы – көптеген
өлеңдерінің туу құпиясын ашуға қызмет етеді. Асылы, Абай ақындығының арғы
тамыры өзінің туған топырағындағы төл әдебиетте – халық өнерінде – өзін
сәби кезінен қиял-ғажайып ертегілермен әлдилеген Зере-әжеде, мұңшыл жырау
Барласта, сыншыл жыршы Шөжеде... жатса, бергі бұтағы мен жасыл жапырағы орыс
әдебиетінде – Е. П. Михаэлис секілді орыс достары арқылы қолы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.