«Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдардың типологиялық ұқсастықтары мен ерекшеліктері»
КІРІСПЕ
І МИФ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Антикалық және қазақ мифтер типологиясы
1.2 Антикалық және қазақ фольклорындағы ұқсас сарындар
ІІ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ОРТАҚ САРЫНДАР
2.1 Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифологиялық образдар типологиясы
2.2 Ағылшын және қазақ фольклорындағы ортақ сюжеттер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І МИФ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Антикалық және қазақ мифтер типологиясы
1.2 Антикалық және қазақ фольклорындағы ұқсас сарындар
ІІ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ОРТАҚ САРЫНДАР
2.1 Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифологиялық образдар типологиясы
2.2 Ағылшын және қазақ фольклорындағы ортақ сюжеттер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазіргі ғылымның дамуына байланысты миф жанры туралы осы кезге дейін қалыптасқан пікірлер жандана түсуі заңды. Сондықтын И.М. Дьяконовтың тұрақты түрде: «Миф – это осмысление мира и эмоциональное вживание в его явления, но ни в коем образом не жанр словесности» [1,17], - деген пікірін талдау бұл жұмыстың міндеті емес, оны болашақтағы зерттеулерде ескере отыру, әрине, ғылыми қажеттілік.
Оның мифтік әлемді үшеу емес, төрт деңгейде қабылдаған ойын да болашақтағы зерттеулердің еншісіне қалдырып, осы кезге дейін қалыптасқан тұжырымдарды пайдалануды жөн көреміз. Өйткені, мифті зерттегенде Е.М. Мелетинскийдің де көңіл аударарлық, тіпті, міндетті түрде ескерілуі қажет пікірі бар. Ол: «Моделирование оказывается специфической функций мифа» [2; 171], - деген. Қазақ және антикалық мифтерді типологиялық тұрғыдан зерттеуде стадиялық ерекшелікті ескеріп, алдымен әлемнің жаратылуы, космостық модель мәселелерін, одан кейін тотемдік мифтер, кейіпкерлердің ғайыптан туу сарындары бойынша қарастырамыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік және қазақ фольклортану ғылымында мифтік образдарға қатысты ғылыми еңбектер болса да, ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдарды салыстыра зерттеу диссертациялық деңгейде алғаш қарастырылып отыр. Диссертацияда екі елдің фольклорындағы мифтік образдардың жиналу, жариялану және зерттелу кезеңдері қарастырылып, мифтік образдар және сарындардың екі ел фольклорынан қалай көрініс тапқаны салыстырулар негізінде айқындалды.
Бұл зерттеуде ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдарға қатысты ғалымдардың зерттеулері сараланып, олардың мифтік образдарға және ортақ сарындарға қатысты пікірлері назарға алынды.
Екі елдің фольклорындағы көне сарындар мен образдардың ортақ сипаттары тарихи-типологиялық және генетикалық зерттеу тәсілдері аясында қарастырылды.
Диссертациялық жұмыста ағылшын және қазақ фольклорында кездесетін түрлі көркемдік құбылыстардың атқаратын қызметіне де көңіл бөлінді. Осыған байланысты екі ел фольклорында кездесетін ортақ образдар мен сарындар сараланып, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктері анықталды.
Оның мифтік әлемді үшеу емес, төрт деңгейде қабылдаған ойын да болашақтағы зерттеулердің еншісіне қалдырып, осы кезге дейін қалыптасқан тұжырымдарды пайдалануды жөн көреміз. Өйткені, мифті зерттегенде Е.М. Мелетинскийдің де көңіл аударарлық, тіпті, міндетті түрде ескерілуі қажет пікірі бар. Ол: «Моделирование оказывается специфической функций мифа» [2; 171], - деген. Қазақ және антикалық мифтерді типологиялық тұрғыдан зерттеуде стадиялық ерекшелікті ескеріп, алдымен әлемнің жаратылуы, космостық модель мәселелерін, одан кейін тотемдік мифтер, кейіпкерлердің ғайыптан туу сарындары бойынша қарастырамыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік және қазақ фольклортану ғылымында мифтік образдарға қатысты ғылыми еңбектер болса да, ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдарды салыстыра зерттеу диссертациялық деңгейде алғаш қарастырылып отыр. Диссертацияда екі елдің фольклорындағы мифтік образдардың жиналу, жариялану және зерттелу кезеңдері қарастырылып, мифтік образдар және сарындардың екі ел фольклорынан қалай көрініс тапқаны салыстырулар негізінде айқындалды.
Бұл зерттеуде ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдарға қатысты ғалымдардың зерттеулері сараланып, олардың мифтік образдарға және ортақ сарындарға қатысты пікірлері назарға алынды.
Екі елдің фольклорындағы көне сарындар мен образдардың ортақ сипаттары тарихи-типологиялық және генетикалық зерттеу тәсілдері аясында қарастырылды.
Диссертациялық жұмыста ағылшын және қазақ фольклорында кездесетін түрлі көркемдік құбылыстардың атқаратын қызметіне де көңіл бөлінді. Осыған байланысты екі ел фольклорында кездесетін ортақ образдар мен сарындар сараланып, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктері анықталды.
1.Мифологиядревнегомира.Пер.санг.Предисл.И.М.Дьяконова. - М., Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва «Наука», -1977. - 456 с.
2 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. - М: Глав. ред. вост. лит-ры Наука, 1976. -408 с.
3 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. - М.: 1899.- 896 с.
4 Қазақтың мифтік әңгімелері. - Алматы: Ғылым, 2002. -320 б.
5 История, культура, языки народов Востока.-М.: Наука. 1970.-244 с.
6 Публий Назон Овидий. Метаморфозы. Пер. с латинского С.Шервинского. Вступ. ст. С.Ошерова. Примеч. Ф.Петровского. -М.: Худ. лит-ра, 1977. -430 с.
7 Гесиод. Полное собрание текстов /Вступ. ст. В.Н.Ярхо. Комм. О.П.Цыбенко и В.Н.Ярхо. -М.: Лабиринт, 2001. - 256 с.
8 История человечества. Т.ІІІ. -М.: 2003. ЮНЕСКО: Магистр-пресс. -614.
9 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. — Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
10 Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. (Ранние формы и архаические памятники). -М.: Изд-во восточной лит-ры. 1963.-464.
11 Ежелгі дәуір әдебиеті. Жоғары оку орындары филол. факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялык оқу кұралы. (Құраст. және өмірбаяндык деректерді жазған А.Қыраубаева). — Алматы: Ана тілі. 1991. - 280 б.
12 Тюркологический сборник - 1977. - М., Изд-во «Наука» Глав. ред. вост. лит-ры; 1981. -296 с.
13 . Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. – СПб., 1881, Вып. ІІ, 140 с.
14 Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. /Под ред. С.А.Токарева. - М.: Большая Российская энциклопедия. 2003. -Т.2: К-Я.-719с.
15 Гомер. Илиада. Пер. с древнегреч. Н.Гнедича. - М.: Худ. лит- Фольклор и этнография. -Л., Ленингр. отд. издательства «Наука», 1984.-256 с.
16 Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. - Л., Изд-во Ленинградского унив-та, 1986. -368 с.
17 Башкирское народное творчество. Т.Ш. Богатырские сказки. -Уфа, Башкирское книжное изд-во, 1988. -448 с.
18 Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования тюркоязычных народов Сибири. - Новосибирск: Наука. Спб., Отд-ние, 1992. -242 с,
19 Бердібай Р. Бес томдык шығармалар жинағы. Т.1. - Алматы: Қазығұрт, 200 - 5 - 464 б.
20 Тюркологический сборник-1.-М.-Л.,Изд-во АНСССР, 1951.-
184 с.
21 Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете этнографии. -Л.:
Изд-во института народов Севера ЦИК СССР им.П.Г.Смидовича, 1936.-574 с.
22 Геродот. История: В девяти томах. Пер. и примеч. Г.А.Стратановского. Под обш. ред. С.Л.Утченко. - Л.: Изд-во «Наука» Ленинградского отд., 1972. - 600 с.
23 Келімбетов Н. Қазак әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). Зерттеу. - Алматы: Ана тілі, 1998. - 256 б.
24 Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима/Сост.
А.А. Нейхардт. - М.,: Правда, 1990. - 576 с.
25 Лосев А.Ф. Античная литература в историческом развитии.
-М.: Наука, 1959.-620 с.
26 Дьяконов И.М. Архаические мифы Востока и Запада. Изд. 2-е, стереотипное. -М.: Едиториал УРСС, 2004. - 248 с.
27 Этнографическое обозрение. (происхождение огня).1890
28 Избранные труды русских индологов - филологов. - М.: Изд-во восточной литры изд-ва Наука, 1962.- 384 с.
29 Азербайджанские сказки, мифы, легенды. - Баку: Азернешр, 1988.-304 с.
30 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар.
/Құраст. Р. Бердібаев. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368 б.
31 Қазак эдебиетінін тарихы.Фольклорлык кезең.Он томдык. 1-т.-Алматы: ҚазАкпарат, 2008. -812 6.
32 Уахатов Б. Қазактын халык өлеңдері. - Алматы, Қазақ ССР-
нің «Ғылым» баспасы, 1974. -288 б.
33 Гринцер П.А. Древнеиндийский эпос(Генезис итипология).-М.: Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва Наука, 1974. - 422 с.
34 Шталь, И.В. «Одиссея» - героическая поэма странствий.- М:Наука , 1978-168 с.
35 Типология и взаимосвязи литератур древнего мира. - М.: Наука, 1971.-312 с.
36 Веселовский А.ІІ. Историческая поэтика. Редакция, вступ. статья и примеч. В.М.Жирмунского.-Л.: Гос. изд-во«Худ. лит-ра». 1940.-648 с.
37 Толстой И.И .Статьи о фольклоре. -М.-Л.: Наука, 1966. - 250 с.
38 Гордезиани Р. Проблемы гомеровского нюса. - Тбилиси. 1984.
39 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык. Т.5.Батырлар жыры / Құраст. О.Нұрмағамбетова, Қ.Сыдиыков. Жауапты шығ., А. Айдашев, Е.Құдайбергенов. - Алматы: Жазушы, 1989. - 384 б.
40 Античность и современность. -М.: Наука, 1972. - 504 с.
41 Клеин Л.С.Бесплотные герои: Происхождение образов «Илиады». - Спб.: Худож. лит.1992, - 192 с
42 ФрэзерДж. Дж. Золотая ветвь: Исследование магии и религии. 2-е изд. - М., Политиздат, 1986. - 703 с.
43 Сейфуллин С. Шығармалар. 6 томдык. Т. VІ. - Алматы, Жазушы. 1964. -456 б.
44 Штаерман Е.М. Мораль и религия угнетенных классов Римской империи.-М.: 1961.
45 Тайлор Э. Первобытная культура: Пер. с анг. -М.: Политиз-
дат, 1989.-573 с.
46 Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греиии. Изд. 2-е, исправ. -М.: Мартик. 2008. -480 с.
47 Әуезов М. Әдебиет тарихы: Жоғары ОКУ орындарының студенттеріне арналған. - Алматы, Ана тілі, 1991. - 240 б.
48 Қоңыратбаев Ә. Көптомдык шығармалар жинағы. Т.1. - Дл-маты: Мерсал Баспа үйі, 2004.-554 б.
49 Бичурин (Иакинф) Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 1. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950.-384 с.
50 Ксенофонтов Г.В. Ураангхай -сахалар. Очерки по древней истории якутов. Том 1, 1-я кн. - Якутск: Нац. изд-во Республики Саха (Якутия), 1992.-416 с.
51 Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. - Л., Ленинградское отд. изд-ва Наука, 1971. - 404 с.
52 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык. Ертегілер.Т.2. Жауапты шығар. Т.Алпысбаев. - Алматы: Жазушы, 1988. - 288 б.
53 Славянская мифология (Гиганты мысли) /Александр Афанасьев.-М. Эксмо; СПб.:Мидгард, 2008. - 1520 с.
54 Киргизские народные сказки. Пер. с кирп, сост. И обраб. Д.Брудного и К.Эшмамбетова. Предисл., авт. примеч. Д.Брудного. -Фрунзе, Кыргызстан, 1981. - 364 с.
55 Токарев С.А. Ранние формы религии.Предисл.В.П.Алексеева.-М: Политиздат, 1990. -622 с.
56 Матыжанов К.І. Қазактың отбасылық фольклоры. Моногра-фия. -Алматы: Арыс, 2007. - 332 б.
57 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык. Ертегілер. Т.4. /Жауапты шығар. А.Айдашев. - Алматы: Жазушы, 1989. - 304 б.
58 Старшая Эдда. Древнеисландские песни о богах и героях. Перевод А.И.Корсуна. Ред., вступ. Статья и комм. М.И.Стеблин. -М.-Л., Изд-во АН СССР, 1963. - 260 с.
59 Стеблин-Каменский М.И. Миф. - Л.: Наука, 1976. - 104 с.
60 Тойшанулы А. Қазақ пен моңгол мифтерінің типологиясы (Этиологиялык, космогониялык мифтер бойынша). Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2008. - 138 б.
61 Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. /Под ред. С.А.Токарева. - М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. -Т.1: А-К.-671 с.
62 Алтайские народные сказки. - Новосибирск: Новосибир.
Обл.Изд-во, 1937.-320 с.
63 Потанин Г.Н. Казак-киргизская и алтайская предания, легенда и сказки //Живая старина, 1916. Вып.ІІ-Ш. -М., 1899. -896 с.
64 Башкирское народное творчество. Т.З. Богатырские сказки. -Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1988.-448 с.
65 Бабалар сөзі, Т 7. Шора батыр. - Астана, Фолиант, -2002-427б.
66 Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Ч.V. Наречие дикокаменных киргизов. - СПб., 1885. -600 с.
67 Сказки и предания адтайских тувинцев. Собраны Э.Таубе. Авторизованный перевод с немецкого Б.Е.Чистовой. - М.: Изд. фир-ма «Восточная лит-ра» РАН, 1994, - 382 с.
68 Керім Ш. Қазак жұмбағы. - Алматы: Арыс, 2007. - 272 б.
69. Сказания о нартах - эпос народов Кавказа - М.: Наука, 1969. -548с.
70 Эпос «Манас» и эпическое наследие народов мира. Тезисы международного научного симпозиума, посвяшенного 1000-летию эпоса «Манас» Бишкек, 27 - 28 августа, 1995 г. - Бишкек, Кыргызстан, 1995. - 208 с.
71 Фирдоуси. Шахнаме. Т.1. От начало поэмы до сказания о Сохрабе. Изд. подг. Ц.Б.Бану, А.Лахути, А.А.Стариков - М.: Изд-во АН СССР, 1957. - 676 с.
72 Башкирское народное творчество. Т.4. Волшебные сказки.. -Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1989. - 512 с.
73 Казахские сказки о животных. (Легенды, предания, бытовые рассказы, сказки и басни). Алма-Ата, Наука КазССР, 1979. 271 с.
74 Грейвс Р.Мифы Древней Греции. Пер. с анг. Под ред. и послесл. А.А.Тахо-Гади. - М.: Прогресс, 1992. - 624 с.
75 Каскабасов С.А. Казахская волідебная сказка. - А-Ата, Наука 1972. -258 с.
76 Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. - Л., Изд-во «Наука» Ленинградское отд., 1974. - 728 с.
77 Батырлар жыры. Т.2. -Алматы: Қазак мем. Көркем әдебиет баспасы, 1961.-408 6.
78 Ғабдуллин М. Қазак халкының ауыз әдебиеті. Оқулык. 4-басылуы. -Алматы: Санат, 1996. - 368 б.
79 Қазақ халық әдебиеті: Көптомдык. Т.2: Батырлар жыры/Жауапты шығ. А.Айдашев. -1986. -288 б.
80 Пухов И.В. Якутский героический эпос олонхо. -М.: Изд-во АнСССР, 1962.-256 с.
81 Путтов Б.Н. Героический эпос и действительность. -Л.: Наука, Ленинград. Отд., 1988.-224 с.
82 Прошлое и настояшее Австралии и Океании. М. Издательство Наука Главная редакиия восточной литературы. - 1979 - с. 252.
83 Тахо-ГодиЛ.Л. Греческая мифология,-М.:Искусство, 1983.-304 с. _
84 Нұрмағамбетова О. Қазактың каһармандық эпосы «Қобыланды батыр». - Алматы: Дешті Қыпшақ, 2003. - 480 б.
85 Фольклор и этнография. -Л.: Ленинград. отд., изд-ва Наука, 1970.
86 . Әлем әдебиеті (журнал). Гомер. Одиссея. Аударған.-Ғ.Қайырбеков 2008, №3.
87 Пропп В.Я. Фольклор и действительность. - М.: Наука, 1976. -328 с.
88 Баялиева Т.Д. Доисламские верования и их пережитки у киргизов. Фрунзе: Илим, 1972. - 170 с.
89 . Русско-киргизский словарь. - М.: Гос издат иностр. и нац. словарей, 1957. - 992 с.
90 Башкирское нар. творчество.Т.11. Предания и легенды. -Уфа, Башкирское книжное изд-во, 1987. - 576 с.
91 Якутские сказки. Изд. подг. Г.У.Эргис. Т 1. -Якутск, Якутс-кое книж. изд-во, 1964. - 308 с.
92 Фольклор народов РСФСР.-Уфа, Башкирское книж. Изд-во, 1985.
93 Манас. Киргизский героический эпос. Книга 3. -М.: Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва «Наука», 1990. -512 с.
94 Диодор Сицилийский. Ист. Биб.: Книги ІV-VІІ. Греческая мифология / Пер. с древнегреч., вступ. ст. И комм. О.П.Цыбенко.- Спб.: Алетейя, 2005. - 377 с.
95 Этнографическое обозрение. 1891. №4.
96 Башкирское народное творчество. Т. 1. Эпос. - Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1987. - 544 с.
97 Луна, упавшая с неба. -М,: Худ. лит-ра, 1977.-317 с.
98 Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. //В.В.Бартольд; Подг. Кизд. С.Г.Кляшторный; отв. ред. А.Н.Кононов. - Перепеч. С изд. 1968 г. - М.: Вост. Лит., 2002. С.757.
99 Потапов Л.П. Очерки по истории Шории. -М.-Л., Изд-во АН СССР, 1936. - 260 с.
100 Эргис Г.У. Очерки по якутскому фольклору. - М.: Наука, 1974.-404 с.
101 Немировский А.И. Мифы древности: Индия. Научно-худ. энциклопедия. (Собрание трудов). - М.: Лабиринт, 2001. - 304 с.
102 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык/ (Жауапты шығарушы Т.Алпысбаев. - Алматы: Жазушы.- Т Г. Ертегілер. 1986. - 288 б.
103 Манас. Киргизский героический эпос. Кн. 1. - М.: Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва «Наука», 1984. -544 с.
104 Мифология народов Якутии. - Якутск. Якутское книжн. изд-во, 1980.- 100 с.
105 Археологические памятники Казахстана. - Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1978. - 214 с.
106 Құран Кәрим. Қазакша магына және түсінігі. Аударған Х.Алтай.-Медине, 1991.
107 Ислам: Энциклопедический словарь. — М.: Наука, 1991. -315 с.
108 Библия и Коран. Пророки. Праведники. Мудрецы. (Серия Антология1 мудрости). Комм. Л.Яковлева. - М.: Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2002. - 496 с.
109 Ізтілеуұлы Т. Рүстем — Дастан(Фирдауси«Шаһнамасының» желісімен жазылған каһармандык жыр). Бірінші кітап: - Алматы: Жазушы, 2004.-336 6.
110 Эпос о Гильгамеше. («о все видевшем»). Пер. с аккадского И.М.Дьяконова. -М.-Л., Изд-во АН СССР, 1964. -216 с.
111 Афанасьев А.Ю. Мифология катастроф. -М.:2003. " Аифпринт",-264.
112 Элиаде М. Ностальгия по истокам. - М: Институт общегу-манитарных исследований. 2006. - 216 с.
113 Махабхарата. Книга третья. Лесная (Араньяканарва). Пер. с санскрита, предисл. и комм. Я.В.Василькова и СЛ.Невельевой. -М., Глав. Ред. Восточной лит-ры изд-ва «Наука», 1987. - 799 с.
114 Чиспюв К.В. Русские народные социально-утопические ле-генды XVІІ - XІX вв. -М.: Наука, 1967.-342 с.
115 Античность и современность. (Доклады конферениии). -М.: Наука, 1991.- 184с.
116 Блаватская Е.П. Тайная доктрина: синтез науки, религии и философии. В 2 т. Т.2 . -М.: АСТ; Донецк: Сталкер, 2005. - 810 с.
117 ОҒК ҚҚ. 656-б.
118 Аполлодор. Мифологическая библиотека.-Л.: Наука,1972.-216 с.
119 Рабғұзи. Кисса-сұл-әнбийя-й. Мұхаммадғалайһи-уәссаламға дейін. Казак тіліне ауд. Р.Мұканова. - Алматы: Санат, 2001. -248 6.
2 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. - М: Глав. ред. вост. лит-ры Наука, 1976. -408 с.
3 Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом европейском эпосе. - М.: 1899.- 896 с.
4 Қазақтың мифтік әңгімелері. - Алматы: Ғылым, 2002. -320 б.
5 История, культура, языки народов Востока.-М.: Наука. 1970.-244 с.
6 Публий Назон Овидий. Метаморфозы. Пер. с латинского С.Шервинского. Вступ. ст. С.Ошерова. Примеч. Ф.Петровского. -М.: Худ. лит-ра, 1977. -430 с.
7 Гесиод. Полное собрание текстов /Вступ. ст. В.Н.Ярхо. Комм. О.П.Цыбенко и В.Н.Ярхо. -М.: Лабиринт, 2001. - 256 с.
8 История человечества. Т.ІІІ. -М.: 2003. ЮНЕСКО: Магистр-пресс. -614.
9 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. — Алматы: Жазушы, 1985. - 560 б.
10 Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. (Ранние формы и архаические памятники). -М.: Изд-во восточной лит-ры. 1963.-464.
11 Ежелгі дәуір әдебиеті. Жоғары оку орындары филол. факультеттері студенттеріне арналған хрестоматиялык оқу кұралы. (Құраст. және өмірбаяндык деректерді жазған А.Қыраубаева). — Алматы: Ана тілі. 1991. - 280 б.
12 Тюркологический сборник - 1977. - М., Изд-во «Наука» Глав. ред. вост. лит-ры; 1981. -296 с.
13 . Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. – СПб., 1881, Вып. ІІ, 140 с.
14 Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. /Под ред. С.А.Токарева. - М.: Большая Российская энциклопедия. 2003. -Т.2: К-Я.-719с.
15 Гомер. Илиада. Пер. с древнегреч. Н.Гнедича. - М.: Худ. лит- Фольклор и этнография. -Л., Ленингр. отд. издательства «Наука», 1984.-256 с.
16 Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. - Л., Изд-во Ленинградского унив-та, 1986. -368 с.
17 Башкирское народное творчество. Т.Ш. Богатырские сказки. -Уфа, Башкирское книжное изд-во, 1988. -448 с.
18 Алексеев Н.А. Традиционные религиозные верования тюркоязычных народов Сибири. - Новосибирск: Наука. Спб., Отд-ние, 1992. -242 с,
19 Бердібай Р. Бес томдык шығармалар жинағы. Т.1. - Алматы: Қазығұрт, 200 - 5 - 464 б.
20 Тюркологический сборник-1.-М.-Л.,Изд-во АНСССР, 1951.-
184 с.
21 Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете этнографии. -Л.:
Изд-во института народов Севера ЦИК СССР им.П.Г.Смидовича, 1936.-574 с.
22 Геродот. История: В девяти томах. Пер. и примеч. Г.А.Стратановского. Под обш. ред. С.Л.Утченко. - Л.: Изд-во «Наука» Ленинградского отд., 1972. - 600 с.
23 Келімбетов Н. Қазак әдебиеті бастаулары (Көркемдік дәстүр жалғастығы). Зерттеу. - Алматы: Ана тілі, 1998. - 256 б.
24 Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима/Сост.
А.А. Нейхардт. - М.,: Правда, 1990. - 576 с.
25 Лосев А.Ф. Античная литература в историческом развитии.
-М.: Наука, 1959.-620 с.
26 Дьяконов И.М. Архаические мифы Востока и Запада. Изд. 2-е, стереотипное. -М.: Едиториал УРСС, 2004. - 248 с.
27 Этнографическое обозрение. (происхождение огня).1890
28 Избранные труды русских индологов - филологов. - М.: Изд-во восточной литры изд-ва Наука, 1962.- 384 с.
29 Азербайджанские сказки, мифы, легенды. - Баку: Азернешр, 1988.-304 с.
30 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар.
/Құраст. Р. Бердібаев. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368 б.
31 Қазак эдебиетінін тарихы.Фольклорлык кезең.Он томдык. 1-т.-Алматы: ҚазАкпарат, 2008. -812 6.
32 Уахатов Б. Қазактын халык өлеңдері. - Алматы, Қазақ ССР-
нің «Ғылым» баспасы, 1974. -288 б.
33 Гринцер П.А. Древнеиндийский эпос(Генезис итипология).-М.: Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва Наука, 1974. - 422 с.
34 Шталь, И.В. «Одиссея» - героическая поэма странствий.- М:Наука , 1978-168 с.
35 Типология и взаимосвязи литератур древнего мира. - М.: Наука, 1971.-312 с.
36 Веселовский А.ІІ. Историческая поэтика. Редакция, вступ. статья и примеч. В.М.Жирмунского.-Л.: Гос. изд-во«Худ. лит-ра». 1940.-648 с.
37 Толстой И.И .Статьи о фольклоре. -М.-Л.: Наука, 1966. - 250 с.
38 Гордезиани Р. Проблемы гомеровского нюса. - Тбилиси. 1984.
39 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык. Т.5.Батырлар жыры / Құраст. О.Нұрмағамбетова, Қ.Сыдиыков. Жауапты шығ., А. Айдашев, Е.Құдайбергенов. - Алматы: Жазушы, 1989. - 384 б.
40 Античность и современность. -М.: Наука, 1972. - 504 с.
41 Клеин Л.С.Бесплотные герои: Происхождение образов «Илиады». - Спб.: Худож. лит.1992, - 192 с
42 ФрэзерДж. Дж. Золотая ветвь: Исследование магии и религии. 2-е изд. - М., Политиздат, 1986. - 703 с.
43 Сейфуллин С. Шығармалар. 6 томдык. Т. VІ. - Алматы, Жазушы. 1964. -456 б.
44 Штаерман Е.М. Мораль и религия угнетенных классов Римской империи.-М.: 1961.
45 Тайлор Э. Первобытная культура: Пер. с анг. -М.: Политиз-
дат, 1989.-573 с.
46 Кун Н.А. Легенды и мифы Древней Греиии. Изд. 2-е, исправ. -М.: Мартик. 2008. -480 с.
47 Әуезов М. Әдебиет тарихы: Жоғары ОКУ орындарының студенттеріне арналған. - Алматы, Ана тілі, 1991. - 240 б.
48 Қоңыратбаев Ә. Көптомдык шығармалар жинағы. Т.1. - Дл-маты: Мерсал Баспа үйі, 2004.-554 б.
49 Бичурин (Иакинф) Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 1. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950.-384 с.
50 Ксенофонтов Г.В. Ураангхай -сахалар. Очерки по древней истории якутов. Том 1, 1-я кн. - Якутск: Нац. изд-во Республики Саха (Якутия), 1992.-416 с.
51 Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. - Л., Ленинградское отд. изд-ва Наука, 1971. - 404 с.
52 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык. Ертегілер.Т.2. Жауапты шығар. Т.Алпысбаев. - Алматы: Жазушы, 1988. - 288 б.
53 Славянская мифология (Гиганты мысли) /Александр Афанасьев.-М. Эксмо; СПб.:Мидгард, 2008. - 1520 с.
54 Киргизские народные сказки. Пер. с кирп, сост. И обраб. Д.Брудного и К.Эшмамбетова. Предисл., авт. примеч. Д.Брудного. -Фрунзе, Кыргызстан, 1981. - 364 с.
55 Токарев С.А. Ранние формы религии.Предисл.В.П.Алексеева.-М: Политиздат, 1990. -622 с.
56 Матыжанов К.І. Қазактың отбасылық фольклоры. Моногра-фия. -Алматы: Арыс, 2007. - 332 б.
57 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык. Ертегілер. Т.4. /Жауапты шығар. А.Айдашев. - Алматы: Жазушы, 1989. - 304 б.
58 Старшая Эдда. Древнеисландские песни о богах и героях. Перевод А.И.Корсуна. Ред., вступ. Статья и комм. М.И.Стеблин. -М.-Л., Изд-во АН СССР, 1963. - 260 с.
59 Стеблин-Каменский М.И. Миф. - Л.: Наука, 1976. - 104 с.
60 Тойшанулы А. Қазақ пен моңгол мифтерінің типологиясы (Этиологиялык, космогониялык мифтер бойынша). Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2008. - 138 б.
61 Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. /Под ред. С.А.Токарева. - М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. -Т.1: А-К.-671 с.
62 Алтайские народные сказки. - Новосибирск: Новосибир.
Обл.Изд-во, 1937.-320 с.
63 Потанин Г.Н. Казак-киргизская и алтайская предания, легенда и сказки //Живая старина, 1916. Вып.ІІ-Ш. -М., 1899. -896 с.
64 Башкирское народное творчество. Т.З. Богатырские сказки. -Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1988.-448 с.
65 Бабалар сөзі, Т 7. Шора батыр. - Астана, Фолиант, -2002-427б.
66 Радлов В.В. Образцы народной литературы северных тюркских племен. Ч.V. Наречие дикокаменных киргизов. - СПб., 1885. -600 с.
67 Сказки и предания адтайских тувинцев. Собраны Э.Таубе. Авторизованный перевод с немецкого Б.Е.Чистовой. - М.: Изд. фир-ма «Восточная лит-ра» РАН, 1994, - 382 с.
68 Керім Ш. Қазак жұмбағы. - Алматы: Арыс, 2007. - 272 б.
69. Сказания о нартах - эпос народов Кавказа - М.: Наука, 1969. -548с.
70 Эпос «Манас» и эпическое наследие народов мира. Тезисы международного научного симпозиума, посвяшенного 1000-летию эпоса «Манас» Бишкек, 27 - 28 августа, 1995 г. - Бишкек, Кыргызстан, 1995. - 208 с.
71 Фирдоуси. Шахнаме. Т.1. От начало поэмы до сказания о Сохрабе. Изд. подг. Ц.Б.Бану, А.Лахути, А.А.Стариков - М.: Изд-во АН СССР, 1957. - 676 с.
72 Башкирское народное творчество. Т.4. Волшебные сказки.. -Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1989. - 512 с.
73 Казахские сказки о животных. (Легенды, предания, бытовые рассказы, сказки и басни). Алма-Ата, Наука КазССР, 1979. 271 с.
74 Грейвс Р.Мифы Древней Греции. Пер. с анг. Под ред. и послесл. А.А.Тахо-Гади. - М.: Прогресс, 1992. - 624 с.
75 Каскабасов С.А. Казахская волідебная сказка. - А-Ата, Наука 1972. -258 с.
76 Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. - Л., Изд-во «Наука» Ленинградское отд., 1974. - 728 с.
77 Батырлар жыры. Т.2. -Алматы: Қазак мем. Көркем әдебиет баспасы, 1961.-408 6.
78 Ғабдуллин М. Қазак халкының ауыз әдебиеті. Оқулык. 4-басылуы. -Алматы: Санат, 1996. - 368 б.
79 Қазақ халық әдебиеті: Көптомдык. Т.2: Батырлар жыры/Жауапты шығ. А.Айдашев. -1986. -288 б.
80 Пухов И.В. Якутский героический эпос олонхо. -М.: Изд-во АнСССР, 1962.-256 с.
81 Путтов Б.Н. Героический эпос и действительность. -Л.: Наука, Ленинград. Отд., 1988.-224 с.
82 Прошлое и настояшее Австралии и Океании. М. Издательство Наука Главная редакиия восточной литературы. - 1979 - с. 252.
83 Тахо-ГодиЛ.Л. Греческая мифология,-М.:Искусство, 1983.-304 с. _
84 Нұрмағамбетова О. Қазактың каһармандық эпосы «Қобыланды батыр». - Алматы: Дешті Қыпшақ, 2003. - 480 б.
85 Фольклор и этнография. -Л.: Ленинград. отд., изд-ва Наука, 1970.
86 . Әлем әдебиеті (журнал). Гомер. Одиссея. Аударған.-Ғ.Қайырбеков 2008, №3.
87 Пропп В.Я. Фольклор и действительность. - М.: Наука, 1976. -328 с.
88 Баялиева Т.Д. Доисламские верования и их пережитки у киргизов. Фрунзе: Илим, 1972. - 170 с.
89 . Русско-киргизский словарь. - М.: Гос издат иностр. и нац. словарей, 1957. - 992 с.
90 Башкирское нар. творчество.Т.11. Предания и легенды. -Уфа, Башкирское книжное изд-во, 1987. - 576 с.
91 Якутские сказки. Изд. подг. Г.У.Эргис. Т 1. -Якутск, Якутс-кое книж. изд-во, 1964. - 308 с.
92 Фольклор народов РСФСР.-Уфа, Башкирское книж. Изд-во, 1985.
93 Манас. Киргизский героический эпос. Книга 3. -М.: Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва «Наука», 1990. -512 с.
94 Диодор Сицилийский. Ист. Биб.: Книги ІV-VІІ. Греческая мифология / Пер. с древнегреч., вступ. ст. И комм. О.П.Цыбенко.- Спб.: Алетейя, 2005. - 377 с.
95 Этнографическое обозрение. 1891. №4.
96 Башкирское народное творчество. Т. 1. Эпос. - Уфа: Башкирское книжное изд-во, 1987. - 544 с.
97 Луна, упавшая с неба. -М,: Худ. лит-ра, 1977.-317 с.
98 Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. //В.В.Бартольд; Подг. Кизд. С.Г.Кляшторный; отв. ред. А.Н.Кононов. - Перепеч. С изд. 1968 г. - М.: Вост. Лит., 2002. С.757.
99 Потапов Л.П. Очерки по истории Шории. -М.-Л., Изд-во АН СССР, 1936. - 260 с.
100 Эргис Г.У. Очерки по якутскому фольклору. - М.: Наука, 1974.-404 с.
101 Немировский А.И. Мифы древности: Индия. Научно-худ. энциклопедия. (Собрание трудов). - М.: Лабиринт, 2001. - 304 с.
102 Қазак халык әдебиеті: Көптомдык/ (Жауапты шығарушы Т.Алпысбаев. - Алматы: Жазушы.- Т Г. Ертегілер. 1986. - 288 б.
103 Манас. Киргизский героический эпос. Кн. 1. - М.: Глав. ред. вост. лит-ры изд-ва «Наука», 1984. -544 с.
104 Мифология народов Якутии. - Якутск. Якутское книжн. изд-во, 1980.- 100 с.
105 Археологические памятники Казахстана. - Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1978. - 214 с.
106 Құран Кәрим. Қазакша магына және түсінігі. Аударған Х.Алтай.-Медине, 1991.
107 Ислам: Энциклопедический словарь. — М.: Наука, 1991. -315 с.
108 Библия и Коран. Пророки. Праведники. Мудрецы. (Серия Антология1 мудрости). Комм. Л.Яковлева. - М.: Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2002. - 496 с.
109 Ізтілеуұлы Т. Рүстем — Дастан(Фирдауси«Шаһнамасының» желісімен жазылған каһармандык жыр). Бірінші кітап: - Алматы: Жазушы, 2004.-336 6.
110 Эпос о Гильгамеше. («о все видевшем»). Пер. с аккадского И.М.Дьяконова. -М.-Л., Изд-во АН СССР, 1964. -216 с.
111 Афанасьев А.Ю. Мифология катастроф. -М.:2003. " Аифпринт",-264.
112 Элиаде М. Ностальгия по истокам. - М: Институт общегу-манитарных исследований. 2006. - 216 с.
113 Махабхарата. Книга третья. Лесная (Араньяканарва). Пер. с санскрита, предисл. и комм. Я.В.Василькова и СЛ.Невельевой. -М., Глав. Ред. Восточной лит-ры изд-ва «Наука», 1987. - 799 с.
114 Чиспюв К.В. Русские народные социально-утопические ле-генды XVІІ - XІX вв. -М.: Наука, 1967.-342 с.
115 Античность и современность. (Доклады конферениии). -М.: Наука, 1991.- 184с.
116 Блаватская Е.П. Тайная доктрина: синтез науки, религии и философии. В 2 т. Т.2 . -М.: АСТ; Донецк: Сталкер, 2005. - 810 с.
117 ОҒК ҚҚ. 656-б.
118 Аполлодор. Мифологическая библиотека.-Л.: Наука,1972.-216 с.
119 Рабғұзи. Кисса-сұл-әнбийя-й. Мұхаммадғалайһи-уәссаламға дейін. Казак тіліне ауд. Р.Мұканова. - Алматы: Санат, 2001. -248 6.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ: 808.8015
Қолжазба құқында
УМАРОВА ЗАМИРА ДЖУМАНХОДЖАҚЫЗЫ
Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдардың типологиялық
ұқсастықтары мен ерекшеліктері
6М021000-Шетел филологиясы мамандығы бойынша филология ғылымдарының
магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік
диссертация
ТҮРКІСТАН-2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Ағылшын филологиясы
кафедрасының меңгерушісі,
___________ Б.Д. Турлыбеков
(қолы)
______ ____________2015 ж.
Магистрлік диссертация
Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдардың типологиялық
ұқсастықтары мен ерекшеліктері
мамандығы: 6М021000-Шетел филологиясы
Магистрант _______________________ З.Д. Умарова
(қолы)
(аты-жөні, тегі)
Ғылыми жетекшісi,
ф.ғ.к., аға оқытушы ________________________ З.О. Сахитжанова
(қолы)
(аты-жөні, тегі)
ТҮРКІСТАН-2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І МИФ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Антикалық және қазақ мифтер типологиясы 5
1.2 Антикалық және қазақ фольклорындағы ұқсас сарындар 18
ІІ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ОРТАҚ САРЫНДАР
2.1 Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифологиялық образдар 28
типологиясы
2.2 Ағылшын және қазақ фольклорындағы ортақ сюжеттер 74
ҚОРЫТЫНДЫ 92
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 94
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі ғылымның дамуына байланысты миф
жанры туралы осы кезге дейін қалыптасқан пікірлер жандана түсуі заңды.
Сондықтын И.М. Дьяконовтың тұрақты түрде: Миф – это осмысление мира и
эмоциональное вживание в его явления, но ни в коем образом не жанр
словесности [1,17], - деген пікірін талдау бұл жұмыстың міндеті емес, оны
болашақтағы зерттеулерде ескере отыру, әрине, ғылыми қажеттілік.
Оның мифтік әлемді үшеу емес, төрт деңгейде қабылдаған ойын да
болашақтағы зерттеулердің еншісіне қалдырып, осы кезге дейін қалыптасқан
тұжырымдарды пайдалануды жөн көреміз. Өйткені, мифті зерттегенде Е.М.
Мелетинскийдің де көңіл аударарлық, тіпті, міндетті түрде ескерілуі қажет
пікірі бар. Ол: Моделирование оказывается специфической функций мифа [2;
171], - деген. Қазақ және антикалық мифтерді типологиялық тұрғыдан
зерттеуде стадиялық ерекшелікті ескеріп, алдымен әлемнің жаратылуы,
космостық модель мәселелерін, одан кейін тотемдік мифтер, кейіпкерлердің
ғайыптан туу сарындары бойынша қарастырамыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік және қазақ фольклортану
ғылымында мифтік образдарға қатысты ғылыми еңбектер болса да, ағылшын және
қазақ фольклорындағы мифтік образдарды салыстыра зерттеу диссертациялық
деңгейде алғаш қарастырылып отыр. Диссертацияда екі елдің фольклорындағы
мифтік образдардың жиналу, жариялану және зерттелу кезеңдері қарастырылып,
мифтік образдар және сарындардың екі ел фольклорынан қалай көрініс тапқаны
салыстырулар негізінде айқындалды.
Бұл зерттеуде ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдарға
қатысты ғалымдардың зерттеулері сараланып, олардың мифтік образдарға және
ортақ сарындарға қатысты пікірлері назарға алынды.
Екі елдің фольклорындағы көне сарындар мен образдардың ортақ сипаттары
тарихи-типологиялық және генетикалық зерттеу тәсілдері аясында
қарастырылды.
Диссертациялық жұмыста ағылшын және қазақ фольклорында кездесетін
түрлі көркемдік құбылыстардың атқаратын қызметіне де көңіл бөлінді. Осыған
байланысты екі ел фольклорында кездесетін ортақ образдар мен сарындар
сараланып, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктері анықталды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — ағылшын
және қазақ фольклорындағы мифтік образдар типологиясын саралау болып
табылады. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында:
Антикалық және қазақ мифтер типологиясы туралы ғылыми шолу жасау;
Антикалық және қазақ фольклорындағы ұқсас сарындарға қатысты бұрын-соңды
айтылған пікірлерге ғылыми талдау жасап, жаңа танымдық деңгейден зерделеу;
екі елдің фольклорындағы мифтік образдарды типологиялық саралау міндеттері
көзделді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ағылшын және қазақ фольклорындағы
мифтік образдардың типологиясын зерттеу барысында анықталған ғылыми
жаңалықтар қатарында мына нәтижелерді атауға болады:
Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифологиялық образдар типологиясының
зерттелу тарихына шолу жасалып, екі елдің фольклорлық дәстүрінен орын
алу ерекшелігі қарастырылды.
Екі ел фольклорындағы мифтік образдар жүйесіне қатысты ойлар сабақталды.
3.Ағылшын және қазақ фольклорындағы ортақ сюжеттер сарапталды.
Теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеуді жазу барысында
әдебиеттану мен фольклортану ғылымында іргелі зерттеулер жүргізген жетекші
ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Атап айтар болсақ,
Елизавета Барнет, Алан Фейнштейн сынды шетелдік фольклортанушы ғалымдардың
пікірлері, В.П.Аникин, А.Н.Веселовский, Л.И.Емельянов, В.Я.Пропп,
Б.Н.Путилов, қазақ ғалымдарынан М.Әуезов, Ә.Марғүлан, Қ.Жүмалиев,
Е.Ысмайылов, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов,
Ш.Ыбыраев, Б.Абылқасымов, Б.Әзібаева, Т.Қоңыратбай, Ш.Керім, К.Матыжанов,
А.Абдуллина, Б.Рақымов, А.Әбсадықов т.б. еңбектері ғылыми-әдістемелік
бағдар берді.
Сол сияқты зерттеу барысында қазақ халқының батырлық жырларын арнайы
зерттеген М.Ғабдуллин, О.Нүрмағанбетова, Т.Сыдықов, т.б. монографиялары мен
диссертациялық жұмыстары да назарға алынып, зерттеудің бағыт-бағдарын
айқындауға көмегін тигізді. Сонымен қатар тарих, этнография, әдебиеттану,
фольклортану, тіл білімі ғылымдарының жетістіктері де зерттеуге арқау
болды.
Ғылыми-тәжірибелік маңызы. Зерттеудің ғылыми нәтижелерін
республикамыздағы жоғары оқу орындарының магистрлері мен студенттеріне
арналған лекциялық дәріс, Фольклортануға кіріспе, Көне дәуір әдебиеті,
Шетел халықтарының әдебиеті пәндерінің оқулықтарын жазуда, сондай-ақ,
арнаулы курс бойынша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Жұмыста талдау, жинақтау, қорыту, сипаттау, тарихи-
салыстырмалы және тарихи-генетикалық зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен
нәтижелері бойынша жазылған мақаларар Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласындағы бақылау комитеті белгіленген ғылыми басылымдарда
жарияланды және 1 халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық баяндалып
талқыланды (конференция материалдары жарияланған). Сонымен қатар 2 ғылыми
мақала Қазақстан республикасы басылымдарында жарық көрді. Жалпы мақаланың
саны – 4.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І МИФ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1. Антикалық және қазақ мифтер типологиясы
Әлемнің жаратылуы. Бұл бүкіл халықтың мифологиясында орын алған сарын,
оның өзі архаикалық және классикалық деңгейлері болатыны мәтіндердегі
ерекшеліктерді анықтау арқылы танылады. Егер калассикалық ислам дінінде
бәрін жаратушы бір Алла делінсе, қазақтар архаикалық мифті де ұмытпаған
Г.Н. Потаниннің қазақтар арасынан: На по-верхности океана (или большего
озеро) лежит туман (бу), на поверхности тумана камень жайын (тас) на коне
на четырех ногах стоит көк өгіз и рогами поддерживает землю, на который мы
с нашем скотом живем [3,154], - деп жазып алған мәтіні – осының айғағы.
Сондай-ақ, қазақ арасынан жазылып алынған Жасаған жайында деп аталған
мәтінде әлемдік мифологияға ортақ - әлемді жаратуға қатысқан төрт потенция
аталады. Ол: Сонау, сонау, соны меңреу заманда, жер мен көк жаралмай
тұрғанда, барша ғалам біртұтас қара түнек, шетсіз-шексіз кең, түпсіз терең
лай бейнесінде болған. Ол кезде көк те, жер де, ай да, күн де болмаған. Ұшы
жоқ өзен, түбі жоқ терең, ұшы құйыры жоқ от, су, жер, топырақ, төрт түрлі
заттан басы құралып, астан-кестен мидай араласып, сапырлысып, қайнап жатқан
бір дария еді- [4,131], - дегенде ұшы да жоқ, шеті де жоқ деп айтылуының
өзінде алғашқы санаға тән тым үлкен түрде деп ойлаудың орын алуы назар
аудартады. Адам санасы дамыған заманда қаншылықты үлкен зат болса да, оның
белгілі бір нәрсеге теңеу қолданыс табады. Ал, бұл мәтіннің космостық
сипатты сөйлеп тұрғаны анық.
Ырық бітіктің он бесінщі бөлігіндегі:
Üza tuman turdy
Asra toz tturdy [5,156,-177], - дегені:
Жоғарыда тұман тұрды,
Астында шаң тұрды, -
деп, ежелгі түріктердің алғашқы космостық жаратылыс туралы архаикалық
түсінікте болғанын және хаостың макродеңгейде танығанын дәлелдейді. Және
мұндай кезде құстардың да, аңдардың да, адамдардың да жұре алмайтындай
жағдайға жеткенін баяндау хаостың аласапыран күйге түсіретінін, яки сонда
шеті де, шегі жоқ нәрсені архаикаға тән түрде сипатталғанын танытады.
Сосын:
Jana tanrі qutynta üсünс jylta
qop asan tükal körüsmіs.
Және үш жылда Тәңірдің құтымен
Құп-есен түгел көрісті,- делінген.
П.Н. Овидийдің Метаморфоздарында хаосты ыстық пен суықтың, ылғал мен
құрғақтың айқасы ретінде көрсеткен. Және әлемнің алғашқы үдерісін:
Сила огня вознеслась, невесомая, к сводам небесным.
Место себе обретя на самом вверху мирозданья.
Воздух – ближайший к огню по лекгости и расстоянию,
Оных плотнее, Земля свои притянули частицы.
Сжатая грузом своим, осела, ее обеткая,
Глуби вода заняла и устойчивый мир окружила [6,33-34], - деп
жеткізген. Ал, Гесиодтың Теогониясында хаостан кейін бірден Гея
жаратылғанын баяндалған [7; 22-24]. Авторлық шығармаларда ерекшелік
болатыны белгілі, дегенмен халық санасындағы түсінікті түбегейлі жоқ қылып
жіберу мүмкін емес, сондықтан антикалық архаикалық мифтерде де хаос
сақталған деп айтылады. Әйтсе де, авторлық шығармаларға енген хаос сипаты
субъективті сананың да ықпалын көрсетеді. Өйткені, оны ақындар адамзат
тарихын образбен жеткізу мақсатына пайдаланған. Түрік халықтарында ақындар
тарапынан мұндай творчестволық қадамдардың жасалмауының өзі фольклорлық
сананың өз күшінде екенін танытады. Оның үстіне сегіз томдық История
человечества кітабында ежелгі гректерде әлемнің жаратылуы туралы миф жоқ
деп жазылған [8].
Үш әлем туралы. Әлемдік мифологияда үш әлем туралы түсінік кең
тараған. Дегенмен төрт, тоғыз деңгей түрінде тану да кездеседі. Саха
фольклорында, мәселен, сегіз деңгей. Бұл түрік халықтарындағы қырық санының
көптік мәнді білдірудегі қолданысы сияқты түсініледі.
Аспан миф бойынша жоғарғы әлем. Ежелгі түсінікте оған барып-келе
алатын бақсылар әлем ағашы, асатаяқ, яғни космос ағашының атрибуттарын
пайдалану арқылы қатынай алады. Ал, классикалық мифте аспан – құдайлардың
мекені. Сондықтан Зевс Олимп тауында орныққан. Бұл әлем ағашының
классикалық мифология деңгейіне сай тарихи-стадиялық, құлиеленуші
формацияға жеткен, дамыған қоғамдағы адам ойының жемісі.
Ш. Уалиханов: Аспанда да адамдар тұрады, олар белбеуді тамағынан
буынады, біз әлемнің ортасында тұрамыз, сондықтан да белбеуді белімізден
буамыз, ал, жер астында тұратындар (олардың да өздерінің күні, айы,
жұлдаздары бар) белбеуді аяқтарына буынады. Аспанда тұратын қазақтардың
арасында өте бай кемпір бар (Аспан тұрғындарының тіршілігі де
қазақтардікіндей, басқаша болуы мүмкін емес), - мұның бәрі қазақтар
фантазиясының жемісі [9;181], - дегені қазақ ғылымында басты мәліметтердің
бірі ретінде орнықты. Бүгінде ғылымға кейіннен белгілі болған Орхон-Енисей
және Ырық бітіг ескерткіштері арқылы Ш.Уәлиханов сөзінің дұрыстығы
айқындалады. Бұл екі ескерткіштің пайда болу мезгілі Түрік қағанатының
мемлекет ретінде классикалық деңгейге жеткен тұсы VІ ғасыр деп танылған.
Түрік қағанатының мемлекеттік қалыптасуы және Тәңірдің Құдай типіндегі
образының классикалық деңгейге жетуі мәселесінде Е.М.Мелетинский,
Л.П.Потаповтың Очерки по истории алтайцев еңбегіне сүйеніп: Тюркский
каганат не был, однако, еще феодальным государством. Государством его можно
именовать только условно. По существу, тюркский каганат, как и ряд
сменивших его объединений, господствовавших в восточной части Центральной
Азии, был непрочным вонно-административным обьединением, временным союзом
различных кочевых племен под гегемонией тюркских каганов, не имеивших свои
экономический базы [10;249], - дегенін, әрине, белгілі деңгейде ғана
қабылдауға болады. Түрік қағанатының классикалық мемлекет ретінде сақталып
қалмауына оның жалпы түріктік идеологиясының қалыптасуымен сабақтастыруға
болады. Феодолизмнен аттап кетудің өзіндік әсері болғаны да анық.
Сондықтан жоғарғы әлем туралы түсінікке мемлекеттілік сипат толық әсер етті
деп айту қиын, осыны ескеріп, классикалық деңгейге жетудің тек алғышарттары
жасалған деген тұжырым ұсынылады. Ол Ырық бітігтің он екінші бөлігінде:
Ar abqa barmys,
Tayda qamylmіs.
Tanrіda arklіg tіr.
Anсa bіlіnlar jabyz ol,
Яғни,
Ер адам аңға шықты.
Тауда ол құлады.
Аспанда үстем билеуші (всевластен) деп айтады.
Біліңдер: бұл жаман, -
деген жолдардан анық көрінеді. Орхон-Енисей ескерткішіндегі:
Биіктегі Көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған [11; 40], - деген жолдар да
ежелгі түріктердің үш әлем туралы түсінігін айғақтайды.
Тәңірдің мекені – аспан, көк аспан деп қана айтылады, бұл архаикалық
сипатта екені айқын. Ертегілерде батыр-кейіпкер қиын тапсырмаларды орындау
үшін өзге әлемге бару керек, ол үшін тотем құстың көмегімен От таудан, Мұз
таудан өтуі жоғарғы әлем туралы архаикалық түсінікті танытады. Ал, Зевстің
тұрағы – Олимп тауындағы тіршілік кәдімгі жер бетіндегі тіршіліктей, Зевс
пен Гераның отбасылық қарым-қатынасы: басқа да Құдайлардың бір-бірімен
аралас-құраласы анық суреттеліп отырады, яғни дамыған санаға тән көркем
сюжеттер жасалған.
Ал, ортаңғы әлем туралы түсінік ортақ. Түрік мифологиясында төменгі
Олимп ерлік образына қатысты деген ой турасында ойлану қажет.
VІ-VІІ ғасырлардың мұрасы Орхон-Енисей жазбасында мифтік үш әлем толық
көрінбейме деген сауалды алға тарта отырып, С.Г.Кляшторный бұл кезеңдегі
түрік халқындағы әлем туралы түсінік қалай танылды деген мәселе тұрғысынан
келген. Ырық бітіг кітабын негіз етіп алып, С.Е. Малов,
И.В. Стеблева, т.б. осы мұраны тәржымалауды мән берілмеген тұстарын
тоқталған. Төменгі әлем иесі Ерліктің образы Ырық бітігтің мысалдарында
айталғанын айтып ойын дәлелдеуге тырысқан.
Ал, елу бесінші мысалды түсіну үшін М.Қашқаридің Түрік сөздігіндегі
jіtіg-jetіk-ақылды, at-контекст бойынша жылқы емес, абырой деген мағынада
қабылдау керектігін айтқан.
Ерліктің төменгі әлемнің құдайы деп таныстырған С.Г.Кляшторныйдың
пікірі бүгінде кейбір ғалымдардлың да ойына қозғау салады. Ерліктің моңғол
текті халықтардың фольклорында бар екені айқын, бірақ түріктердің
түсінігінде ерлік төл мифологиялық бейнеме, жоқ, әлде етене жақын араласқан
халықтардың мәдени байланысының нәтижесіме? Бұл мәселені шешу қажет. Ол
үшін антикалық мифтегі ұқсастықтар мен айырмашылықтардың қандай екендігіне
мән беру қажет.
Үш әлем туралы миф классикалық деңгейге жеткенде үш құдайдың құзырына
тиеді. Әкесі Кроносты, одан соң өзінен бұрын пайда болған титандарды жеңген
Зевс бәрінен үстем Аспан құдайы болса, Посейдон – су әлемі құдайы, ал, Айд
– төменгі әлем құдайы, адамдардың жанын ұрланушы ретінде көрінеді. Бұл –
Классикалық мифологияның нәтижесі, ал, архаикалық түсінікте ежелгі гректер
де адам жаны ұшып кетеді деген түсінікте болғаны Илиада арқылы байқалады.
Мұның өзі Антикалық мифтердегі екі сатылы түсінікті аңғартады.
Тіпті, ежелгі түрік халқында аспанға көтерілу, яғни жоғарғы әлемге
жетуінде әлем ағашы қажет болса, ал, Зевстің Олимпте құдайлар мекенін
орнатуының өзі де – стадиялық ерекшелік. Демек, қазақ халқының санасына
Ислам дінінің ықпалы белсенді болса да, архаикалық түсінікте мейілінше
жақсы сақталған. Дегенмен, Ер Төстік ертегісінде төменгі әлемнің жыландар
мекені болып суреттелуі, Полинизия мифтерімен үндестік табады. Яғни ең көне
түсінік бойынша төменгі әлем – жәндіктердің мекені. Осыны ойлағанда, тіпті,
алтайлықтардың мифінде де жер асты әлемі туралы түсініктің белгілі дәрежеде
дамығаны байқалады. Өйткені, ежелгі грек мифінде жер асты әлемінде өзендер
бар деп айтылады. Оның атақтысы – қасиетті Стикс өзені. Алтайлықтардың
түсінігінде жер астында тоғыз өзен бар, оның бәрі бір арнаға тоғысады. Ол
ұлкен өзеннің аты – адамдардың көз жасынан тұратын Тойбодым, яғни тоймадым
өзені. Егер алтайлықтардың өзі тұріктекті және моңғолтекті болып
бөлінетінін ойлағанда да, түріктекті шор халқында да Ерліктің әлемінде қара
өзен бар деген түсініктің болғанын Н.П.Дыренкова жазған. Ал, Ерлік ежелгі
түрік мифіне тән бе? С.Г.Кляжторный Орхон ескерткіштерінде үш әлемнің
көрінбейтінін айта келіп, сонда да: Владыка преисподней древнетюрских
будийских переводных тестов ҮІІІ-Х вв., Эрклиг – хан, выступает здесь, в
отличие от других главных божеств, втюркском лексическом обличье, не
являющемся калькированным переводом иноязычного термина [12,125], - деп,
Ырық бітігтен Ерлікті іздеген.
Айт пен Зеивс ағалы-інілі болғаны сиқты Ерлік Үлгеннің бауыры деп
аталады. әлем мен адамдардың жаралуында Ерліктің де қатысы бар деп
айтылатын сюжеттерде оның трикстерлік қызмет көрінеді. Мәселен, Үлген
адамдардың денесіне әлі жан бермей тұрған кезбде оны күзетуді итке тапсырып
кетеді. Сол кезде Ерлік итке тон берем деп алдап, адамның мұрнына үрлейді.
Бұны ойлағанда төменгі әлем иелеріне не себепті адамдардың жанын алып
кетуші болатынын түсінуге болатын сияқты. Тағы бір жағдай – Ерлік бір
жансыз денеге тоғыз тілді, жеті түрлі дыбыс шығаратын сыбызға мен мұрнынан
да, екі құлағынан да үрлеуіне байланысты әйел де тоғыз тілдіғ жеті түрлі
ақылмен ойлайтын болып шыққан [13;35-36].
С.Ю.Неклюдовтың пікірінше, Еркілік ежелгі ұйғыр сөзінен шыққан, ол
буддалық тамұқ иесі Яманың эпитеті ретінде қарастырған. Түрік-моңғол
мифтерінде Ерлік-атлеттік тұрдегі қарт көзі мен қасы көмірдің күйесіндей
қап-қара, сақалы екі бөлінген және ол тізесіне жеткен. Мұртының ұзындығы
сондай, оны құлағына іліп қояды. Мүйізі ағаштардың – түп тамырындай, шашы
бұйра [14;667-668;]. Оның бұқа басты болуы антропоморофты күйге дейінгі
кезеңді зооморфты белгісін білдіреді. Ол тұратын сарай қара түсті.
Гректерде адам жанын өзге әлемге жеткізуші Харон қарттық қайығы болса,
Ерліктің де қара қайығы бар. Осы орайда қара бассын деген қарғыспен қара
су ішсемде деген сөздің айтылуы поэтикалық мағынаны көрсетпейді, түп-
тегінде төменгі әлемдегі су бар деген ұғымнан қалған сөздік жұрнақ сияқты.
Өйткені, албастының қара түстісі болады деп, дәл осы қарғысты сонымен
байланыстырсақ, бұл образдың қзметіндегі басты ерекшелік - әйелдер мен
нәрестелердің жанын ұрлайтын ескерілмей қалар еді. Ал, ежелгі дәуірдегі
төменгі әлем иесі адамдарды жынысына қарап бөлмесе керк. Сондықтан қара
бассын деген қарғыстың жалпы, қара түстің символдық белгісі бұл жұмыста
анықтала түсетін болады. Адамның тәні өлсе де, жаны өлмей, ұшып жүреді
деген түсінік бұған қарағанда ерте кезде болған, сол арқылы стадиялық
ерекшеліктің қазақ мифологиясында да бар екені анықталады.
Қыл көпір ұғымы тек ислам дінінде ғана емес екенін Ерліктің әлемін
тану арқылы да білуге болады. Г.Н.Потанин жариялаған Алтай-Бучи
ертегісінде бас кейіпкер Алтын Герелді іздеп барғанында Ерліктің әлемі
қандай екенідіігі суреттелген. Бір есікке келгенде қышмадан пайда болған
іріңді қатпары бар екі түйенің арасынан өтуі керек болған. Мұның өзі қиын
сынақ екені бұл түйелердің тыныш тұра алмайтын жағдайда екенін айту арқылы
жеткізілген. Сондай-ақ, Ерлік әлемінде есік те бар. Илиаданың сегізінші
жырындағы Зевстің [15;103] сөзінен де көпір мен қақпаның бар екенін
көреміз. Г.Н.Потанин жазып алған моңғол ертегісінің кейпікерлері: Алтай-
Бучи мен Қанжекпейдің де көпірден өткені айтылғанына көңіл бөлу керек.
Аидтің тағы бір бөлек көрінетін атрибуты – Цербер иті. Бұл бейненің
пайда болуын В.Я.Проб дамыған қоғамға сай түсініктен, иттің адамға қызмет
етуімен байланысты қосылған деп есептелген [16, С.245-246]. Дегенмен
мұныңда архаикалық сипаты рудимент күйінде сақталған, яки оның құйрығы
жылан сияқты. Бұған ұқсас бейне шорлардың мифінде де бар. Осы ретте Ер
төстік ертегісіндегі төменгі әлемгі жыландарды еске алуға болады. Кербер
иті жылан құйрықты болуы оның архаикалық мифологияда жылан болғанын
айғақтаса, ежелгі дәуірде қазақ және ежелгі грек мифтері төменгі әлем
туралы ұқсас сарынға негізделгенін қабылдаудың қиындығы болмайды. Сонда тек
Ер Төстіктегі жыландар әлемі ған емес, бұл түсінік Қорқыт Атаны аңдыған
ажалдың, ақыры, жылан түрінде келіп шығуы архаикалық мәнде сақталғанын
анықтауға да көмектеседі. Ал, Ерліктің жылан болып көрінуі белгісіз.
Ерлік образы Ежелгі түрік мифологиясында болмағанын башқұрт ертегісі
де дәлелдейді. Өйткені Орал батырға әкесі Ерлікті емес, Ажалды тауып, оны
өлтіруді тапсырады [17]. Осылайша Ерлік шығу тегі моңғолдық екендігі
анықталады. Антикалық Аид пен Ерлік тұр жағынан ұқсас көрінгенмен, бұларға
қатысты атрибуттардың қазақ ұғымынлда толық көрінбеуі төменгі әлем туралы
түсініктің классикалық деңгейге жетпеген стадиялық ерекшелігін танытады.
Ажалдың образы да белгісіз, Ерлік сияқты антропоморфты сипатқа жетпеген
себепті архаикалық мифологиның сақталуын ерекшелейді.
Саха мифінде төменгі әлемнің иесі, жер асты әлемдегі абаасылардың
басшысы Арсан – Дуолай деп аталады. Арсан – Дуолай жер қойнауы деген
мағына береді. Бұл қазақтағы жер қойнауы, қара жер қойның тоймайды-ау
деген сөз тіркестері арқылы ежелгі мағынада сақтағанын көрсетеді. Мұндағы
Дуолай сөзі дүлей келіп қалды ма? деп айтылатын сөздермен, ал жайсыз
келген адамды арс-гүрс жетіп келді дегендегі Арсан сөзімен байланысы жоқ
па деген ойға қалдырады.
Зерттеушілер тарапынан Жоғарғы әлем мен төменгі әлемдірді
байланыстырушы Жер-Су құдайы туралы түсінікте біркелкі пікір жоқ.
Н.А.Алексеев Жер-Су тәңір – иесі деу жалпы атау деп есептеу оның нақты
заттанған түрі. Силенга меен Енисей аралығындағы тау жүйелерін құрайтын
Өтүкен тауы деп қабылдаған (18;47). Біз іздеп отырған әлемнің иесін
анықтауда бұл ғалым ... Якутское название Нижнего миира Кетит Ютюген
исследователи связывают с воспоминаниями об Орхона-Енисейском Етюген,
находившимся в верховьях Селенги и Енисея [18;122], - деген пікірі әлі де
болса ойлануды қажет етеді.
Өткенді географиялық нақты мекен ретінде іздестіру ғалымдар тарапынан
жасалған. Йылмаз Өзтұна оны түріктердің кіндік кенті, Орхон мен Селенга
өзендерінің арасындағы жер десе, Диуани – лұғат – ат-түркте татар
шөліндегі ұйғырларға жақын бір жердің аты делінген, ал, Р.Бердібай дерегі
бойынша басқа бір мәтіндерде Өтүкен – жер тәңірісі делінген [19; 28].
Түрік қағанатының классикалық мемлекет дәрежесіне жеткен кезінде
таудың архаикалық мифте қасиетті саналуынан Өтүкен тауы, Р.Бердібай айтқан,
түріктердің құт мекені, ырысты жері, байлығы, бақыты, тағдыры деп саналған.
Осы ойлардың ықпалымен Р.Бердібай Өтұкенді түркілер жерұйық деп санаған,
- деген тұжырым жасалған. Өтүкен тауының жер ортасы санылуының мәні
тереңде, архаикалық мифтік түсінік бойынша тау – қасиетті, әлемдерді
байланыстырушы. Антикалық мифте тауларды Жер құдайы – Гея жаратқан. Ұмайдың
таумен байланысты танылуының сыры осында, яғни классикалық мифология
дегейінде көтерілген Ұмай архаикалық сабақтастықты іздеген. Дәлірек
айтқанда, Ұмай өздігінен отбасының және сәбилердің жебеушісі болып пайда
бола салған жоқ, Жер құдайы мен оның жаратқан құбылыстарының қасиеттерінің
жинақтала келе архаиканың негізінде дамығаны көрінеді.
Қазақ тілінде осы кезге дейін тоғызы жолдың торабы деген тіркес
қолданыстан шыққан жоқ. Қазіргі заманның адамы бұл тіркес арқылы қала
тіршілігіндегі қайнаған өмірдің қозғалысы арқылы көрінуін айтса, ежелгі
дәуірдегі жол иесі туралы түсінікпен байланысы бар. Егер Эдип өз әкесі
Лаийды үш жолдын торабында кездестіріп, сол жолда оны өлтіріп, магиялық
білімге жетіп, Сфинксті өлтіріп, ел билеу дәрежесіне жетсе, түрік халқы
үшін жолдардың қиылысы да маңызда деген түсінік болған. Сахаларда жол
иесіне арналған жалбарынуда: Тоғус ттутах суол-хан іччітд ячягдідік дідн-
міс, соргу ярдягдр бағаран, ісігі аккытынан ярдяр полбун, соргубун ярддт!
Бастыңы барат! [20; 157]. Мұның аудармасы: үлкен жолдың тоғыз билікті
(девятидержавный) жол иесі, үлкен ізгі жолды көрсетіп, жақсы жетуге
көмектес, үлкен бақытқа ие болғым келеді, біздің құтымызды арттырып,
бақытымызды арттыр, өздерінің құдай аттарыңмен өмірдегі басты мақсаттарға
жеткіз!
Ал, бұл бөлімдегі ала аттың семантикасын парсы мәдениетін зерттеуші
М.Н.Осамноватың пікіріне сүйеніп, жолақтардың болуы күн мен түннің
кезектесуін білдіреді деп, аттң тағдыр-иеге қатысты екенін де айтқан. Бұл
орайда Алып Манаштың атының белочубарый болып аударылғаны кейіпкер атының
таза мифтік сипатты болғанын анықтауға көмектеседі.
Гректердегі шамандықтың сахаларға ұқсас болуы бүркітпен және әлем
ағашымен байланыста көрінеді. Екі халықта да отты адамдарға әкеліп беруші –
бүркіт. Бұл туралы жазған Л.Я.Штернберг: Европейская мифология,
естественно. Ведет нас к своему древнейшему источнику – к индо-иранскому
мифу. В Ведах орел не только персонаж солнечнего цикла. Он – само Солнце
[21; 118], - деген.
Жылан тек түрік халықтарында ғана емес, ежелгі гректерде де тотем
болғаны Александр Македонскийдің анасының атақты ұлының жылан туғанын айтып
мақтанғаны мен Зевстің Персефонға осындай түрге еніп келуімен де [21; 412]
түсінікті болады. Әлем ағашы ретінде емен әулиелерге қызмет еткен. Қобыздың
еменнен жасалуы оның мықтылығымен бірге осындай сипатымен де қолданылған
болуы ғажап емес.
Түріктер санасына сақ мифологиясының ықпалы болатыны өз-өзінен
түсінікті. Сондықтан мәселені тереңнен танудың қажеттілігі анық.
Геродоттың Тарихындағы: Они (скифы) чтут только следующих богов: выше
всех Гестию, затем Зевса и Гею, признавая последнюю супругой зевса, далее
Аполлона, Афродиту Уранию, Ареса и Геракла. Эти бежества чтут все скифы, а
так называемые скифы царские приносят жертвы еще и Посейдону. Гестия по-
скифску называется Табити, Зевс – Папай, по моему мнению, совершенно верно,
Гея – Апи, Аполлон – Гойтосир, Афродита Урания называется Аргимпаса,
Посейдон – Тагимасад [22; 201] деген үзіндіні алға тарта отырып, сақ
мифологиясын зерттеуші Д.С.Раевский сақтар мифологиясында құдайлар пантеоны
болған ба деген мәселені шешкен. Әуелі Е.А.Бессмертныйдың, сосын Доватурдың
аудармаларын мақсатты түрде қатар қолданған. Бұл дін саласында құдайлардың
дәрежеге қарай иерархиялық жүйеде және қоғамдағы орнына қарай бағалануы
негізінде жасалған топ. Сондықтан олардың үстем биліктегі және қосалқы
деңгейдегі деген бөліністің тууы заңды.
Миф пен діннің арақатынасы туралы С.А.Токаревтің: Сама по себе
мифотворческая деятельность человеческого разума не заключает в себе ничего
религиозного. Хотя мифология играет и важную роль в истории религии, как бы
поставляя материал для содержания религиозных верований, не она является
самым существенным элементом религии, - деген пікірін ескере отырып,
адамзат санасындағы мифтік пантеонның теңдес ұғым емес екенін айтқан.
Сақтардың пайда болуы туралы мифтерде аттары аталатын ағалы-інілі үш
жігіттің есімінің екінші бөлігіндегі хшай (сай) билеуші, үстемдік етуші,
патша деген мағына екені ғылымға аян. Бірақ тұтас есімінің семантикасын
анықтау оңайға түспеді. Үш есімде мифтік әлемнің көрінісі бар деген пікір
көңілге қонымды болды. Ең алдымен, шешімін тапқаны-Қолақсай, оны Күн
патшасы деп таныды. Өйткені, Қолақсай әлемді үш патшалыққа бөліп, лені
алтынды өзіне қалдырған. Арпоксай – тереңдік (су әлемі) билеушісі, ал,
Липоксай тау билеушісі деп танылады. Осылайша мифтік әлемнің үш деңгейлі
болуы ежелгі түрік санасында терең із қалдырғандықтан осындай жүйені сақтап
қалған.
Тотемдік мифтер. Түрік қағанаты құрылғанға дейінгі ғұндар дәуірінен
қалған Көк бөрі, Ергенекон дастандарынан бұл мифтік танымды бейнелі
түрде баяндайтын өзіндік сюжет қалыптасқан тотемдік мифтің сол кездің
өзінде орны айрықша болғанын көрсетеді.
Түрік және антикалық фольклорлық ортақ сарындар деген тақырыптың өзі-
ақ бөрі тотемі туралы зерттеудің нәтижесін талап етеді. Бұл тұрғыда
қасқырдың тотем ретінде қолдануы кезінде пайда болған ежелгі дәуірге тән
әлемдік сюжеттердің өзіндік жүйесі қалыптасқанын ескеруіміз керек. Ол:
1. бөрінің адам баласын асырауы;
2. әскербасы болып жүруі;
3. жақсылыққа қол жеткізуші болуы.
Бірінші жағдай бүкіл тайпаның басқарушысы болып, ел құраған
адамдардың, мемлекеттің негізін қалаған деп сенген адамдардың өзгелерден
ерекшеленуін тотемнің айырықша қамқорлығымен, сол арқылы дарыған күш-қайрат
ретінде мойындау және мойындату үшін қолданылады. Бұған Европа, Азия және
Солтүстік Америка халықтарындағы шежірелер дәлел.
Қазақ ғалымы Н.Келімбетов Қытай, Иран, Грек тарихшыларының еңбектері
арқылы белгілі болған деп Ергенекон дастанына мән береді. Мұнда ғұндар
жаудан жеңіліп, халқы түгел қырылып, жалғыз бір бала аман қалғаны айтылады.
Жау әскері оны өлтіруге қимай, шөбі шүйгін бір көлдің жағасына тастап
кетіпті. Баланы Көркемкөл (Ыстықкөл) маңайындай жүрген бір бөоі асырайды.
Аңшылар соңынан түсе берген соң әлгі бөрі баланы алып, Алтай тауына қарай
кетіп қалады. Бөрінің баланы асырап алған жері Ергенекон деп аталады [23;
58].
Тастанды бала, жазықсыз қуғындалу, қасқырдың бала асырауы ежелгі
римдіктерде Ромулға қатысты баяндалады. Трояндық қаһарман Энейдің баласы
Нумиторды інісі Амулий тақтан тайдырады да, Нумиторды інісі Амулий тақтан
тайдырады да, Нумитордын ұлын өлтіріп, қызы Рея Сильвияны Веста құдайдың
әулиесі етіп қояды. Әулие болғаны үшін ол ешкіммен некелемпеуі керек. Бірақ
ол бұл талапты бұзғаны үшін тірідей жер астына көму туралы үкім шыққанда
оның сұлулығына ғашық болған Марс құдай көмектеседі. Нақтырақ айтқанда,
Марс Рея Сильвиямен жақындасып, егіз бала дүниеге келеді. Амулий
нәрестелердің жүзінен түсініксіз ерекше бір күшті байқайды да, тақтан
айырылып қалмау үшін балаларды Тибра суына лақтыруға үкім шығарады. Бірақ
Марс мұндай жағдайға жібермейді. Содан Амулий құлына балаларды кәрзеңкеге
салып, өзеннің жағасына апартып тастау туралы тапсырма береді. Сондай
күндері балаларды қасқыр-аналық көріп, үйіне әкеліп, бағады. Қасқырдың
сүтімен ауызданған себепті олар мықты, ешқандай қиындықтан қорықпайтын
болған деп түсіндіреді миф. Ромул бала кезінен жиындарда өзінің шешендігін,
ел басқаруға лайық екендігін көрсете бастайды және, ақырында, сол елге
патша болады [24; 530]. Сонда бөрі тотемі бұл өңірдегі халықтың санасына
тән бе, әлде моңғол фольклорына түріктік танымның әсер еткеніндей қоспа
нәрсе ме? Кең тұрғыда алғанда, бөрі түріктерге ғана меншікті емес, ежелгі
парсы фольклорында Кирді де бөрінің асырағаны Геродоттың еңбегінен белгілі.
Герман халқында да бөрі тотемі бар, сондықтан ежелгі грек пен римдіктерде
бөрі тотемі болған жоқ деп кесіп айту мүмкін емес. Бөрі тек Ромул мен Ремге
ғана қатысты көрінюейді, Троя соғысына қатысқан Долон қасқырға айналған.
Міне, осы ретте бөрінің тотем болғанына күдік туатын жағдайды айту керек.
Долон Троялық болғанымен, автор Гомер – грек, ол жазушы ретінде гректік
нанымды ұстануы заңды болар еді. Ал, Долон қасқырғ айналған, мұны екі түрлі
түсінуге болады. Бірі мифтік сананың бірінші кезеңіне тән әлемдік сарын,
мұнда нақты тотем туралы айту қиын. Екіншіден, егер қасқыр тотем болса,
Долонға ахейліктердің жасағына тыңшы болып келіп, Одиссей мен Диомедтің
қолынан қаза табуы қасқырға айналса да, ол амалы қорғаныш болмай, өлгені
бөрінің тотем болмағанын аңдатады.
Мұндай кереғарлық Аполлон құдайға байланысты да айтылады. Бұл
Аполонның таза гректік образ болмауымен байланысты орын алуы да мүмкін. Ол,
бір жағынан, қасқырды өлтіруші болса да, оның Дельфадағы атақты храмын
қорғаушы осы – аң.
А.Ф.Лосев Павсаний еңбегіндегі Данайдың Аргосқа келіп, бұл елдің
патшасымен кездескен кезінде Аполлон жіберген қасқырдың бұқаны жарып жеген
деген мәлліметке мән береді. Оны: Это обстоятельство было истолковано
народам в смысле указания на необходимость передачи власти Данаю [25;
281], - деп қабылдаған.
Ежелгі грек мифтері өз алдына жеке фольклорлық мәтіндер сияқты
сақталған жоқ, бүгінгі ғылымға белгілі жағдайлар авторлық шығармалардың
өзегінен алынып, сол бойынша анықталған. Солайша тотемдік түсініктің іздері
шығады. Деметраның атбасты болуы, Посейдонның кейде жылқы күйіне енуі,
Зевстің бүркітпен, Асклепийдің жыланмен бірге көрінуі тотемдік түсініктен
қалған белгілер ретінде қабылданады. Ал, Рим мифологиясы грек
мифологиясының ықпалымен жасалған деген пікір айтылғанымен, ресей ғылымында
соңғы кездері жаңаша ойлаудың әсері бар, соның бір көрінісі ретінде
И.М.Дьяконов бұл пікірге қосылмайтынын, өйткені, грек мифологиясынан бұрын
римдіктерде этрусстік және италиялық мифтердің бізге жетпегенін ескеру
қажеттігін айтқан [26]. Ал, тотемдік мифтердің болғаны, әрине, шүбәсіз, тек
мәселені нақты бөрі тотемінің оларға қаншалықты меншікті немесе ауысып
келгендігін ажыратуда болып отыр. Әлемдік мифологияда бір шама кей жайылған
соң-ақ бөрі тотемін ежелгі грек, римдіктерде болған жоқ деп үзілді-кесілді
жоққа шығару қиын.
Бұған тағы бір дәлел – П.Н.Овидийдің Метаморфоздар шығармасында
Ликаон туралы сюжеттің қолданысы. Зевстің құдай ретінде бірңн сезіп-білетін
қасиетін тексергісі келген біреу баласын өлтіріп, оның етін дәм ретінде
ұсынғаны үшін оны қасқырға айналдырғаны. Сөйтіа, ол Ликаон деген есім
алған, бұл есім қасқыр деген ұғымды білдіреді. Егер гректер үшін қасқыр
тотем болса, мұндай жаза арқылы құбылту орын алмас еді.
Қазақ ертегілерінде жалмауыз кемпірдің от беруші болуы анаеркі
дәуіріндегі алғашқы ана қызметімен байланысты қосылған. АЛ, тарихи –
стадиялық тұрғыдан алғанда, жануарлардың от әкеліп беруі ең көне сарын
болып есептеледі [14; 239]. Қазақ фольклорында мұндай сарын болмаса да, шор
мифінде мұндай сарын бар екені белгілі болды. Ол мәтін: Бұрын-бұрын
болған. Құдай тау, су жасаған, аң-құс жасаған, адамды жасаған. Ол адамдарда
от болған жоқ. Олар құстан от іздеуге көмектесуді сұрады. Тырна құс
адамдарды аяп, Үлгенге келіп айтты: Сенің жасаған адамдардың аязда тоңып
жатыр, аштан өліп жатыр, оларға от бер! Үлген ашуланды. Ашуланып, от
берген жоқ. Сосын Үлген ұйықтап кетті. Ол ұйықтаған кезде тырна құс
Үлгеннің мекеніне кріп, шоқ болып жанып тұрған көмірді ұрлап, адамдарға
әкеліп берген, - деген. Бір қарағанда, мұнда құдайларға ғана тиесілі отты
қулықпен ұрлаған Прометай сияқты құдайға қарсылық сарыны бар. Дегенмен бұл
мәтінде басты маңыз құстың тотем ретіндегі қызметіне салмақ түсіп тұрған
сыңайлы. Негізі, шор фольклорында құстың адамдарға отты әкелуін және екі
тасты бір-біріне қағыстырғанда оттың шығатынын айтып, кеңес беруші болғанын
айтатын екі мәтін бар [27; 285].
Қазақтарда от құдайдың берген нәрсесі ретінде баяндайтын мәтін бойынша
тіршілік жасау үшін от керек екенін түсінген адамдар құдайға өтініш
жасапты. Құдай оларды түсінбеген сыңай танытқан. Әуелі күн мен ай жасапты.
Сол кезде Фрук есімді ақылды дуана болыпты. Отсыз өмір сүру мүмкін емес,
- деп ол құдайға айтыпты.
- Мен сендерге от берем, - деп жауап беріпті Құдай, - күндіз күн,
түнде ай жарқырап тұр. Шынында да, күн мен айсыз адамдарға өмір
сүру қиын, бірақ адамдарды жылыту үшін, тамақ пісіру үшін от керек,
- деп түсіндіріпті Фрук Құдайға. Сонда құдай Фрук дуананы тозаққа
жіберіпті, ол жақтағылар оған оттың ұшқынын беріпті. Сол ұшқын отқа
айналып, адамдардың қажетіне жарапты [28]. Бұл мәтін бойынша
құдаймен байланыс жасаушы тип дуана болуы мүмкін және мұнда да
оттың классикалық мифке сай Құдайдың құзырындағы нәрсе екенін
анықтаймыз. Грек мифінде от Зевстің, яғни үстем биліктегі құдайдың
иелігінде, төменгі әлемде оттың бар екендігі туралы айтылмайды. Ал,
қазақ мәтінідегі оттың төменгі әлемнен әкелінуін түсінуге саха
мифологиясындағы оттың үш әлемге де – аспанға да, отбасында да
(ортаңғы әлем) және жерасты әлемдеріне тән деп қабылдаған арийлік
нанымы сақталғанын білуге көмектеседі.
Зевстің қаһарланғандағы жұмсайтын қаруы – найзағай. Ол – оттың бір
түрі. Қазақта, сондай-ақ, Құдай атты деген сөзінің өзінде осындай мағына
жатқаны түсінікті. Бірақ от құдайлардың қаруы болғанға дейін оның жеке рух-
иелік тарихы бар. Ол отқа май құю ғұрпының орындалуы арқылы белгілі. Оттың
өзі жеке рух – ие дәрежесінде қабылдануына үнділік Агни құдайымен байланыс
бар. Агни – От. Құс, ат, от мифтік әлемдерді байланыстырушы қызмет
атқарған, отты өртеуші, құртушы, яғни апат әкелуші деп, одан сақтану
кейіннен шыққан. Агнидің қызметтерін айқндау екі мәселені шешуге
көмектеседі. Оттың әлемдерді байланыстырушы қызмет атқарған, отты өртеуші,
құртушы, яғни апат әкелуші деп, одан сақтану кейіннен шыққан. Агнидің
қызметтерін айқындау екі мәселені шешуге көмектеседі. Оттың әлемдерді
байланыстырушы болуы Агни құдайдың қызметі арқылы түсінікті болады. Осы
ретте абызда ел ішіндегі дана адам ретінде танудың өзі шектеулі ұғым
екендігі анықталады. Агнидің басты қызметінің бірі – һotar болуы. Ресей
идологтары оны: Жрец и при том такой, специальность которого состояла в
том, чтобы совершать возлияния богам и произносить молитвенные воззвания, к
ним обращенные (hu – лить и hü – взывать), - деп жазғаны абыздардың
ғұрыпты өткізуші қызметтерін атқарғанын мойындауға мұмкіндік береді. Агни
һotar бола отырып, адамдардың жалбарынуын құдайға жеткізеді. Оның әлемдерді
байланыстырушылық бір қызметінің қыры осылайша анықталады. Ғұрыпты өткізуші
деген сөздің қолданысынң өзі терминдік қызметті дәл көрсетпейді, оның
жасайтын қызметтерін абыз атқарады десек, адамдадың жалбарынуын жеткізу
оның ең басты қызметі болып шығады. Құдайларға арналған құрбандықты
аспандағы олар қалай біледі? Агнидің қызметі осы арада айқындала түседі. Ол
құрбандық жасалған жерге құдайды алып келеді. Бұдан оның байланысшы
функциясы да көрінеді. Дегенмен қызметтерінің белгілі дәрежеде айырмасы
болңандықтан, оны гректік Гермеспен қатар қабылдауға болмайды. Гермес –
Зевстің тапсырмасын аяқтай жүріп орындаушы. Агни құдайдың айтқан сөздерін
жеткізуші емес. Оның қызметі Прометейге жақындау [29; 167]. Адамдардың
арасында болы жүріп, оларды құдаймен байланыстырушы болады. Отбасында
жасалатын құрбандық орындарға құдайларды әкеліп, халықтың тілегін
жеткізеді. Ғалымдардың Агниді Промейтейге жақын көруі оның байланысшы
болғанында мәдени қаһарман ретіндегі қызметімен сабақтастық болса керек.
Бұл тұрғыда тағы бір маңызды жағдай анықталады. Ол оттың алыну жолына
байланысты айтылады. Адамзат екі ағаштың немесе екі тастың үйкелісінен от
шағатынын білді. Мұның өзінде от ағаш не тастың арасында жасырынып тұрады
деген де ой болған. Далее было установлено его присуствие в грозовых
тучах, из которых он выскакивает в виде молнии. А так как в этих тучах
находятся небесные воды, то молния была концентрировано как огонь,
скрывающийся в водах, и получила специалное название Агни – сын вод.
Дожди, падая на землю, приносят с собой зародыши огня, скрывающегося в
дождевыз каплях [29; 169], демек, қазақ тіліндегі егін мен малға құнарлы,
шөбі шүйгін алқапты отты деп қабылдаған арийлік ұғымның сақталғанын
көрсетеді. Ал, көзінің оты бар деген тіркес жанарынан қайраттылық
сезілетін жандарға қатысты айтылып, поэтикалық мақсатта жұмсалады. Агнидің
екінші үлкен қызметі ол Күнді туған, яғни күн оның баласы. Орыс тіліндегі
Солнце сөзі Сурью деген сөзден шыққан. Күнге табынушылықтың алғашқы
сатысында Агнидің от ретінде көрінуі болады. Сондықтан отқа табынумен Күн
культінің арасында логикалық сабақтастық бар және қазақтардың ұғымында бұл
көпке дейін маңызын жоймағаны белгілі.
Ғайыптан туу сарыны. Күн сәулесінен жүкті болу – күн культінен бе,
әлде Құдайдың жерге түсуі ме деген сауалды қойған Г.Н.Потанин ойын
түбегейлі ашып айтпаса да, күн сәулесінен пайда болған Шыңғыс ханның
архаикалық толық есімі Чингис – Хаджир – бо тэнгріин- кубун, яғни Шыңғыс
Хаджирғ аспан ұлы деп аталғап әпсанада құдайдың жерге түсу сарыны орын
алған деп көрсеткен [3; 25]. Ғұндардың патшасы Еділ (Атилла) да шешеснің
күн сәулесінен жүкті болу салдарынан туған. Ежелгі гректерде осыған ұқсас
жағдай бар. Нақтырақ айтқанда, Аргос патшасы Арисийдің Даная есімді жалғыз
қызы болған. Ол көргісі келген ол әулиеге барады, ал, қыздан туған ер бала
оның өзінін өлтіретінін айтады. Патша тағынан айырылып қалу қауіпінен
қорққан ол қызын мыстан жасалған үйге қамап ұстайды, ауа мен жарық түсуі
үшін ол үйдің төбесінен тесік жасап қойған. Ол үйдің есігі құлптаулы,
күзетшілері бар, соның өзінде Зевс ашық жерден алтын жаңбыр күйінде келіп,
Даная содан жүкті болады. Сөйтіп, Персей есімді ол өмірге келеді. Шыңғыстың
да шешесі қыз күйінде ер адамнан сақтану үшін бөлек жерде сақталған. Бірақ
ол үйге түскен күн сәулесінен жүкті болады. Қызының жүкті болуын ел-жұрттың
алдында ұят көрген әке жиенін шешесімен қоса сандыққа салып, суға жібереді.
Намыстанған әкенің қызын да, жиенін де өлтірмеу себебі шығыс мәтінінде
айтылмаған. Бірақ грек мифінде туысқанын қанын төккен, яғни адам өлтіру –
қылмыс, ол үшін құдайдың қаһарына ұшырайды деген сенім болғандықтан, мұндай
әрекетке жол берілмей, ұятқа қалдырған қызын да, болашақта тағын тартып
алатын жиенді де өлтырмей, сандыққа салынады деп түсіндірілген. Шындығында,
бұл мәселенің бір жағы. Әлемдің фольклорда сандыққа сақтау – жазықсыз қуғын
көрумен сабақтас кең тараған ахаикалық сарын. Тәуратта да орын алған.
Құбылу сарыны. Бұл сарын, әрине, қазақ фольклорында тым жиі
болмағанымен, мейілінше жақсы сақталған. С.Қасқабосов қазақ фольклорында
миф жанры бар екенін анықтай отырып, құбылу сарынының үш түрде көрінетінін
атаған. 1) Адам өте шаршағандықтан ұйқтап кетіп, сол бойда тасқа, я
болмаса, аңға, құсқа айналуы (Ұықтаған батыр); 2) Адамның кінәлі болуы
(Сынтас, Келіншектау); 3) Зор қауіптен құтылу жолы (Қырық қыз), т.б.
Бұлардың бірінші және үшінші түрі, яғни адамның өз-өзінен аңға айналуы
мен шаршағаннан ұйықтап кетіп, құбылуы мифтік сананың бірінші кезеңіне сай.
Ал, кінәлі болғандықтан құбылуға түсу кейінгң, дамыған мифологияның жемісі.
Осыларды анықтаумен бірге анаеркі дәуірінің ыдырауымен байланысты
патриархат ықпалымен жасалған мифтерді де тарих-стадиялық ерекшелік түрінде
де ажыратуға болады. Мәселен, Келіншектау туралы мифтегі құбылу
патриархаттың орнауымен байланысты шыққан. Өйткені, анаеркі дәуірі кезінде
қыз тілегі орындалады, оны сынау жоқ. Мұның мысалы – Ер Төстіктің жары
Кенжекейдің әкесінен Шалқұйрықты, Құба інгенді сұрап алуы дәлел. Ал,
ұзатылып бара жатқан қыздың Әкем сараңдық жасапты, итаяғымды күмістен
соқтырмапты, - дегені сынға алынған. Әке барынша қызының жасауын керемет
етіп жасап жібергені айтылып, қыздың тойымсыздығы ұят жағдай ретінде
көрінуі, сол үшін оның тас болып қатып, содан Келіншектаудың пайда болғаны
[30; 78-81] патриархат ықпалымен туған мәтін екенін айғақтайды.
Ежелгі грек мифологиясында құбылудың осы аталған түрлерінің бәрін
кездестіруге болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ: 808.8015
Қолжазба құқында
УМАРОВА ЗАМИРА ДЖУМАНХОДЖАҚЫЗЫ
Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдардың типологиялық
ұқсастықтары мен ерекшеліктері
6М021000-Шетел филологиясы мамандығы бойынша филология ғылымдарының
магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік
диссертация
ТҮРКІСТАН-2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Ағылшын филологиясы
кафедрасының меңгерушісі,
___________ Б.Д. Турлыбеков
(қолы)
______ ____________2015 ж.
Магистрлік диссертация
Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдардың типологиялық
ұқсастықтары мен ерекшеліктері
мамандығы: 6М021000-Шетел филологиясы
Магистрант _______________________ З.Д. Умарова
(қолы)
(аты-жөні, тегі)
Ғылыми жетекшісi,
ф.ғ.к., аға оқытушы ________________________ З.О. Сахитжанова
(қолы)
(аты-жөні, тегі)
ТҮРКІСТАН-2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
І МИФ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Антикалық және қазақ мифтер типологиясы 5
1.2 Антикалық және қазақ фольклорындағы ұқсас сарындар 18
ІІ АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ ОРТАҚ САРЫНДАР
2.1 Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифологиялық образдар 28
типологиясы
2.2 Ағылшын және қазақ фольклорындағы ортақ сюжеттер 74
ҚОРЫТЫНДЫ 92
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 94
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі ғылымның дамуына байланысты миф
жанры туралы осы кезге дейін қалыптасқан пікірлер жандана түсуі заңды.
Сондықтын И.М. Дьяконовтың тұрақты түрде: Миф – это осмысление мира и
эмоциональное вживание в его явления, но ни в коем образом не жанр
словесности [1,17], - деген пікірін талдау бұл жұмыстың міндеті емес, оны
болашақтағы зерттеулерде ескере отыру, әрине, ғылыми қажеттілік.
Оның мифтік әлемді үшеу емес, төрт деңгейде қабылдаған ойын да
болашақтағы зерттеулердің еншісіне қалдырып, осы кезге дейін қалыптасқан
тұжырымдарды пайдалануды жөн көреміз. Өйткені, мифті зерттегенде Е.М.
Мелетинскийдің де көңіл аударарлық, тіпті, міндетті түрде ескерілуі қажет
пікірі бар. Ол: Моделирование оказывается специфической функций мифа [2;
171], - деген. Қазақ және антикалық мифтерді типологиялық тұрғыдан
зерттеуде стадиялық ерекшелікті ескеріп, алдымен әлемнің жаратылуы,
космостық модель мәселелерін, одан кейін тотемдік мифтер, кейіпкерлердің
ғайыптан туу сарындары бойынша қарастырамыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік және қазақ фольклортану
ғылымында мифтік образдарға қатысты ғылыми еңбектер болса да, ағылшын және
қазақ фольклорындағы мифтік образдарды салыстыра зерттеу диссертациялық
деңгейде алғаш қарастырылып отыр. Диссертацияда екі елдің фольклорындағы
мифтік образдардың жиналу, жариялану және зерттелу кезеңдері қарастырылып,
мифтік образдар және сарындардың екі ел фольклорынан қалай көрініс тапқаны
салыстырулар негізінде айқындалды.
Бұл зерттеуде ағылшын және қазақ фольклорындағы мифтік образдарға
қатысты ғалымдардың зерттеулері сараланып, олардың мифтік образдарға және
ортақ сарындарға қатысты пікірлері назарға алынды.
Екі елдің фольклорындағы көне сарындар мен образдардың ортақ сипаттары
тарихи-типологиялық және генетикалық зерттеу тәсілдері аясында
қарастырылды.
Диссертациялық жұмыста ағылшын және қазақ фольклорында кездесетін
түрлі көркемдік құбылыстардың атқаратын қызметіне де көңіл бөлінді. Осыған
байланысты екі ел фольклорында кездесетін ортақ образдар мен сарындар
сараланып, олардың ұқсастықтары мен ерекшеліктері анықталды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — ағылшын
және қазақ фольклорындағы мифтік образдар типологиясын саралау болып
табылады. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында:
Антикалық және қазақ мифтер типологиясы туралы ғылыми шолу жасау;
Антикалық және қазақ фольклорындағы ұқсас сарындарға қатысты бұрын-соңды
айтылған пікірлерге ғылыми талдау жасап, жаңа танымдық деңгейден зерделеу;
екі елдің фольклорындағы мифтік образдарды типологиялық саралау міндеттері
көзделді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ағылшын және қазақ фольклорындағы
мифтік образдардың типологиясын зерттеу барысында анықталған ғылыми
жаңалықтар қатарында мына нәтижелерді атауға болады:
Ағылшын және қазақ фольклорындағы мифологиялық образдар типологиясының
зерттелу тарихына шолу жасалып, екі елдің фольклорлық дәстүрінен орын
алу ерекшелігі қарастырылды.
Екі ел фольклорындағы мифтік образдар жүйесіне қатысты ойлар сабақталды.
3.Ағылшын және қазақ фольклорындағы ортақ сюжеттер сарапталды.
Теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеуді жазу барысында
әдебиеттану мен фольклортану ғылымында іргелі зерттеулер жүргізген жетекші
ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Атап айтар болсақ,
Елизавета Барнет, Алан Фейнштейн сынды шетелдік фольклортанушы ғалымдардың
пікірлері, В.П.Аникин, А.Н.Веселовский, Л.И.Емельянов, В.Я.Пропп,
Б.Н.Путилов, қазақ ғалымдарынан М.Әуезов, Ә.Марғүлан, Қ.Жүмалиев,
Е.Ысмайылов, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов,
Ш.Ыбыраев, Б.Абылқасымов, Б.Әзібаева, Т.Қоңыратбай, Ш.Керім, К.Матыжанов,
А.Абдуллина, Б.Рақымов, А.Әбсадықов т.б. еңбектері ғылыми-әдістемелік
бағдар берді.
Сол сияқты зерттеу барысында қазақ халқының батырлық жырларын арнайы
зерттеген М.Ғабдуллин, О.Нүрмағанбетова, Т.Сыдықов, т.б. монографиялары мен
диссертациялық жұмыстары да назарға алынып, зерттеудің бағыт-бағдарын
айқындауға көмегін тигізді. Сонымен қатар тарих, этнография, әдебиеттану,
фольклортану, тіл білімі ғылымдарының жетістіктері де зерттеуге арқау
болды.
Ғылыми-тәжірибелік маңызы. Зерттеудің ғылыми нәтижелерін
республикамыздағы жоғары оқу орындарының магистрлері мен студенттеріне
арналған лекциялық дәріс, Фольклортануға кіріспе, Көне дәуір әдебиеті,
Шетел халықтарының әдебиеті пәндерінің оқулықтарын жазуда, сондай-ақ,
арнаулы курс бойынша материал ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу әдістері. Жұмыста талдау, жинақтау, қорыту, сипаттау, тарихи-
салыстырмалы және тарихи-генетикалық зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен
нәтижелері бойынша жазылған мақаларар Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласындағы бақылау комитеті белгіленген ғылыми басылымдарда
жарияланды және 1 халықаралық, республикалық ғылыми-теориялық баяндалып
талқыланды (конференция материалдары жарияланған). Сонымен қатар 2 ғылыми
мақала Қазақстан республикасы басылымдарында жарық көрді. Жалпы мақаланың
саны – 4.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І МИФ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1. Антикалық және қазақ мифтер типологиясы
Әлемнің жаратылуы. Бұл бүкіл халықтың мифологиясында орын алған сарын,
оның өзі архаикалық және классикалық деңгейлері болатыны мәтіндердегі
ерекшеліктерді анықтау арқылы танылады. Егер калассикалық ислам дінінде
бәрін жаратушы бір Алла делінсе, қазақтар архаикалық мифті де ұмытпаған
Г.Н. Потаниннің қазақтар арасынан: На по-верхности океана (или большего
озеро) лежит туман (бу), на поверхности тумана камень жайын (тас) на коне
на четырех ногах стоит көк өгіз и рогами поддерживает землю, на который мы
с нашем скотом живем [3,154], - деп жазып алған мәтіні – осының айғағы.
Сондай-ақ, қазақ арасынан жазылып алынған Жасаған жайында деп аталған
мәтінде әлемдік мифологияға ортақ - әлемді жаратуға қатысқан төрт потенция
аталады. Ол: Сонау, сонау, соны меңреу заманда, жер мен көк жаралмай
тұрғанда, барша ғалам біртұтас қара түнек, шетсіз-шексіз кең, түпсіз терең
лай бейнесінде болған. Ол кезде көк те, жер де, ай да, күн де болмаған. Ұшы
жоқ өзен, түбі жоқ терең, ұшы құйыры жоқ от, су, жер, топырақ, төрт түрлі
заттан басы құралып, астан-кестен мидай араласып, сапырлысып, қайнап жатқан
бір дария еді- [4,131], - дегенде ұшы да жоқ, шеті де жоқ деп айтылуының
өзінде алғашқы санаға тән тым үлкен түрде деп ойлаудың орын алуы назар
аудартады. Адам санасы дамыған заманда қаншылықты үлкен зат болса да, оның
белгілі бір нәрсеге теңеу қолданыс табады. Ал, бұл мәтіннің космостық
сипатты сөйлеп тұрғаны анық.
Ырық бітіктің он бесінщі бөлігіндегі:
Üza tuman turdy
Asra toz tturdy [5,156,-177], - дегені:
Жоғарыда тұман тұрды,
Астында шаң тұрды, -
деп, ежелгі түріктердің алғашқы космостық жаратылыс туралы архаикалық
түсінікте болғанын және хаостың макродеңгейде танығанын дәлелдейді. Және
мұндай кезде құстардың да, аңдардың да, адамдардың да жұре алмайтындай
жағдайға жеткенін баяндау хаостың аласапыран күйге түсіретінін, яки сонда
шеті де, шегі жоқ нәрсені архаикаға тән түрде сипатталғанын танытады.
Сосын:
Jana tanrі qutynta üсünс jylta
qop asan tükal körüsmіs.
Және үш жылда Тәңірдің құтымен
Құп-есен түгел көрісті,- делінген.
П.Н. Овидийдің Метаморфоздарында хаосты ыстық пен суықтың, ылғал мен
құрғақтың айқасы ретінде көрсеткен. Және әлемнің алғашқы үдерісін:
Сила огня вознеслась, невесомая, к сводам небесным.
Место себе обретя на самом вверху мирозданья.
Воздух – ближайший к огню по лекгости и расстоянию,
Оных плотнее, Земля свои притянули частицы.
Сжатая грузом своим, осела, ее обеткая,
Глуби вода заняла и устойчивый мир окружила [6,33-34], - деп
жеткізген. Ал, Гесиодтың Теогониясында хаостан кейін бірден Гея
жаратылғанын баяндалған [7; 22-24]. Авторлық шығармаларда ерекшелік
болатыны белгілі, дегенмен халық санасындағы түсінікті түбегейлі жоқ қылып
жіберу мүмкін емес, сондықтан антикалық архаикалық мифтерде де хаос
сақталған деп айтылады. Әйтсе де, авторлық шығармаларға енген хаос сипаты
субъективті сананың да ықпалын көрсетеді. Өйткені, оны ақындар адамзат
тарихын образбен жеткізу мақсатына пайдаланған. Түрік халықтарында ақындар
тарапынан мұндай творчестволық қадамдардың жасалмауының өзі фольклорлық
сананың өз күшінде екенін танытады. Оның үстіне сегіз томдық История
человечества кітабында ежелгі гректерде әлемнің жаратылуы туралы миф жоқ
деп жазылған [8].
Үш әлем туралы. Әлемдік мифологияда үш әлем туралы түсінік кең
тараған. Дегенмен төрт, тоғыз деңгей түрінде тану да кездеседі. Саха
фольклорында, мәселен, сегіз деңгей. Бұл түрік халықтарындағы қырық санының
көптік мәнді білдірудегі қолданысы сияқты түсініледі.
Аспан миф бойынша жоғарғы әлем. Ежелгі түсінікте оған барып-келе
алатын бақсылар әлем ағашы, асатаяқ, яғни космос ағашының атрибуттарын
пайдалану арқылы қатынай алады. Ал, классикалық мифте аспан – құдайлардың
мекені. Сондықтан Зевс Олимп тауында орныққан. Бұл әлем ағашының
классикалық мифология деңгейіне сай тарихи-стадиялық, құлиеленуші
формацияға жеткен, дамыған қоғамдағы адам ойының жемісі.
Ш. Уалиханов: Аспанда да адамдар тұрады, олар белбеуді тамағынан
буынады, біз әлемнің ортасында тұрамыз, сондықтан да белбеуді белімізден
буамыз, ал, жер астында тұратындар (олардың да өздерінің күні, айы,
жұлдаздары бар) белбеуді аяқтарына буынады. Аспанда тұратын қазақтардың
арасында өте бай кемпір бар (Аспан тұрғындарының тіршілігі де
қазақтардікіндей, басқаша болуы мүмкін емес), - мұның бәрі қазақтар
фантазиясының жемісі [9;181], - дегені қазақ ғылымында басты мәліметтердің
бірі ретінде орнықты. Бүгінде ғылымға кейіннен белгілі болған Орхон-Енисей
және Ырық бітіг ескерткіштері арқылы Ш.Уәлиханов сөзінің дұрыстығы
айқындалады. Бұл екі ескерткіштің пайда болу мезгілі Түрік қағанатының
мемлекет ретінде классикалық деңгейге жеткен тұсы VІ ғасыр деп танылған.
Түрік қағанатының мемлекеттік қалыптасуы және Тәңірдің Құдай типіндегі
образының классикалық деңгейге жетуі мәселесінде Е.М.Мелетинский,
Л.П.Потаповтың Очерки по истории алтайцев еңбегіне сүйеніп: Тюркский
каганат не был, однако, еще феодальным государством. Государством его можно
именовать только условно. По существу, тюркский каганат, как и ряд
сменивших его объединений, господствовавших в восточной части Центральной
Азии, был непрочным вонно-административным обьединением, временным союзом
различных кочевых племен под гегемонией тюркских каганов, не имеивших свои
экономический базы [10;249], - дегенін, әрине, белгілі деңгейде ғана
қабылдауға болады. Түрік қағанатының классикалық мемлекет ретінде сақталып
қалмауына оның жалпы түріктік идеологиясының қалыптасуымен сабақтастыруға
болады. Феодолизмнен аттап кетудің өзіндік әсері болғаны да анық.
Сондықтан жоғарғы әлем туралы түсінікке мемлекеттілік сипат толық әсер етті
деп айту қиын, осыны ескеріп, классикалық деңгейге жетудің тек алғышарттары
жасалған деген тұжырым ұсынылады. Ол Ырық бітігтің он екінші бөлігінде:
Ar abqa barmys,
Tayda qamylmіs.
Tanrіda arklіg tіr.
Anсa bіlіnlar jabyz ol,
Яғни,
Ер адам аңға шықты.
Тауда ол құлады.
Аспанда үстем билеуші (всевластен) деп айтады.
Біліңдер: бұл жаман, -
деген жолдардан анық көрінеді. Орхон-Енисей ескерткішіндегі:
Биіктегі Көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған [11; 40], - деген жолдар да
ежелгі түріктердің үш әлем туралы түсінігін айғақтайды.
Тәңірдің мекені – аспан, көк аспан деп қана айтылады, бұл архаикалық
сипатта екені айқын. Ертегілерде батыр-кейіпкер қиын тапсырмаларды орындау
үшін өзге әлемге бару керек, ол үшін тотем құстың көмегімен От таудан, Мұз
таудан өтуі жоғарғы әлем туралы архаикалық түсінікті танытады. Ал, Зевстің
тұрағы – Олимп тауындағы тіршілік кәдімгі жер бетіндегі тіршіліктей, Зевс
пен Гераның отбасылық қарым-қатынасы: басқа да Құдайлардың бір-бірімен
аралас-құраласы анық суреттеліп отырады, яғни дамыған санаға тән көркем
сюжеттер жасалған.
Ал, ортаңғы әлем туралы түсінік ортақ. Түрік мифологиясында төменгі
Олимп ерлік образына қатысты деген ой турасында ойлану қажет.
VІ-VІІ ғасырлардың мұрасы Орхон-Енисей жазбасында мифтік үш әлем толық
көрінбейме деген сауалды алға тарта отырып, С.Г.Кляшторный бұл кезеңдегі
түрік халқындағы әлем туралы түсінік қалай танылды деген мәселе тұрғысынан
келген. Ырық бітіг кітабын негіз етіп алып, С.Е. Малов,
И.В. Стеблева, т.б. осы мұраны тәржымалауды мән берілмеген тұстарын
тоқталған. Төменгі әлем иесі Ерліктің образы Ырық бітігтің мысалдарында
айталғанын айтып ойын дәлелдеуге тырысқан.
Ал, елу бесінші мысалды түсіну үшін М.Қашқаридің Түрік сөздігіндегі
jіtіg-jetіk-ақылды, at-контекст бойынша жылқы емес, абырой деген мағынада
қабылдау керектігін айтқан.
Ерліктің төменгі әлемнің құдайы деп таныстырған С.Г.Кляшторныйдың
пікірі бүгінде кейбір ғалымдардлың да ойына қозғау салады. Ерліктің моңғол
текті халықтардың фольклорында бар екені айқын, бірақ түріктердің
түсінігінде ерлік төл мифологиялық бейнеме, жоқ, әлде етене жақын араласқан
халықтардың мәдени байланысының нәтижесіме? Бұл мәселені шешу қажет. Ол
үшін антикалық мифтегі ұқсастықтар мен айырмашылықтардың қандай екендігіне
мән беру қажет.
Үш әлем туралы миф классикалық деңгейге жеткенде үш құдайдың құзырына
тиеді. Әкесі Кроносты, одан соң өзінен бұрын пайда болған титандарды жеңген
Зевс бәрінен үстем Аспан құдайы болса, Посейдон – су әлемі құдайы, ал, Айд
– төменгі әлем құдайы, адамдардың жанын ұрланушы ретінде көрінеді. Бұл –
Классикалық мифологияның нәтижесі, ал, архаикалық түсінікте ежелгі гректер
де адам жаны ұшып кетеді деген түсінікте болғаны Илиада арқылы байқалады.
Мұның өзі Антикалық мифтердегі екі сатылы түсінікті аңғартады.
Тіпті, ежелгі түрік халқында аспанға көтерілу, яғни жоғарғы әлемге
жетуінде әлем ағашы қажет болса, ал, Зевстің Олимпте құдайлар мекенін
орнатуының өзі де – стадиялық ерекшелік. Демек, қазақ халқының санасына
Ислам дінінің ықпалы белсенді болса да, архаикалық түсінікте мейілінше
жақсы сақталған. Дегенмен, Ер Төстік ертегісінде төменгі әлемнің жыландар
мекені болып суреттелуі, Полинизия мифтерімен үндестік табады. Яғни ең көне
түсінік бойынша төменгі әлем – жәндіктердің мекені. Осыны ойлағанда, тіпті,
алтайлықтардың мифінде де жер асты әлемі туралы түсініктің белгілі дәрежеде
дамығаны байқалады. Өйткені, ежелгі грек мифінде жер асты әлемінде өзендер
бар деп айтылады. Оның атақтысы – қасиетті Стикс өзені. Алтайлықтардың
түсінігінде жер астында тоғыз өзен бар, оның бәрі бір арнаға тоғысады. Ол
ұлкен өзеннің аты – адамдардың көз жасынан тұратын Тойбодым, яғни тоймадым
өзені. Егер алтайлықтардың өзі тұріктекті және моңғолтекті болып
бөлінетінін ойлағанда да, түріктекті шор халқында да Ерліктің әлемінде қара
өзен бар деген түсініктің болғанын Н.П.Дыренкова жазған. Ал, Ерлік ежелгі
түрік мифіне тән бе? С.Г.Кляжторный Орхон ескерткіштерінде үш әлемнің
көрінбейтінін айта келіп, сонда да: Владыка преисподней древнетюрских
будийских переводных тестов ҮІІІ-Х вв., Эрклиг – хан, выступает здесь, в
отличие от других главных божеств, втюркском лексическом обличье, не
являющемся калькированным переводом иноязычного термина [12,125], - деп,
Ырық бітігтен Ерлікті іздеген.
Айт пен Зеивс ағалы-інілі болғаны сиқты Ерлік Үлгеннің бауыры деп
аталады. әлем мен адамдардың жаралуында Ерліктің де қатысы бар деп
айтылатын сюжеттерде оның трикстерлік қызмет көрінеді. Мәселен, Үлген
адамдардың денесіне әлі жан бермей тұрған кезбде оны күзетуді итке тапсырып
кетеді. Сол кезде Ерлік итке тон берем деп алдап, адамның мұрнына үрлейді.
Бұны ойлағанда төменгі әлем иелеріне не себепті адамдардың жанын алып
кетуші болатынын түсінуге болатын сияқты. Тағы бір жағдай – Ерлік бір
жансыз денеге тоғыз тілді, жеті түрлі дыбыс шығаратын сыбызға мен мұрнынан
да, екі құлағынан да үрлеуіне байланысты әйел де тоғыз тілдіғ жеті түрлі
ақылмен ойлайтын болып шыққан [13;35-36].
С.Ю.Неклюдовтың пікірінше, Еркілік ежелгі ұйғыр сөзінен шыққан, ол
буддалық тамұқ иесі Яманың эпитеті ретінде қарастырған. Түрік-моңғол
мифтерінде Ерлік-атлеттік тұрдегі қарт көзі мен қасы көмірдің күйесіндей
қап-қара, сақалы екі бөлінген және ол тізесіне жеткен. Мұртының ұзындығы
сондай, оны құлағына іліп қояды. Мүйізі ағаштардың – түп тамырындай, шашы
бұйра [14;667-668;]. Оның бұқа басты болуы антропоморофты күйге дейінгі
кезеңді зооморфты белгісін білдіреді. Ол тұратын сарай қара түсті.
Гректерде адам жанын өзге әлемге жеткізуші Харон қарттық қайығы болса,
Ерліктің де қара қайығы бар. Осы орайда қара бассын деген қарғыспен қара
су ішсемде деген сөздің айтылуы поэтикалық мағынаны көрсетпейді, түп-
тегінде төменгі әлемдегі су бар деген ұғымнан қалған сөздік жұрнақ сияқты.
Өйткені, албастының қара түстісі болады деп, дәл осы қарғысты сонымен
байланыстырсақ, бұл образдың қзметіндегі басты ерекшелік - әйелдер мен
нәрестелердің жанын ұрлайтын ескерілмей қалар еді. Ал, ежелгі дәуірдегі
төменгі әлем иесі адамдарды жынысына қарап бөлмесе керк. Сондықтан қара
бассын деген қарғыстың жалпы, қара түстің символдық белгісі бұл жұмыста
анықтала түсетін болады. Адамның тәні өлсе де, жаны өлмей, ұшып жүреді
деген түсінік бұған қарағанда ерте кезде болған, сол арқылы стадиялық
ерекшеліктің қазақ мифологиясында да бар екені анықталады.
Қыл көпір ұғымы тек ислам дінінде ғана емес екенін Ерліктің әлемін
тану арқылы да білуге болады. Г.Н.Потанин жариялаған Алтай-Бучи
ертегісінде бас кейіпкер Алтын Герелді іздеп барғанында Ерліктің әлемі
қандай екенідіігі суреттелген. Бір есікке келгенде қышмадан пайда болған
іріңді қатпары бар екі түйенің арасынан өтуі керек болған. Мұның өзі қиын
сынақ екені бұл түйелердің тыныш тұра алмайтын жағдайда екенін айту арқылы
жеткізілген. Сондай-ақ, Ерлік әлемінде есік те бар. Илиаданың сегізінші
жырындағы Зевстің [15;103] сөзінен де көпір мен қақпаның бар екенін
көреміз. Г.Н.Потанин жазып алған моңғол ертегісінің кейпікерлері: Алтай-
Бучи мен Қанжекпейдің де көпірден өткені айтылғанына көңіл бөлу керек.
Аидтің тағы бір бөлек көрінетін атрибуты – Цербер иті. Бұл бейненің
пайда болуын В.Я.Проб дамыған қоғамға сай түсініктен, иттің адамға қызмет
етуімен байланысты қосылған деп есептелген [16, С.245-246]. Дегенмен
мұныңда архаикалық сипаты рудимент күйінде сақталған, яки оның құйрығы
жылан сияқты. Бұған ұқсас бейне шорлардың мифінде де бар. Осы ретте Ер
төстік ертегісіндегі төменгі әлемгі жыландарды еске алуға болады. Кербер
иті жылан құйрықты болуы оның архаикалық мифологияда жылан болғанын
айғақтаса, ежелгі дәуірде қазақ және ежелгі грек мифтері төменгі әлем
туралы ұқсас сарынға негізделгенін қабылдаудың қиындығы болмайды. Сонда тек
Ер Төстіктегі жыландар әлемі ған емес, бұл түсінік Қорқыт Атаны аңдыған
ажалдың, ақыры, жылан түрінде келіп шығуы архаикалық мәнде сақталғанын
анықтауға да көмектеседі. Ал, Ерліктің жылан болып көрінуі белгісіз.
Ерлік образы Ежелгі түрік мифологиясында болмағанын башқұрт ертегісі
де дәлелдейді. Өйткені Орал батырға әкесі Ерлікті емес, Ажалды тауып, оны
өлтіруді тапсырады [17]. Осылайша Ерлік шығу тегі моңғолдық екендігі
анықталады. Антикалық Аид пен Ерлік тұр жағынан ұқсас көрінгенмен, бұларға
қатысты атрибуттардың қазақ ұғымынлда толық көрінбеуі төменгі әлем туралы
түсініктің классикалық деңгейге жетпеген стадиялық ерекшелігін танытады.
Ажалдың образы да белгісіз, Ерлік сияқты антропоморфты сипатқа жетпеген
себепті архаикалық мифологиның сақталуын ерекшелейді.
Саха мифінде төменгі әлемнің иесі, жер асты әлемдегі абаасылардың
басшысы Арсан – Дуолай деп аталады. Арсан – Дуолай жер қойнауы деген
мағына береді. Бұл қазақтағы жер қойнауы, қара жер қойның тоймайды-ау
деген сөз тіркестері арқылы ежелгі мағынада сақтағанын көрсетеді. Мұндағы
Дуолай сөзі дүлей келіп қалды ма? деп айтылатын сөздермен, ал жайсыз
келген адамды арс-гүрс жетіп келді дегендегі Арсан сөзімен байланысы жоқ
па деген ойға қалдырады.
Зерттеушілер тарапынан Жоғарғы әлем мен төменгі әлемдірді
байланыстырушы Жер-Су құдайы туралы түсінікте біркелкі пікір жоқ.
Н.А.Алексеев Жер-Су тәңір – иесі деу жалпы атау деп есептеу оның нақты
заттанған түрі. Силенга меен Енисей аралығындағы тау жүйелерін құрайтын
Өтүкен тауы деп қабылдаған (18;47). Біз іздеп отырған әлемнің иесін
анықтауда бұл ғалым ... Якутское название Нижнего миира Кетит Ютюген
исследователи связывают с воспоминаниями об Орхона-Енисейском Етюген,
находившимся в верховьях Селенги и Енисея [18;122], - деген пікірі әлі де
болса ойлануды қажет етеді.
Өткенді географиялық нақты мекен ретінде іздестіру ғалымдар тарапынан
жасалған. Йылмаз Өзтұна оны түріктердің кіндік кенті, Орхон мен Селенга
өзендерінің арасындағы жер десе, Диуани – лұғат – ат-түркте татар
шөліндегі ұйғырларға жақын бір жердің аты делінген, ал, Р.Бердібай дерегі
бойынша басқа бір мәтіндерде Өтүкен – жер тәңірісі делінген [19; 28].
Түрік қағанатының классикалық мемлекет дәрежесіне жеткен кезінде
таудың архаикалық мифте қасиетті саналуынан Өтүкен тауы, Р.Бердібай айтқан,
түріктердің құт мекені, ырысты жері, байлығы, бақыты, тағдыры деп саналған.
Осы ойлардың ықпалымен Р.Бердібай Өтұкенді түркілер жерұйық деп санаған,
- деген тұжырым жасалған. Өтүкен тауының жер ортасы санылуының мәні
тереңде, архаикалық мифтік түсінік бойынша тау – қасиетті, әлемдерді
байланыстырушы. Антикалық мифте тауларды Жер құдайы – Гея жаратқан. Ұмайдың
таумен байланысты танылуының сыры осында, яғни классикалық мифология
дегейінде көтерілген Ұмай архаикалық сабақтастықты іздеген. Дәлірек
айтқанда, Ұмай өздігінен отбасының және сәбилердің жебеушісі болып пайда
бола салған жоқ, Жер құдайы мен оның жаратқан құбылыстарының қасиеттерінің
жинақтала келе архаиканың негізінде дамығаны көрінеді.
Қазақ тілінде осы кезге дейін тоғызы жолдың торабы деген тіркес
қолданыстан шыққан жоқ. Қазіргі заманның адамы бұл тіркес арқылы қала
тіршілігіндегі қайнаған өмірдің қозғалысы арқылы көрінуін айтса, ежелгі
дәуірдегі жол иесі туралы түсінікпен байланысы бар. Егер Эдип өз әкесі
Лаийды үш жолдын торабында кездестіріп, сол жолда оны өлтіріп, магиялық
білімге жетіп, Сфинксті өлтіріп, ел билеу дәрежесіне жетсе, түрік халқы
үшін жолдардың қиылысы да маңызда деген түсінік болған. Сахаларда жол
иесіне арналған жалбарынуда: Тоғус ттутах суол-хан іччітд ячягдідік дідн-
міс, соргу ярдягдр бағаран, ісігі аккытынан ярдяр полбун, соргубун ярддт!
Бастыңы барат! [20; 157]. Мұның аудармасы: үлкен жолдың тоғыз билікті
(девятидержавный) жол иесі, үлкен ізгі жолды көрсетіп, жақсы жетуге
көмектес, үлкен бақытқа ие болғым келеді, біздің құтымызды арттырып,
бақытымызды арттыр, өздерінің құдай аттарыңмен өмірдегі басты мақсаттарға
жеткіз!
Ал, бұл бөлімдегі ала аттың семантикасын парсы мәдениетін зерттеуші
М.Н.Осамноватың пікіріне сүйеніп, жолақтардың болуы күн мен түннің
кезектесуін білдіреді деп, аттң тағдыр-иеге қатысты екенін де айтқан. Бұл
орайда Алып Манаштың атының белочубарый болып аударылғаны кейіпкер атының
таза мифтік сипатты болғанын анықтауға көмектеседі.
Гректердегі шамандықтың сахаларға ұқсас болуы бүркітпен және әлем
ағашымен байланыста көрінеді. Екі халықта да отты адамдарға әкеліп беруші –
бүркіт. Бұл туралы жазған Л.Я.Штернберг: Европейская мифология,
естественно. Ведет нас к своему древнейшему источнику – к индо-иранскому
мифу. В Ведах орел не только персонаж солнечнего цикла. Он – само Солнце
[21; 118], - деген.
Жылан тек түрік халықтарында ғана емес, ежелгі гректерде де тотем
болғаны Александр Македонскийдің анасының атақты ұлының жылан туғанын айтып
мақтанғаны мен Зевстің Персефонға осындай түрге еніп келуімен де [21; 412]
түсінікті болады. Әлем ағашы ретінде емен әулиелерге қызмет еткен. Қобыздың
еменнен жасалуы оның мықтылығымен бірге осындай сипатымен де қолданылған
болуы ғажап емес.
Түріктер санасына сақ мифологиясының ықпалы болатыны өз-өзінен
түсінікті. Сондықтан мәселені тереңнен танудың қажеттілігі анық.
Геродоттың Тарихындағы: Они (скифы) чтут только следующих богов: выше
всех Гестию, затем Зевса и Гею, признавая последнюю супругой зевса, далее
Аполлона, Афродиту Уранию, Ареса и Геракла. Эти бежества чтут все скифы, а
так называемые скифы царские приносят жертвы еще и Посейдону. Гестия по-
скифску называется Табити, Зевс – Папай, по моему мнению, совершенно верно,
Гея – Апи, Аполлон – Гойтосир, Афродита Урания называется Аргимпаса,
Посейдон – Тагимасад [22; 201] деген үзіндіні алға тарта отырып, сақ
мифологиясын зерттеуші Д.С.Раевский сақтар мифологиясында құдайлар пантеоны
болған ба деген мәселені шешкен. Әуелі Е.А.Бессмертныйдың, сосын Доватурдың
аудармаларын мақсатты түрде қатар қолданған. Бұл дін саласында құдайлардың
дәрежеге қарай иерархиялық жүйеде және қоғамдағы орнына қарай бағалануы
негізінде жасалған топ. Сондықтан олардың үстем биліктегі және қосалқы
деңгейдегі деген бөліністің тууы заңды.
Миф пен діннің арақатынасы туралы С.А.Токаревтің: Сама по себе
мифотворческая деятельность человеческого разума не заключает в себе ничего
религиозного. Хотя мифология играет и важную роль в истории религии, как бы
поставляя материал для содержания религиозных верований, не она является
самым существенным элементом религии, - деген пікірін ескере отырып,
адамзат санасындағы мифтік пантеонның теңдес ұғым емес екенін айтқан.
Сақтардың пайда болуы туралы мифтерде аттары аталатын ағалы-інілі үш
жігіттің есімінің екінші бөлігіндегі хшай (сай) билеуші, үстемдік етуші,
патша деген мағына екені ғылымға аян. Бірақ тұтас есімінің семантикасын
анықтау оңайға түспеді. Үш есімде мифтік әлемнің көрінісі бар деген пікір
көңілге қонымды болды. Ең алдымен, шешімін тапқаны-Қолақсай, оны Күн
патшасы деп таныды. Өйткені, Қолақсай әлемді үш патшалыққа бөліп, лені
алтынды өзіне қалдырған. Арпоксай – тереңдік (су әлемі) билеушісі, ал,
Липоксай тау билеушісі деп танылады. Осылайша мифтік әлемнің үш деңгейлі
болуы ежелгі түрік санасында терең із қалдырғандықтан осындай жүйені сақтап
қалған.
Тотемдік мифтер. Түрік қағанаты құрылғанға дейінгі ғұндар дәуірінен
қалған Көк бөрі, Ергенекон дастандарынан бұл мифтік танымды бейнелі
түрде баяндайтын өзіндік сюжет қалыптасқан тотемдік мифтің сол кездің
өзінде орны айрықша болғанын көрсетеді.
Түрік және антикалық фольклорлық ортақ сарындар деген тақырыптың өзі-
ақ бөрі тотемі туралы зерттеудің нәтижесін талап етеді. Бұл тұрғыда
қасқырдың тотем ретінде қолдануы кезінде пайда болған ежелгі дәуірге тән
әлемдік сюжеттердің өзіндік жүйесі қалыптасқанын ескеруіміз керек. Ол:
1. бөрінің адам баласын асырауы;
2. әскербасы болып жүруі;
3. жақсылыққа қол жеткізуші болуы.
Бірінші жағдай бүкіл тайпаның басқарушысы болып, ел құраған
адамдардың, мемлекеттің негізін қалаған деп сенген адамдардың өзгелерден
ерекшеленуін тотемнің айырықша қамқорлығымен, сол арқылы дарыған күш-қайрат
ретінде мойындау және мойындату үшін қолданылады. Бұған Европа, Азия және
Солтүстік Америка халықтарындағы шежірелер дәлел.
Қазақ ғалымы Н.Келімбетов Қытай, Иран, Грек тарихшыларының еңбектері
арқылы белгілі болған деп Ергенекон дастанына мән береді. Мұнда ғұндар
жаудан жеңіліп, халқы түгел қырылып, жалғыз бір бала аман қалғаны айтылады.
Жау әскері оны өлтіруге қимай, шөбі шүйгін бір көлдің жағасына тастап
кетіпті. Баланы Көркемкөл (Ыстықкөл) маңайындай жүрген бір бөоі асырайды.
Аңшылар соңынан түсе берген соң әлгі бөрі баланы алып, Алтай тауына қарай
кетіп қалады. Бөрінің баланы асырап алған жері Ергенекон деп аталады [23;
58].
Тастанды бала, жазықсыз қуғындалу, қасқырдың бала асырауы ежелгі
римдіктерде Ромулға қатысты баяндалады. Трояндық қаһарман Энейдің баласы
Нумиторды інісі Амулий тақтан тайдырады да, Нумиторды інісі Амулий тақтан
тайдырады да, Нумитордын ұлын өлтіріп, қызы Рея Сильвияны Веста құдайдың
әулиесі етіп қояды. Әулие болғаны үшін ол ешкіммен некелемпеуі керек. Бірақ
ол бұл талапты бұзғаны үшін тірідей жер астына көму туралы үкім шыққанда
оның сұлулығына ғашық болған Марс құдай көмектеседі. Нақтырақ айтқанда,
Марс Рея Сильвиямен жақындасып, егіз бала дүниеге келеді. Амулий
нәрестелердің жүзінен түсініксіз ерекше бір күшті байқайды да, тақтан
айырылып қалмау үшін балаларды Тибра суына лақтыруға үкім шығарады. Бірақ
Марс мұндай жағдайға жібермейді. Содан Амулий құлына балаларды кәрзеңкеге
салып, өзеннің жағасына апартып тастау туралы тапсырма береді. Сондай
күндері балаларды қасқыр-аналық көріп, үйіне әкеліп, бағады. Қасқырдың
сүтімен ауызданған себепті олар мықты, ешқандай қиындықтан қорықпайтын
болған деп түсіндіреді миф. Ромул бала кезінен жиындарда өзінің шешендігін,
ел басқаруға лайық екендігін көрсете бастайды және, ақырында, сол елге
патша болады [24; 530]. Сонда бөрі тотемі бұл өңірдегі халықтың санасына
тән бе, әлде моңғол фольклорына түріктік танымның әсер еткеніндей қоспа
нәрсе ме? Кең тұрғыда алғанда, бөрі түріктерге ғана меншікті емес, ежелгі
парсы фольклорында Кирді де бөрінің асырағаны Геродоттың еңбегінен белгілі.
Герман халқында да бөрі тотемі бар, сондықтан ежелгі грек пен римдіктерде
бөрі тотемі болған жоқ деп кесіп айту мүмкін емес. Бөрі тек Ромул мен Ремге
ғана қатысты көрінюейді, Троя соғысына қатысқан Долон қасқырға айналған.
Міне, осы ретте бөрінің тотем болғанына күдік туатын жағдайды айту керек.
Долон Троялық болғанымен, автор Гомер – грек, ол жазушы ретінде гректік
нанымды ұстануы заңды болар еді. Ал, Долон қасқырғ айналған, мұны екі түрлі
түсінуге болады. Бірі мифтік сананың бірінші кезеңіне тән әлемдік сарын,
мұнда нақты тотем туралы айту қиын. Екіншіден, егер қасқыр тотем болса,
Долонға ахейліктердің жасағына тыңшы болып келіп, Одиссей мен Диомедтің
қолынан қаза табуы қасқырға айналса да, ол амалы қорғаныш болмай, өлгені
бөрінің тотем болмағанын аңдатады.
Мұндай кереғарлық Аполлон құдайға байланысты да айтылады. Бұл
Аполонның таза гректік образ болмауымен байланысты орын алуы да мүмкін. Ол,
бір жағынан, қасқырды өлтіруші болса да, оның Дельфадағы атақты храмын
қорғаушы осы – аң.
А.Ф.Лосев Павсаний еңбегіндегі Данайдың Аргосқа келіп, бұл елдің
патшасымен кездескен кезінде Аполлон жіберген қасқырдың бұқаны жарып жеген
деген мәлліметке мән береді. Оны: Это обстоятельство было истолковано
народам в смысле указания на необходимость передачи власти Данаю [25;
281], - деп қабылдаған.
Ежелгі грек мифтері өз алдына жеке фольклорлық мәтіндер сияқты
сақталған жоқ, бүгінгі ғылымға белгілі жағдайлар авторлық шығармалардың
өзегінен алынып, сол бойынша анықталған. Солайша тотемдік түсініктің іздері
шығады. Деметраның атбасты болуы, Посейдонның кейде жылқы күйіне енуі,
Зевстің бүркітпен, Асклепийдің жыланмен бірге көрінуі тотемдік түсініктен
қалған белгілер ретінде қабылданады. Ал, Рим мифологиясы грек
мифологиясының ықпалымен жасалған деген пікір айтылғанымен, ресей ғылымында
соңғы кездері жаңаша ойлаудың әсері бар, соның бір көрінісі ретінде
И.М.Дьяконов бұл пікірге қосылмайтынын, өйткені, грек мифологиясынан бұрын
римдіктерде этрусстік және италиялық мифтердің бізге жетпегенін ескеру
қажеттігін айтқан [26]. Ал, тотемдік мифтердің болғаны, әрине, шүбәсіз, тек
мәселені нақты бөрі тотемінің оларға қаншалықты меншікті немесе ауысып
келгендігін ажыратуда болып отыр. Әлемдік мифологияда бір шама кей жайылған
соң-ақ бөрі тотемін ежелгі грек, римдіктерде болған жоқ деп үзілді-кесілді
жоққа шығару қиын.
Бұған тағы бір дәлел – П.Н.Овидийдің Метаморфоздар шығармасында
Ликаон туралы сюжеттің қолданысы. Зевстің құдай ретінде бірңн сезіп-білетін
қасиетін тексергісі келген біреу баласын өлтіріп, оның етін дәм ретінде
ұсынғаны үшін оны қасқырға айналдырғаны. Сөйтіа, ол Ликаон деген есім
алған, бұл есім қасқыр деген ұғымды білдіреді. Егер гректер үшін қасқыр
тотем болса, мұндай жаза арқылы құбылту орын алмас еді.
Қазақ ертегілерінде жалмауыз кемпірдің от беруші болуы анаеркі
дәуіріндегі алғашқы ана қызметімен байланысты қосылған. АЛ, тарихи –
стадиялық тұрғыдан алғанда, жануарлардың от әкеліп беруі ең көне сарын
болып есептеледі [14; 239]. Қазақ фольклорында мұндай сарын болмаса да, шор
мифінде мұндай сарын бар екені белгілі болды. Ол мәтін: Бұрын-бұрын
болған. Құдай тау, су жасаған, аң-құс жасаған, адамды жасаған. Ол адамдарда
от болған жоқ. Олар құстан от іздеуге көмектесуді сұрады. Тырна құс
адамдарды аяп, Үлгенге келіп айтты: Сенің жасаған адамдардың аязда тоңып
жатыр, аштан өліп жатыр, оларға от бер! Үлген ашуланды. Ашуланып, от
берген жоқ. Сосын Үлген ұйықтап кетті. Ол ұйықтаған кезде тырна құс
Үлгеннің мекеніне кріп, шоқ болып жанып тұрған көмірді ұрлап, адамдарға
әкеліп берген, - деген. Бір қарағанда, мұнда құдайларға ғана тиесілі отты
қулықпен ұрлаған Прометай сияқты құдайға қарсылық сарыны бар. Дегенмен бұл
мәтінде басты маңыз құстың тотем ретіндегі қызметіне салмақ түсіп тұрған
сыңайлы. Негізі, шор фольклорында құстың адамдарға отты әкелуін және екі
тасты бір-біріне қағыстырғанда оттың шығатынын айтып, кеңес беруші болғанын
айтатын екі мәтін бар [27; 285].
Қазақтарда от құдайдың берген нәрсесі ретінде баяндайтын мәтін бойынша
тіршілік жасау үшін от керек екенін түсінген адамдар құдайға өтініш
жасапты. Құдай оларды түсінбеген сыңай танытқан. Әуелі күн мен ай жасапты.
Сол кезде Фрук есімді ақылды дуана болыпты. Отсыз өмір сүру мүмкін емес,
- деп ол құдайға айтыпты.
- Мен сендерге от берем, - деп жауап беріпті Құдай, - күндіз күн,
түнде ай жарқырап тұр. Шынында да, күн мен айсыз адамдарға өмір
сүру қиын, бірақ адамдарды жылыту үшін, тамақ пісіру үшін от керек,
- деп түсіндіріпті Фрук Құдайға. Сонда құдай Фрук дуананы тозаққа
жіберіпті, ол жақтағылар оған оттың ұшқынын беріпті. Сол ұшқын отқа
айналып, адамдардың қажетіне жарапты [28]. Бұл мәтін бойынша
құдаймен байланыс жасаушы тип дуана болуы мүмкін және мұнда да
оттың классикалық мифке сай Құдайдың құзырындағы нәрсе екенін
анықтаймыз. Грек мифінде от Зевстің, яғни үстем биліктегі құдайдың
иелігінде, төменгі әлемде оттың бар екендігі туралы айтылмайды. Ал,
қазақ мәтінідегі оттың төменгі әлемнен әкелінуін түсінуге саха
мифологиясындағы оттың үш әлемге де – аспанға да, отбасында да
(ортаңғы әлем) және жерасты әлемдеріне тән деп қабылдаған арийлік
нанымы сақталғанын білуге көмектеседі.
Зевстің қаһарланғандағы жұмсайтын қаруы – найзағай. Ол – оттың бір
түрі. Қазақта, сондай-ақ, Құдай атты деген сөзінің өзінде осындай мағына
жатқаны түсінікті. Бірақ от құдайлардың қаруы болғанға дейін оның жеке рух-
иелік тарихы бар. Ол отқа май құю ғұрпының орындалуы арқылы белгілі. Оттың
өзі жеке рух – ие дәрежесінде қабылдануына үнділік Агни құдайымен байланыс
бар. Агни – От. Құс, ат, от мифтік әлемдерді байланыстырушы қызмет
атқарған, отты өртеуші, құртушы, яғни апат әкелуші деп, одан сақтану
кейіннен шыққан. Агнидің қызметтерін айқндау екі мәселені шешуге
көмектеседі. Оттың әлемдерді байланыстырушы қызмет атқарған, отты өртеуші,
құртушы, яғни апат әкелуші деп, одан сақтану кейіннен шыққан. Агнидің
қызметтерін айқындау екі мәселені шешуге көмектеседі. Оттың әлемдерді
байланыстырушы болуы Агни құдайдың қызметі арқылы түсінікті болады. Осы
ретте абызда ел ішіндегі дана адам ретінде танудың өзі шектеулі ұғым
екендігі анықталады. Агнидің басты қызметінің бірі – һotar болуы. Ресей
идологтары оны: Жрец и при том такой, специальность которого состояла в
том, чтобы совершать возлияния богам и произносить молитвенные воззвания, к
ним обращенные (hu – лить и hü – взывать), - деп жазғаны абыздардың
ғұрыпты өткізуші қызметтерін атқарғанын мойындауға мұмкіндік береді. Агни
һotar бола отырып, адамдардың жалбарынуын құдайға жеткізеді. Оның әлемдерді
байланыстырушылық бір қызметінің қыры осылайша анықталады. Ғұрыпты өткізуші
деген сөздің қолданысынң өзі терминдік қызметті дәл көрсетпейді, оның
жасайтын қызметтерін абыз атқарады десек, адамдадың жалбарынуын жеткізу
оның ең басты қызметі болып шығады. Құдайларға арналған құрбандықты
аспандағы олар қалай біледі? Агнидің қызметі осы арада айқындала түседі. Ол
құрбандық жасалған жерге құдайды алып келеді. Бұдан оның байланысшы
функциясы да көрінеді. Дегенмен қызметтерінің белгілі дәрежеде айырмасы
болңандықтан, оны гректік Гермеспен қатар қабылдауға болмайды. Гермес –
Зевстің тапсырмасын аяқтай жүріп орындаушы. Агни құдайдың айтқан сөздерін
жеткізуші емес. Оның қызметі Прометейге жақындау [29; 167]. Адамдардың
арасында болы жүріп, оларды құдаймен байланыстырушы болады. Отбасында
жасалатын құрбандық орындарға құдайларды әкеліп, халықтың тілегін
жеткізеді. Ғалымдардың Агниді Промейтейге жақын көруі оның байланысшы
болғанында мәдени қаһарман ретіндегі қызметімен сабақтастық болса керек.
Бұл тұрғыда тағы бір маңызды жағдай анықталады. Ол оттың алыну жолына
байланысты айтылады. Адамзат екі ағаштың немесе екі тастың үйкелісінен от
шағатынын білді. Мұның өзінде от ағаш не тастың арасында жасырынып тұрады
деген де ой болған. Далее было установлено его присуствие в грозовых
тучах, из которых он выскакивает в виде молнии. А так как в этих тучах
находятся небесные воды, то молния была концентрировано как огонь,
скрывающийся в водах, и получила специалное название Агни – сын вод.
Дожди, падая на землю, приносят с собой зародыши огня, скрывающегося в
дождевыз каплях [29; 169], демек, қазақ тіліндегі егін мен малға құнарлы,
шөбі шүйгін алқапты отты деп қабылдаған арийлік ұғымның сақталғанын
көрсетеді. Ал, көзінің оты бар деген тіркес жанарынан қайраттылық
сезілетін жандарға қатысты айтылып, поэтикалық мақсатта жұмсалады. Агнидің
екінші үлкен қызметі ол Күнді туған, яғни күн оның баласы. Орыс тіліндегі
Солнце сөзі Сурью деген сөзден шыққан. Күнге табынушылықтың алғашқы
сатысында Агнидің от ретінде көрінуі болады. Сондықтан отқа табынумен Күн
культінің арасында логикалық сабақтастық бар және қазақтардың ұғымында бұл
көпке дейін маңызын жоймағаны белгілі.
Ғайыптан туу сарыны. Күн сәулесінен жүкті болу – күн культінен бе,
әлде Құдайдың жерге түсуі ме деген сауалды қойған Г.Н.Потанин ойын
түбегейлі ашып айтпаса да, күн сәулесінен пайда болған Шыңғыс ханның
архаикалық толық есімі Чингис – Хаджир – бо тэнгріин- кубун, яғни Шыңғыс
Хаджирғ аспан ұлы деп аталғап әпсанада құдайдың жерге түсу сарыны орын
алған деп көрсеткен [3; 25]. Ғұндардың патшасы Еділ (Атилла) да шешеснің
күн сәулесінен жүкті болу салдарынан туған. Ежелгі гректерде осыған ұқсас
жағдай бар. Нақтырақ айтқанда, Аргос патшасы Арисийдің Даная есімді жалғыз
қызы болған. Ол көргісі келген ол әулиеге барады, ал, қыздан туған ер бала
оның өзінін өлтіретінін айтады. Патша тағынан айырылып қалу қауіпінен
қорққан ол қызын мыстан жасалған үйге қамап ұстайды, ауа мен жарық түсуі
үшін ол үйдің төбесінен тесік жасап қойған. Ол үйдің есігі құлптаулы,
күзетшілері бар, соның өзінде Зевс ашық жерден алтын жаңбыр күйінде келіп,
Даная содан жүкті болады. Сөйтіп, Персей есімді ол өмірге келеді. Шыңғыстың
да шешесі қыз күйінде ер адамнан сақтану үшін бөлек жерде сақталған. Бірақ
ол үйге түскен күн сәулесінен жүкті болады. Қызының жүкті болуын ел-жұрттың
алдында ұят көрген әке жиенін шешесімен қоса сандыққа салып, суға жібереді.
Намыстанған әкенің қызын да, жиенін де өлтірмеу себебі шығыс мәтінінде
айтылмаған. Бірақ грек мифінде туысқанын қанын төккен, яғни адам өлтіру –
қылмыс, ол үшін құдайдың қаһарына ұшырайды деген сенім болғандықтан, мұндай
әрекетке жол берілмей, ұятқа қалдырған қызын да, болашақта тағын тартып
алатын жиенді де өлтырмей, сандыққа салынады деп түсіндірілген. Шындығында,
бұл мәселенің бір жағы. Әлемдің фольклорда сандыққа сақтау – жазықсыз қуғын
көрумен сабақтас кең тараған ахаикалық сарын. Тәуратта да орын алған.
Құбылу сарыны. Бұл сарын, әрине, қазақ фольклорында тым жиі
болмағанымен, мейілінше жақсы сақталған. С.Қасқабосов қазақ фольклорында
миф жанры бар екенін анықтай отырып, құбылу сарынының үш түрде көрінетінін
атаған. 1) Адам өте шаршағандықтан ұйқтап кетіп, сол бойда тасқа, я
болмаса, аңға, құсқа айналуы (Ұықтаған батыр); 2) Адамның кінәлі болуы
(Сынтас, Келіншектау); 3) Зор қауіптен құтылу жолы (Қырық қыз), т.б.
Бұлардың бірінші және үшінші түрі, яғни адамның өз-өзінен аңға айналуы
мен шаршағаннан ұйықтап кетіп, құбылуы мифтік сананың бірінші кезеңіне сай.
Ал, кінәлі болғандықтан құбылуға түсу кейінгң, дамыған мифологияның жемісі.
Осыларды анықтаумен бірге анаеркі дәуірінің ыдырауымен байланысты
патриархат ықпалымен жасалған мифтерді де тарих-стадиялық ерекшелік түрінде
де ажыратуға болады. Мәселен, Келіншектау туралы мифтегі құбылу
патриархаттың орнауымен байланысты шыққан. Өйткені, анаеркі дәуірі кезінде
қыз тілегі орындалады, оны сынау жоқ. Мұның мысалы – Ер Төстіктің жары
Кенжекейдің әкесінен Шалқұйрықты, Құба інгенді сұрап алуы дәлел. Ал,
ұзатылып бара жатқан қыздың Әкем сараңдық жасапты, итаяғымды күмістен
соқтырмапты, - дегені сынға алынған. Әке барынша қызының жасауын керемет
етіп жасап жібергені айтылып, қыздың тойымсыздығы ұят жағдай ретінде
көрінуі, сол үшін оның тас болып қатып, содан Келіншектаудың пайда болғаны
[30; 78-81] патриархат ықпалымен туған мәтін екенін айғақтайды.
Ежелгі грек мифологиясында құбылудың осы аталған түрлерінің бәрін
кездестіруге болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz