Дауыстылар

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Дауыстылар

Фонетиканың өзекті мәселесі-тілдегі дыбыстардың санын, сапасын анықтау және сол дыбыстарға қатысты түрлі заңдардың басын ашу. Тіліміздегі дауыстылар немесе вокализмдер (лат. Bokalis-дауысты) -«сөздің жаны» немесе «сөздің жанды тамыры» Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі, оның ішінде дауысты дыбыстары жөнінде алған пікір айтқандар орыс оринталистері (лат. Ozientalis-шығыстық) болды. Атап айтқанда, Н. И. Ильминский. В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, И. Лаптев, Н. Созонтов т. б. Олар қазақ тіліндегі дауыстыларды тап басып дәл анықтай алған жоқ. Қайсыбірі а мен ә-ні, е мен і-ні ажырата алмай, енді біреулері й мен у дауыссыздардың көрші дауыстылармен біріктіріп әуре болды.

Қазақ тілі білімінің, соның ішінде Фонетикасында негізін қалаған А. Байтұрсынов өзінің 1912 ж. «Айқап» журналында жарияланған «жазу тәртібі» деп аталатын алғашқы мақаласында: «қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның бесеуі дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жарты дауысты. Дауысты дыбыстар: а, о, у, ы, е », - деп анықтаса осы пікірін кейінгі оқулықтарында, 1927 жылы жазған «дыбыстарды жіктеу» деген мақаласында қайталайды.

Бұдан А. Байтұрсынов жіңішке дауыстыларды ескермеген деген ұғым тумауға тиіс. Ол «дауысты дыбыстар а, о, ұ, ы осы тұрған күйінде жуан айтылады»- дейді де, сөздің алдында дәйекше (арнайы белгі) тұрса, «сөздің ішіндегі дауысты дыбыстырды жіңішке айтамыз», - дейді.

А. Байтұрсынов өзі атап айтпасада, оның жазғандарынан қазақ тілінің дыбыстық жүйесінде сол кезде 9 дауысты дыбыс болғанына ашық көзіміз жетеді.

Олар; а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і. Осы дыбыстар орыс зерттеушілерінде де жүр. Бұл дыбыстар араб жазуынан латын жазуына көшкен соң (1929 ж) ғана бас-басын таңбаға (әріпке) ие болды. Олар іштей жуан-жіңішке, ашық - қысаң, еріндік-езулік түрде жіктеліп бір жөнге түсті. Еуропа, шығыс тілдерін жақсы білетін лингвистика Қ. Жұбанов 1935 ж. «Қосар ма, дара ма?» Деген мақала жазып, сөз ішінде ұ у, үу, ый, ій, түрінде келетін дыбыстар тіркесіне айрықша көңіл аударды. Оның «Қазақ тілі грамматикасында » (1936) бұлар қосынды дауыстылар қатарына енеді. Мұның өзі көп ұзамай қабылданатын и, у әріптеріне жол ашты. 1938 - жылдың басында Қазақстан Орталық атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Советі «Қазақ тілінің әліппесі мен емлесіне кейбір өзгерістер енгізу туралы» қаулы қабылдады. Ол бойынша алдымен жазудың принципі өзгерді. Осыған дейін қолданылып келген бірден-бір фонетикалық принциптің орнына орыс тілінің морфологиялық принципі басшылыққа алынатын болды. Тыңнан х, ф, в таңбалары енгізілді. Сөйтіп дауыстылар саны 11-ге ( а, ә, е, о, ұ, ү, ы, і, и, у, ) дауыстылар саны 21-ге жеткізілді. 1941-жылы ақпан наурыз айларында «социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен қазақстан»), газетінде С. Аманжолов «жаңа алфавиттің принциптері», «жаңа алфавитті үйретушілерге көмек » деген атпен бірнеше мақала жазып, қазақ тіліндегі дауыстылырдың санын 14-ке жеткізді. Алдыңғы 11-дің үстіне енді, э, ю, я, әріптерін қосып, жуан-жіңішке, ашық-қысаң деп бөліп тастады. 1944 жылы Ғ. Бегалиев пен Н. Сауранбаевтың педучилище оқушылары мен бастауыш мектептерінің мұғалімдеріне арналған оқу құралы-«Қазақ тілінің грамматикасы» жарық көрді. Бұлар дауыстылырдың санын 12-ге түсірді, бұрынғы 11-ге қосқаны тек - э. 1954 жылы «Қазіргі қазақ тілі» деген атпен көлемді еңбек дүниеге келді. Бұл қазақ тілі жөніндегі ғасырға жуық зерттеулердің қорытындысы, жеткен биігі іспетті. Мұның 80 беттік фонетика тарауы акад. С. Кеңесбааевтың қолынан шыққан және мұның өзі күні бүгінге дейін бірден -бір оқулық болып келе жатқаны кіріспеде айтылады. Мұнда дауыстылырдың саны-11. тоғызы монофтонг, екеуі (и, у ) дифтонг. Бұдан соң дауыстылар төңірегіндегі дау-дамай саябырлап, бір ізге түскендей болды.

Белгілі тіл маманы К. Аханов та өзінің «тіл біліміне кіріспе» (1973) атты әйгілі оқулықтарында қазақ тілінде он бір дауысты дыбыс барын қуаттайды.

Қазақ тіліндегі дауыстыларды экспериментті-фонетикалық жолмен мұқят зерттеп, 170 беттен еңбек жазған (1970) Ж. Аралбаев та осы он бір дауыстыны қайталаушылардың бәрін тізіп жатпаймыз.

С. Кеңесбаев бастап, К. Аханов қостап, Ж. Аралбаев дамытқан жаңалық қазақ тіліндегі дифтонг (и, у) дыбыстар туралы теория деуге болады. Үшеуі де бұған жеке тақырып арнап, еуропалық ілімге орайластырып, и, у әріптерін қазақ тілінің төл дыбыстарына жатқызды.

Қысқасы қырқыншы жылдардан күні бүгінге дейін қазақ тіліндегі дауыстылар жөнінде пікір айтушылардың дені осы екі (и, у) әріпті 1938 жылы ый, ій (ұй, үй-бұлар алда айтылады), ұу, үу сияқты дыбыстардың түйдегін (қосындысын) белгілеу үшін алынған шартты таңбалар екенін әсте ескергісі келмейтіні таңдандырады. 1984 жылы Құлмағамбетова М. Мұқашев С. Шетелде тұратын отандастарымызға арнап арнайы «қазақ тілі » оқулығын жазды. Бұл күнде белгілі фонтист ғалым Ә. Жүнісбеков қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарды 60-жылдардың орта тұсынан зерттеу үстінде. 1969 жылы кандидаттық, 1988 жылы докторлық диссертация қорғады. Бірнеше монография авторы. Қазақ тіліндегі дауысты және дауыссыз дыбыстар жөніндегі қорытынды тұжырымы 1991 жылы жарық көрген. «Строи казахского языка, фонетика» деген еңбекте қысқа да нұсқа айтылған. Ол 30 жыл бойы қазақ тілінде 9-дауысты бар деуден жаңылған да, жалықан да емес. Бұған біз де имандай сенеміз және оны жазып, студенттерге жеткізуге тырысудамыз. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғылым, білімімізді сараптап, саралап бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарсақ керек еді. Бұл тілге ауадай қажет. Амал не, баяғы 11-дауыстымен докторлық қорғатып, 12-дауыстымен оқулық шығарып жатырмыз. Орыстарға арналған оқулықтарға ойымызды бөлгіміз жоқ. Қазақ тілінің байырғы сөздерінің құрамында тоғыз (а, ә. о. ө. е, ұ, ү, ы, і. ) дауысты дыбыс бар мұны ешкім де жоққа шығара алмайды. Бұл қырқыншы жылдарға дейінгі тіліміздің дыбыстық жүйесіне сәйкес келеді. Алайда қазіргі қалпын таныта алмайды. Бүгінде тіліміздің сөздік құрамы күрт дамыды. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігіне» 1978 жылы енген сөздердің 20 процентке жуығы орыс тіліне және орыс тілі арқылы енген халықаралық сөздер. Оларды біз орыс тіліндегідей жазып айтып жүрміз. Бұл сөздерді айтуда біздің әлгі тоғыз дауыстымыз кейде әжетке жарағанымен, көбіне дәрменсіз болып қалары аян. Олай болса, қазіргі қазақ тіліндегі дауыстылар туралы айтқанда осы тоғызбен шектелуге әсте болмайды. Қазіргі тілімізде он бір, он екі дауыстылар бар деушілер шындыққа жақын тұр. Бұлардың біріншісіне екіншісінің қосқаны-тек э дыбысы. Қалған жағдайда іштей жіктеу, сипаттауға келгенде бір-бірімен үндесіп жатады. Екі топқа да тән үлкен жаңсақтық-қазақтың байырғы сөздерінің құрамында и, у, (мысалы: бу, су, қи, ки, т. б) дауысты дыбыстары кездестіреді деп қарауы. Бір қызығы, зерттеушілер мен оқулық авторларының көбісі бұл екі әріптің әр қайсысы екі дыбыстың ұу, ыу, іу, ый, ій, қосындысы екенін біле отырып дауыстыға жатқызып жүр, жатқызып қана қоймай, оларды (и, у әріптерін ) дифтонг, дифтонгонд деп дәлелдеуге тырысады. Мұндай дауыстылар бар десек, басқаны айтпағанда, тіліміздің екі заңының түп-тамырына балта шапқан болар едік. Біріншіден сөздердің құрамында екі дауысты қатар тұра беретін болады: суы, буын, келуі, миы, тиын, тиін. Екіншіден сөз ішінде буын дауыстыдан басталып (бару-ым, келу-ін, оқи-ын, ) және дауысты жеке буын құрайтын (су-ы, бару-ы, келу-і) болады. Мұның бәрі де тіліміздің табиғатына қайшы екенін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ. (и, у, байырғы сөздеріміздің құрамында дыбыс бола алмайтыны алда әлде неше айтылады) . Ал қазақ тілінде 15 дауысты бар дейтін пікір тіпті де сын көрмейді. Бұл дыбыс пен әріпті шатастырудың нәтижесі ғана. Қысқасы, қазіргі қазақ тіліндегі дауыстылардың саны сапасы дейтін мәселеге қолда бар оқулықтар мен зерттеулердің бірде-біреуі толық жауап бере алмаса керек. Сондықтан алдымен тіліміздегі дауыстыларды сан жағынан айқындап алу керек болады. Біріншіден қазақ тілінің байырғы сөздерінің құрамында тоғыз дауысты дыбыс бар екені рас. Екіншіден орыс тілінен және орыс тілі арқылы енген сөздердің дыбыстық құрамын ескеру қажет. Ескеріп қана қоймай, олардың табиғатын терең тануға мәжбүрміз. Қазіргі орыс тілінің дауыссыздарына үйрендік. Тіпті байырғы сөздеріміздің өзін, в, ф, х, дыбыстарымен орфоэпиялық сөздіктерді қараңыз айтамыз деушілерде бар. Ал орыс тілінің дауыстыларын танып, игеруде онша бірауыздылық жоқ. Дауыстыларымыздың санындағы ала-құлалықтың өзі алды мен осы мен байланысты. Егер саусақпен санарлық сөздердің құрамында (қаһар, гаһар, жаһан, ) ұшырайтын һ өз алдына дербес дыбыс деп танитын болса, тіліміздегі мыңдаған сөздердің құрамында кездесетін орыс тілі дауыстыларының әр қайсысы өз құжаттарын алуға тиіс. Сондықтан да қазіргі қазақ тілінің дыбыс жүйесі сөз болған кезде оларға да лайықты орын берілуі қажет. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған бала: «дауысты дыбыстар мыналар а, ә, е, е, и, о, ө, ұ, ү, ы, і э, ю, я, бұлардың ішінде орыс тілінен енген дауысты дыбыстар мыналар: ё, э, я, ю, мәжбүр. Сонда орыс тілінде қанша дауысты фонема болғаны? Орыс тілінің академиялық грамматикасының айтуынша, негізгі дауысты фонемалар: и, у, е, о, а. Рас, бірсыпыра оқулық зерттеулерде бұларға ы дыбысын да қосады. әлгі аталған грамматикада мұның өз алдына фонема бола алмайтындығы, тек и фонемасының бір (жуан) түрі ғана екені айтылған. Орыс тіліндегі дауыстылар сан жағынан аз болғаны мен сапа жағынан аса күрделі.

Қазақ тілінің байырғы дауыстыларынан ерекшелігі - олардың дауыссыз дыбыстарға тәуелді болып, солардың жетегінде кететіндігі, бір дауыстының бір неше сапаға ие болатындығы, мәселені бір ғана а фонемасы екпіннің түсуіне, екпінді буыннан ара қашықтығына, дауыссыздардың жуан және жіңішке түрлері мен жуан жане жіңішке түрлерімен қатар тұруына қарай он шақты түрлі сапаға ие болады. Егер орыс тілі арқылы енген сөздердің айтылуын дұрыс меңгереміз десек, дауыстылардың осы қасиетін танып, білуіміз керек-ақ. Орыс тіліндегі екпін түсіп тұрған а, о, э, дыбыстарының қазақ тіліндегі а, о, е дыбыстарына азды - көпті ұқсастығы бар, сондықтанда оларды қосып қарауға болады десек, ал и, у, дыбыстарының табиғаты мүлде бөлек, оларды орыс тіліне ғана тән дауыстылар деп білген жөн.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.