Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері мен шектері

Жоспар
Кіріспе

1 Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері мен шектері
2 КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫН . ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ

Жаза мен тәрбиенің дүрыс сәйкестігін қамтамасыз етуге үмтыла отырып, мемлекет жасы кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктерің, оларға қатысты қылмыстық жазаның жазалау күшін біршама шектеуді әрқашанда қарастырады. Осығаң сәйкес қылмыстық кодекс жасөспірімдерге қатысты қылмыстық жазаның бірқатар түрлерін орындау мен қолдануда шектеулерді көрсеткен. Арнаулы әдебиет көздерінде кәмелетке толмаған қылмыскерлерге катысты жазаның жалпы кағидасы мен жазалау жақгарының жеңілдіктері жасы толмағандарға қылмыстық жазаның әртүрлі түрлерін тағайындау туралы мәселені шешуде соттар тарапынан ерекше амалды қолдану кажеттігіне ықпалын тигізетіні көрсетілген. Бүл ең алдымен, бас бостандығынан айыру жазасын қолдануға кдтысты. Жазаның бүл түрін қолдану тек қоғамға қауіпті бірнеше көрініс жіберген, не ерекше қауіпті қылмыс жасаған, баска шаралармен түзелуі мүмкін емес жасөспірімдерге ғана қолдану әділетті болады. Алайда, жасы толмағандарға жаза тағайындаудағы мүндай «ерекше амал» тек сәйкестендірілген заңды негізде жүзеге асырылып, тиісті ықпал етуі мүмкін.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазаның түрлері мен шектері
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 79-бабында кәмелетке
толмағандарға тағайындалатын мынадай жаза түрлері көрсетілген:
айыппұл;
белгілі бір қызметпен айналысу қүқығынан айыру;
қоғамдық жұмыстарға тарту;
түзеу жұмыстары;
қамау;
бас бостандығынан айыру.
Жаза мен тәрбиенің дүрыс сәйкестігін қамтамасыз етуге үмтыла отырып,
мемлекет жасы кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктерің, оларға
қатысты қылмыстық жазаның жазалау күшін біршама шектеуді әрқашанда
қарастырады. Осығаң сәйкес қылмыстық кодекс жасөспірімдерге қатысты
қылмыстық жазаның бірқатар түрлерін орындау мен қолдануда шектеулерді
көрсеткен. Арнаулы әдебиет көздерінде кәмелетке толмаған қылмыскерлерге
катысты жазаның жалпы кағидасы мен жазалау жақгарының жеңілдіктері жасы
толмағандарға қылмыстық жазаның әртүрлі түрлерін тағайындау туралы мәселені
шешуде соттар тарапынан ерекше амалды қолдану кажеттігіне ықпалын
тигізетіні көрсетілген. Бүл ең алдымен, бас бостандығынан айыру жазасын
қолдануға кдтысты. Жазаның бүл түрін қолдану тек қоғамға қауіпті бірнеше
көрініс жіберген, не ерекше қауіпті қылмыс жасаған, баска шаралармен
түзелуі мүмкін емес жасөспірімдерге ғана қолдану әділетті болады. Алайда,
жасы толмағандарға жаза тағайындаудағы мүндай ерекше амал тек
сәйкестендірілген заңды негізде жүзеге асырылып, тиісті ықпал етуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінін 52 бабының 1 бәлігінде қылмыс
жасауга айыпты деп тағылған адамға қылмыстык кодекстің ерекше бөліміндегі
тиісті бабында белгіленген шектеу және жалпы болімінін ережелері ескеріле
отырып әділ жаза тағайындайды - деп көрсетілген. Жаза тағайындаудың жалпы
негіздерінің бүл ережелері қоғамдық заңдылыкты сақгаудың маңызды кепілі
болып табылады, немесе сотталған адамға жаза тағайындау кезінде заңнын
алдыңғы рөлін көрсетеді.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстары жөніндегі сот карауының қылмыстан
сақгандыру мағынасы тек жасөспірімдерге ғана емес, сонымен бірге олардың
тәрбиесіне жауапты ата-аналарына, сот процесіне катысушы баска да адамдарға
тәрбиелік ыкпал етуінде (30).
Жасы кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінің
татымдылығы сонша, оларға жазаның шегі туралы жаза тағайындаудың жалпы
негіздерінің талаптарын қолдану жасы толмағандарға жаза тағайындауды
реттейтін бірқатар арнайы нормалар аркылы түзетіледі. Олар қылмыстык
кодекстің әртүрлі баптарында көрсетілген. Жасы толмағаңдардың жауаптылық
шектері мен шарттарының күқықгық реттеуін әрі карай жетілдіруді жасы
кәмелетке толмағандардың кылмыстары туралы сот өндірісінің тәртібіне
катысты жасалған баска республикалардың КІЖК-гідей, қылмыстық кодексте де
арнайы тарау бөлу арқылы жүзеге асыруымыз қажет. Бірқатар шет мемлекеттерде
жасы толмағандардың қылмыстық жауаптылығының шектері мен шарттарын
реттейтін нормалар арнайы тарауларда бөлінгенін көрсете кету керек.
Қолданылып жүрген кылмыстық заңға сәйкес жасы кәмелетке толмағандарға жаза
тағайындаудың ерекшеліктерін бірқатар ережелермен сипаттауға болады:
1) Қылмыстық заң жасы кәмелетке толмағандарға жаза қолданудың аясын
шектейді. Қылмыстық кодекстің 81 бабына сәйкес, бірінші рет кішігірім
немесе орташа ауырлықгағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған
адам, егер оны түзеуге тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
жолымен кол жеткізуғе болады деп танылса, сот оны' кылмыстық жауаптылық пен
жазадан босатуы мүмкін.
Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының тізімі қылмыстық кодекстің 82-
бабында қарастырылған. Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану
кәмелетке толмағандар арасындағы кылмыстылықпен күресуде үлкен роль
атқарады. Жасы кәмелетке толмаған кылмыскерлерге тәрбиелік әсері бар
мәжбүрлеу шарасын тағайындаудағы сот ісінің процедурасының өзі, оны
кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссияның қолдануынан гөрі, оған біршама
тәртіптік сипат береді.
Дегенмен де тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасы сот тәжірибесінде өте
сирек қолданылуда. Казақстан Республикасы Жоғарғы соты төменгі сатыдағы
соттардың назарын осы шараларды кең түрде қолдану кажеттілігіне аударуда.
Сүрау кезінде, қылмыс жасаған жасөспірімдердің көпшілігі оларға қылмыстық
істі соттың карауы үлкен әсерін тигізетінін және үкімнің айтылуының әсер
ететінін көрсеткенін айта кету керек.
Біздің зерттеулеріміз, соттардың жасөспірімдерге катысты тәрбиелік әсері
бар мәжбүрлеу шараларын өте аз қолданғанын көрсетіп берді. Мүндай жағдайдың
себебін сот тағайындайтын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қазіргі
кезде жасы кәмелетке толмағандар жөніндегі комиссияның қолданатын тәрбиелік
әсері бар мәжбүрлеу шараларынан мүлде ерекшеленбейтіндігімен түсіндіруге
болады.
2) Қолданылып жүрген қылмыстық заңға байланысты кәмелетке жасы
толмағандарға жазаның мына түрлері тағайындалмайды: өлім жазасы (49-бап),
күқыктық, әлеуметтік, және нақгы жағдайларына байланысты жасы толмағандарға
белгілі бір лауазымды аткару немесе белгілі бір қызметпен айналысу
құқығынан айыру (41-бап), әскери қызмет бойынша шектеу (44-бап), тәртіптік
әскери бөлімде үстау (47-бап).
Кәмелетке жасы толмағандардың өзіндік жалақысы мен мүлкінің көп жағдайда
болмағынан оларга айыппұл мен мүлікті тәркілеуді колдану:
мүмкіншілікке,шектеулер белгіленген.
Заңда көрсетілген жазалардың ішінде түзеу жүмыстарын кәмелетке
толмағандарға кеңінен қолдануға болмайды, түзеу жүмыстарын жасөспірімдерге
қолдану мүмкіндігі ең алдымен еңбек
заңына сәйкес жасы толмағандарды жүмыска 16 жастан кдбылдауға
жіберіледі. Сонымен бірге түзеу жұмыстарын КҚ-нің 43-бабының
3-бөлігіне сөйкес еңбекке жарамсыз деп танылған, тұрақгы жұмысы
жоқ немесе оку орнында өндірістен қол үзіп окитын адамдарға
тағайындауға болмайды. Келтірілген зардапты калпына келтіру
міндетін жүкгеу және көпшілік алдында ұялту тұріндегі жазалар
сот тәжірибесінде өте сирек қолданылады.
3) Жасы кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру жазасын қолданудың
өз ерекшеліктері бар. Қылмыстық кодекстің 79-бабының 7-бөлігіне сәйкес
кәмелетке толмай сотгалған адамды бас бостандығынан айыру 10 жылдан, ал
жауаптылықгы ауырлататын жағдайларда кісі өлтіргені үшін 12 жылдан аспайтын
мерзімге тағайындалуы мүмкін. 14 жастан - 16 жасқа дейін кішігірім
ауырлықтағы қылмысты бірінші рет жасаған адамға бас бостандығанан айыру
жазасы тағайындалмайды. Бас бостандығанан айыру түріндегі жазаны кәмелетке
толмағандар жалпы режимдегі және күшейтілген режимдегі төрбиелеу
колонияларында өтейді. (79-баптың 8-бөлігі ).
Жасаған іс әрекетінің қоғамға кауіптілік сипаты мен дәрежесі онша үлкен
болып саналмайтын қылмыстар жасаған жасы толмағандарды қоғамнан оқшауламай-
ак түзеуге және қайта тәрбиелеуге мүмкін болатын жағдайларда негізсіз бас
бостандығынан айыру жазасын тағайындауға жол бермеу керек. Сондықган да,
қоғамға кауіптілігі онша үлкен болып саналмайтын қылмыстар жасаған жасы
толмағаңдарға бас бостандығьнан айырумен байланысты емес жаза шараларьн,
шартты жазаға соттауды, үкімнің орындалуын кейінге калдыру мүмкіндікгерін
қолдану туралы мәселелерді дүрыс шешудің маңызы зор.
Кәмелетке жасы толмағандардың жас ерекшелігін ескере отырып, оларға
тағайындалатын жазалар ең алдымен тәрбиелік және ескертулік әсер ету
мақсатын кұрады. Сот тәжірибесі бірінші рет қылмыс жасаған жасы кәмелетке
толмағандарға бас бостандығынан айыруды қолданудың тиімсіздігін айкын
көрсетіп берді.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың мазмұныньң өзіндік
ерекшелікгері бар. Мысалы, айып 79-баптың 2-бөлігіне сәйкес кәмелетке
толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүл кі
болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл оннан бес жүз айлық есептік
көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе көмелетке толмаған адамның жалақысының
немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі мөлшерінде
тағайындалады. Көріп отырғанымыздай, ересектерге қарағанда кәмелетке жасы
толмағандар.үшін айыппұлдың мөлшері төмендетіліп белгіленген, бірақ солай
бола тұрса да 40-баптың 2-бөлігінің ережесі сақгалады, яғни айыппұлдың
мөлшерін жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотгалған адамның мүліктік
жағдайын ескере отырып сот белгілейді.
Айыппұлдың нақты мөлшері жасалған қылмыстың
ауырлығына, кінәлінің материалдық, отбасылық жағдайларына,
істің нақты жағдайларына байланысты сот арқылы жеке дара
анықгалады. .
Кәмелетке толмай сотталған адамға айыппүл салу жазасын тағайындарда сот
қылмыстық кодекстің 52 және 80 баптарында көзделген барлық мән-жайларды,
сонымен бірге Қазақстан Республикасының Азаматгық кодексінің 17 және 22
баптарында бекітілген жайларды ескеруі кажет, яғни некеге отырған кезден
(он сегіз жаска толғанша некеге отыруға заң актілері жол беретін жағдайда)
және кәмелетке толмағанның өз жалақысын, стипеңдиясын, баска табыстарын өзі
билейтін қүқығы шектелмеген немесе одан айырылмаған болса кәмелетке
толмаған өз әрекетіне толық көлемде жауап беруге кабілетті деп танылады.
Он сегіз жаска толмай кылмыс жасап айыппұл салуға сотталған адамдар үшін
соттылық кылмыстық кодекстің 86-бабының а тармағына сөйкес айыппұл
төлеген күннен бастап төрт ай өткен соң
Кәмелетке толмағандарға белгілі бір кызметпен айналысу құқығынан айыру
жазасы бір жылдан екі жылга дейінгі мерзімге ■ тағайындалады. Бұл жазаның
түрі кәмелетке жасы толмаған адам заңды негізде қызметтің кандайда бір
түрімен айналыса жүріп қылмыстық әрекет жасаған ретте ғана тағайындалады.
Коғамдық жүмыстарға тарту жазасы кылмыстық заңда жазаның жаңа түрі болып
табылады, ол қырық сағаттан жүз алпыс сағатка дейінгі мерзімге
тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту кәмелетке толмаған адамның қолынан
келетін жүмысты, окудан немесе негізгі жұмысынан бос уақытында орындауы
аркылы жүзеге асырылады. 16 жаска толмаған адамның бүл жаза түрін
орындауының ұзакгығы күніне екі сағаттан, ал 16 жастан 18 жаска дейінгі
адамдар үшін күніне үш сағаттан аспауы керек. Бүл жағдайда көмелетке
толмағандар үшін қоғамдық жұмыстарға тартудың мерзімі ересектерге карағанда
біршама төмен екенін көреміз.
Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде 16 жасқа жеткен кәмелетке толмай
сотталған адамдарға бір жылға дейінгі мерзімге тағайындалады. Түзеу
жүмыстарының мазмүны сонда — сотталған адам жазасын өзінің бүрынғы негізгі
жұммыс орнында өтейді, бірақ оның жалақысының мемлекет кірісіне тиісті бір
бөлігін ұстап тұрады.
Осы жағдайларды ескеріп кәмелетке толмағандарға түзеу жүмыстарын
тағайындауда жасына, мерзіміне және кылмыстық жазадан босату мүмкіндігіне
байланысты мына жайларды ескеру қажет:
түзеу жүмыстары тек белгілі бір өндіріс орнында жүмыс
істейтін кәмелетке толмаған адамға ғана тағайындалуы;
жасы толмағанның жалақысынан үстау кезінде әртүрлі
объективті және субъективті факторларды (отбасы, материалдық
жағдайы, отбасы мүшелерінің мүгедектігі және т.б.) ескеру қажет.
Қамау жазасы да қылмыстық зандағы жазаның жаңа түрі болып табылады.
Камаудың мәні — сотгалған адамды тағайындалған жазаның бүкіл мерзімінде
қоғамнан катаң оқшаулау жағдайында ұстау, яғни мағынасы жағынан бас
бостандығынан айыру жазасына жакын. Заң әдебиеттерінде бірнеше рет
көрсетілгендей , бүл жаза қысқа мерзімге бас бостандығынан айырудың
тиімсіздігіне байланысты енгізілген.
Камау 16 жаска толмағандарға мүлдем тағайындалмайды, ал16-дан 18 жаска
дейінгілерге бір айдан төрт айға дейінгі мерзімге тағайындалады, қамаудын
мерзімі бүл жерде ересектерге карағанда біршама кыскартылған.
Бас бостандығанан айьру жазасы кәмелетке толмағандарға қылмыстық заңға
байланысты 10 жылдан, ал ауырлататын жағдайларда кісі өлтіргені үшін-—12
жылдан аспайтын мерзімге тағайындалады. Ал 14 жастан 16 жаска дейін
кішігірім ауырлықтағы кылмысты бірінші рет жасаған адамға бас бостандығынан
айыру жазасы тағайындалмайды.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫН - ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҒЫ
Кәмелетке толмағаңдардың қылмысгық жауаптылығы мен жаза тағайындау мәселесі
Қазақстан Республикасы Қылмыстық ко-дексінің арнайы бөлімінде алғашқы рет
қаралып отыр. Бұл Б¥¥ Бас Ассамблеясымен мақұлданып 1990 жылдың 15-
қазанында күшіне енген Бала құқықтары туралы конвенциясында көздел-ген
ізгілік пен әділеттілік принциптеріне сәйкес келеді. Заң шығарушы,
кәмелетке толмағандардың қылмысгық жауаптылығы мен жаза тағайындауды жеке
бөлімде қарастыра отырып, олар жаса-ған қылмысына жастық психологиялық
ерекшеліктері, жақын тұрмыс айналасының криминогендік факторлары, өзге де
мән-жайлардың әсер ететіндігін басшылыққа алады.
Бұрынан бері мемлекет кәмелетке толмағандардың қылмыс-тылығының алдын
алуға, балалардың қадағалаусыздығымен күреске, балалар мен жасөспірімдердің
мінез-құлқына ересек құқық бұзушылардың теріс әсер етуіне баса назар
аударып келе жатыр. Ертеректе, 1921 жылы әділет органдары жұйесіндедай-
ындалған 18 жасқа жетпеген балалар қылмыстылығы, балиға-тқа толмағандар
мен кәмелетке толмағандардың моральдық азғандығы мен қараусыздығымен
күресудегі кейінге қалдырыл-майтын шаралар туралы нұсқаулық баяндамада
қарапайым ғана адамсүйгіштік қоғамдық әділеттілік, көшедегі азғындық пен
панасыздықтың зиянды ықпалына қарсы бел шеше күрес жүргізуді талап етті.
Мұндай күрес сол кезде жас қылмыскер-лерден күні ертең қандай адам шығады
деген мақсатпен жүргізілді. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауапты-
лыққа тарту мәселелерінің өз тарихи ерекшеліктері мен даму кезеңдері бар.
Мысалы, қазақтың әдет-ғұрыпы бойынша 15 жасқа дейінгі қылмыс жасаған
кәмелетке толмағандар жауап-тылыққа тартылмаған. Профессор С. Л. Фуксгің
пікірінше кісі өлтіру мен ұрлықтан басқа 15 жасқа дейінгі балаларды жеңілі-
рек қылмыстар бойынша қылмыстық жауаптылықтан толық 6осату әлдеқайда
тиімді, себебі өзінің әрекетіне есеп беру қабілетсіздігімен
Сондай-ақ айыпты төлей алмауымен түсіндіріледі-.15жасқа толған бала әке
ретінде де танылатын болған. Осыған байланысты қазақта он бесте - отау
иесі деген мақал да бар. Сот алдында өзінің жасаған қылмысы үшін жауап
беруге қабілетгі меншік иөсі, әдет-ғұрыппен қылмыстық жауаптылықты жүктеуге
қабілетті тұлға болып, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын болған. Қазақтың
әдет-ғұрыпындағы қылмыстық құқық нормаларының әсерін Қазақстан аумағында
күші болған 1922 жылғы РКФСР ҚК-не енгізілген өзгертулер мен
толықтырулардан көруге болады. Қазақсганның Орталық атқару комитетінің 3-
сессиясы көшпенді халықтың әлеуметтік жағдайларын, өмір сүру деңгейін
ескере отырып кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ерекше жағдайын орнатқан. Ішінара қылмыстық жаза 14 жасқа дейінгілерге,
сонымен қатар, 14-тен 18 жасқа дейін кәмелетке толмаған қазақ ұлтына
жататын және басқа ұлттардың адамдарына қолданылған.
35 жыл бойы Қазақстан аумағында қолданыста болған 1926 жылғы РКФСР ҚК-сі
қылмыстық жауаптылықтың жасын келесі үлгіде анықтаған, яғни соттық түзеу
сипаттағы әлеуметтік қорғау шарасын 14 жасқа дейінгі жасөспірімдерге
қолданбаған. Оларға қатысты, тек медициналық-педогогикалық сипатгағы
әлеуметтік қорғау шарасы ғана қолданылған. 14 жастан 16 жа-сқа дейінгі
кәмелетке толмағандарға соттық түзеу сипатындағы әлеуметтік қорғау,
кәмелетке толмағандардың істері бойынша комиссиямен медициналық-
педагогикалық сипаттағы әлеуметтік қорғау шаралары қолданылуы мүмкін емес
деп танылса, қолда-нылған (1926 жылғы РКФСР ҚК-нің 12-6абы).
Дегенмен, КСРО Орталық Атқару Комитетінің және ХКК қаулы-сымен 1935 жылғы
,7-сәуірде Кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықпен күрес
шаралары күшін жойды. Сөйтіп КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық
заңының негізгі бастамалары 8-бабы, 12 жастан бастап ұрлық, зорлық
көрсеткен, ауыр дене жарақат салған, кісі өлтірген не кісі өлтіруге
оқталғаны үшін кәмелетке толмағандарға сотта қылмыстық жазаның барлық
шарасын қолданды.
ҚР ҚК-сі бойынша жасалған қоғамға қауіпті әрекет үшін қыл-мыстық
жауаптылыққа қылмыс жасау барысында 16 жасқа толғанда- тартылады. Сонымен
бірге, кейбір қыпмыстар үшін қьілмыстык хауапптылық 14 жастан пайда болады
. Мұндай қылмыстардыңыстгрдың тізімі.; ҚР- ҚК-нің 1-бабының2-бөлігінде
анықталған. Соңғы жылдарда кәмелетке толмағандардың жасаған қылмыстарының
мөлшері төмендеп келеді. Бұның себебін соттың құқықтық.реформалармен және
құқық қорғау органдарындағы реформалармен, қылмыстылықтың ашық күйге
айналып отырғандығымен байланыстыруға болады. Тәжірибе көрсеткеніндей,
кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттері зорлық және мүліктік
қылмыстар жасаудың елеулі санымен сипатталады. Кейде бұл қылмыстар аса
қатыгездікпен, олардың арасындағы маскүнемдік, уытқұмарлық, нашақорлықтың
жезөкшеліктің ұшта-суымен жасалады. Сонымен бірге, кәмелетке толмағандардың
қылмысгылығы көбінесе топтық сипат алады, ал республика бойынша кәмелетке
толмағандар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.