Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі
Кіріспе
1 Тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі мен мәні
1.1. Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың түрлерінің бірі
1.2. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
1.3. Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
1.4. Құжатты қолдан жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын белгілер
1.5. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер
1.6. Жалған құжат жасаудың субъективтік жағын сипатгайтын белгілер
2 Тарау. Қылмыстық кұқық бойынша жалған құжат жасау түрлері
2.1. Қызметтік жалған құжат жасау
2.2. Жалған құжат жасау, әзірлеу немесе өткізу
2.3. Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау және өткізу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі мен мәні
1.1. Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың түрлерінің бірі
1.2. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
1.3. Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
1.4. Құжатты қолдан жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын белгілер
1.5. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер
1.6. Жалған құжат жасаудың субъективтік жағын сипатгайтын белгілер
2 Тарау. Қылмыстық кұқық бойынша жалған құжат жасау түрлері
2.1. Қызметтік жалған құжат жасау
2.2. Жалған құжат жасау, әзірлеу немесе өткізу
2.3. Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау және өткізу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жене әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген (1).Осы келелі міндеттерді жүзеге асыру ушін елімізде заң шығару процесін жетілдіру, қабылданған заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында құқық ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылық пен қылмысқа қарсы пәрменді күрес жүргізу кажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-салалы әлеуметгік-экономикалық, саяси өзгерістерге сөйкес келетін қылмыстық құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сөйкес әзірлеуде осы ғылым саласының міндеті. Әйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма-жыл арта түсуде (2).
Бұл мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында облыс өкімдерінің республикалык жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа қарсы перменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды (3). Осы мөселеге байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің "Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары туралы" (4), 1998 жылы 2 маусымда "Жемқорлықпен қарсы күрес туралы" (5), 1999 жылы 23 шілдеде "Мемлекеттік қызмет туралы" зандар қабылдады (6). Осы аталған нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті іс - әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше әзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды лауазым адамдары да, жеке түлғаларда істейтіні белгілі.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-салалы әлеуметгік-экономикалық, саяси өзгерістерге сөйкес келетін қылмыстық құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сөйкес әзірлеуде осы ғылым саласының міндеті. Әйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма-жыл арта түсуде (2).
Бұл мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы мамыр айында облыс өкімдерінің республикалык жиынында ерекше мән беріп, ұлғайып келе жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика саласындағы қылмысқа қарсы перменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды (3). Осы мөселеге байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика Президентінің "Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті күшейту шаралары туралы" (4), 1998 жылы 2 маусымда "Жемқорлықпен қарсы күрес туралы" (5), 1999 жылы 23 шілдеде "Мемлекеттік қызмет туралы" зандар қабылдады (6). Осы аталған нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты қылмыстың сан алуан түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын тежеу, қоғамға қауіпті іс - әрекеттерге жол бермеу болып табылады. Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар ресми құжаттарды пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше әзгерістер енгізу арқылы алдау жолымен жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды лауазым адамдары да, жеке түлғаларда істейтіні белгілі.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы Қазақстан баспасы., 1995.
2. Информация ЦПС и Генеральной прокуратуры Республики Казахстан7
3. Казахстанская правда. 19 июня 1999.
4. Казахстанская правда. 19 марта 1992.
5. Казахстанская правда. 9 июля 1998.
6. Юридическая газета. 11 августа 1999.
7. Никифоров Б.С. Обьект преступления по советскому уголовному праву. – М., Госюриздат, 1960, 138 б.
8. Толковый словарь В.Даля. Т.2, 1914, 1538 б.
9. Толковйы словарь русского языка. Под редакцией Н.Д.Ушакова. Т.2. 1938. 663 б.
10. Энциклопедический словарь Брокгауза и Эфрона. Т. ХХI-а, 1897, 521 б.
11. Французский Уголовный клдекс 1810 г. – М., Юриздат, 1947, 224 б.
12. Уголовный кодекс Индии. – М., изд-во «Иностранная литература», 1958, 193-194 беттер.
13. Ангийское бнттнуголовное право. – М., изд-во «Иносранная литература» 1961, 331-332 беттер.
14. Фойницкий И.Я. Мошенничество по пусскому праву, ч.2-СПБ, 1871, 205, 209 беттер.
15. Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на социалистическую и личную собственность по уголовному праву. – М., изд-во АН СССР, 1952, 103 б.
16. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификаций преступлений. – М., Госюриздат, 1963, 10 б.
17. Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности, связанными с подлогами документов. Киев, 1959, 170 б.
18. Герцензон А.А. Введение в советскую криминологию. – М., изд-во «Юридическая литература», 1965, 29 б.
19. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК М., 1996.
2. Информация ЦПС и Генеральной прокуратуры Республики Казахстан7
3. Казахстанская правда. 19 июня 1999.
4. Казахстанская правда. 19 марта 1992.
5. Казахстанская правда. 9 июля 1998.
6. Юридическая газета. 11 августа 1999.
7. Никифоров Б.С. Обьект преступления по советскому уголовному праву. – М., Госюриздат, 1960, 138 б.
8. Толковый словарь В.Даля. Т.2, 1914, 1538 б.
9. Толковйы словарь русского языка. Под редакцией Н.Д.Ушакова. Т.2. 1938. 663 б.
10. Энциклопедический словарь Брокгауза и Эфрона. Т. ХХI-а, 1897, 521 б.
11. Французский Уголовный клдекс 1810 г. – М., Юриздат, 1947, 224 б.
12. Уголовный кодекс Индии. – М., изд-во «Иностранная литература», 1958, 193-194 беттер.
13. Ангийское бнттнуголовное право. – М., изд-во «Иносранная литература» 1961, 331-332 беттер.
14. Фойницкий И.Я. Мошенничество по пусскому праву, ч.2-СПБ, 1871, 205, 209 беттер.
15. Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами на социалистическую и личную собственность по уголовному праву. – М., изд-во АН СССР, 1952, 103 б.
16. Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификаций преступлений. – М., Госюриздат, 1963, 10 б.
17. Тихенко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности, связанными с подлогами документов. Киев, 1959, 170 б.
18. Герцензон А.А. Введение в советскую криминологию. – М., изд-во «Юридическая литература», 1965, 29 б.
19. Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Курс лекции. Издательство БЕК М., 1996.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1 Тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі мен мәні
1.1. Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың түрлерінің
бірі
1.2. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
1.3. Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
1.4. Құжатты қолдан жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын белгілер
1.5. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер
1.6. Жалған құжат жасаудың субъективтік жағын сипатгайтын белгілер
2 Тарау. Қылмыстық кұқық бойынша жалған құжат жасау түрлері
2.1. Қызметтік жалған құжат жасау
2.2. Жалған құжат жасау, әзірлеу немесе өткізу
2.3. Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау және өткізу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жене әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген (1).Осы келелі міндеттерді
жүзеге асыру ушін елімізде заң шығару процесін жетілдіру, қабылданған
заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында
құқық ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылық пен қылмысқа қарсы пәрменді
күрес жүргізу кажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметгік-экономикалық, саяси өзгерістерге сөйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сөйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндеті. Әйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма-жыл арта түсуде (2).
Бұл мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы
мамыр айында облыс өкімдерінің республикалык жиынында ерекше мән беріп,
ұлғайып келе жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика
саласындағы қылмысқа қарсы перменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды
(3). Осы мөселеге байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика
Президентінің "Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті
күшейту шаралары туралы" (4), 1998 жылы 2 маусымда "Жемқорлықпен қарсы
күрес туралы" (5), 1999 жылы 23 шілдеде "Мемлекеттік қызмет туралы" зандар
қабылдады (6). Осы аталған нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты
қылмыстың сан алуан түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын
тежеу, қоғамға қауіпті іс - әрекеттерге жол бермеу болып табылады.
Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар ресми құжаттарды
пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше әзгерістер енгізу арқылы алдау
жолымен жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды лауазым адамдары да, жеке
түлғаларда істейтіні белгілі.
Ресми құжаттарды пайдаланып қылмыс істеу қоғамға кауіпті алдаудың бір
түрі болып табылады. Жалған құжаттарды қолдан жасау, пайдалану, оған
өзгерістер енгізу - қылмыс. Ресми құжаттарды заңсыз қолданып қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді жасағандарға жаңа қылмыстық кодексте бірнеше баптар
бойылша жауаптылық белгіленген. Бірақта бұл заң нормалары әлі күнге дейін
Республикамызда ғылыми жолмен талданбаған. Осыған орай, ұсынылып отырылған
дипломдық жұмыста осы өзекті мөселеге зерттеу жүргізіліп, мемлекеттік тілде
дайындалып ұсынылып отыр.
1 тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі мен мәні
1.1. Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың
түрлерінің бірі
Жалған құжат жасаудың кез келгені және оларды пайдалану шындықты
бүрмалау, басқаша түсіндіретін болсақ, жалған құжат жасау алдаудың бір түрі
болып табылады.
Кез келген алдау қоғам мүшелері тарапынан адамгершілікке жат құбылыс
ретінде моральдық талқылауға жатқызылады. Дегенмен, қылмыстық құқық
тұрғысынан келетін болсақ алдаудың бәрі бірдей қылмыс болып табылмайды.
Алдау адамгершілікке жат қылық бола тұрса да, егер ол қылмыстық зандармен
арнайы қорғалатын қоғамдык қатынастарды бұзбаса, кылмыстық жазаланатын
әрекет болмайды.
Қоғамға қауіпті кінәлі іс-әрекет (іс-қимыл) немесе әрекетсіздікке жаза
қолдану қаупімен қылмыстық занда тыйым салынған жағдайларда ғана алдау -
қылмыс болып танылуы мүмкін. Сонымен, алдау қылмысын - көптеген басқа
қылмыс болмайтын алдаулардан теориялық тұрғыдан айыруға мүмкіндік беретін
өлшем - іс әрекеттің коғамдық кауіптілігі болып табылады. Профессор Б.
Никифоров ол туралы былай деп жазады:
"... егер ол әрекет қылмыстық заң нормасымен қорғалатын қоғамдық
қатынасқа елеулі зиян келтірсе, немесе осындай зиян келтіру қаупін
төндіретін болса, соның салдарынан қылмыс объектісі болуы ықтимал, яғни
мұндай ретте алдау - неғұрлым нақтырақ және "айқындалған" түсінікке ие
болады" (7).
Мұндай жағдайда алдаудың қоғамдық қауіптілігінің соншалықты жоғары
болуына байланысты заң шығарушы оған карсы қылмыстық жазалау шарасын
қолдану көмегімен күрес жүргізуді кажет деп санайды. Соған сәйкес,
қылмыстық зандарда алдаудың қандай түріне болса да қылмыстық жазалаушылықты
айқындайтын арнайы нормалар белгіленген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі қылмыстық-құкықтық мәні бар
бірқатар алдау түрлерін жасағаны үшін жауапкершілікті көздейді. Мысалы,
бөтеннің мүлкін ұрлағаны немесе бөтен адамның мүлкіне құқықты алдау жолымен
алғаны немесе сенімге қиянат жасағаны үшін (ҚК 177-6.) сайлау құқығын
жүзеге асыруға немесе сайлау құқығының жұмысына алдау жолымен кедергі
жасағаны үшін (146-6.); тұтынушыларды алдау (223-6); қылмыс жасағаны туралы
көрінеу жалған сөз жеткізу (351-6.); көрінеу жалған куәлік ету; сарапшының
жалған корытындысы немесе қате аудару (352-6.); қызметтік жалғандық жасау
(314-6); жалған құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды,
мемлекеттік наградаларды қолдан жасау (32545.).
Республиканың қылмыстық кодексінде алдауға заңдық айқындама берілмеген.
Тек қана 1922 ж. РСФСР қылмыстық кодексіңде 187-бапқа ескертуде алдауды
былайша айкындаған: "жалған мөліметтерді хабарлау, сондай-ақ хабарлануы
міндетті болған жағдайды жасыру"- делінген.
В. Дальдің түсіндірме сөздігінде: "алдау дегеніміз - кез келген өтірік...
әрекет немесе іс; шындықка балаған өтірік, қулық, зымияндық,
екіжүзділік" (8) немесе "жаңсақ пікір, болжам, елес" (9). Алдау — бұл
"басқа адамды біле тұра адастыру" (10).
Алдау дегеннің өтірік мәлімет екендігін біздің қолданылып жүрген
қылмыстық заңцарымыз алдаудың жекелеген түрлері үшін жауапкершілік
белгілейтін нормаларда да, мысалы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінде 314,315-баптарында атап көрсеткен.
Дүние жүзіндегі бірқатар елдердің қылмыстық зандарында басқа адамды
белсенді әрекет ету арқылы шатастыру қылмыстық жаза қолданылатын алдау деп
танылады. Францияның қылмыстық кодексі 405-6. (11), Индияның ҚК-сі 415
(12), Англияның Қылмыстық заңы (13) алаяқтықпен алдауды осылай түсіндіреді.
Адамның хабарлауға мііндетті болған фактісі туралы әрекетсіздігі, біле тұра
айтпау сияқты әрекеттер арқылы алдағаны үшін жауапкершілікгі жоққа
шығаратын қылмыстық-құқықтық алдаудың түсінігі революцияға дейінгі орыс
заңгерлерінің еңбектерінде де зертгеледі. И.Я. Фойницкий "... Өзіне тиесілі
мүліктің кемшілігі бар екенін білмеген субъект ол туралы хабарлауға
міндетгі емес, өйткені білмегенді хабарлау оның міндетіне жатпайды" деген
(14).
Профессор Б.С.Никифоров мұндай қорытындылармен ымыраға келмей,
кінөлінің қатысы болмаған бөтен біреудің адасуын пайдалану қылмыстық
жазалау болып табылатындығын атап көрсетеді (15). Қылмыстық құқық нормалары
басқа адамды адастыру жолымен, сол сияқты кінәлінің әрекетіне қарамастан,
олардың адасуын пайдалану жолымен заңмен қорғалатын қоғамдык. қатынастарға
қол сүғушылықты коғамдық қауіпті және қылмыстық жазалануы тиіс деп
танитындықтан Б.С. Никифоровтьщ пікірімен келісуге тура келеді.
Міне, осы түрғьщан алғанда, қылмыстық жазаланатын адам белсенді өрекет
жасау арқылы да, салғырттық мінез-құлықпен (өрекетсіздік) арқылы да
жалғандық жасауы мүмкін. Жалған құжат жасау әрекет етудің құралы ғана болуы
да мүмкін. Мұның өзі жалған құжат жасаудың табиғаты, ең алдымен, осы
қылмысты жасау әдісінен көрініс табады. Құжатты қолдан жасау жалған құжат
жасау жолымен де, немесе түпнүсқа құжатты өзгерту (түпнүсқа құжатқа жалған
мәлімет енгізу, тазарту, өшіру немесе мөтінді қате жазу, т.б.) жолымен
жасалуы мүмкін. Әрине, аталған әдістер субъектінің белсенді әрекетіне
негізделеді. Құжат жасау жолында салғырттық жасау мүмкін емес. Бұл
қолданылып жүрген кылмыстық занда растала түседі. Мысалы, ҚР ҚК-нің 314-
бабы қызметтік жалған құжат жасау лауазымды тұлғаның, сол сияқты
мемлекеттік қызметшінің (лауазымды тұлға болып табылмайтын) ресми құжатқа
біле тұра жалған мәлімет енгізуі, сондай-ақ, егер осы әрекет пайда табу
мақсатында немесе өзге де жеке мүдде үшін жасалса, аталған күжатқа нақты
мазмұнын бұрмалайтын өзгертулер енгізумен, немесе көре тұра жалған немесе
қолдан жасалған құжат берумен бара-бар деп саналатындығын айқындайды.
Сонымен, қылмыстық заңмен қорғалатын белгілі бір объектіге, ягаи қоғамдық
қатынасқа қол сұғу әрекеті ғана қылмыстық - жазаланатын жалған құжат жасау
болып табылады.
Кінәлінің әрекетінің нысаны бола отырып, алдау кез келген жағдайда
қасақана жасалады. Сонымен бірге алдау болу үшін қажетті белгі —
субъекгінің арнайы мақсаты — баска адамды белгілі бір фактінің, мәліметтің
болуына немесе болмауына қатысты адастыруы болып табылады. Құжатты колдан
жасау қылмыстық жазаланатын аддаудың бір түрі ретінде тікелей
қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Жалған құжат жасау қылмыстық жазаланатын
заттық түрдегі алдаудың " бірден-бір түрі ғана емес. Алдау - сайлау құқығын
жүзеге асыруға кедергі түрінде де көрініс табуы мүмкін (ҚК 146-6.). Мұндай
алдауға сайлау күнін қате керсету, ұсынылған кандидат туралы жалған мөлімет
беру, депутаттыққа кандидатқа лайындалып жатқан террорлық акті туралы
жалған хабарлама көрсету жатады жөне т.б. Тұтыну қасиетіне немесе тауар
сапасына катысты алдау, сүт өнімдеріне су қосу, өнім сортын қате сұрыптау,
тауарды кем өлшеп сату да қылмыстық -жазаланатын алдау болып табылады (ҚК
223-6.).
Осындай алдау түрлерінің ішіндегі жалған құжат жасаудың ерекшелігі -
мұңдағы материалдық зат - кұжат болып табылады. Жалған құжат жасау қоғамдық
қауіпті алдауын бір түрі болып табылады.
1.2. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3-бабы - қылмыстық
жауаптылық негізі қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет жасау болып табылады деп көрсеткен. Қылмыстық
жауапкершілік негізі қылмыс құрамы жөнінде қылмыстық іс жүргізу зандарында
да айқын айтылады. Оның нормаларына сәйкес кылмыстық іс қозғалмауы тиіс, ал
қозғалғандары әрекетте қылмыстық құрамының болмауына байланысты тоқтатылуға
жатады. Бұл мөселені сот үкім шығару кезінде анықтайды.
Қылмыс құрамының белгілері қылмыстық заңда белгіленеді. Сонымен қатар,
қылмыстык кодекстің тиісті бабының диспозициясында барлық белгілер міндетгі
түрде келтіріле бермейді, олар қылмыстық-құкықтық нормада кейде толығырақ,
немесе сониіа мөлшерде кем сипатталуы мүмкін. Бұл белгілер адамдардың сана-
сезіміне байланыссыз объективті түрде болады. Қылмыстық құрамның қажетті
белгілерін анықтау қылмыстық заңды түсіндіру барысында жүзеге асады.
Қылмыстың нақты қүрамының белгілерін нақты ай-қындаудың осы әрекетті
дүрыс саралау кезінде үлкен маңызы болады.
Қылмысты саралаудың өзі жасалған әрекеттің зандық табиғатын, дәрежесі
мен оның қоғамдық қауіптілігінің сипатын көрсетеді; қылмысты саралаудың көп
жағдайларда кінәліге дұрыс әрі әділ жаза белгілеуде маңызы зор.
"Саралаудың мақсаты мынада - қандай қылмыстың жасалғандығын анықтау,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін және қажет болған жағдайды
тиісті жазалау шараларын белгілеу үшін накты зандық негізді көрсету болып
табылады" (16).
С.И. Тихенко "дөлелдемелік материалдың өзіндік ерекшелігі мен тергеудің
дүрыс бағыты қылмысты саралауға байланысты" екендігіне көңіл аударған (17).
А.А.Герцензон қылмыстың жекелеген түрлерін зерделеу үшін қылмыс құрамы
элементтерінің маңыздылығына назар аудара келіп, мынаны атап көрсетеді:
"Қылмыстың жекелеген түрлерін ғылыми-зерттеу мақсатында ғалым зерделесе де
немесе тергеу немесе сот талқылауы барысында өз білімін пайдалану
мақсатында іс жүзіндегі қызметкер зерделесе де - әр уақытта да қылмыс
құрамын жан-жақты ашуға көңіл бөледі" (18).
Әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады.
Осыны ескере отырып, құжатты қолдан жасау қүрамын зерттей отырып, оны
аралас құрамнан бөліп түратын шекті анық та айқын көрсету керек.
Ол үшін осы қүрамның өзіне ғана төн белгілерді айқындау, жалған кұжат
жасаудың өзін ғана сипаттайтын заңды белгілердің бірден-бір дұрыс жиынтығын
белгілеу қажет.
Жалған құжат жасау құрамын сипаттай келіп біз қылмыстық құқық
теориясында кеңінен іс жүзінде қолданылатын оның әр элементін жеке талдау
әдісін қолданамыз, осы әдістің өзі зерттеліп отырған құрамның қасиетін
неғүрлым тереңірек түсіндіруге мүмкіндік береді. Мүңдай жағдайда жалған
құжат жасау құрамының жекелеген белгілері бойынша Ресей Федерациясының
Қылмыстық кодексі, Қырғыз Республикасының Қылмыстық кодексі және шет
елдердің Қылмыстық тиісті нормаларымен салыстыра талдау жүргізіледі.
1.3. Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
Құжат жасаудың табиғатын анықта оның сипаты мен қоғамға қауіптілігінің
дәрежесін айқындау үшін осы қылмыстың обьектісін анықтаудың маңызы зор.
Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс -әрекетті жасаған адамның не нәрсеге зиян
келтіреді немесе неге зиян келтіруі мүмкін 19 дегенді білдіреді.
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігіне, сондай-ақ, осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты маңызды екендігіне байланысты.
Қылмыс обьектілерінің заңдық тізбесі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы,
бостандығы мен заңды мүддесі және қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған
орта, конституциялық құрылыс және Қазақстан Республикасының аумақтық
тұтастығы, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаған кезде де, сонымен
обьектісіне арналған арнайы зерттеулерде көптеген мәселелер әлі күнге дейін
біржақты шешілмеген, осы тұрғыда кейде қарама-қайшы пікірлерде баршылық.
Шетел сөздерінің сөздігінде обьект сөзі латынның “objectum” – қандай
болса да қызмет, әрекет, бағытталған зат, құбылыс екендігі айтылады.
Қылмыс объектісі туралы жалпы ілім объектілерді жіктеу мәселесіне
тікелей байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және
ең алдымен зиян келтірілетіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында
қылмыстық құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей объектіні бөліп
көрсету орын алған.
Жалпы объект - қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қоғамдық
қатынастардың барлық жүйесі. 1919 жылғы қылмыстық құқық жөніндегі алғашқы
басшылықтың өзі қылмысты қоғамдық қатынастың осы жүйесі үшін қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздік ретінде айқындады.
Топтық объект дегеніміз біртекті және өзара байланысты қоғамдық
қатынастар тобын білдіреді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
ерекше белігі жүйесінің заңдық құрылымының негізіне осы топтық объект
алынған.
Топтық объектінің ішінде әр қылмыстың өзіндік ерекшелігі осы қылмыстың
тікелей объектісінін, сипатымен анықталады. Мұны белгілі бір қылмысты жасау
нәтижесінде зиян келтірілетін белгілі бір қоғамдық қатынас деп түсінуге
болады. Тікелей объектінің қылмысты саралау үшін іс жүзінде маңызы зор,
өйткені ол кейбір жағдайларда қьммысты сол тектес басқа қылмыстардан
ажыратуға мүмкіндік береді.
Әдебиетте тікелей объекг түсінігінен бас тарту туралы пікір
айтылғандығына көңіл аудару қажет. Осы көзқарасты жақтаушылар объектілерді
жүйелеу барысында тікелей объектіні қылмыс затымен алмастырады (20).
Бірақта, тікелей объект түсінігінен бас тарту әдістемелік түрғыдан алғанда
негізсіз. Жүйелік тұрғыдан келетін болсақ, бұл бірдей мөндегі түрліше
деңгейдегі жүйе болып табылады, олар өзара белгілі бір байланыста болады,
бірақ әрқайсысының қызмет атқару бағыттары әр түрлі. Тікелей объектіні
қылмыс затымен ауыстыру қоғамдық қатынастың объектісі ретіндегі жалпы
түсінігіне қайшылық келтіреді. Жалпы, топтық және тікелей объекгілер өзара,
тұтас жене жеке дара қатынастар бірлігін білдіреді. Әрине, тікелей объект
нақты қылмыс жасау арқылы белгілі бір коғамдық қатынасты бұзады.
Шындығына жүгінсек, әр кылмыстың бір тікелей объектісі болады.
Дегенмен, бір уақытта екі бірдей тікелей объектіге қол сұғатын қылмыстар да
болады (екі объектілі қылмыс деп аталады). Осыған байланысты тікелей объект
деңгейінде негізгі, косымша жөне факультативті объектілерге жіктеу
жасалады.
Негізгі тікелей объект — нақты қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалатын
және соған нүқсан келтіруге бағытталған нақты іс-әрекет арқылы жасалған
қоғамдық қатынас болып табылады.
Қосымша тікелей - бұл негізгі объектіге қарсы бағытталған қылмыс жасау
кезінде зиян келтірілген нақты қоғамдық қатынас және оған зиян келтіру
немесе зиян келтіру қаупін төндіру - қылмыстық жауапкершіліктің міндетті
шарты болып табылады. Егер қосымша тікелей объектіге қауіп төнген немесе
зиян жасалған жағдайда ғана кінәліні осы қылмыс үшін жауапқа тарту жүзеге
асырылады. Егер келтірілген зиян немесе қауіп төндіру болмаса, осы қос
объекгілі қылмыстың құрамы да болмайды. Қосымша тікелей объект нақты
қылмыстық - құкықтық нормада негізгі тікелей объектімен қатар көрсетіледі.
Атап айтқанда, қандай тікелей объекг негізгі, қайсысы қосымша болып
табылатындығы туралы мәселе заңмен қорғалатын игіліктің маңыздылығына емес,
оның топтық объектімен байланысына қарай шешіледі.
Факультативті тікелей обьекг дегеніміз — бұл нақты қоғамдық қатынас,
бұған нақты қылмыс жасау нөтижесінде зиян келтірілуі немесе қауіп
төндірілуі мүмкін. Бірақта, қылмыс құрамы шегінде мұндай объект
көзделмейді.
Қылмыс объектісі - кылмыстық қол сұғудың қоғамдық қауіптілік сипаты мен
дәрежесін белгілеу үшін анықтаушы мәні бар кылмыс құрамының белгісі.
Сонымен, қылмыстық құқык, бойынша барлық қылмыстар үшін жалпы объект
болып қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық катынастардың жиынтығы танылады.
Қылмыс объектісінің жалпы түсінігімен бірге қылмыстық құқық ғылымында
топтық және тікелей қылмыс объектілері туралы түсініктердің де бар екендігі
белгілі. Сонымен қатар Я.М.Брайнин арнайы жөне тікелей қылмыс
объектілерінің "қылмыс объектісі қандай түрде болса да - топтык немесе
тікелей ретінде, оның мазмұны әрқашан да қоғамдық қатынас болуы тиіс
екендігі тұрғысынан сапалық бір-тектілікпен" сипатталатындығын әділ атап
көрсетеді (21).
Құжатты қолдан жасаудың түрлі құрамын зерттеуге байланысты жалған
құжаттың әр түрі үшін топтық объектілерді белгілеудің мүмкіндігі мен
қажеттілігі туралы мөселе туындайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жалған құжат жасаудың әр
түрлі тарауларда орналастырылғаны белгілі, Олар, негізінен Қылмыстық
кодекстің қандай да болмасын тарауына кіретінін қылмыспен қол сұғылатын
қоғамдық қатынастардың біртектілігін ескере отырыл құралған.
Қазақстан Реепубликасында қолданылып жүрген Қылмыстық кодекс қылмыстық
құжат айналымы үшін түрлі жауалкершілікті көздейді: ұрлау, жою, бүлдіру,
жоғалту, әзірлеу, жалған құжат жасау, қолдан өзгерту, пайдалану, шығару,
айналысқа шығару, сатып алу-сату, айырбастау, көрсетуден жалтару, түрлі
құжаттарды не заттарды жасыру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша құжаттардың
қылмыстық айналысын жасайтын іс-әрекеттерді жіктейтін болсақ, оларды
мынадай негізгі топтарға біріктіруге болады:
Жалған құжатпен немесе оны жасауға пайдаланған заттармен заңға қайшы әрекет
ету; азаматтың төл құжатын, жеке басының куәлігін немесе басқа бір маңызды
құжатын ұрлап алу (324-6.1-6.); ресми құжаттарды, мөртаңбаны немесе мөрді
ұрлау, жойыл жіберу, бұлдіру немесе жасырыл
қою (324-6. 2-6.); мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды жоғалту (173-6.); аса
құнды затты немесе құжатты талан-таражға салу (180-6.).
Жалған құжатты жөне оларды жасауға арналған заттарды бұрмалау: құқық
беретін немесе міңдеттерден босататын кез келген құжатты қолдан жасау (326-
6.2-6.); сайлау күжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау (147-6);
акциздік алым маркаларын қолдан жасау (208-6); жалған ақша
немесе бағалы қағаздарды жасау (206-6); жалған төлем карточкаларын немесе
өзге де төлем және айырысу құжаттарын қолдан жасау (207-6).
1. Жалған (қолдан жасалған) құжаттармен немесе оларды әзірлеу
құралдарымен заңға қайшы әрекет жасау: кез келген жалған құжатты, мөртаңба,
мөр, бланкілерді, мемлекеттік органдар беретін мемлекеттік
наградаларды жасап шығару (325-6. 1-6); кез келген жалған құжатгы пайдалану
(325-6.2-6); ресми құжаттар мен мемлекеттік наградаларды
жасау (323-6); контрабанда кезінде айналыстан алынған заттарды немесе
айналысқа шектеу қойылған заттарды кедендік бірдейлендіру кезінде жалған
құжатгарды пайдалану (250-6); жалпы азаматтық айналыстағы кез келген
заттарды кедеңдік бірдейлендіру кезінде жалған құжаттарды пайдалану (209-
6); жалған ақша немесе бағалы кағаздар шығару (206-6); жалған акциздік алым
маркаларын көпе көрнеу шығару (208-6); жалған төлем карточкалары мен
өзге де төлем және есеп айырысу құжаттарыл шығару (207-6); мемлекеттік
қызметкерлерге көре-тұра жалған немесе жасанды күжаттар беру (314-6).
2. Жарамсыз құжаттармен құқыққа қарсы жасалатын әрекетгер: Қазақстан
Республикасының қорғалатын мемлекеттік шекарасынан белгіленген құжатсыз
қасақана заңсыз өту (330-6); тауар белгісін заңсыз пайдалану (199-6);
бағалы қағаздар ұстаушыларының тізбесіне көпе-көрнеу жалған мөліметтер
енгізу (203-6); бағалы қағазбен жасалатын операциялар туралы көре-тұра
жалған мәлімет беру (204-6); жалған акциз алымдарымен маркілерін көпе
көрнеу пайдалану (208-6).
Қазақстан Республикасының, жаңа Қылмыстық кодексі бойынша, олар туралы
тиісті қылмыстық - кұқықтық нормалардың диспозициясыңда тікелей
көрсетілмесе де, жалған кұжатпен, жасанды немесе қолдан жасалған кұжатты
пайдаланбай жасалуы мүмкін емес өзге де міндетті төлем жасау объектілерін
жасыру (222-6), лицензиялау талаптарыл бұза отырып, заңсыз косіпкерлікпен
айналысу (190-6), кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-6)
және баска да қылмыстар жатады.
Профессор Б.С. Никифоровтың пайымдауынша топтық объектінің өзі қоғамдық
қатынастың қатысушыларының бірдей мүдделерін қылмыстык қол сұғудан
қорғайтын қылмыстық - құқыктың Ерекше бөлімінің айрықша тарауына заңдылык,
немесе ғылыми белгілері бойынша біріктірілген жүйенің көрінісі болып
табылады (22). Бірақта, мұның өзі жалған құжат жасаудың сан алуан түрі-әр
түрлі қоғамдық қатынастарға кейде өзара ұқсас осындай қатынастарға зиян
келтіруін теріске шығармайды (23).
Көптеген кылмыстардың іс жүзінде турлі қоғамдық қатынастарға зиян
келтіретіндігін бәріміз білеміз. Дегенмен осы құқықтық норманың тікелей
объектісі болып, нақты қылмыска тән зияннан қорғау үшін түзілген құқықтық
норманың басты мақсатын жүзеге асыруы болып табылады. Әрине, сонымен қатар,
Қылмыстық кодекстің түрлі тарауларында көзделген қылмыстардың тікелей
объектілері әр түрлі, бұл қылмыстардың үқсас қоғамдық қатынастарға зиян
келтіруі де мүмкін.
Сондай-ақ, әр түрлі адам өлтірудің объектісі (ҚР ҚК 96-100-6) басқа
адамның өмірі болып табылады. Бірақ адам өміріне басқа қылмыстарды жасау
кезінде де зиян келтірілуі мүмкін. Мысалы, террорлық акті объектісі -
конституциялық құрылыс пен мемлекет қауіпсіздігі, және сонымен қатар,
мемлекеттік және қоғамдық қайраткердің өмірі мен кызметі. Әділ сотты немесе
алдын ала тергеуді жүзеге асыратын адамның өміріне қол сүғу объектісі -
әділ сотгың мүдделерімен қатар адам өмірі — соттың, прокурордың,
тергеушінің, адцын ала тергеу жүргізетін адамның, қорғаушының, сарапшының,
сот приставының, сот аткарушының өмірі.
Мұндай жағдайларда адам өмірі қылмыс объектілерінің жәй біреуі ретінде
болады. Бірақта террорлық актінің, әділ соттылықты немесе алдын ала
тергеуді жүзеге асыратын адамның өміріне қол сүғушылықты реттейтін қоғамдық
қатынастар адам өмірімен ғана өлшенбейді, мұндай қоғамдық катынастар адам
өлтіруде алмайтын басқадай көрсеткіштермен өлшенеді. Міне, сол себепті да
адам өлтірудің де жеке адамға қарсы жасалған басқа қылмыстар сияқты, топтық
объектілері болады. Ал, атап көрсетілген өмірге кол сүғудьщ басқару тәртібі
мен әділ соттылыққа қарсы жасалған қылмыстар үшін жалпы тиісінше топтық
объекті болады.
Дөл сол сияқты, жалған құжат жасаудың әр түрі заңдық мәні бар окиғалар
мен фактілерді құжаттармен куәландырудың төртібі белгіленген қатыластар
жүйесін бұза түрса да қатынастардың бұл жүйесі жалған құжат жасаудың топ-
тык, объектісі болып танылмайды (24).
Егер Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 325-бабында көзделген
құжаттар қүрамында осы қоғамдық қатынастар тікелей объектіні құраса,
қызметтік жалған құжатта қол сүғудың тікелей объектісі (ҚР ҚК 314-6) нақты
мемлекетгік мекеменің, кәсіпорыннньщ немесе ұйымның қалыпты қызметі болып
табылады. Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын қолдан жасау немесе
берілген дауысты қате санауда (ҚР ҚК 147-6) қол сұғу объекгісі -мемлекеттік
билік органдарымен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру тәртібі.
Бірақта бұл қоғамдық қатынастар еш уақытта да құжат түріндегі нысанмен
белгіленген қоғамдық қатынастарды қамтамасыз ету белігі ретінде қаралмауы
тиіс.
Қылмыстық тікелей объектісі топтық объекгімен салыстырғанда бүтіннің
сынығы сипатта қатыласта болуға тиіс.
Олай болмаған жағдайда объектіні топтық және тікелей бөлудің мөнісі де
болмас еді.
Белгілі бір қылмысты қылмыстық іс-өрекеттің белгілі бір тобына жатқызу
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дөрежесін және мәнін анықтауға, өзара үқсас
қылмыстарды бір-бірінен жіктеуге, ажыратуға едәуір септігін тигізеді (25).
Міне сондықтанда, біздің пікірімізше, кез келген жалған құжат түрінің
топтық объектісі заң бойынша сол топқа кіретін осындай қылмыстардың ортақ
топтық объектісі болып табылады.
Түрлі жалған құжат құрамдары қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын сипаттайтын белгілері бойынша өзара үқсас. Олардың өзара
айырмашылығы объектісі және субъектісі бойылша жүзеге асырылады. Мұның өзі
әр түрлі құжаттарды қоддан жасау құрамдарының тікелей объектісін дүрыс
анықтауда маңызды роль атқарады.
Жекеленген қылмыс қүрамдарының заңцылық құрылымдарына, ерекшеліктеріне
байланысты олардың тікелей объектісін дәлме-дәл анықтау да әдәуір
қиындықтар келтіретіні рас. Бұл өзінен-өзі түсінікті, өйткені, нақты қылмыс
құрамдарының заңдылық анықтамасында қылмыс объектісі болып табылатын
қылмыстық қол сүғудан қорғалатын қоғамдык қатынастар жеткіліксіз
сипатталған. Міне осыған орай қылмыстық. заңның диспозициясы қылмыстың
тікелей объектісін тиісті қоғамдық қатынастардың түрі ретінде емес, оның
яғни қоғамдық қатынастардың элементтеріне қылмыс арқылы тікелей әсер ететін
түрде сипатгаған. Осыған орай барлық жалған құжат құрамдарын сипаттайтын
қылмыстардың тікелей объектісі қоғамдық қатынастар түрінде емес, оның бір
элементі — материалдық нысаны құжат ретінде көрініс табады.
Осы мән-жайға байланысты бірқатар ғалымдар А.А.Жижиленко (26);
А.Н.Трайнин (27) жалған құжаттың объектісі құжатгар деген шешімге келді:
Бірақ профессор Я.М.Брайниннің қылмыстың тікелей объектісі қандай
нысанда көрініс тапса да, қылмыстық заңда ол кандай болып белгіленсе де, ол
әр уақьпта да нақты қоғамдық қатынастар ретінде көрініс табады деген, -
тұжырымымен толық келісуге болады (28).
Көптеген жағдайларда бір қоғамдық қатынасқа қарсы жасалған қылмыстық
қол сұғу соған байланысты басқа да қоғамдық қатынастарға қарсы қол
сүғушылықпен қатар жүреді. Сонымен, жекелеген қылмыс тек қана бір жеке
объектіге емес, басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіруі мүмкін. Құқық
бұзушылықтың осы түріне жалған құжат жасауы да жатады.
Осыған байланысты, жалған құжат жасау түрлерінің тікелей объектісін
белгілеу (айқындау) кезінде осы қылмыс қол сүғатын коғамдық қатынасты тура
айқындау қажет.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 325-бабында көзделген
қүқықты немесе міндеттен босатуды білдіретін ресми құжаттарды колдан жасау
(РСФСР ҚК 327-б) заңмен қорғалатын мейлінше әр түрлі мемлекеттік, қоғамдық
немесе жеке мүдделерге қол сұғуы мүмкін. Мысалы, медициналық институтты
бітіргендік туралы жалған диплом жасау және оны шын менінде жоғары білімі
жоқ адамның пайдалануы болашақта денсаулық корғау ісіне және пациенттердің
денсаулығына зиян тигізуі мүмкін. Салық төлегені туралы жалған анықтама
мемлекетгің қаржылық мүддесіне зиян келтіреді. Жауапкердің қарыз беруші
қайтармаған соманы өтірік өзгертуі әділ соттылық мүддесіне, сондай-ақ
талапкер мүддесіне зиян келтіреді.
Кез келген жағдайдың бәрінде, жеке бас куәлігін немесе мемлекеттік
мекеме, кәсіпорын немесе ұйым беретін құқық алып беретін немесе міндеттен
босататын құжатгар жоғарыда аталған қоғамдық қатынастарға қол сұғудан
басқа, өр уақытта да оның элементі болып табылатын құжатты қорғау
қатынастар жүйесіне қол сұғу болып табылады.
Құжат деп танылатын жазбаша актінің мазмұнына қатысты А.Н. Трайнин 1925
жылдың өзінде былай деп жазған болатын: "Қылмыстық-құқықтық мағынада құжат
деп өзінің мазмұны бойынша зандық мәні бар фактілерге дәлелдеме бола
алатын, яғни құқықтың туындауын, болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуыл
"дәлелдейтін" кез келген затты атауға болады" (29).
Жалған құжат заты ретінде құжатгың мазмұны маңызды белгі болып
табылады. Жазба құжатгардың мазмұнын өзгертпей көшіріп алу, әрине қылмыс
болып табылмайды. Құжатты ғана қолдан жасауға болады, колдан жасау
мақсатынсыз кез келген қағаз қолдан жасалатын болса, ол құжат болып
табылмайды. Сонымен, құжатқа мынадай анықтама беруге болады: құжат
дегеніміз адамның саналы түрде жазбаша немесе басқа белгілер арқылы
техникалық құралдар көмегімен адам ойын бекітетін, білдіретін заттық
көрініс болыл табылады.
Құжатгың мазмұны занды фактілер болып табылатындықтан, құжатгы жасау
кезінде ол осыңцай фактілерді куәландыру үшін арнайы арналған болуы тиіс
пе, немесе ол іс жүзіңде олардың бар екендігінің дәлелдемесі ме деген сұрақ
туады. Қылмыстық қүкық теориясыңда бұл мәселе түрлі шешіледі. Кейбір
криминалистер құжатгың бір мақсатқа арналу белгісі заңцық фактілерді
куөлаңцыру үшін өзгермейтін қасиегі болыл табылмайды деп есептейді (30).
Қалғандары қарсы пікірді жақтайды.
Ал, А.А.Жижиленко "Құжаттың қызмет көрсетуге арналуы құжат түсінігішң
маңызды белгісі болып табылады" деп жазады (31). Құжат заңдық мәні бар
фактіге дөлелдеме болуға арнапған жазбаша акті деп жазды В.Д.Меныдагин
(32).
Мұндай көзқарасты дүрыс деп тану қиындау болады. Жазбаша актіні немесе
өзге затты құжат деп тану оны жасау кезінде заңцық факгілерді куәландыруға
арналғандығына байланысты болуы мүмкін емес. Мұнда бұл заттың кез келген
адамның еркінен тыс белгілі бір заңдық фактілерді бекітетіні немесе олардың
бар екендігін куөландыратыңдығы объективті өлшем болып табылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көзделетін жалған құжат
жасау түрлерінде сөз ресми құжаттар туралы болатындығын айта кету керек (ҚР
ҚК 314, 325-б).
Оларды жасау кезінде занды фактілерді қуөландырмаған жеке құжат жасау,
жеке (ресми емес) жалған құжатты пайдалана отырып қылмыс жасау -
алаяқтықпен жасалған іс-әрекет деп танылады.
Ресми құжатты ғана қолдан жасауға болады, жеке құжатты, қағаздарды
қолдан жасау қандай мақсаггы көздегенде де соңғыларын ресми құжатқа
айналдырмайды.
Ресми құжат түсінігінің күжат түсінігінен айырмашылығы ресми құжат
мемлекеттік көсіпорында, немесе үйымда ғана жасалады және оны жасау кезінде
6.38 - 90 (ГОСТ) мемлекеттік стандартпен белгіленген арнайы ережелер мен
деректемелер пайдаланылады.
Ресми құжаттың тиісті деректемелеріне мыналар жатады: көсіпорындар мен
ұйымға жіктеме жасау жөніндегі ұйым коды (КҮЖҮ); министрліктің және
ведомствоның атауы; ұйымның атауы; байланыс мекемесінің атауы; пошта,
телеграфтың мекен-жайы; телетайп нөмірі, телефон нөмірі, теле-факс нөмірі,
банктегі есепшот нөмірі, құжат түрінің атауы; күні; индексі; кіріс
құжатының индексі мен күніне сілтеме; жасалған және шығарылған жері;
құжатқа рүқсат беруді шектеу грифі; адресат; мекеме грифі; мәтінге
ұйғарылдама, тақырып; бақылау туралы белгі; мәтін; қосымшалардың бар
екендігі туралы белгі; қолы; келісім беру грифі; бұрыштама; мөр; кешірме
жасау туралы белгі; орындаушының аты-жөні мен телефоны; құжаттың
орындалғаны туралы белгі жөне оны іске жіберу; мәліметтерді машиналык,
бақылауға кошіру туралы белгі; түскені туралы белгі.
Осы деректемелердің біреуіне жалған мәліметтерді көре түра заңсыз
енгізу құжатты қолдан жасаудың объективтік нысанын жасайды. Ресми
күжаттарды ресімдеу ережесі Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі
басшысының өкімімен бекітіледі.
Құжаттармен заңсыз әрекет жасағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардың барлық жиынтығын қамтитын талдау заңдық мөні
бар фактіні немесе оқиғаны куәландыруға арналған кез келген тиісті түрде
ресімделген қандай да болмасын материалдық мәліметті білдіретіндерді құжат
деп түсіну керек екендігі туралы корытынды жасауға мүмкіндік береді.
Мұндай анықтау мемлекеттік мекемеде, кәсіпорында, ұйымда шығарылған
немесе түрған жазбаша акті ғана құжат бола алады деген дәстүрлі түсінікке
толықтай сәйкес келмейді (33).
Занда заңға қарсы солар арқылы әрекет жасалатын құжаттың жазбаша нысаны
тікелей көрсетілмеген жағдайда мұндай құжат фотосурет, фото - кино- және
бейне пленкалар, компьютерлік жазба және т.б. болуы мүмкін.
1.4. Құжатты қолдан жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын белгілер
Қылмыс жасау тәсілінде кінөлінің мінез-құлқының сипаты неғұрлым анық
көрінетіндіктен, бұл тәсіл жалған құжат жасаудың объективті жағын зерттеуде
шешуші маңызға ие болады, немесе қылмыс салдарының басталғанына және әрекет
пен нөтиженің арасындағы себептік байланысқа қарамастан, қылмыстық әрекет
жасалғаннан кейін соңғысы аяқталған деп есептеледі. Қылмыс жасау тәсілін
қылмыстық әрекеттен немесе әрекетсіздікген бөліп қарауға болмайды және олар
бір-біріне мазмұн мен нысан тәрізді қатынаста болады.
Қылмыстық өрекет немесе қылмыстық әрекетсіздік санаға бағынған жөне
қандай да болмасын ниет басқаратын мінез-құлық болып табылады. Кез келген
мінез-қүлық тәрізді қылмыстык әрекеттің (әрекетсіздік) белгілі бір
әлеуметтік мазмұны болады, өйткені адамның іс-әрекеті қоғамдық ортада
жүзеге асады (34).
Құжатты қодцан жасауға қатысты объективті жақтың мәні мынада - құжатты
қоддан жасау арқылы құжаттың түпнұсқалылығы мен шынайылылығы бұзылады, сол
құжат куәландыратын мәні мен мазмұны бүрмаланады.
Қылмыстық қүқық теориясында "кұжатты қолдан жасау тек қана белсенді
әрекет арқылы жасау мүмкін" деген көзқарасты көпшілік мақұлдаған.
Т.Л.Сергееваның айтуынша жалған құжат жасауда мінез-құлықтың
(әрекетсіздіктің) салғырттығы ақылға сыймайтын нәрсе (35).
Құжатты қолдан жасаудың объективті жағының мәні құжатты колдан жасау
арқылы құжаттағы шындықтың бұрмаланатындығында.
Жалған құжат жасау барлық уақытта да іс-әрекет, әрекетсіздік емес.
Құжатты қолдан жасау кезінде құжаттағы шындықты бұрмалау құжаттың мазмұнына
өзгеріс енгізу немесе ол жасалған уақытты, жерді және оны жасаған өзге де
жағдайларды, зандық мәні бар фактілер туралы мәліметтерді, сондай-ақ кейбір
жағдайларда - құжат түпнұсқасындағы жалған көрсетулер (жалған қол қою,
жалған мөр және т.б.) орын алады.
Жалған құжатқа фактілердің, яғни шын мәніндегі құбылыстар мен
оқиғалардың орнына шын мәнінде болмаған немесе бұрмаланған түрде
көрсетілген жағдайлар туралы мәліметтер енгізіледі.
Мұндай шындықты бұрмалау көбінесе, сол фактілерді көрсетпеу, құжат
мазмұнын жалғандыққа әкеліп соқтыратын заңдық мәні бар факгіні құжатқа
енгізбеу немесе ондай мөліметті алып тастау болыл табылады. Мысалы,
қызметтік уөкілеттілікті пайдалана отырып бөтеннің мүлкін иеленіп кету
немесе жүмсап жіберу нысанында ұрлық жасаған кезде қылмыскерлер олардың
қарамағына түскен мүлікгі түгелдей немесе жартылай есепке алудан жасырады,
оны кіріске алмайды. Мұндай жағдайда осы уақыт кезеңінде қылмыскер мүлік
кірісін көрсеткен жөне келіп түскен, бірақ есепке алудан жасырылған мүлік
көрсетілмеген, сонымен қоса түскен мүліктің жалпы саны жалған көрсетілген
құжат жалған құжат болып танылады.
Қолдан жасалған құжат толықтай жасалған немесе шын мәніңцегі күжатқа
жалған түзету енгізілгеңде жалған құжат жасау қылмысы аяқталған болып
табылады. Бүған дейін алдын-ала қылмыстық іс-әрекет орын алған болуы
мүмкін.
Құжатты қолдан жасау кезінде әрекет ету әдісі әр түрлі болуы мүмкін.
Осыған сөйкес қылмыстык, құқық ғылымында жалған құжаттың жасалуы екі түрлі
нысандар болады: материалдық жене интеллектуалдық болады,
Материалдық жалған құжат жасаудың мәні құжат нысанының өзіне қол сұғу
арқыл (қолдар, көшірме, мөр, мөр-таңба жөне т.б.) немесе жалған құжат
жасаудың материаддык, іздері болыл табылатын оның мәтінін қайта қүрастыру
арқылы құжаттың шылайыльільіғы бұзылады. Материалдык жалған құжат жасау
сонымен қатар жалған кұжатты толықтай жасау кезінде де орын алады, ейткені
мұндай жағдайда құжат мазмұны бойынша да нысаны бойынша жалған болып
табылады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезінде құжатгың түпнұсқалылығы оның
мазмұныла қол сүғу нәтижесіңце бұзылады. Кінәліні адамдар мұндай жағдайда
құжатқа жалған мәліметтер енгізеді, формальдық жағынан жалғандық белгісі
болмайды (құжат нысаны емес, ой ғана бүрмаланған).
Материалдык түрге түпнұсқа құжатқа өзгерту не жалған түзету немесе
өшіру аркылы түзету жағдайлар жатқызылады, жалғак құжат жасау тұтастай
құжатгы қолдан жасау (мысалы, төлем жасауға арналған чек) немесе түпнұсқа
құжатқа бұрмалау енгізу (мысалы, қосып жазу, күнін және әріптерін өзгерту,
фотосурет, маркі жапсыру арқылы жаңа мәліметтер енгізу жолымен құжат
мазмұны өзгертіледі). Қолдан жасаудың осы түрінің тәсілдері алуан түрлі,
сондықтан олардың тізбесін беру мүмкін емес.
Теориялық әдебиетгердегі соншалықты анық емес көзқарастарға қарағанда:
материалдық жалған құжат жасау кезінде құжаттағы шындықты бүрмалау оның
нысанының дұрыстығын бұзу, ал интеллекгуалдық жалған құжат жасау кезінде
құжаттагы шындықты бүрмалау оның нысанын бұзбайақ жасалады. Сонымен бірге
құжат нысанының дұрыстығыл бұзу деп, дәл осыны материалдық жалған құжат
жасау деп түсіну қажеттігі анық түсіндірілсе жеткілікті болар еді,
біздіңше, бұл түсінік әдебиеттерде келтірілмеген.
Құжаттағы шындықты оның нысанының дүрыстығын бұза отырып бүрмалау яғни
материалдык жалған құжат (жасанды құжат) жасаудың объективтік жағы болып
табылады. Мұндайда заңдылық мәні бар оқиғаларды куәландыру мүлдем жалған
орын алады. Мысалы құжаттағы қол жалған, оны куәландырған мөр өтірік,
мұндай адамдар сол көрсетілген мекемеде істемейді дейді. Объекгивтік
жағылан бұл мұндай іс-әрекеттер материалдық жалғандықты құрайды.
Сондай-ак, мынаны да атай кету керек, материалдық жалған құжат жасау
кезінде, құжатта факті ретінде куәландырылатын жағдай, шындыққа мүлдем
сәйкес келмейді, мұның өзі мұндай іс-әрекеттердің қоғамға қауіптілігін
едөуір күшейтеді.
Қылмыстық зандар бойынша материаддық жалған құжат жасау немесе ресми
құжатты қолдан жасау жазаланатын іс-әрекет болыл табылады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасаудың қылмыстық қүқық бойынша
объекгивті жағы - ресми күжатқа лауазымды адамның құжаттың жоғарыда аталған
мағынадағы нысанының дұрыстығын сақтай отырып жалған мәліметтер енгізу
арқылы шындықты бұрмалауы. Мысалы, құжат түп-нұсқа бланкіге басылған, осы
құжатқа қол қоюға уәкілеттік берілген және құқылы лауазымды адамдардың
түпнұсқа қолы қойылып, сол құжат шығатын ұйымның мөрі басылған, дұрыс
рәсімделу жолын сақтай отырып, ешбір түзетусіз дүрыс нысан бойынша
жасалған. Сөйте тұра құжатқа оны жасаған лауазымды адамдар шындықка
жанаспайтын мөліметтер енгізген. Көрер көзге объективті жағынан
интеллектуалды жалған құжат жасау.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетге мынадай көзқарас айтылған болатын:
"жалғандықты материалдық және интеллектуалдық деп бөлудің практикалық мәні
жоқ, өйткені жалғандықтың бұл екі түрі де қылмыстық мақсатқа жетудің бірден
бір құралы жөне бірдей жазаланады" делінген (36).
Мұндай түжырымдаумен келісуге болмайды. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 314-бабы бойынша сондай-ақ осы Қылмыстық кодекстің 325-
бабы бойынша да материалдық жалған құжат жасау үшін ғана қылмыстык,
жауаптылық белгіленген, соңцықтан да жоғарыда айтылған көзқарастың
дәлелденбегендігі өзінен-өзі көрініп тұр. Сол себепті де сот-тергеу
тәжірибесі қылмыстық-құқық теориясынан материалдық жалған құжат жасау
дегеніміз не, оның интеллектуалдық жалғандықтан өзгешелігі қандай деген
мәселе бойынша нақты түсінікгеме беруді етінеді.
Т.Л.Сергеева материалдық жене интеллекгуалдық жалған құжат жасаудың ара-
жігінің іс жүзінде мәні бар деп дүрыс атап көрсетеді, өйткені: "бір
жағынан, кұжатгың кейбір түрлері тек қана материалдық жалған құжат жасау
тәсілімен жасалған болса, екінші жағынан - қылмыстық зандарға сәйкес
интеллектуалдық жалған құжат жасау тек қана лауазымды адам іске асырған
жағдайда ғана жазаланады" (37).
Осыған мынаны қосуға болады, материалдық және интеллектуалдық жалған
құжат жасаудың ара-жігін ажыратуда күмән туғызатын құжаттың шынайылылығы
немесе жалғандығын қандай жолмен анықтауға болатындығы туралы мәселені
шешудің елеулі мәні бар. Материалдық жалған құжат жасау кезінде осындай
жалғандық, яғни жасандылыктың бар екендігін оның материалдық іздері бойынша
құжатқа криминалистік сараптама жасау кезінде анықталады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезінде жалғандықтың бар екендігін
криминалисгік сараптама арқылы анықтау мүмкін емес; интеллекгуалдық жалған
құжат жасау болган кезде жалғандықтың бар екендігін құжаттың мазмұны
шындыққа сөйкес келетіндігін тергеу әрекеттерімен тексеру жолымен ғана
анықталуы мүмкін.
Сот-тергеу тежірибесінде мұндай жағдайлар жиі болады.
Кез келген бір құжаттың көрініп тұрған жалғандык белгісі жоқ болса да,
бірақ жалған мәліметтері бар болса содан келіп интеллектуалдық жалған құжат
жасалған деген болжам пайда болады; сонымен қатар, осы құжатты жасаған
деген лауазымды адамдар - мұны олардың жазбағаны және қол коймағанын
мәлімдейді; ондай жағдайда құжат криминалистік зерттеуге жіберіледі.
Мұндай жағдайда материалдық жалған құжат жасаудың бар екендігін немесе
жоқгығын аныктау үшін криминалистік сараптама жасалады, ол құжат мазмұнының
шынайылылығы туралы емес, оны кімнің жазғандығы немесе қол қойғандығы жөне
т.б. туралы мәселені шешеді.
Кейбір жағдайларда криминалистік сараптама өзінің алдына қойған
тапсырманы шеше алмайды мысалы, құжатгардың жеке бөліктерін жасау ретгерін,
қол таңбаларыл және т.б. Бірақта мұндай міндетгер көп жағдайларда өте
табысгы шешілуде. Өйткені қазір криминалистикалық техника дамыған, әсіресе
өте көзге көрінбейтін іздер мен көмескі жазуларды анықтауда бұл ғылымның
берген жемісі мол.
Соңғы жылдары, кебінесе криминалистік ғылымның дамуына жөне оның
қолданылуына байланысты, әлі де жеткіліксіз дегеннің өзінде, физикадағы,
мысалы радиоактивтік изотоптар, физиология жөне басқа бірқатар ғылым
саласында жаңа жетістіктер сот - графикалық зерттеулер методикасын одан әрі
пысықтай отырып едеуір табыстарға жетті.
Криминалистік сараптама төжірибесінде жетілдірілген аппаратуралардың
енгізілуімен және заттай айғақтамалардың, соның ішінде құжаттарды зерттеуге
олардың кеңінен қолданылуына байланысты криминалистік сараптаманың
құжаттарды қолдан жасауды анықтау мүмкіндігі арта түсті.
Құжатқа криминалистік сараптама жасаудың жалған құжат жасаумен және
соған байланысты қылмыстармен күресуде өте маңызды және жалған құжат
жасауды материалдык және интеллектуалдық деп бөлу осы сараптаманы қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Материалдык жалған құжат жасау кезінде әрқашанда құжатгың нысанын бұзу
орын алады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезівде құжаттың мазмұнына кол сүғу
нәтижесінде оның түпнұсқасы бұзылады. Мұнда күжаттың нысаны емес, ондағы
мағына өзгерген. Қаралып отырған жалған құжат жасау түрлерінің арасындағы
бірінші айырмашылык осындай.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезінде жасандылық құжат нысанъша
қатысты емес, мазмұнын өзгертуге қатысты болғандықтан сыртқы жағынан мұндай
жалғандық байқалмайды. Мұны анықтау үшін зерттелетін құжатгың мазмұнына
байланысты істегі барлық дәлелдемені зертгеу талап етіледі. Материалдық
жалған құжат жасау кезінде жасандылық фактісінің өзін анықтау үшін мұндай
зерттеу талап етілмейді. Құжатгың түпнұсқа екендігіне көз жеткізу үшін
криминалистік зертгеу ғана жеткілікті. Интеллектуалдық жалған құжатгың
материалдықтан екінші айырмашылығы осындай.
Интеллектуалдық пен материалдық жалған құжат жасаудың үшінші бір
айырмашылығы - интеллекгуалдық жалған құжат жасау кезінде шындыкты бұрмалау
құжатгы жасау кезінде немесе оған жалған мәлімет енгізу кезіңде жасалса,
материалдық жалған құжат жасау құжатгы жасау кезінде, сондай-ақ одан кейін
де жүзеге асырылады.
Қаралып отырған тәсілдердің арасындағы төртінші айырмашылық -
материалдық жалған құжат субъектісі кез келген адам болуы мүмкін болса, ал
интеллектуалдық жалған құжат жасаудағы субъект түпнұсқа құжатты жасауға
құқығы бар немесе жасауға міндетті болған адам ғана болуы мүмкін.
Сонымен, интеллектуалдық деп сыртқы түрі дүрыс құжаттың мазмұнын сол
құжатгы жасауға қүқылы немесе міндетгі адамның құжатты жасау кезінде
түпнұсқа құжатқа көзге көрінетін материалдық із қалдырмай жалған мәлімет
енгізіп бұрмалауы; материалдык жалғандық - кұжаттың нысанын көзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі мен мәні
1.1. Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың түрлерінің
бірі
1.2. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
1.3. Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
1.4. Құжатты қолдан жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын белгілер
1.5. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер
1.6. Жалған құжат жасаудың субъективтік жағын сипатгайтын белгілер
2 Тарау. Қылмыстық кұқық бойынша жалған құжат жасау түрлері
2.1. Қызметтік жалған құжат жасау
2.2. Жалған құжат жасау, әзірлеу немесе өткізу
2.3. Жалған ақша немесе бағалы қағаздар жасау және өткізу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында Қазақстан
Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жене әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген (1).Осы келелі міндеттерді
жүзеге асыру ушін елімізде заң шығару процесін жетілдіру, қабылданған
заңдардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ету, өмірдің барлық салаларында
құқық ережелерін қатаң сақтап, тәртіп бұзушылық пен қылмысқа қарсы пәрменді
күрес жүргізу кажет.
Қылмыспен қарсы күрес саласында, құқық ғылымы, оның ішінде қылмыстық
құқық ғылымының ролі ерекше. Өйткені, еліміздің өмірінде болып жатқан сан-
салалы әлеуметгік-экономикалық, саяси өзгерістерге сөйкес келетін қылмыстық
құқық нормаларын дер кезінде осы өзгерістерге сөйкес әзірлеуде осы ғылым
саласының міндеті. Әйткені, елімізде орын алған әр түрлі өзгерістерге
сәйкес орын алатын қылмыстардың саны, деңгейі, ерекшелігі де болады. Еліміз
бойынша тіркелген қылмыстардың саны жылма-жыл арта түсуде (2).
Бұл мәселеге байланысты Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылы
мамыр айында облыс өкімдерінің республикалык жиынында ерекше мән беріп,
ұлғайып келе жатқан ұйымдасқан жемқорлық қылмыстарына, экономика
саласындағы қылмысқа қарсы перменді күрес жүргізу міндеттерін алға қойды
(3). Осы мөселеге байланысты елімізде 1992 жылы 7 наурызда Республика
Президентінің "Жемқорлықпен ұйымдасқан қылмыстың нысандарына күресті
күшейту шаралары туралы" (4), 1998 жылы 2 маусымда "Жемқорлықпен қарсы
күрес туралы" (5), 1999 жылы 23 шілдеде "Мемлекеттік қызмет туралы" зандар
қабылдады (6). Осы аталған нормативтік-құқықтық актілердің негізгі бағыты
қылмыстың сан алуан түрлерімен түбегейлі күрес жүргізу, олардың қарқынын
тежеу, қоғамға қауіпті іс - әрекеттерге жол бермеу болып табылады.
Көпшілікке аян болып отырғандай көптеген қылмыстар ресми құжаттарды
пайдалану, оны қолдан жасау, оған тиісінше әзгерістер енгізу арқылы алдау
жолымен жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды лауазым адамдары да, жеке
түлғаларда істейтіні белгілі.
Ресми құжаттарды пайдаланып қылмыс істеу қоғамға кауіпті алдаудың бір
түрі болып табылады. Жалған құжаттарды қолдан жасау, пайдалану, оған
өзгерістер енгізу - қылмыс. Ресми құжаттарды заңсыз қолданып қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді жасағандарға жаңа қылмыстық кодексте бірнеше баптар
бойылша жауаптылық белгіленген. Бірақта бұл заң нормалары әлі күнге дейін
Республикамызда ғылыми жолмен талданбаған. Осыған орай, ұсынылып отырылған
дипломдық жұмыста осы өзекті мөселеге зерттеу жүргізіліп, мемлекеттік тілде
дайындалып ұсынылып отыр.
1 тарау. Қылмыстық құқық бойынша жалған құжат түсінігі мен мәні
1.1. Жалған құжат жасау қылмыстық жолмен жазаланатын алдаудың
түрлерінің бірі
Жалған құжат жасаудың кез келгені және оларды пайдалану шындықты
бүрмалау, басқаша түсіндіретін болсақ, жалған құжат жасау алдаудың бір түрі
болып табылады.
Кез келген алдау қоғам мүшелері тарапынан адамгершілікке жат құбылыс
ретінде моральдық талқылауға жатқызылады. Дегенмен, қылмыстық құқық
тұрғысынан келетін болсақ алдаудың бәрі бірдей қылмыс болып табылмайды.
Алдау адамгершілікке жат қылық бола тұрса да, егер ол қылмыстық зандармен
арнайы қорғалатын қоғамдык қатынастарды бұзбаса, кылмыстық жазаланатын
әрекет болмайды.
Қоғамға қауіпті кінәлі іс-әрекет (іс-қимыл) немесе әрекетсіздікке жаза
қолдану қаупімен қылмыстық занда тыйым салынған жағдайларда ғана алдау -
қылмыс болып танылуы мүмкін. Сонымен, алдау қылмысын - көптеген басқа
қылмыс болмайтын алдаулардан теориялық тұрғыдан айыруға мүмкіндік беретін
өлшем - іс әрекеттің коғамдық кауіптілігі болып табылады. Профессор Б.
Никифоров ол туралы былай деп жазады:
"... егер ол әрекет қылмыстық заң нормасымен қорғалатын қоғамдық
қатынасқа елеулі зиян келтірсе, немесе осындай зиян келтіру қаупін
төндіретін болса, соның салдарынан қылмыс объектісі болуы ықтимал, яғни
мұндай ретте алдау - неғұрлым нақтырақ және "айқындалған" түсінікке ие
болады" (7).
Мұндай жағдайда алдаудың қоғамдық қауіптілігінің соншалықты жоғары
болуына байланысты заң шығарушы оған карсы қылмыстық жазалау шарасын
қолдану көмегімен күрес жүргізуді кажет деп санайды. Соған сәйкес,
қылмыстық зандарда алдаудың қандай түріне болса да қылмыстық жазалаушылықты
айқындайтын арнайы нормалар белгіленген.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі қылмыстық-құкықтық мәні бар
бірқатар алдау түрлерін жасағаны үшін жауапкершілікті көздейді. Мысалы,
бөтеннің мүлкін ұрлағаны немесе бөтен адамның мүлкіне құқықты алдау жолымен
алғаны немесе сенімге қиянат жасағаны үшін (ҚК 177-6.) сайлау құқығын
жүзеге асыруға немесе сайлау құқығының жұмысына алдау жолымен кедергі
жасағаны үшін (146-6.); тұтынушыларды алдау (223-6); қылмыс жасағаны туралы
көрінеу жалған сөз жеткізу (351-6.); көрінеу жалған куәлік ету; сарапшының
жалған корытындысы немесе қате аудару (352-6.); қызметтік жалғандық жасау
(314-6); жалған құжаттарды, мөртаңбаларды, мөрлерді, мөрқағаздарды,
мемлекеттік наградаларды қолдан жасау (32545.).
Республиканың қылмыстық кодексінде алдауға заңдық айқындама берілмеген.
Тек қана 1922 ж. РСФСР қылмыстық кодексіңде 187-бапқа ескертуде алдауды
былайша айкындаған: "жалған мөліметтерді хабарлау, сондай-ақ хабарлануы
міндетті болған жағдайды жасыру"- делінген.
В. Дальдің түсіндірме сөздігінде: "алдау дегеніміз - кез келген өтірік...
әрекет немесе іс; шындықка балаған өтірік, қулық, зымияндық,
екіжүзділік" (8) немесе "жаңсақ пікір, болжам, елес" (9). Алдау — бұл
"басқа адамды біле тұра адастыру" (10).
Алдау дегеннің өтірік мәлімет екендігін біздің қолданылып жүрген
қылмыстық заңцарымыз алдаудың жекелеген түрлері үшін жауапкершілік
белгілейтін нормаларда да, мысалы, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінде 314,315-баптарында атап көрсеткен.
Дүние жүзіндегі бірқатар елдердің қылмыстық зандарында басқа адамды
белсенді әрекет ету арқылы шатастыру қылмыстық жаза қолданылатын алдау деп
танылады. Францияның қылмыстық кодексі 405-6. (11), Индияның ҚК-сі 415
(12), Англияның Қылмыстық заңы (13) алаяқтықпен алдауды осылай түсіндіреді.
Адамның хабарлауға мііндетті болған фактісі туралы әрекетсіздігі, біле тұра
айтпау сияқты әрекеттер арқылы алдағаны үшін жауапкершілікгі жоққа
шығаратын қылмыстық-құқықтық алдаудың түсінігі революцияға дейінгі орыс
заңгерлерінің еңбектерінде де зертгеледі. И.Я. Фойницкий "... Өзіне тиесілі
мүліктің кемшілігі бар екенін білмеген субъект ол туралы хабарлауға
міндетгі емес, өйткені білмегенді хабарлау оның міндетіне жатпайды" деген
(14).
Профессор Б.С.Никифоров мұндай қорытындылармен ымыраға келмей,
кінөлінің қатысы болмаған бөтен біреудің адасуын пайдалану қылмыстық
жазалау болып табылатындығын атап көрсетеді (15). Қылмыстық құқық нормалары
басқа адамды адастыру жолымен, сол сияқты кінәлінің әрекетіне қарамастан,
олардың адасуын пайдалану жолымен заңмен қорғалатын қоғамдык. қатынастарға
қол сүғушылықты коғамдық қауіпті және қылмыстық жазалануы тиіс деп
танитындықтан Б.С. Никифоровтьщ пікірімен келісуге тура келеді.
Міне, осы түрғьщан алғанда, қылмыстық жазаланатын адам белсенді өрекет
жасау арқылы да, салғырттық мінез-құлықпен (өрекетсіздік) арқылы да
жалғандық жасауы мүмкін. Жалған құжат жасау әрекет етудің құралы ғана болуы
да мүмкін. Мұның өзі жалған құжат жасаудың табиғаты, ең алдымен, осы
қылмысты жасау әдісінен көрініс табады. Құжатты қолдан жасау жалған құжат
жасау жолымен де, немесе түпнүсқа құжатты өзгерту (түпнүсқа құжатқа жалған
мәлімет енгізу, тазарту, өшіру немесе мөтінді қате жазу, т.б.) жолымен
жасалуы мүмкін. Әрине, аталған әдістер субъектінің белсенді әрекетіне
негізделеді. Құжат жасау жолында салғырттық жасау мүмкін емес. Бұл
қолданылып жүрген кылмыстық занда растала түседі. Мысалы, ҚР ҚК-нің 314-
бабы қызметтік жалған құжат жасау лауазымды тұлғаның, сол сияқты
мемлекеттік қызметшінің (лауазымды тұлға болып табылмайтын) ресми құжатқа
біле тұра жалған мәлімет енгізуі, сондай-ақ, егер осы әрекет пайда табу
мақсатында немесе өзге де жеке мүдде үшін жасалса, аталған күжатқа нақты
мазмұнын бұрмалайтын өзгертулер енгізумен, немесе көре тұра жалған немесе
қолдан жасалған құжат берумен бара-бар деп саналатындығын айқындайды.
Сонымен, қылмыстық заңмен қорғалатын белгілі бір объектіге, ягаи қоғамдық
қатынасқа қол сұғу әрекеті ғана қылмыстық - жазаланатын жалған құжат жасау
болып табылады.
Кінәлінің әрекетінің нысаны бола отырып, алдау кез келген жағдайда
қасақана жасалады. Сонымен бірге алдау болу үшін қажетті белгі —
субъекгінің арнайы мақсаты — баска адамды белгілі бір фактінің, мәліметтің
болуына немесе болмауына қатысты адастыруы болып табылады. Құжатты колдан
жасау қылмыстық жазаланатын аддаудың бір түрі ретінде тікелей
қасақаналықпен жасалуы мүмкін. Жалған құжат жасау қылмыстық жазаланатын
заттық түрдегі алдаудың " бірден-бір түрі ғана емес. Алдау - сайлау құқығын
жүзеге асыруға кедергі түрінде де көрініс табуы мүмкін (ҚК 146-6.). Мұндай
алдауға сайлау күнін қате керсету, ұсынылған кандидат туралы жалған мөлімет
беру, депутаттыққа кандидатқа лайындалып жатқан террорлық акті туралы
жалған хабарлама көрсету жатады жөне т.б. Тұтыну қасиетіне немесе тауар
сапасына катысты алдау, сүт өнімдеріне су қосу, өнім сортын қате сұрыптау,
тауарды кем өлшеп сату да қылмыстық -жазаланатын алдау болып табылады (ҚК
223-6.).
Осындай алдау түрлерінің ішіндегі жалған құжат жасаудың ерекшелігі -
мұңдағы материалдық зат - кұжат болып табылады. Жалған құжат жасау қоғамдық
қауіпті алдауын бір түрі болып табылады.
1.2. Құжатты қолдан жасау құрамының сипаттамасы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 3-бабы - қылмыстық
жауаптылық негізі қылмыстық кодексте көзделген қылмыс құрамының барлық
белгілері бар әрекет жасау болып табылады деп көрсеткен. Қылмыстық
жауапкершілік негізі қылмыс құрамы жөнінде қылмыстық іс жүргізу зандарында
да айқын айтылады. Оның нормаларына сәйкес кылмыстық іс қозғалмауы тиіс, ал
қозғалғандары әрекетте қылмыстық құрамының болмауына байланысты тоқтатылуға
жатады. Бұл мөселені сот үкім шығару кезінде анықтайды.
Қылмыс құрамының белгілері қылмыстық заңда белгіленеді. Сонымен қатар,
қылмыстык кодекстің тиісті бабының диспозициясында барлық белгілер міндетгі
түрде келтіріле бермейді, олар қылмыстық-құкықтық нормада кейде толығырақ,
немесе сониіа мөлшерде кем сипатталуы мүмкін. Бұл белгілер адамдардың сана-
сезіміне байланыссыз объективті түрде болады. Қылмыстық құрамның қажетті
белгілерін анықтау қылмыстық заңды түсіндіру барысында жүзеге асады.
Қылмыстың нақты қүрамының белгілерін нақты ай-қындаудың осы әрекетті
дүрыс саралау кезінде үлкен маңызы болады.
Қылмысты саралаудың өзі жасалған әрекеттің зандық табиғатын, дәрежесі
мен оның қоғамдық қауіптілігінің сипатын көрсетеді; қылмысты саралаудың көп
жағдайларда кінәліге дұрыс әрі әділ жаза белгілеуде маңызы зор.
"Саралаудың мақсаты мынада - қандай қылмыстың жасалғандығын анықтау,
кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін және қажет болған жағдайды
тиісті жазалау шараларын белгілеу үшін накты зандық негізді көрсету болып
табылады" (16).
С.И. Тихенко "дөлелдемелік материалдың өзіндік ерекшелігі мен тергеудің
дүрыс бағыты қылмысты саралауға байланысты" екендігіне көңіл аударған (17).
А.А.Герцензон қылмыстың жекелеген түрлерін зерделеу үшін қылмыс құрамы
элементтерінің маңыздылығына назар аудара келіп, мынаны атап көрсетеді:
"Қылмыстың жекелеген түрлерін ғылыми-зерттеу мақсатында ғалым зерделесе де
немесе тергеу немесе сот талқылауы барысында өз білімін пайдалану
мақсатында іс жүзіндегі қызметкер зерделесе де - әр уақытта да қылмыс
құрамын жан-жақты ашуға көңіл бөледі" (18).
Әрбір қылмыстың өзге қылмыстармен бірқатар ортақ ұқсастығы болады.
Осыны ескере отырып, құжатты қолдан жасау қүрамын зерттей отырып, оны
аралас құрамнан бөліп түратын шекті анық та айқын көрсету керек.
Ол үшін осы қүрамның өзіне ғана төн белгілерді айқындау, жалған кұжат
жасаудың өзін ғана сипаттайтын заңды белгілердің бірден-бір дұрыс жиынтығын
белгілеу қажет.
Жалған құжат жасау құрамын сипаттай келіп біз қылмыстық құқық
теориясында кеңінен іс жүзінде қолданылатын оның әр элементін жеке талдау
әдісін қолданамыз, осы әдістің өзі зерттеліп отырған құрамның қасиетін
неғүрлым тереңірек түсіндіруге мүмкіндік береді. Мүңдай жағдайда жалған
құжат жасау құрамының жекелеген белгілері бойынша Ресей Федерациясының
Қылмыстық кодексі, Қырғыз Республикасының Қылмыстық кодексі және шет
елдердің Қылмыстық тиісті нормаларымен салыстыра талдау жүргізіледі.
1.3. Жалған құжат жасаудың обьектісін сипаттайтын белгілер
Құжат жасаудың табиғатын анықта оның сипаты мен қоғамға қауіптілігінің
дәрежесін айқындау үшін осы қылмыстың обьектісін анықтаудың маңызы зор.
Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс -әрекетті жасаған адамның не нәрсеге зиян
келтіреді немесе неге зиян келтіруі мүмкін 19 дегенді білдіреді.
Қылмыстық іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұғып отырған
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігіне, сондай-ақ, осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты маңызды екендігіне байланысты.
Қылмыс обьектілерінің заңдық тізбесі Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 2-бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы,
бостандығы мен заңды мүддесі және қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік, қоршаған
орта, конституциялық құрылыс және Қазақстан Республикасының аумақтық
тұтастығы, бейбітшілік және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаған кезде де, сонымен
обьектісіне арналған арнайы зерттеулерде көптеген мәселелер әлі күнге дейін
біржақты шешілмеген, осы тұрғыда кейде қарама-қайшы пікірлерде баршылық.
Шетел сөздерінің сөздігінде обьект сөзі латынның “objectum” – қандай
болса да қызмет, әрекет, бағытталған зат, құбылыс екендігі айтылады.
Қылмыс объектісі туралы жалпы ілім объектілерді жіктеу мәселесіне
тікелей байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және
ең алдымен зиян келтірілетіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында
қылмыстық құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей объектіні бөліп
көрсету орын алған.
Жалпы объект - қылмыстық қол сұғудан қылмыстық заңмен қоғамдық
қатынастардың барлық жүйесі. 1919 жылғы қылмыстық құқық жөніндегі алғашқы
басшылықтың өзі қылмысты қоғамдық қатынастың осы жүйесі үшін қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздік ретінде айқындады.
Топтық объект дегеніміз біртекті және өзара байланысты қоғамдық
қатынастар тобын білдіреді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің
ерекше белігі жүйесінің заңдық құрылымының негізіне осы топтық объект
алынған.
Топтық объектінің ішінде әр қылмыстың өзіндік ерекшелігі осы қылмыстың
тікелей объектісінін, сипатымен анықталады. Мұны белгілі бір қылмысты жасау
нәтижесінде зиян келтірілетін белгілі бір қоғамдық қатынас деп түсінуге
болады. Тікелей объектінің қылмысты саралау үшін іс жүзінде маңызы зор,
өйткені ол кейбір жағдайларда қьммысты сол тектес басқа қылмыстардан
ажыратуға мүмкіндік береді.
Әдебиетте тікелей объекг түсінігінен бас тарту туралы пікір
айтылғандығына көңіл аудару қажет. Осы көзқарасты жақтаушылар объектілерді
жүйелеу барысында тікелей объектіні қылмыс затымен алмастырады (20).
Бірақта, тікелей объект түсінігінен бас тарту әдістемелік түрғыдан алғанда
негізсіз. Жүйелік тұрғыдан келетін болсақ, бұл бірдей мөндегі түрліше
деңгейдегі жүйе болып табылады, олар өзара белгілі бір байланыста болады,
бірақ әрқайсысының қызмет атқару бағыттары әр түрлі. Тікелей объектіні
қылмыс затымен ауыстыру қоғамдық қатынастың объектісі ретіндегі жалпы
түсінігіне қайшылық келтіреді. Жалпы, топтық және тікелей объекгілер өзара,
тұтас жене жеке дара қатынастар бірлігін білдіреді. Әрине, тікелей объект
нақты қылмыс жасау арқылы белгілі бір коғамдық қатынасты бұзады.
Шындығына жүгінсек, әр кылмыстың бір тікелей объектісі болады.
Дегенмен, бір уақытта екі бірдей тікелей объектіге қол сұғатын қылмыстар да
болады (екі объектілі қылмыс деп аталады). Осыған байланысты тікелей объект
деңгейінде негізгі, косымша жөне факультативті объектілерге жіктеу
жасалады.
Негізгі тікелей объект — нақты қылмыстық-құқықтық нормамен қорғалатын
және соған нүқсан келтіруге бағытталған нақты іс-әрекет арқылы жасалған
қоғамдық қатынас болып табылады.
Қосымша тікелей - бұл негізгі объектіге қарсы бағытталған қылмыс жасау
кезінде зиян келтірілген нақты қоғамдық қатынас және оған зиян келтіру
немесе зиян келтіру қаупін төндіру - қылмыстық жауапкершіліктің міндетті
шарты болып табылады. Егер қосымша тікелей объектіге қауіп төнген немесе
зиян жасалған жағдайда ғана кінәліні осы қылмыс үшін жауапқа тарту жүзеге
асырылады. Егер келтірілген зиян немесе қауіп төндіру болмаса, осы қос
объекгілі қылмыстың құрамы да болмайды. Қосымша тікелей объект нақты
қылмыстық - құкықтық нормада негізгі тікелей объектімен қатар көрсетіледі.
Атап айтқанда, қандай тікелей объекг негізгі, қайсысы қосымша болып
табылатындығы туралы мәселе заңмен қорғалатын игіліктің маңыздылығына емес,
оның топтық объектімен байланысына қарай шешіледі.
Факультативті тікелей обьекг дегеніміз — бұл нақты қоғамдық қатынас,
бұған нақты қылмыс жасау нөтижесінде зиян келтірілуі немесе қауіп
төндірілуі мүмкін. Бірақта, қылмыс құрамы шегінде мұндай объект
көзделмейді.
Қылмыс объектісі - кылмыстық қол сұғудың қоғамдық қауіптілік сипаты мен
дәрежесін белгілеу үшін анықтаушы мәні бар кылмыс құрамының белгісі.
Сонымен, қылмыстық құқык, бойынша барлық қылмыстар үшін жалпы объект
болып қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық катынастардың жиынтығы танылады.
Қылмыс объектісінің жалпы түсінігімен бірге қылмыстық құқық ғылымында
топтық және тікелей қылмыс объектілері туралы түсініктердің де бар екендігі
белгілі. Сонымен қатар Я.М.Брайнин арнайы жөне тікелей қылмыс
объектілерінің "қылмыс объектісі қандай түрде болса да - топтык немесе
тікелей ретінде, оның мазмұны әрқашан да қоғамдық қатынас болуы тиіс
екендігі тұрғысынан сапалық бір-тектілікпен" сипатталатындығын әділ атап
көрсетеді (21).
Құжатты қолдан жасаудың түрлі құрамын зерттеуге байланысты жалған
құжаттың әр түрі үшін топтық объектілерді белгілеудің мүмкіндігі мен
қажеттілігі туралы мөселе туындайды.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жалған құжат жасаудың әр
түрлі тарауларда орналастырылғаны белгілі, Олар, негізінен Қылмыстық
кодекстің қандай да болмасын тарауына кіретінін қылмыспен қол сұғылатын
қоғамдық қатынастардың біртектілігін ескере отырыл құралған.
Қазақстан Реепубликасында қолданылып жүрген Қылмыстық кодекс қылмыстық
құжат айналымы үшін түрлі жауалкершілікті көздейді: ұрлау, жою, бүлдіру,
жоғалту, әзірлеу, жалған құжат жасау, қолдан өзгерту, пайдалану, шығару,
айналысқа шығару, сатып алу-сату, айырбастау, көрсетуден жалтару, түрлі
құжаттарды не заттарды жасыру.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша құжаттардың
қылмыстық айналысын жасайтын іс-әрекеттерді жіктейтін болсақ, оларды
мынадай негізгі топтарға біріктіруге болады:
Жалған құжатпен немесе оны жасауға пайдаланған заттармен заңға қайшы әрекет
ету; азаматтың төл құжатын, жеке басының куәлігін немесе басқа бір маңызды
құжатын ұрлап алу (324-6.1-6.); ресми құжаттарды, мөртаңбаны немесе мөрді
ұрлау, жойыл жіберу, бұлдіру немесе жасырыл
қою (324-6. 2-6.); мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды жоғалту (173-6.); аса
құнды затты немесе құжатты талан-таражға салу (180-6.).
Жалған құжатты жөне оларды жасауға арналған заттарды бұрмалау: құқық
беретін немесе міңдеттерден босататын кез келген құжатты қолдан жасау (326-
6.2-6.); сайлау күжаттарын, референдум құжаттарын бұрмалау (147-6);
акциздік алым маркаларын қолдан жасау (208-6); жалған ақша
немесе бағалы қағаздарды жасау (206-6); жалған төлем карточкаларын немесе
өзге де төлем және айырысу құжаттарын қолдан жасау (207-6).
1. Жалған (қолдан жасалған) құжаттармен немесе оларды әзірлеу
құралдарымен заңға қайшы әрекет жасау: кез келген жалған құжатты, мөртаңба,
мөр, бланкілерді, мемлекеттік органдар беретін мемлекеттік
наградаларды жасап шығару (325-6. 1-6); кез келген жалған құжатгы пайдалану
(325-6.2-6); ресми құжаттар мен мемлекеттік наградаларды
жасау (323-6); контрабанда кезінде айналыстан алынған заттарды немесе
айналысқа шектеу қойылған заттарды кедендік бірдейлендіру кезінде жалған
құжатгарды пайдалану (250-6); жалпы азаматтық айналыстағы кез келген
заттарды кедеңдік бірдейлендіру кезінде жалған құжаттарды пайдалану (209-
6); жалған ақша немесе бағалы кағаздар шығару (206-6); жалған акциздік алым
маркаларын көпе көрнеу шығару (208-6); жалған төлем карточкалары мен
өзге де төлем және есеп айырысу құжаттарыл шығару (207-6); мемлекеттік
қызметкерлерге көре-тұра жалған немесе жасанды күжаттар беру (314-6).
2. Жарамсыз құжаттармен құқыққа қарсы жасалатын әрекетгер: Қазақстан
Республикасының қорғалатын мемлекеттік шекарасынан белгіленген құжатсыз
қасақана заңсыз өту (330-6); тауар белгісін заңсыз пайдалану (199-6);
бағалы қағаздар ұстаушыларының тізбесіне көпе-көрнеу жалған мөліметтер
енгізу (203-6); бағалы қағазбен жасалатын операциялар туралы көре-тұра
жалған мәлімет беру (204-6); жалған акциз алымдарымен маркілерін көпе
көрнеу пайдалану (208-6).
Қазақстан Республикасының, жаңа Қылмыстық кодексі бойынша, олар туралы
тиісті қылмыстық - кұқықтық нормалардың диспозициясыңда тікелей
көрсетілмесе де, жалған кұжатпен, жасанды немесе қолдан жасалған кұжатты
пайдаланбай жасалуы мүмкін емес өзге де міндетті төлем жасау объектілерін
жасыру (222-6), лицензиялау талаптарыл бұза отырып, заңсыз косіпкерлікпен
айналысу (190-6), кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-6)
және баска да қылмыстар жатады.
Профессор Б.С. Никифоровтың пайымдауынша топтық объектінің өзі қоғамдық
қатынастың қатысушыларының бірдей мүдделерін қылмыстык қол сұғудан
қорғайтын қылмыстық - құқыктың Ерекше бөлімінің айрықша тарауына заңдылык,
немесе ғылыми белгілері бойынша біріктірілген жүйенің көрінісі болып
табылады (22). Бірақта, мұның өзі жалған құжат жасаудың сан алуан түрі-әр
түрлі қоғамдық қатынастарға кейде өзара ұқсас осындай қатынастарға зиян
келтіруін теріске шығармайды (23).
Көптеген кылмыстардың іс жүзінде турлі қоғамдық қатынастарға зиян
келтіретіндігін бәріміз білеміз. Дегенмен осы құқықтық норманың тікелей
объектісі болып, нақты қылмыска тән зияннан қорғау үшін түзілген құқықтық
норманың басты мақсатын жүзеге асыруы болып табылады. Әрине, сонымен қатар,
Қылмыстық кодекстің түрлі тарауларында көзделген қылмыстардың тікелей
объектілері әр түрлі, бұл қылмыстардың үқсас қоғамдық қатынастарға зиян
келтіруі де мүмкін.
Сондай-ақ, әр түрлі адам өлтірудің объектісі (ҚР ҚК 96-100-6) басқа
адамның өмірі болып табылады. Бірақ адам өміріне басқа қылмыстарды жасау
кезінде де зиян келтірілуі мүмкін. Мысалы, террорлық акті объектісі -
конституциялық құрылыс пен мемлекет қауіпсіздігі, және сонымен қатар,
мемлекеттік және қоғамдық қайраткердің өмірі мен кызметі. Әділ сотты немесе
алдын ала тергеуді жүзеге асыратын адамның өміріне қол сүғу объектісі -
әділ сотгың мүдделерімен қатар адам өмірі — соттың, прокурордың,
тергеушінің, адцын ала тергеу жүргізетін адамның, қорғаушының, сарапшының,
сот приставының, сот аткарушының өмірі.
Мұндай жағдайларда адам өмірі қылмыс объектілерінің жәй біреуі ретінде
болады. Бірақта террорлық актінің, әділ соттылықты немесе алдын ала
тергеуді жүзеге асыратын адамның өміріне қол сүғушылықты реттейтін қоғамдық
қатынастар адам өмірімен ғана өлшенбейді, мұндай қоғамдық катынастар адам
өлтіруде алмайтын басқадай көрсеткіштермен өлшенеді. Міне, сол себепті да
адам өлтірудің де жеке адамға қарсы жасалған басқа қылмыстар сияқты, топтық
объектілері болады. Ал, атап көрсетілген өмірге кол сүғудьщ басқару тәртібі
мен әділ соттылыққа қарсы жасалған қылмыстар үшін жалпы тиісінше топтық
объекті болады.
Дөл сол сияқты, жалған құжат жасаудың әр түрі заңдық мәні бар окиғалар
мен фактілерді құжаттармен куәландырудың төртібі белгіленген қатыластар
жүйесін бұза түрса да қатынастардың бұл жүйесі жалған құжат жасаудың топ-
тык, объектісі болып танылмайды (24).
Егер Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 325-бабында көзделген
құжаттар қүрамында осы қоғамдық қатынастар тікелей объектіні құраса,
қызметтік жалған құжатта қол сүғудың тікелей объектісі (ҚР ҚК 314-6) нақты
мемлекетгік мекеменің, кәсіпорыннньщ немесе ұйымның қалыпты қызметі болып
табылады. Сайлау құжаттарын, референдум құжаттарын қолдан жасау немесе
берілген дауысты қате санауда (ҚР ҚК 147-6) қол сұғу объекгісі -мемлекеттік
билік органдарымен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құру тәртібі.
Бірақта бұл қоғамдық қатынастар еш уақытта да құжат түріндегі нысанмен
белгіленген қоғамдық қатынастарды қамтамасыз ету белігі ретінде қаралмауы
тиіс.
Қылмыстық тікелей объектісі топтық объекгімен салыстырғанда бүтіннің
сынығы сипатта қатыласта болуға тиіс.
Олай болмаған жағдайда объектіні топтық және тікелей бөлудің мөнісі де
болмас еді.
Белгілі бір қылмысты қылмыстық іс-өрекеттің белгілі бір тобына жатқызу
іс-әрекеттің қоғамға қауіптілік дөрежесін және мәнін анықтауға, өзара үқсас
қылмыстарды бір-бірінен жіктеуге, ажыратуға едәуір септігін тигізеді (25).
Міне сондықтанда, біздің пікірімізше, кез келген жалған құжат түрінің
топтық объектісі заң бойынша сол топқа кіретін осындай қылмыстардың ортақ
топтық объектісі болып табылады.
Түрлі жалған құжат құрамдары қылмыстың объективтік және субъективтік
жақтарын сипаттайтын белгілері бойынша өзара үқсас. Олардың өзара
айырмашылығы объектісі және субъектісі бойылша жүзеге асырылады. Мұның өзі
әр түрлі құжаттарды қоддан жасау құрамдарының тікелей объектісін дүрыс
анықтауда маңызды роль атқарады.
Жекеленген қылмыс қүрамдарының заңцылық құрылымдарына, ерекшеліктеріне
байланысты олардың тікелей объектісін дәлме-дәл анықтау да әдәуір
қиындықтар келтіретіні рас. Бұл өзінен-өзі түсінікті, өйткені, нақты қылмыс
құрамдарының заңдылық анықтамасында қылмыс объектісі болып табылатын
қылмыстық қол сүғудан қорғалатын қоғамдык қатынастар жеткіліксіз
сипатталған. Міне осыған орай қылмыстық. заңның диспозициясы қылмыстың
тікелей объектісін тиісті қоғамдық қатынастардың түрі ретінде емес, оның
яғни қоғамдық қатынастардың элементтеріне қылмыс арқылы тікелей әсер ететін
түрде сипатгаған. Осыған орай барлық жалған құжат құрамдарын сипаттайтын
қылмыстардың тікелей объектісі қоғамдық қатынастар түрінде емес, оның бір
элементі — материалдық нысаны құжат ретінде көрініс табады.
Осы мән-жайға байланысты бірқатар ғалымдар А.А.Жижиленко (26);
А.Н.Трайнин (27) жалған құжаттың объектісі құжатгар деген шешімге келді:
Бірақ профессор Я.М.Брайниннің қылмыстың тікелей объектісі қандай
нысанда көрініс тапса да, қылмыстық заңда ол кандай болып белгіленсе де, ол
әр уақьпта да нақты қоғамдық қатынастар ретінде көрініс табады деген, -
тұжырымымен толық келісуге болады (28).
Көптеген жағдайларда бір қоғамдық қатынасқа қарсы жасалған қылмыстық
қол сұғу соған байланысты басқа да қоғамдық қатынастарға қарсы қол
сүғушылықпен қатар жүреді. Сонымен, жекелеген қылмыс тек қана бір жеке
объектіге емес, басқа да қоғамдық қатынастарға зиян келтіруі мүмкін. Құқық
бұзушылықтың осы түріне жалған құжат жасауы да жатады.
Осыған байланысты, жалған құжат жасау түрлерінің тікелей объектісін
белгілеу (айқындау) кезінде осы қылмыс қол сүғатын коғамдық қатынасты тура
айқындау қажет.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 325-бабында көзделген
қүқықты немесе міндеттен босатуды білдіретін ресми құжаттарды колдан жасау
(РСФСР ҚК 327-б) заңмен қорғалатын мейлінше әр түрлі мемлекеттік, қоғамдық
немесе жеке мүдделерге қол сұғуы мүмкін. Мысалы, медициналық институтты
бітіргендік туралы жалған диплом жасау және оны шын менінде жоғары білімі
жоқ адамның пайдалануы болашақта денсаулық корғау ісіне және пациенттердің
денсаулығына зиян тигізуі мүмкін. Салық төлегені туралы жалған анықтама
мемлекетгің қаржылық мүддесіне зиян келтіреді. Жауапкердің қарыз беруші
қайтармаған соманы өтірік өзгертуі әділ соттылық мүддесіне, сондай-ақ
талапкер мүддесіне зиян келтіреді.
Кез келген жағдайдың бәрінде, жеке бас куәлігін немесе мемлекеттік
мекеме, кәсіпорын немесе ұйым беретін құқық алып беретін немесе міндеттен
босататын құжатгар жоғарыда аталған қоғамдық қатынастарға қол сұғудан
басқа, өр уақытта да оның элементі болып табылатын құжатты қорғау
қатынастар жүйесіне қол сұғу болып табылады.
Құжат деп танылатын жазбаша актінің мазмұнына қатысты А.Н. Трайнин 1925
жылдың өзінде былай деп жазған болатын: "Қылмыстық-құқықтық мағынада құжат
деп өзінің мазмұны бойынша зандық мәні бар фактілерге дәлелдеме бола
алатын, яғни құқықтың туындауын, болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуыл
"дәлелдейтін" кез келген затты атауға болады" (29).
Жалған құжат заты ретінде құжатгың мазмұны маңызды белгі болып
табылады. Жазба құжатгардың мазмұнын өзгертпей көшіріп алу, әрине қылмыс
болып табылмайды. Құжатты ғана қолдан жасауға болады, колдан жасау
мақсатынсыз кез келген қағаз қолдан жасалатын болса, ол құжат болып
табылмайды. Сонымен, құжатқа мынадай анықтама беруге болады: құжат
дегеніміз адамның саналы түрде жазбаша немесе басқа белгілер арқылы
техникалық құралдар көмегімен адам ойын бекітетін, білдіретін заттық
көрініс болыл табылады.
Құжатгың мазмұны занды фактілер болып табылатындықтан, құжатгы жасау
кезінде ол осыңцай фактілерді куәландыру үшін арнайы арналған болуы тиіс
пе, немесе ол іс жүзіңде олардың бар екендігінің дәлелдемесі ме деген сұрақ
туады. Қылмыстық қүкық теориясыңда бұл мәселе түрлі шешіледі. Кейбір
криминалистер құжатгың бір мақсатқа арналу белгісі заңцық фактілерді
куөлаңцыру үшін өзгермейтін қасиегі болыл табылмайды деп есептейді (30).
Қалғандары қарсы пікірді жақтайды.
Ал, А.А.Жижиленко "Құжаттың қызмет көрсетуге арналуы құжат түсінігішң
маңызды белгісі болып табылады" деп жазады (31). Құжат заңдық мәні бар
фактіге дөлелдеме болуға арнапған жазбаша акті деп жазды В.Д.Меныдагин
(32).
Мұндай көзқарасты дүрыс деп тану қиындау болады. Жазбаша актіні немесе
өзге затты құжат деп тану оны жасау кезінде заңцық факгілерді куәландыруға
арналғандығына байланысты болуы мүмкін емес. Мұнда бұл заттың кез келген
адамның еркінен тыс белгілі бір заңдық фактілерді бекітетіні немесе олардың
бар екендігін куөландыратыңдығы объективті өлшем болып табылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көзделетін жалған құжат
жасау түрлерінде сөз ресми құжаттар туралы болатындығын айта кету керек (ҚР
ҚК 314, 325-б).
Оларды жасау кезінде занды фактілерді қуөландырмаған жеке құжат жасау,
жеке (ресми емес) жалған құжатты пайдалана отырып қылмыс жасау -
алаяқтықпен жасалған іс-әрекет деп танылады.
Ресми құжатты ғана қолдан жасауға болады, жеке құжатты, қағаздарды
қолдан жасау қандай мақсаггы көздегенде де соңғыларын ресми құжатқа
айналдырмайды.
Ресми құжат түсінігінің күжат түсінігінен айырмашылығы ресми құжат
мемлекеттік көсіпорында, немесе үйымда ғана жасалады және оны жасау кезінде
6.38 - 90 (ГОСТ) мемлекеттік стандартпен белгіленген арнайы ережелер мен
деректемелер пайдаланылады.
Ресми құжаттың тиісті деректемелеріне мыналар жатады: көсіпорындар мен
ұйымға жіктеме жасау жөніндегі ұйым коды (КҮЖҮ); министрліктің және
ведомствоның атауы; ұйымның атауы; байланыс мекемесінің атауы; пошта,
телеграфтың мекен-жайы; телетайп нөмірі, телефон нөмірі, теле-факс нөмірі,
банктегі есепшот нөмірі, құжат түрінің атауы; күні; индексі; кіріс
құжатының индексі мен күніне сілтеме; жасалған және шығарылған жері;
құжатқа рүқсат беруді шектеу грифі; адресат; мекеме грифі; мәтінге
ұйғарылдама, тақырып; бақылау туралы белгі; мәтін; қосымшалардың бар
екендігі туралы белгі; қолы; келісім беру грифі; бұрыштама; мөр; кешірме
жасау туралы белгі; орындаушының аты-жөні мен телефоны; құжаттың
орындалғаны туралы белгі жөне оны іске жіберу; мәліметтерді машиналык,
бақылауға кошіру туралы белгі; түскені туралы белгі.
Осы деректемелердің біреуіне жалған мәліметтерді көре түра заңсыз
енгізу құжатты қолдан жасаудың объективтік нысанын жасайды. Ресми
күжаттарды ресімдеу ережесі Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі
басшысының өкімімен бекітіледі.
Құжаттармен заңсыз әрекет жасағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін
қылмыстық-құқықтық нормалардың барлық жиынтығын қамтитын талдау заңдық мөні
бар фактіні немесе оқиғаны куәландыруға арналған кез келген тиісті түрде
ресімделген қандай да болмасын материалдық мәліметті білдіретіндерді құжат
деп түсіну керек екендігі туралы корытынды жасауға мүмкіндік береді.
Мұндай анықтау мемлекеттік мекемеде, кәсіпорында, ұйымда шығарылған
немесе түрған жазбаша акті ғана құжат бола алады деген дәстүрлі түсінікке
толықтай сәйкес келмейді (33).
Занда заңға қарсы солар арқылы әрекет жасалатын құжаттың жазбаша нысаны
тікелей көрсетілмеген жағдайда мұндай құжат фотосурет, фото - кино- және
бейне пленкалар, компьютерлік жазба және т.б. болуы мүмкін.
1.4. Құжатты қолдан жасаудың обьективтік жағын сипаттайтын белгілер
Қылмыс жасау тәсілінде кінөлінің мінез-құлқының сипаты неғұрлым анық
көрінетіндіктен, бұл тәсіл жалған құжат жасаудың объективті жағын зерттеуде
шешуші маңызға ие болады, немесе қылмыс салдарының басталғанына және әрекет
пен нөтиженің арасындағы себептік байланысқа қарамастан, қылмыстық әрекет
жасалғаннан кейін соңғысы аяқталған деп есептеледі. Қылмыс жасау тәсілін
қылмыстық әрекеттен немесе әрекетсіздікген бөліп қарауға болмайды және олар
бір-біріне мазмұн мен нысан тәрізді қатынаста болады.
Қылмыстық өрекет немесе қылмыстық әрекетсіздік санаға бағынған жөне
қандай да болмасын ниет басқаратын мінез-құлық болып табылады. Кез келген
мінез-қүлық тәрізді қылмыстык әрекеттің (әрекетсіздік) белгілі бір
әлеуметтік мазмұны болады, өйткені адамның іс-әрекеті қоғамдық ортада
жүзеге асады (34).
Құжатты қодцан жасауға қатысты объективті жақтың мәні мынада - құжатты
қоддан жасау арқылы құжаттың түпнұсқалылығы мен шынайылылығы бұзылады, сол
құжат куәландыратын мәні мен мазмұны бүрмаланады.
Қылмыстық қүқық теориясында "кұжатты қолдан жасау тек қана белсенді
әрекет арқылы жасау мүмкін" деген көзқарасты көпшілік мақұлдаған.
Т.Л.Сергееваның айтуынша жалған құжат жасауда мінез-құлықтың
(әрекетсіздіктің) салғырттығы ақылға сыймайтын нәрсе (35).
Құжатты қолдан жасаудың объективті жағының мәні құжатты колдан жасау
арқылы құжаттағы шындықтың бұрмаланатындығында.
Жалған құжат жасау барлық уақытта да іс-әрекет, әрекетсіздік емес.
Құжатты қолдан жасау кезінде құжаттағы шындықты бұрмалау құжаттың мазмұнына
өзгеріс енгізу немесе ол жасалған уақытты, жерді және оны жасаған өзге де
жағдайларды, зандық мәні бар фактілер туралы мәліметтерді, сондай-ақ кейбір
жағдайларда - құжат түпнұсқасындағы жалған көрсетулер (жалған қол қою,
жалған мөр және т.б.) орын алады.
Жалған құжатқа фактілердің, яғни шын мәніндегі құбылыстар мен
оқиғалардың орнына шын мәнінде болмаған немесе бұрмаланған түрде
көрсетілген жағдайлар туралы мәліметтер енгізіледі.
Мұндай шындықты бұрмалау көбінесе, сол фактілерді көрсетпеу, құжат
мазмұнын жалғандыққа әкеліп соқтыратын заңдық мәні бар факгіні құжатқа
енгізбеу немесе ондай мөліметті алып тастау болыл табылады. Мысалы,
қызметтік уөкілеттілікті пайдалана отырып бөтеннің мүлкін иеленіп кету
немесе жүмсап жіберу нысанында ұрлық жасаған кезде қылмыскерлер олардың
қарамағына түскен мүлікгі түгелдей немесе жартылай есепке алудан жасырады,
оны кіріске алмайды. Мұндай жағдайда осы уақыт кезеңінде қылмыскер мүлік
кірісін көрсеткен жөне келіп түскен, бірақ есепке алудан жасырылған мүлік
көрсетілмеген, сонымен қоса түскен мүліктің жалпы саны жалған көрсетілген
құжат жалған құжат болып танылады.
Қолдан жасалған құжат толықтай жасалған немесе шын мәніңцегі күжатқа
жалған түзету енгізілгеңде жалған құжат жасау қылмысы аяқталған болып
табылады. Бүған дейін алдын-ала қылмыстық іс-әрекет орын алған болуы
мүмкін.
Құжатты қолдан жасау кезінде әрекет ету әдісі әр түрлі болуы мүмкін.
Осыған сөйкес қылмыстык, құқық ғылымында жалған құжаттың жасалуы екі түрлі
нысандар болады: материалдық жене интеллектуалдық болады,
Материалдық жалған құжат жасаудың мәні құжат нысанының өзіне қол сұғу
арқыл (қолдар, көшірме, мөр, мөр-таңба жөне т.б.) немесе жалған құжат
жасаудың материаддык, іздері болыл табылатын оның мәтінін қайта қүрастыру
арқылы құжаттың шылайыльільіғы бұзылады. Материалдык жалған құжат жасау
сонымен қатар жалған кұжатты толықтай жасау кезінде де орын алады, ейткені
мұндай жағдайда құжат мазмұны бойынша да нысаны бойынша жалған болып
табылады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезінде құжатгың түпнұсқалылығы оның
мазмұныла қол сүғу нәтижесіңце бұзылады. Кінәліні адамдар мұндай жағдайда
құжатқа жалған мәліметтер енгізеді, формальдық жағынан жалғандық белгісі
болмайды (құжат нысаны емес, ой ғана бүрмаланған).
Материалдык түрге түпнұсқа құжатқа өзгерту не жалған түзету немесе
өшіру аркылы түзету жағдайлар жатқызылады, жалғак құжат жасау тұтастай
құжатгы қолдан жасау (мысалы, төлем жасауға арналған чек) немесе түпнұсқа
құжатқа бұрмалау енгізу (мысалы, қосып жазу, күнін және әріптерін өзгерту,
фотосурет, маркі жапсыру арқылы жаңа мәліметтер енгізу жолымен құжат
мазмұны өзгертіледі). Қолдан жасаудың осы түрінің тәсілдері алуан түрлі,
сондықтан олардың тізбесін беру мүмкін емес.
Теориялық әдебиетгердегі соншалықты анық емес көзқарастарға қарағанда:
материалдық жалған құжат жасау кезінде құжаттағы шындықты бүрмалау оның
нысанының дұрыстығын бұзу, ал интеллекгуалдық жалған құжат жасау кезінде
құжаттагы шындықты бүрмалау оның нысанын бұзбайақ жасалады. Сонымен бірге
құжат нысанының дұрыстығыл бұзу деп, дәл осыны материалдық жалған құжат
жасау деп түсіну қажеттігі анық түсіндірілсе жеткілікті болар еді,
біздіңше, бұл түсінік әдебиеттерде келтірілмеген.
Құжаттағы шындықты оның нысанының дүрыстығын бұза отырып бүрмалау яғни
материалдык жалған құжат (жасанды құжат) жасаудың объективтік жағы болып
табылады. Мұндайда заңдылық мәні бар оқиғаларды куәландыру мүлдем жалған
орын алады. Мысалы құжаттағы қол жалған, оны куәландырған мөр өтірік,
мұндай адамдар сол көрсетілген мекемеде істемейді дейді. Объекгивтік
жағылан бұл мұндай іс-әрекеттер материалдық жалғандықты құрайды.
Сондай-ак, мынаны да атай кету керек, материалдық жалған құжат жасау
кезінде, құжатта факті ретінде куәландырылатын жағдай, шындыққа мүлдем
сәйкес келмейді, мұның өзі мұндай іс-әрекеттердің қоғамға қауіптілігін
едөуір күшейтеді.
Қылмыстық зандар бойынша материаддық жалған құжат жасау немесе ресми
құжатты қолдан жасау жазаланатын іс-әрекет болыл табылады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасаудың қылмыстық қүқық бойынша
объекгивті жағы - ресми күжатқа лауазымды адамның құжаттың жоғарыда аталған
мағынадағы нысанының дұрыстығын сақтай отырып жалған мәліметтер енгізу
арқылы шындықты бұрмалауы. Мысалы, құжат түп-нұсқа бланкіге басылған, осы
құжатқа қол қоюға уәкілеттік берілген және құқылы лауазымды адамдардың
түпнұсқа қолы қойылып, сол құжат шығатын ұйымның мөрі басылған, дұрыс
рәсімделу жолын сақтай отырып, ешбір түзетусіз дүрыс нысан бойынша
жасалған. Сөйте тұра құжатқа оны жасаған лауазымды адамдар шындықка
жанаспайтын мөліметтер енгізген. Көрер көзге объективті жағынан
интеллектуалды жалған құжат жасау.
Қылмыстық-құқықтық әдебиетге мынадай көзқарас айтылған болатын:
"жалғандықты материалдық және интеллектуалдық деп бөлудің практикалық мәні
жоқ, өйткені жалғандықтың бұл екі түрі де қылмыстық мақсатқа жетудің бірден
бір құралы жөне бірдей жазаланады" делінген (36).
Мұндай түжырымдаумен келісуге болмайды. Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 314-бабы бойынша сондай-ақ осы Қылмыстық кодекстің 325-
бабы бойынша да материалдық жалған құжат жасау үшін ғана қылмыстык,
жауаптылық белгіленген, соңцықтан да жоғарыда айтылған көзқарастың
дәлелденбегендігі өзінен-өзі көрініп тұр. Сол себепті де сот-тергеу
тәжірибесі қылмыстық-құқық теориясынан материалдық жалған құжат жасау
дегеніміз не, оның интеллектуалдық жалғандықтан өзгешелігі қандай деген
мәселе бойынша нақты түсінікгеме беруді етінеді.
Т.Л.Сергеева материалдық жене интеллекгуалдық жалған құжат жасаудың ара-
жігінің іс жүзінде мәні бар деп дүрыс атап көрсетеді, өйткені: "бір
жағынан, кұжатгың кейбір түрлері тек қана материалдық жалған құжат жасау
тәсілімен жасалған болса, екінші жағынан - қылмыстық зандарға сәйкес
интеллектуалдық жалған құжат жасау тек қана лауазымды адам іске асырған
жағдайда ғана жазаланады" (37).
Осыған мынаны қосуға болады, материалдық және интеллектуалдық жалған
құжат жасаудың ара-жігін ажыратуда күмән туғызатын құжаттың шынайылылығы
немесе жалғандығын қандай жолмен анықтауға болатындығы туралы мәселені
шешудің елеулі мәні бар. Материалдық жалған құжат жасау кезінде осындай
жалғандық, яғни жасандылыктың бар екендігін оның материалдық іздері бойынша
құжатқа криминалистік сараптама жасау кезінде анықталады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезінде жалғандықтың бар екендігін
криминалисгік сараптама арқылы анықтау мүмкін емес; интеллекгуалдық жалған
құжат жасау болган кезде жалғандықтың бар екендігін құжаттың мазмұны
шындыққа сөйкес келетіндігін тергеу әрекеттерімен тексеру жолымен ғана
анықталуы мүмкін.
Сот-тергеу тежірибесінде мұндай жағдайлар жиі болады.
Кез келген бір құжаттың көрініп тұрған жалғандык белгісі жоқ болса да,
бірақ жалған мәліметтері бар болса содан келіп интеллектуалдық жалған құжат
жасалған деген болжам пайда болады; сонымен қатар, осы құжатты жасаған
деген лауазымды адамдар - мұны олардың жазбағаны және қол коймағанын
мәлімдейді; ондай жағдайда құжат криминалистік зерттеуге жіберіледі.
Мұндай жағдайда материалдық жалған құжат жасаудың бар екендігін немесе
жоқгығын аныктау үшін криминалистік сараптама жасалады, ол құжат мазмұнының
шынайылылығы туралы емес, оны кімнің жазғандығы немесе қол қойғандығы жөне
т.б. туралы мәселені шешеді.
Кейбір жағдайларда криминалистік сараптама өзінің алдына қойған
тапсырманы шеше алмайды мысалы, құжатгардың жеке бөліктерін жасау ретгерін,
қол таңбаларыл және т.б. Бірақта мұндай міндетгер көп жағдайларда өте
табысгы шешілуде. Өйткені қазір криминалистикалық техника дамыған, әсіресе
өте көзге көрінбейтін іздер мен көмескі жазуларды анықтауда бұл ғылымның
берген жемісі мол.
Соңғы жылдары, кебінесе криминалистік ғылымның дамуына жөне оның
қолданылуына байланысты, әлі де жеткіліксіз дегеннің өзінде, физикадағы,
мысалы радиоактивтік изотоптар, физиология жөне басқа бірқатар ғылым
саласында жаңа жетістіктер сот - графикалық зерттеулер методикасын одан әрі
пысықтай отырып едеуір табыстарға жетті.
Криминалистік сараптама төжірибесінде жетілдірілген аппаратуралардың
енгізілуімен және заттай айғақтамалардың, соның ішінде құжаттарды зерттеуге
олардың кеңінен қолданылуына байланысты криминалистік сараптаманың
құжаттарды қолдан жасауды анықтау мүмкіндігі арта түсті.
Құжатқа криминалистік сараптама жасаудың жалған құжат жасаумен және
соған байланысты қылмыстармен күресуде өте маңызды және жалған құжат
жасауды материалдык және интеллектуалдық деп бөлу осы сараптаманы қолдану
арқылы жүзеге асырылады.
Материалдык жалған құжат жасау кезінде әрқашанда құжатгың нысанын бұзу
орын алады.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезівде құжаттың мазмұнына кол сүғу
нәтижесінде оның түпнұсқасы бұзылады. Мұнда күжаттың нысаны емес, ондағы
мағына өзгерген. Қаралып отырған жалған құжат жасау түрлерінің арасындағы
бірінші айырмашылык осындай.
Интеллектуалдық жалған құжат жасау кезінде жасандылық құжат нысанъша
қатысты емес, мазмұнын өзгертуге қатысты болғандықтан сыртқы жағынан мұндай
жалғандық байқалмайды. Мұны анықтау үшін зерттелетін құжатгың мазмұнына
байланысты істегі барлық дәлелдемені зертгеу талап етіледі. Материалдық
жалған құжат жасау кезінде жасандылық фактісінің өзін анықтау үшін мұндай
зерттеу талап етілмейді. Құжатгың түпнұсқа екендігіне көз жеткізу үшін
криминалистік зертгеу ғана жеткілікті. Интеллектуалдық жалған құжатгың
материалдықтан екінші айырмашылығы осындай.
Интеллектуалдық пен материалдық жалған құжат жасаудың үшінші бір
айырмашылығы - интеллекгуалдық жалған құжат жасау кезінде шындыкты бұрмалау
құжатгы жасау кезінде немесе оған жалған мәлімет енгізу кезіңде жасалса,
материалдық жалған құжат жасау құжатгы жасау кезінде, сондай-ақ одан кейін
де жүзеге асырылады.
Қаралып отырған тәсілдердің арасындағы төртінші айырмашылық -
материалдық жалған құжат субъектісі кез келген адам болуы мүмкін болса, ал
интеллектуалдық жалған құжат жасаудағы субъект түпнұсқа құжатты жасауға
құқығы бар немесе жасауға міндетті болған адам ғана болуы мүмкін.
Сонымен, интеллектуалдық деп сыртқы түрі дүрыс құжаттың мазмұнын сол
құжатгы жасауға қүқылы немесе міндетгі адамның құжатты жасау кезінде
түпнұсқа құжатқа көзге көрінетін материалдық із қалдырмай жалған мәлімет
енгізіп бұрмалауы; материалдык жалғандық - кұжаттың нысанын көзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz