Алғашқы жабық тұқымдылар

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

АЛҒАШҚЫ ЖАБЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАР.

Жабық тұқымдылардьң шығу тегі және олардың мүмкін болған арғы тегі ғалымдарды ылғи да ойға қалдырып келеді. Бұл мәселенің дұрыс шешілуіне осы ғасырдың бас кезінен бастап көп күш жұмсалып келеді. Жабық тұқымды өсімдіктерге көңілдің көп бөлінуі, олардың табиғаттағы және халық шаруашылықтағы маңызының ерекше зор болуымен тікелей байланысты. Оған мынадай бір мысал келтірсек жеткілікті болады. Жер бетінде жабық тұқымды өсімдіктер пайда болған кезден бастап, сүт қоректі жануарлардың және адамның дамуына бірден-бір қажетті мүмкіндіктер туды. Өйткені жабық тұкымды өсімдіктер пайда болғанға дейін, жер бетінде сүт қоректілер жейтін қорек болмаған. Әдетте жабық тұқымдылардың шығу тегін, гүлдің шығу тегімен байланыстырады. Гүлдің шығу тегі жөніңде бірнеше теориялар бар. Соңғы уақытгарға дейін ең дәлелденген және жалғыз шамамен дұрыс деп табылған эвантгық теория болған. Ол стробилярлық теориямен қосылып, гүлді ашық тұқымдылардың стробилінен (шишкасынан) шығарады. Алайда соңғы кездерде ғалымдардың көпшілігі гүлдің шығуының неміс ғалымы В. Циммерман ұсынған теломдық теориясын көбірек мойындап жүр. Бұл теория бойынша алғашқы жоғары сатыдағы өсімдіктер, риниофиттер болған, олардан папоротниктер бастау алған, соңғыларынан өз кезегінде ашық тұқымдылар мен жабық тұқымдылар пайда болған. В. Циммерманның (1930-1965) пайымдауы бойынша жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің барлық органдары қарапайым органнан-теломнан пайда болған. Эволюциялық процестің барысында «теломдар» бірігіп стерильді және фертильді синтеломдар түзген. Одан әрі стерильді синтеломдар жапыраққа және сабақтың өсіне бөлінеді, ал фертильді теломдар спорофиллдерге айналады. В. Циммерманның пікірінше гүлдің пайда болу процесі, вегетативтік органдардың пайда болу процесімен қатар (параллель) жүрген. Мұндай түсіндірмеден жапырақ пен сабақтың эволюциялық тұрғыдан қарағанда принциптік айырмашылығының болмайтындығын байқау қиын емес. Шындығында жапырақты және өстік органдарды (вегетативтік және гене-ративтік органдарға дифферециацияланбаған) теломдардың системасынан тарихи дамудың барысыңца пайда болған деп қарастырған жөн.

Осы айтылғандардан, жабық тұқымдылардың арғы тегі тек ашық тұқымды өсімдіктер болуы еш талас туғызбайды. Жабық тұқымдылардың мүмкін болған арғы тегі ретінде ашық тұқымдылардың белгілі қатарларының барлығы ұсынылды. Бірақ олардың кейбір мүмкін деп алынған алғашқы формалары вегетативтік денесінің микроскопиялық құрылысының (гнетопсидтерде түтіктердің болуы) жабық тұқымдылардың қарапайым топтарына (түтіктері болмайды) қарағанда жоғары деңгейде жақсы жетілген. Сол себептенде бүл формалардан жабық тұқымдыларды шығарудың мүмкіндігі жоқ. Егерде жабық түқымдылардьң мүмкін болған арғы тегін анықтауда олардың сүрегінің структурасына шешуші орын берсек, онда жабық тұқымдылардың арғы тегі қарапайым саговниктер немесе беннеттиттер болуға тиісті. Бірақта мұндай жауапкершілігі жоғары тұжырымға өсімдіктің тек микроскопиялық құрылысының белгілерімен шектелу әрине жеткіліксіз. Сондықтанда салыстырып қарауға және талдау жасауға өсімдіктің жалпы құрылысының көптеген тұрақты белгілерін, мысалы репродуктивтік органдарының құрылысының белгілерін алу қажет. Осыған байланысты ашық тұқымдылардың стробилдеріне (шишки), спорангилеріне және тұқымбүрлеріне салыстырмалы түрде жан-жақты талдаулар жасалынды. Көптеген және әртүрлі салыстырмалы морфологиялық мәліметтерді жинақтай келе, систематик - филогенетиктердің көпшілігі мынадай тұжырымға келген. Қазіргі кездегі белгілі ашық тұқымдылардың ішінен, жабық тұқымдылардың арғы тегі не тұқымды папоротниктер, не болмаса беннеттиттер болуға тиісті. Сонымен бірге мынадай қызық жорамал айтылған. Беннеттиттер мен жабық тұқымдылардың арғы тегі олардың екеуіне де ортак бір өсімдік болуы мүмкін. Жабық тұқымдылардың гүлінің пайда болуына беннеттиттердің қалайда қатысының барлығы дәледдене түсті. Қос жынысты гүлдің алғашқы моделін тек қос жынысты стробилден (шишкадан) шығаруға болады (гүлдің шығуының стробилярлық теориясы), ал мүндай стробил (шишка) қазіргі кезде белгілі барлық ашық тұқымдылардың ішінде тек беннеттиттерде ғана бар. Сонымен, классикалык филогенетикалық системаның көптеген көрнекті өкілдері мынадай тұжырымға келген, жабық тұқымдылардың тұқымды папоротниктермен де, саговниктермен де беннеттиттермен де туыстық байланысты болған. Бірақта жабық тұкымдылардьң шығу тегі туралы гипотезалардың ешқайсысыда мынадай "таңқаларлық фактіні" түсіндіре алмайды. Ч. Дарвиннің сөзі бойынша жабық тұқымдылардың солтүстік ендікте көп мөлшерде және түрлерінің саны жағынан алуан түрлі болып, барлық континенттерде бір мезгілде пайда болуын. Сонымен бірге олардың алғашқы рет қай жерде пайда болғандығы да белгісіз болып отыр.

1954 жылы белгілі ботаник-географ жөне систематик-эволюционист М. Г. Попов жабық тұқымдылардың эволюциясы жөнінде бұрынғы айтылып жүрген теориялардан принциптік айырмашылығы бар жаңа теория ұсынды. Жабық тұқымды өсімдіктердің шығу тегі мен эволюциясының проблемаларын шешуге жол салған бұл теорияға, бор дәуірінің бас кезінде басталған, туыстығы жағынан бір-бірінен алыс жатқан түрлер мен туыстардың арасында жүрген будандасу процесстері негіз болды. Осы теорияны дәлелдеу мақсатында автор мынадай постулатқа сүйенген. Өсімдіктердің жаңа сорттарын шығаруда, біздің уақытымызда үлкен масштабта жүріп жатқан будандастыру процесі, ертедегі геологиялық эпохаларда, түрлердің түзілуінде бұданда үлкен роль атқарған. Архегониялы өсімдіктердің систематикалық топтарына морфологиялық талдаулар жасаудың негізінде М. Г. Попов мынадай қорытындыға келген. Архегониялы өсімдіктердің вегетативтік денесінің структурасында үш түрлі негізгі тип айқын басымдық көрсетеді: филлофитті, бұл жағдайда жапырақтардың системасы басым болып келеді, сабақтары не бұтақтанбайды, не болмаса нашар бұтақтанады, метамериясы калыптаспаған (папоротник тәрізділер, беннеттиттер) ; артрофитті немесе бунақты, бұл жағдайда скелетті өстердің системасы басым болып келеді, өркеннің метамерлері айқын байқалады (қырықбуын тәрізділер, гнетопсидтер) ; микрофильді-ұсақ жапырақты, бұл жағдайда әртүрлі систематикалық топтардың арасында байланыстар не үзілген, немесе нашар қалыптасқан болып келеді (плаун тәрізділер) . Осыған байланысты жабық тұқымдыларды берген алғашқы аталык және аналык өсімдіктер (родительские пары) М. Г. Поповтың жорамалдауы бойынша беннетгиттер мен гнетопсидтер болған. Осындай алыс будандасудың негізінде, аталық пен аналықтың көптеген белгілері бір мезгілде ажыраған. Соған байланысты жабық тұқымдылардың тұқымдастарының типінің тұтастай "веер'' секілді шашыраған тармақтары қалыптасқан. Олардың вегетативтік денесінің структурасында аталық және аналык өсімдіктердің екеуінінде белгілері болған.

Алғашқы тұқымдастық топтарды ағаштардың түрлері түзген, сондықтанда эволюция зоналар бойынша, негізінен саматикалық тұрғыдан жүрген: яғни дамудың бағыты агғаштардан, шөптесін өсімдіктерге қарай жүрген. Соңғылары екі бағытта дамыған: биік жоғарғы ендікте-суыққа төзімді, немесе криофильді өсімдіктер пайда болған (көп жылдық шөптесін өсімдіктер), ал оңтүстікке қарай шөлейт аймақтарда -құрғақшылыкқа төзімді, немесе аридті өсімдіктер пайда болған (бір жылдык, өсімдіктер) .

Жабық тұқымдылардың шығу тегінің "будандасу процесі теориясы" гүлді өсімдіктердің бірден тропикалық зонаның әртүрлі аудандарында түзілгендігін және көптеген тұқымдастардың типінің кенеттен пайда болғандығының себептерін түсіндіреді. Сонымен бірге алғашкы жабық тұқымдастардың қай геологиялық эпохада пайда болғандығы мен шығу тегін анықтауға және тағы баска көптеген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Бұл теория филогенетикалық системаны түзуге бірден-бір жол ашты. М. Г. Поповтың теориясы эволюциялық теорияны, тың ойлардың жаңа қырларымен толықтырды. Табиғат туралы ғылымның фундаментальдық проблемаларын, тіптен кеше ғана шешімі табылмайды деп келген мәселелерді шешудің жаңа жолдарына бағдар береді. Жабық тұқымдылардың мәңгілік жұмбақ сырларын шешуде, бірден-бір тығыз байланыста болатын, жақын ғылымдардың, оньщ ішінде генетиканың күштерін біріктіре отырып, одан әрі батыл қадам жасау, болашақта қандай ғылымның жолдарының айқын шындыққа әкелетіндігін көрсетеді.

ӨСІМДІКТЕРДІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ

КӨБЕЮДІҢ ЭВОЛЮЦИЯСЫ

Көбею тірі табиғаттың ерекше қасиеттерінің бірі ретінде, оның дамуының ең алғашқы кезендерінде пайда болған. Өсімдіктердің эволюциясымен бірге тіршіліктің бастапкы жолдарынан бастап қазіргі кезге дейін көбеюдің жолдары да белгілі бір эволюциялық кезеңдерден өтіп, түрлене өзгерген. Сонымен бірге көбеюдің эволюциясы, өсімдіктер дүниесінің жалпы эволюциясының ең маңызды қозғаушы күші болды және жаңа арнайы маманданған органдардың түзілуіне әкеліп соқтырды.

Жыныссыз көбею - ең ерте пайда болған және күмәнсіз көбеюдің бастапкы тәсілі болып табылады. Ол өсімдіктердін барлык топтарына, соның ішінде жабық тұқымдыларға да тән.

Жыныссыз көбеюдің ең қарапайым тәсілі вегетативтік жолмен көбею. Оны клеткалык құрылысы қалыптаспаған организмдердің өмірінің әртүрлі кезеңдерінен кездестіруге болады, Көптеген ядросы қалыптаспаған организмдерде (мысалы, көк-жасыл балдырларда бұл тәсіл, қазіргі кездің өзінде көбеюдің жалғыз жолы болып табылады. Көп жағдайда өсімдіктердің әрбір табиғи топтарының өздеріне тән вегетативтік көбеюдің формалары болады. Мысалы, көк-жасыл балдырларда бұл гормогониялар, қыналарда -изидиилер мен соредиилер, саңырауқұлақтарда - оидиилер мен телиоспоралар, мүк тәрізділердің бірқатарында -өнім бүршікшелері (133, 168, 147, 174-суреттер) . Жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде, әсіресе жабық тұқымдыларда вегетативтік көбеюдің формалары алуан түрлі болып келеді.

Жабық.

Споралы өсімдіктерден тұқымды өсімдіктерден айырмашылығы ағына сай олардың тұқымдары тұқым бүршігінде жетіледі. Тұқымды барлық негізгі органдары (сабақ, жапырақ, тамыр) түгелдей жегімен ұрық деуге болады. Желіктері болмайды. Тұқымды өсімдіктер жалаңаш және жабық тұқымды деп үлкен 2-топқа бөлінеді. Жалаңаш тұқымдылардың 7000-ге жуық түрі бар, тұқымы жалаңаш жатқан тұқым бүршігінде жететіндіктен, оларды жалаңаш тұқымды дейді. Өте ертеде пайда болған өсімдіктер тобына жатады. Етек алып дамыған кезі палеозойдың соңы мен мезозой дәуірі. Жер шарының барлық аймақтарына таралған. Бұлар тек ағаш және бұта түрінде ғана кездеседі. Тамыры, сабағы, жапырақтары жақсы жетілген. Жапырақтары көптеген түрінде қылқанды болса, кейбір түрлерінде қабыршақ күйінде болады. Қылқан жапырақтарға қарағай, шырша, балқарағай, самырсын, кепарис, майқарағай, арша, туя, арауқария жатады. Қылқан жапырақтары сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына өте жақсы бейімделген, 3-4 жылда бір түседі, мәңгі жасыл болып тұратын себебі: жапырақ өңдері өте қалың, сыртын балауыз қаптап тұрады. Қылқан жапырақты өсімдіктер әсіресе солтүстік жарты шарда көп таралған. Қарағай, шырша, балқарағай, майқарағай Евразия мен Солтүстік Американың таулы және далалы аймақтарында орман құрап өседі. Оңтүстік жарты шарда, отты жер арналы, аталатын Жаңа Зеландия мен Тадманияда қалың орман болып өседі. СССР дүние, жүзіндегі алғашқы бай ел. Біздің елімізде өсетін ағаштардың 90% қылқан жапырағылары болса, 10% жалпақ жапырақтылар. Жалаңаш тұқымдылардың гүлдерінде гүл серіктері болмайды, аршадан басқасының бәрі бір үйлі. Бір бұтағында аталық бүр дамыса, екінші бұтағында аналық бүр дамиды.

Вı, Р- Витаминдері өте көп, жаңғақты қыста жинайды. Самырсынның жаңғағымен аю, құстар, тиындар қоректенеді. Діні өте берік болатындықтан оны С витаминнің эфир майын алуға болады. 1-тонна ағаш ұнтағынан 300 литр спирт алынады. Аталық бүрі қысқарған өркендерінің орнында бір-бірден орналасады. Самырсын сыртқы түріне қарағанда қарағайға өте ұқсас, одан тек қылқандарының топтанып орналасуы арқылы ажыратылады. Самырсынның жаңғағы қуаттылығы жағынан ет пен жұмыртқадан асып түседі. Оны Сибирь тайгасында мекендейтін аңдар, құстар, аюлар өте сүйсініп жейді. Самырсын жоқ жерде сусар да жоқ деген халық нақылын бекер айтылмаған. Самырсынның тұқымдарын жануарлар өте алыс қашықтыққа таратады. Тайга тұрғындары самырсын жаңғағын «жасыл дәрігеріміз» деп атайды. Себебі, ертеде ғылыми медицина дамымай тұрған кезде самырсанның қылқан жапырақтарын қайнатып, қырқұлақ ауруын емдеуге қолданған, оның бұл қасиеті күні бүгінге дейін жойылған жоқ. Қылқандарының 1-тоннасынан 5000 порция С витамині және 10 кг шипалы сығынды, 5 кг эфир майы алынады. Ұ. О. С. кезінде самырсын бальзамы-герпентинді ауыр жаралыларды емдеуге қолданған. Герпентиннің терінің қабынған жерлерін тез арада жазатын емдік қасиеті бар. Самырсын ұзақ жасайтын өсімдік. XVІ ғасырдың 70-жылдарында Ярославль маңына отырғызылған самырсын орманы күні бүгінге дейін жақсы өсуде. «Көмекші» облысындағы Примухино селосына декабристердің Сибирден жіберген самырсын тұқымынан өсірілген ескерткіш паркі де жайқалып тұр. Сары түсті аталық бүрден майдың аяғы, июннің бас кезінде желмен ұшқан аталықтың тозаңдары аналық тұқым бүріне түсіп, оны ұрықтандырады. Ұрықтанғаннан бастап тұқым пайда болғанға дейін бір жыл уақыт керек, ал аналық бүрдің қоңыр түске айналып, пісіп жетілуіне 2 жыл уақыт керек. Қылқан жапырақты ағаштардың қысы-жазы мәңгі жасыл күйде өсіп тұратындығы мәлім. Сөйткенмен де, бұлардың ішінде жалпақ жапырақты ағаштар сияқты, жылда қысқа қарай жапырақтарын түсіріп отыратындары болады, оған балқарағай жатады. Балқарағай биіктігі 30-40м дейін жететін ұзақ жасайтын бір үйлі ағаш. Сибирьде, ССР-дің Европалық бөлігінде көп өседі. Діңі қызғылт-қоңыр түсті, қылқандары жұмсақ, ашық-жасыл түсті, 9, 11 және одан да көп болып, топтанып орналасады, устицалы жапырақтарының астыңғы өңіне орналасқан. Май айында гүлдей бүрлері майда, аталық бүрі бір жылдық немесе қысқарған өркенінде бір-бірден пайда болады, Аналық бүрі қысқарған өркенінде пайда болып, бір жылда пісіп жетіліп, 2-3 жылға дейін ағашта түспей тұра береді. Кронасы конус тәрізді, жарық сүйгіш, сүрегі қызыл, шайырды өте көп шығарады. ССР-де балқарағайдың 7-түрлі белгілі. Олар Сибирь балқарағайы, сондай-ақ кең таралған Батыс Европа балқарағайлы дауы балқарғайлы, американдық балзқарағай және т. б. Жапырақтары күзге қарай ашық - сары түске бөленіп, қысқа қарай бүрлері түсіп қалады, Балқарағай 400-500 жыл өмір сүреді, өте берік, бірнеше ғасырлары бойы білінбей, зақымданбай сақталады. Балқарағайды кеме, самолет, автомобиль детальдарын жасауға қолданады, телеграф бағанасын жасауды жасайды, суға ерімейтіндіктен көпірсе платинаға, құдыққа төсейді. Бір шаршы метр сүрегінен 200-кг целлюза немесе 1, 5-метр жібек мата, немесе 700 литр спирт немесе 6000 мың метр квадрат целлофан алуға болады. Олардан басқа скпияда сірке қышқылы, канифаль, сурлуч және тағы басқа заттар алынады. Қарағай -бйіктігі 40-метрге дейін жететін жарық сүйгіш ағаш кіндік жанама тамырлары өте көп, олар тереңге кетеді, қанша қатты дауыл тұрса да құламайды. Қарағай жарық көп түскен жерде тез өседі, жылына 30-40см-ге ұзарады. Сондықтан бұтақтары діңінің ұшар басында жиі орналасқан, төменіректегі көліңке түсетін жерінде орналасқан бұтақтан жарықтың жеткіліксіздігі салдарынан қурап, сынып түседі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.