Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
Кіріспе
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне тигізетін әсері
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Қортынды
Әдебиеттер тізімі
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне тигізетін әсері
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Қортынды
Әдебиеттер тізімі
Біздің атмосферамызда ағзаның қалыпты дамуы үшін белгілі бір сәйкескестікте өмір сүруге қажет элементтер бізді бар.Ол элементтер бізді қоршап әр ағзаға сінеді.Сол сияқты тұлға аралық қарым-қатынастарда жасөспірімдердің өмірлерінде сондай мәнге ие.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қатынастыңқалыпты элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу, қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда болады.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қатынастыңқалыпты элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу, қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда болады.
1. Алексеева В.Г. Ценностные ориентации как фактор жизнедеятельности и развития личности // Психологический журнал. 1984. №5
2. Андреева Г.М. Уровень социальной стабильности и особенности социализации в старшем школьном вазрасте // Вестник МГУ. Серия 14. психология. 1997. №4 С.31.
3. Андреева Г.М. Социальная психология. – Москва: Аспект-пресс, 1997.
4. Андреенкова Н.В. Проблемы социализации личности // Социальные исследования. Вып.З. М. 1970.
5. Битянова М.Р. Организация психологической работы в школе. – Москва: Генезис, 2000.
6. Длужинин В.Н. Современный психологический словарь. – М.: Просвещение, 1989.
7. Емельянов Ю.Н. Активное социально-психологическое обучение. –Изд-вл Ленинградского университета, 1995.
8. Кирриллова Н.А. Ценностные ориентации в структуре интегральной индивидуальности старших школьников //Вопросы психологии. 2000. №4 с.29.
9. Кон И.С. Психология старшеклассника. –М.: Просвещение, 1982.
10. Кон И.С. Психология ранней юности. –М.: Просвещение, 1989.
11. Кондратьев М.Ю. Типологические особенности психосоциального развития подростков //Вопросы психологии. 1997. №3. С.69.
12. Митина Л.М. Личностное профессиональное развитие человека в новых социально-экономических условиях //Вопросы психологии. 1997. №4.
13. Мэй Р. Искусство психологического консультирования. – М.: 1997.
14. Немов Р.С., Психология. В 3 кн. Кн. 2. Психология образования. – Москва: Просвещение: Владос, 1995.
15. Пахомов В.Н.Проект «гражданин» - способ социализации подростков // Народное образование. 2000. №7. с.163.
16. Петровская Л.А. Компетентность в общении. Социально-психологический тренинг. – М.: Изд-во МГУ, 1980.
17. Психология: Словарь. // Под ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского. – М.: Феникс, 1990.
2. Андреева Г.М. Уровень социальной стабильности и особенности социализации в старшем школьном вазрасте // Вестник МГУ. Серия 14. психология. 1997. №4 С.31.
3. Андреева Г.М. Социальная психология. – Москва: Аспект-пресс, 1997.
4. Андреенкова Н.В. Проблемы социализации личности // Социальные исследования. Вып.З. М. 1970.
5. Битянова М.Р. Организация психологической работы в школе. – Москва: Генезис, 2000.
6. Длужинин В.Н. Современный психологический словарь. – М.: Просвещение, 1989.
7. Емельянов Ю.Н. Активное социально-психологическое обучение. –Изд-вл Ленинградского университета, 1995.
8. Кирриллова Н.А. Ценностные ориентации в структуре интегральной индивидуальности старших школьников //Вопросы психологии. 2000. №4 с.29.
9. Кон И.С. Психология старшеклассника. –М.: Просвещение, 1982.
10. Кон И.С. Психология ранней юности. –М.: Просвещение, 1989.
11. Кондратьев М.Ю. Типологические особенности психосоциального развития подростков //Вопросы психологии. 1997. №3. С.69.
12. Митина Л.М. Личностное профессиональное развитие человека в новых социально-экономических условиях //Вопросы психологии. 1997. №4.
13. Мэй Р. Искусство психологического консультирования. – М.: 1997.
14. Немов Р.С., Психология. В 3 кн. Кн. 2. Психология образования. – Москва: Просвещение: Владос, 1995.
15. Пахомов В.Н.Проект «гражданин» - способ социализации подростков // Народное образование. 2000. №7. с.163.
16. Петровская Л.А. Компетентность в общении. Социально-психологический тренинг. – М.: Изд-во МГУ, 1980.
17. Психология: Словарь. // Под ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского. – М.: Феникс, 1990.
Жоспар
Кіріспе
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның
әлеуметтенуіне тигізетін әсері
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Қортынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Біздің атмосферамызда ағзаның қалыпты дамуы үшін белгілі бір
сәйкескестікте өмір сүруге қажет элементтер бізді бар.Ол элементтер бізді
қоршап әр ағзаға сінеді.Сол сияқты тұлға аралық қарым-қатынастарда
жасөспірімдердің өмірлерінде сондай мәнге ие.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің
көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір
қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің
өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қа тынастыңқалыпты
элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың
қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін
жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл
тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен
жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі
феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл
форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек
күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу,
қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа
формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы
жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып
табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік
ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары
болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы
мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз
қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік
береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-
қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда
болады.
Даужанжал бағыт-бағдарынын,сезімдерінің,мақса ттарының,жүріс-
тұрыстарының және ойлау тәсілдерінің сәйкессіздік нәтижесі болады.
Әрине өмір болғаннан кейіндаужанжал, түсініспеушілік,қайшылықсыз
болмайды.Жиі жағдайда жасөспірімдерғе әсер ететің даужанжанжалдың өзі емес,
сол жағдайдағы кейбір мінез-құлық формалары :
қорқыныш,қастандық,кекшілдік.Егер осы үайымдар қарқынды және ұзақ болытын
болса жасөспірімде өзің-өзі қорғау реакциясы пайда болып,оның жеке тұлға
ретінде қалыптасу құрлымына сініп,ойлау бағытын әрекеттірің және сезімдерін
жағымсыз бұрмалауға келтіруі мүмкін.
Қорқыныштың,қастандықтың,кекшілдікт ің жағымсыз салдары өсыған ұшыраған
жасөспірімнің қоршаған адамдарына да зияның тигізуі мүмкін
тнемеседаужанжал,қорқыныш арасында өскен жасөспірім болашақта,сол тәрьие
тәсілін өз жанұясында пайдалануы мүмкін.
Қорғану реакциясы қорқыныш сезіміне реакция ретінде мінез кұлықтын әр
түрлі формасында көрінуі мүмкін.кейде қорыққанынан жасөспірім қорқатын
адамдарының көзіне көрінбес үшін кішкентфй және байқалмайтындай болуға
тырысады.
Жасөспірімдер осындай стилге үйреніпқалғандықтан,бағындырған адам жоқ
болса да өзін солай үстауы мүмкін.
Қорғанудын сипатына қарай басқа формасы керісінше шабуыл жасауға,қауып
төндіретің нысананы жоюға тырысады.Басқалардан қауып төнбес үшінадамдарды
өзіне бағындыратын немесе қатан бақылауды үстануға бейім болатын
жасөспірімдерде кездеседі.Мұндай реакция жаман ойменорындалмайды,Осылай
жасайтың жасөспірімдерөздерін қауыпсыыздықта сезіну үшін үстанады.Өзінің
қорқынышын немесе қауыпты сезімді женудінтағы бір тәсілі- ойын және біреуді
басқарунегіздерін игеру арқылы қарсыласын қашықтықта үстауға ьоладыҚорғану
және жабылу реакциясынаүнемі дайын болуқарсыласты шатастыруға әкелетін
маска костюмдердіауыстыруды талап етеді.Бірақ жасөспірім бұл тәсілдіжиі
қолдана берсе өзінің шынайы кім екенің түсінбей қалады.
Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі
өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами
бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде
жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде
жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену - индивидтің әлеуметтік Мен-нің
қалыптасу процесі. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен байланысы өте күрделі:
оның қолынан әлі көп нәросе келмейді, бірақ ол өзінен де, басқалардан да
талап ету деңгейі өте жоғары. Жасөспірімнің жеке тұлға ретінде дамуыда
көптеген факторлар маңызды орын алады: ол ата-анасы, құрбы достары, мектеп,
мемлекеттің экономикалық жағдайы, жанұясындағы оған деген, ата-анасының бір-
бірімен қарым-қатынасы. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие
мен оқытуды меңгергенін қарастырады.
Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі
жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық
күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны
қалыптастырады.
Жасөспірімдер өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы
ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны
жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып
отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына
және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы
үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін
өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.
Ι Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық
негіздері
1.1 Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне
тигізетін әсері
Қазіргі таңда қарым-қатынас мәселесі өте маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Қарым-қатынастың психологиялық сәттілігі мен тұрақтылығына
негізделе отырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесі, мәдени және рухани мұраларын
қалдыру, олардың қылмысқа бармауымен күреседі. Қарым-қатынас қоғам
жүйесінің бөлігі ретінда айырықша психологиялық жүйе ретінде қалыптасады,
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының қайнар көзі болған және
болып қала береді. Қарым-қатынасты жүйелік ықпал көзқарастарында
қалыптастыра отырып, ол жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның
ерекшелігін, шағын топ және әлеуметтік талдауға мүмкіншілік береді. Дәл
осы жерде қарым-қатынас сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Жасөспірім
қатынастары саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық және мектеп
өмірлік іс-әрекетінің барлық сферасына әсерін тигізеді.
Қарым-қатынас психологиясы мен тұлға-аралық әрекеттестік саласындағы
психологтар көптеген тенденциялармен, тұлға аралық қатынастардың
модельдерін тудыратын көптеген теориялық талдауларды жасөспірім
қатынастарының психологиясын ұғыну өзекті мәселе екенін дәлелдейді.
Жасөспірім қарым-қатынастарының психологиялық мәселесі адамның өмірлік және
тұлғалық идеологиясының жүзеге асырылу, жанұя құрылымының пайда болу мен
мектеп өмірінің маңызы мен мақсатын жүзеге асыру тұрғысында пайда болды.
Мектептік өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділікті талап етеді.[5]
Қарым-қатынас жасау – адамның өте маңызды, аса жауапты ісі. Қарым-
қатынас адамға бақыт, толық мәнді тыныс –тіршілік әкеледі.
Қарым-қатынас психологиясы ортақ тұрмыспен өзара моральды
жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып
табылады. Көптеген әлеуметтік функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік
құрылымның қажетті құраушысы ретінде қарым-қатынас қоғамдық дамуда маңызды
орын алуда. Қарым-қатынас арқылы эмоциялар ауысып, адам әрекетінің жалғауы
жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және баланы тәрбиелеп өсіру
жүзеге асады. Қазіргі таңда тиімді қарым-қатынас жасауға ұлттық немесе
қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ.
Қарым-қатынас жасаудың маңызды факторларының бірі- жасөспірімтердің
өнегелі санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жасөспірімтердің тұлғалық
әлеуметтік маңыздылығын түсінуде, өзіндік әрекетіне байсалды қарауында,
жолдастарымен психологиялық ахуалды дұрыс орната алғанда, жанұясының барлық
мүшелерін және олармен қарым-қатынасты құрметтегенінде білінеді.
Жасөспірім кезеңдегі бала біріншіден интеллигенттікті таңдайды, ал бұл
өте жоғары адамгершілік қасиеттерінің кешені, бұған ақылдылық,
сезімталдылық, такт, сыртқы және ішкі мәдениет кіреді. Екіншіден
құрбыларына дос ретінде қарау, ата-анасына қамқорлықпен қарау. Үшіншіден,
оқу іс-әрекеті барысында ерік-жігер, еңбекқорлық, жауапкершілік сезімі, жан-
жақты жетілуге тырысу, келбеттілік, әдемілік. Ал егер жасөспірімтер өз
жақындарына мейірімділікті, жұмсақтықты, қайсарлықты, нәзіктікті таңдайды,
бірақ, қарым-қатынас қасиеттер де ескеріледі. .[7]
Мектептік өмірге мотивациялық дайындық қарым-қатынасқа түсудегі
негізгі түрткі ретінде саналады. Бұл сезім дербестікке дайындық, іс-
әрекетте құрылатын жауапкершілік сезімі, балаларда оқу мен тәрбиелеуге
дайындықты көрсетеді.
Қарым-қатынас жасауға психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасты тез орната білуі, мектеп өміріне және қоршаған
ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, отбасында сау рухани – психологиялық
ахуалды орната білу қабілеті, қарым-қатынастың, мінез-құлықтың және
сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері. Болашақ жастар өскен
ортаның атмосферасы, қарым-қатынастың дұрыс құрылудағы дамуына елеулі
әсерін тигізеді. Бұл не сәтті, не көптеген қйыншылықтармен кездесіп мүлде
күйзеліске ұшырауы да мүмкін.
М.И.Лисина қарым-қатынасты адамдардың бірі-біріне қатынасын реттеу
мақсатындағы түрлі ақпараттар ауысу және біріккен нәтижеге жетудегі күш деп
анықтады, осының негізінде балалардың үлкендермен қарым-қатынасының
төмендегі белгілерін ашып берді:
- үлкендерге зейін аудару және қызығушылық;
- үлкендердің әсерін қабылдаудағы эмоционалды рең;
- үлкенге бағытталған баланың ынталы акты;
- олардың қимыл-қозғалысында үлкендердің көрінуінде балалардың
қатынасының сезімталдығы. .[2]
Бұл көрсеткіштердің бір тұтастығы баланың іс-әрекетінде, өзінің бейнесін
құруға және басқа адаммен қарым-қатынаста қажеттілігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Сонымен іс-әрекеттің жалпы құрылымдық компоненттері (зат,
қажеттілік, мотив, ...) қарым-қатынастың анайылылығы және нақты
коммуникативті мазмұнымен толтырылған. Тек қана басқалармен қарым-қатынас
арқылы адам басқа көзбен өзін өзі таниды және бағалайды.
Мұғалім оқушылар көңілін үйлесімділік орын алу үшін пікірлердің сөзбе-
сөз сай келуіне емес, баға белгілерінің ұқсастығына, қайсыбір пікірлер үшін
қажетті адамгершілік негіздерінің ортақтығына аударуы керек. Осы жайды
суреттейтін мысал ретінде проблемалық жағдайды талдауға болады. Ата-ана
ұлының (немесе қызының) бірдемеге ренжіп отырғанын байқап қалды делік. Оның
біреуі ештеңе сұрамай қоя тұрайық десе, екіншісі керісінше, себебін тезірек
сұрап білгенді қалайды. Осы жағдайдың қайсысында үйлесімділік бар, қай
жағдайында үйлесімділік жоқ? Психологиялық жағдайы жақсы қарым-қатынас
немесе оған керісінше осы жайды шешу үшін оқушылар қандай жолды ұсынар еді?
Үйлесімділікке қарама-қарсы құбылыс адамдардың үйлеспеушілігі болып
есептеледі. Бұл жағдайда адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау, өзара
әрекеттесу қажеттілігі өте тар болады. Адамдардың бір-бірінен оқшаулануы,
бір-бірін жатсынуы келіп шығады. Ол орынды сияқты толып көрінетін кез
келген себепті (жұмыс, оқу, мамандық арттыру, уақыты сай келмейті демалыс
т.б.) пайдаланып, барлығының мүмкіндігінше бірге азырақ болуға тырысуы
түріндегі ашық және сонымен қоса, отбасы мүшелері қатар болғанмен, бас
қоспайтын, амалсыздықтан қарым-қатынас жасайтын түрі жасырын кездеседі.
Үйлеспеушілік ерегіс, дау жан-жал, қақтығыс, үздіксіз ұрыс-керістен бастап,
оқта-текте ыза кернеп, бұрқ еткені болмаса, сырттай сыпайы мінез-құлық
көрсету сияқты болып көрінетіндей сипаты жағынан да, оның жарыққа шығу
дәрежесі жағынан да біркелкі болмайды. .[6]
Жасөспірімтік кезең 11-15 жастың арасы. Жасөспірім кезең деп
отырғанымыз бастауыш сынып кезеңінен едәуір басым , әлі де бала мен
үлкендердің екі арасындағы жас. Жасөспірім кезең дене күші мен ақыл ойының
есеюі ғана емес, бұл жасөспірімтің өзгелермен қарым-қатынасының тиісті
мөлшерде болуы, қиын жағдайда өздігінен шешімге келе алуы, қиыншылықтардан
бас тартпауы, т.б. жатады. Бұл қасиеттер әлеуметтік ортасының жемісі.
Оқуға деген ынтасы , ықпалы арта түседі, сонымен қатар ақыл-ой
қабілеті дамып , өзінің пікірін дәлелдеу, не өзінің ісіне талдау жасау
қабілеті қалыптаса бастайды, сыныптастарымен және мұғалімдерімен достық
қарым-қатынасын нығайта түседі. Осы жасында бала өзін-өзі бағалауы артады.
Кейбір жасөспірімтер өзінің ауыспалы кезеңіне тез үйреніп қоршаған
ортасымен тез қатынасқа түседі. Оларды өмірдің тыныштылығы қуантып,
қарым- қатынас жасайтын ортасымен бағалаулары қызықтырады, өздерін
жоғарыда көргісі келеді. Жасөспірімтердің біразы мектепте білім алуынан
бастап ересектік кезеңге дейін түрлі психологиялық дағдарыстан өтеді. .[8]
Жасөспірім шақтың аса маңызды міндеттері –мамандық таңдау, еңбек пен
қоғамдық саяси қызметке даярлану, өмірге деген қызығушылығын арттыру. Өзара
байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді
және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-әрекетінінің сипатына
тәуелді. Жасөспірімтік – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының бастау
алған кезеңі. Бұрынғы құндылықтар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке
қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік
негізінен былайша болады, жткіншектер көбіне көтеріңкі, болмысқа сай
келмейтін талаптар қояды, өз қабілеттерін алатын орнын бағалайды.
Жасөспірімтер қарым-қатынасының өзгерілуінің себебі олар
жасөспірімтік шақта үлкендермен көбінесе келіспесе, өзінің жасөспірімтік
жасында ешкімнің аңдымауын, қамқорлық жасамауын, билікті өзіне ғана беруін
қалайды. Ал бала есейген сайын жасөспірім өзінің қатесін сезіп,
үлкендермен қарым- қатынасын түзеп, үлкендерге деген қатынасын өзгертеді.
Осының нәтижесінде жасөспірім туыстарымен, ата-аналарымен, үлкендермен,
құрбы-құрдастарымен түсінушілігін жойып қатынасын өзгерте бастайды және
ата-анамен қатынасын жоғарғы деңгейге қояды.
1.2 Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Жасөспірімтік жас – бала ағзасының қайта құрылуы – жыныстық пісіп –
жетілумен ерекшеленеді. Бірақ баладағы ағзаның қайта құрылуындағы жыныстық
пісіп – жетілу дағдарысты кезеңмен сипатталып, жалпы жасөспірімтік жастағы
психикалық және физиологиялық даму қабаттаса жүрмейді. Кейбір балалар
жасөспірімтік шаққа ерте іліксе, басқалар жасөспірімтік шаққа кешірек
ілігеді, сонымен дағдарысты кезең кейде 11 жаста немесе 13 жаста да
көрінеді. Дағдарыс басталысымен, осы кезең бала үшін де, оның жақындары мен
үлкендер үшін де қиынға соғады. Сондықтан жасөспірімтік кезең баланың
дамуындағы ерекше орын алатын өтпелі, бетбұрысты, қиын немесе
сыналатын кезең деген атаулармен бейнеленеді. [10]
Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл – ой,
адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен
өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа
құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана – сезімнің, ересектермен және
жолдастарымен қарым – қатынасының, олармен әлеуметтік өзара іс - әрекет
әдістерінің, мінез – құлыққа, іс - әрекет пен қарым – қатынасқа арқау
болатын моральдық – этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде
ересектік элементтері пайда болады.
Жасөспірімтің ересектермен айырмашылығы тек үлкен адамдармен
қатынасының өзгеше өтетіндігінде емес сонымен қатар биологиялық (жыныстық
және т.б) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда, жасөспірім тым
өзгеше сипатта келеді, мысалы, кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде
бұрынғы қалпынан ересектермен қарым – қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы
келсе, енді ересек түрде, яғни тәртіп бұзуға икемді келеді. Осы мәселені
анықтауда зерттеушілер арасында талас бар. Дегенімен, психикалық бұл
ерекшелігі жасөспірімте әлеуметтік өмірінің өзіндік ерекшелігінен болар.
Жасөспірім бәрін өзім істей аламын, сендер мені әлі бала деп
ойлайсындар, деп наразылық білдірсе де, оның қолынан әлі де көп нәрселер
келе бермейді, ересектерге ұқсап іске ұмтылу болғанымен, сол істі
орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай. Басқаша айтқанда, бір
жасөспірім істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Неліктен бұлай болады? Себебі жасөспірімтің жеке басы дамуындағы аса
маңызды фактордың – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі
бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен, жолдастарымен, ақырында
өзіне қанағаттанарлық қарым – қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін, жүзеге асыру әрекетін жобалау)
бағытталады. [11]
Көптеген шетелдік және кеңестік дәуірдегі психолгтар мен
педагогтардың бірқатар жұмыстарында бұл жас көпке созылған талас – тартысты
кезең деп аталады. Кейбір ғалымдар бұл кезеңді көрсету үшін жас дағдарысы
деген терминді енгізді. Бір сыпыра психологтар жасөспірімке өзін
қоршағаннан қол үзу сыртқы дүниемен келіспеу, түңілушілік және т.б дегенді
растайды. Мұндай талқылаулар үшін, әсіресе, дененің дамуындағы кейбір
сәйкессіздік негіз болып табылады. Бұл жасөспірімтің қылығына және басқа
сыртқы қимыл көріністеріне әсерін тигізеді.
Жасөспірімте жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, себебі
жасөспірімте балалық пен ересектің қатар болуы, сонымен бірге ересектің
түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен
сипатталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларға екі
түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты. Олар : 1) ересектің дамуын
тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты және байыпты міндеттер
болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; 2) ересектендіретін жайлар: мазмұны
жөнінен сан алуан информацияның көптігі, көптеген ата – аналардың бос
уақытының аздығы (тәрбиелеуде), осының салдарынан балалардың дербестікке
ерте қол жеткізуі, жолдастарымен қарым – қатынастың жедел артуы, дене күші
дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды,
осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен
елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, 7 – сыныпта бет пішіні мен
мақсат – мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсібір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген иннтелектуалдар да бар, бірақ сонымен
қатар оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жасөспірімтер де бар;
болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір жасөспірім
үйінде нағыз қолғанат – жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып
кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.[15].
Жасөспірімтік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп аталады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым – қатынастарын түбірінен өзгеретін сипатта болады: мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден де болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады, екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан жасөспірімтің өзінде әр түрлі елеуші
субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады. Олар қандай қиыншылықтар?
Жасөспірім ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық
пен наразылықтың әр түрлі формалары шығады, мысалыға, қыңырлық, дөрекілік,
қарсылық, тентектік, кейде тұйықтық т.б. Сондықтан, әдетте жасөспірімтерді
тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Бұлай бағалау, біріншіден,
бұрынғы психикасы, мінез – құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер
пада болатыннан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін,
бірақ өзгеріске ұщырау жасөспірімтерде бір уақытта кездеспейді. Екіншіден,
осындай психикалық жаңа сапасының пайда болуынан бала қиналысқа ұщырайды,
уайым шегеді. (оны тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды). Мұндай үлкен
өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді.[17]
Осы ғасырдың бас кезінде психолог З.Фрейд жасөспірім үлкеннің
қамқорлығына көнбейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасыз
әуесқойлық деп түсіндірді. Ал бұл пікірге кейбір психологтар мүлдем қарсы.
Жасөспірімтің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін
қасиеттердің бірі. Қоғамдық ортаның жасөспірімті тәрбиелеуге ықпалы зор.
Қоғам дамуының ерекшеліктеріне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріліп
отырады. Осы талапқа сай жасөспірім бала жасынан үлкендер жасына өтерде
қоғам жағдайды оған түрліше әсер етіп, баланы әр түрлі фантастикалық іске
ұмтылдырады. Мұндай уақытша болатын келіспеушілікпен күресуді
педагогикалық әдебиеттерде мектепте және үй ішіндегі бірлескен тәрбие
жұмысының негізінде болатынын ескереді. Тәрбие жұмысы дұрыс жолға қойылған
және қоршаған ортаның сәтті жағдайы болған кезде бұл жастың қандай да
болсын, дағдарысы туралы айтуға ешқандай негіз жоқ, жасөспірімті
тәрбиелеумен байланысты барлық қиыншылықтарды жеңуге болады.
Сондықтан жасөспірімтік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда
болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың рөлі туралы теориялық талас
жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.[19]
Жасөспірімтің психофизиологиялық дамуы жалпы организмнің қайта
құрылуынан басталады. Жасөспірімтің дамуындағы биологиялық фактор
проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына
түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа
кезең басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің
сыртында организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу
процестері тұрады. Жалпы бала жасөспірім жасында дене және физиологиялық
даму жағынан да үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарда баланың
денесі белгілі бір мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жасөспірім кезінде тез
өседі. Бірақ өсу бір мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде тым
баяу дамиды. Мұндай түрліше қарқынмен өсу 11 – ден 16 – ға дейін созылады
да кейін өз қалпына келеді. Ал жалпы жасөспірімтің жеке басының
психофизиологиялық дамуына берілген теориялық сипаттамаларға жалпы шолу
жасасақ, біріншіден психлогиялық әдебиеттерде жасөспірімтік
психофизиологиялық дамуы организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі
өзгерістерден басталады.[20]
Гипофиздің, әсіресе, оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрециясының басқа да өте маңызды
бездерінің (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне қолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметіі жасөспірімтің организмінде көптеген өзгерістер,
соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс
органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің көрінуі).
Ал бұрынғы кеңестік дәуірдің педагогтары, мысалы, Т.А.Ильин
жасөспірімтік жаста дененің дамуына тән жалпы сипаттық ерекшеліктер,
үдемелі қарқынмен өсу кезеңін қыз балаларда 10 жастан кейін, ал ер
балаларда әсіресе 11 – 12 жаста және шамамен 14 – 15 жасқа дейін бойының
өсуі жағынан балаларды басып озады, мұнан кейін қыздардың өсуі баяулайды да
17 – 18 жасқа келгенде негізінен дерлік тоқталатынына шолу жасаған. Баланың
қауырт өсуі кеш басталады – шамамен 13 – тен басталып 16 жасқа дейін өсе
береді, десе. Ал И.Ю.Кулагина баланың физикалық және психологиялық дамуына
сипаттама беруде, жасөспірімтің бойы мен дене салмағы өсуі ер балада 13
жастан басталып, 15 жаста аяқталатынын, кейде 17 жасқа дейін жалғасатынын,
ал қыз балаларда бойдың өсуі 2 жыл ерте басталып, аяқталатынына теориялық
сипаттама берген.[21]
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі –
жасөспірім шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жасөспірім пішіні өзгереді, дене пропорциясы ересек адамға
тән пропорцияға жақындайды.
В.А.Крутецкийдің талдауы бойынша бас сүйектің бет бөлігінің жедел
жетілу нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жасөспірім жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңаржақ салмақ түскенде омыртқа қисайып кетуге бейім болады
Ал осы жағдайда А.В.Петровскийдің талдауынша дене түзілісінің неғұрлым
көбірек бұзылуы 11 – 15 жаста болады, дегенімен нақ осы жаста мұндай
кемшіліктерді түзеуде одан кейінгі кездердегіден оңай болады. Денесін тік
ұстамаудан жасөспірім бір жағына еңкейіп, не қисайып тұрған сияқты болады.
Осының нәтижесінде жасөспірім денесінің үйлеспеуінен ұялады, қарым –
қатынаста тік қарамайды. Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел
артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда
еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр
жыныстық өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер
қалыптасады, бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Ι . Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық негіздері
1.1.Даужанжалдың тұлғаның
әлеуметтенуіне тигізетін әсері
1.2. Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Қортынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Біздің атмосферамызда ағзаның қалыпты дамуы үшін белгілі бір
сәйкескестікте өмір сүруге қажет элементтер бізді бар.Ол элементтер бізді
қоршап әр ағзаға сінеді.Сол сияқты тұлға аралық қарым-қатынастарда
жасөспірімдердің өмірлерінде сондай мәнге ие.
Жасөспірімдер арасындағы тұлға аралық қатым-қатынастың элементерінің
көп немесе аз болуы олардың өмірін қалыпты бағыттан айырады және өмір
қызығың байқатпайды.Тұлға аралық қарым-қатынастың ахуалын жасөспірімдердің
өздері жасайды.Өздерінің мінез-құлқымен,әдеттерімен,қарым-қа тынастыңқалыпты
элементтерін бұзады.Бірақ сондай-ақ жасөспрім өзіне лайықты,ыңғайлы болатың
қарым-қатынас ахуалын жасап,өзінің ттұлғалық дамуына пайдалана алады.
Жасөспірімдер омірлерінде болып жатқан кұрделі құбылыстарды түсіну үшін
жақсылық және жамандық категорияларын пайдаланады.Бағалап ойланатың бұл
тәсіл сәтсіздік болғанына байланысты кінәлілерді іздеп,оларды қатыгездікпен
жазалауға итермелейді.
Көпнесе қарым-қатынастан қанағат алмайтын жасөспірімдерде екі негізгі
феномен байқалады:даужанжал және ботенсіну.
Даужанжал-жасөспірімдер арасында жиі кездесетін контакт формасы.Бұл
форма көптеген сипатта болуы мүмкін,Кейбір жағдайларда даужанжал тек
күресте көрінеді,яғни қарсыласын жену болады.Оның мысалы ретіңде,жала жабу,
қудалау, сәтсіздікке ұшырауға жағдай жасау т.с.с.болуы мүмкін.Басқа
формалары күресшілер немесе боксерлар жекпежегіне ұқсайды-бұл жағдайдағы
жасөспірімнің ең негізгі мақсаты өзінің үстемдігің қөрсету болып
табылады.Кейде негізгі мақсат ретінде басқа құрбы-құрдастарына билік
ету,немесе оларды өз пайдасына жұмсау болып табылады.
Жасөспірімдердің арасындағы даужанжалдын құрлымды және бағалы жақтары
болуы мүмкін.Мысалы ол интелектуалды даужанжал болатын болса-пайдалы болуы
мүмкін.Кейбір даужанжалдар жасөспірімдердің бір-біріне деген көз
қарастарын,қатынастарын жақсы жаққа өзгертуге мүмкіндік
береді.Жасөспірімдер арасындағы даужанжал формасындағы қарым-
қатынас,олардың арасындағы индивидуалдық айырмашылықтарына байланысты пайда
болады.
Даужанжал бағыт-бағдарынын,сезімдерінің,мақса ттарының,жүріс-
тұрыстарының және ойлау тәсілдерінің сәйкессіздік нәтижесі болады.
Әрине өмір болғаннан кейіндаужанжал, түсініспеушілік,қайшылықсыз
болмайды.Жиі жағдайда жасөспірімдерғе әсер ететің даужанжанжалдың өзі емес,
сол жағдайдағы кейбір мінез-құлық формалары :
қорқыныш,қастандық,кекшілдік.Егер осы үайымдар қарқынды және ұзақ болытын
болса жасөспірімде өзің-өзі қорғау реакциясы пайда болып,оның жеке тұлға
ретінде қалыптасу құрлымына сініп,ойлау бағытын әрекеттірің және сезімдерін
жағымсыз бұрмалауға келтіруі мүмкін.
Қорқыныштың,қастандықтың,кекшілдікт ің жағымсыз салдары өсыған ұшыраған
жасөспірімнің қоршаған адамдарына да зияның тигізуі мүмкін
тнемеседаужанжал,қорқыныш арасында өскен жасөспірім болашақта,сол тәрьие
тәсілін өз жанұясында пайдалануы мүмкін.
Қорғану реакциясы қорқыныш сезіміне реакция ретінде мінез кұлықтын әр
түрлі формасында көрінуі мүмкін.кейде қорыққанынан жасөспірім қорқатын
адамдарының көзіне көрінбес үшін кішкентфй және байқалмайтындай болуға
тырысады.
Жасөспірімдер осындай стилге үйреніпқалғандықтан,бағындырған адам жоқ
болса да өзін солай үстауы мүмкін.
Қорғанудын сипатына қарай басқа формасы керісінше шабуыл жасауға,қауып
төндіретің нысананы жоюға тырысады.Басқалардан қауып төнбес үшінадамдарды
өзіне бағындыратын немесе қатан бақылауды үстануға бейім болатын
жасөспірімдерде кездеседі.Мұндай реакция жаман ойменорындалмайды,Осылай
жасайтың жасөспірімдерөздерін қауыпсыыздықта сезіну үшін үстанады.Өзінің
қорқынышын немесе қауыпты сезімді женудінтағы бір тәсілі- ойын және біреуді
басқарунегіздерін игеру арқылы қарсыласын қашықтықта үстауға ьоладыҚорғану
және жабылу реакциясынаүнемі дайын болуқарсыласты шатастыруға әкелетін
маска костюмдердіауыстыруды талап етеді.Бірақ жасөспірім бұл тәсілдіжиі
қолдана берсе өзінің шынайы кім екенің түсінбей қалады.
Қазіргі таңда Қазақстанда тұлғаның қалыптасу шарттарында күрделі
өзгерістер болып жатыр. Жеке тұлға – бұл адам болмысы, ең негізгісі адами
бейнесі басқа биологиялық түрде ажыратылуы. Адам әлеуметтену процесінде
жеке тұлға болып қалыптасады және индивид әлеуметтік қатынасқа түскенде
жеке тұлға болып қалыптасады. Әлеуметтену - индивидтің әлеуметтік Мен-нің
қалыптасу процесі. Жасөспірімдердің қоршаған ортамен байланысы өте күрделі:
оның қолынан әлі көп нәросе келмейді, бірақ ол өзінен де, басқалардан да
талап ету деңгейі өте жоғары. Жасөспірімнің жеке тұлға ретінде дамуыда
көптеген факторлар маңызды орын алады: ол ата-анасы, құрбы достары, мектеп,
мемлекеттің экономикалық жағдайы, жанұясындағы оған деген, ата-анасының бір-
бірімен қарым-қатынасы. Ол индивидтің барлық формаларды мәдениетті, тәрбие
мен оқытуды меңгергенін қарастырады.
Бұл процесс тәрбие нәтижесі ретінде болады. Яғни әлеуметтенудің екі
жақты бағыттары болады: адамның өзі әлеуметтік дағдыларды игеру үшін барлық
күш жігерін салады, және қоғам тәрбиелеу мен оқыту арқылы мәдениетке оны
қалыптастырады.
Жасөспірімдер өмірінде болып жатқандардың барлығын әлеуметтену факторы
ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі таңда түрлі қоғамдық институттар мен ұйымдардың қарастыратыны
жастардың қоғамдық және рухани дағдарыс шарттарына бейімделу мәселесі болып
отыр. Бұл заңды да, өйткені нақ осы жастардың жағдайы қоғамның болашағына
және оны дамытуына әсері айтарлықтай жеткілікті қоғамның сақталынып қалуы
үшін әлеуметтік рольдерді дұрыс орындау үшін қажетті сапаларды түсіну үшін
өсіп келе жатқан ұрпақтарға білімнің көмегі зор.
Ι Жасөспірімдік шақтағы даужанжалдың теориялық
негіздері
1.1 Даужанжалдың тұлғаның әлеуметтенуіне
тигізетін әсері
Қазіргі таңда қарым-қатынас мәселесі өте маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Қарым-қатынастың психологиялық сәттілігі мен тұрақтылығына
негізделе отырып, болашақ ұрпақтың тәрбиесі, мәдени және рухани мұраларын
қалдыру, олардың қылмысқа бармауымен күреседі. Қарым-қатынас қоғам
жүйесінің бөлігі ретінда айырықша психологиялық жүйе ретінде қалыптасады,
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының қайнар көзі болған және
болып қала береді. Қарым-қатынасты жүйелік ықпал көзқарастарында
қалыптастыра отырып, ол жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның
ерекшелігін, шағын топ және әлеуметтік талдауға мүмкіншілік береді. Дәл
осы жерде қарым-қатынас сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Жасөспірім
қатынастары саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық және мектеп
өмірлік іс-әрекетінің барлық сферасына әсерін тигізеді.
Қарым-қатынас психологиясы мен тұлға-аралық әрекеттестік саласындағы
психологтар көптеген тенденциялармен, тұлға аралық қатынастардың
модельдерін тудыратын көптеген теориялық талдауларды жасөспірім
қатынастарының психологиясын ұғыну өзекті мәселе екенін дәлелдейді.
Жасөспірім қарым-қатынастарының психологиялық мәселесі адамның өмірлік және
тұлғалық идеологиясының жүзеге асырылу, жанұя құрылымының пайда болу мен
мектеп өмірінің маңызы мен мақсатын жүзеге асыру тұрғысында пайда болды.
Мектептік өмір адамнан алуан түрлі білім мен икемділікті талап етеді.[5]
Қарым-қатынас жасау – адамның өте маңызды, аса жауапты ісі. Қарым-
қатынас адамға бақыт, толық мәнді тыныс –тіршілік әкеледі.
Қарым-қатынас психологиясы ортақ тұрмыспен өзара моральды
жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып
табылады. Көптеген әлеуметтік функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік
құрылымның қажетті құраушысы ретінде қарым-қатынас қоғамдық дамуда маңызды
орын алуда. Қарым-қатынас арқылы эмоциялар ауысып, адам әрекетінің жалғауы
жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және баланы тәрбиелеп өсіру
жүзеге асады. Қазіргі таңда тиімді қарым-қатынас жасауға ұлттық немесе
қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ.
Қарым-қатынас жасаудың маңызды факторларының бірі- жасөспірімтердің
өнегелі санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жасөспірімтердің тұлғалық
әлеуметтік маңыздылығын түсінуде, өзіндік әрекетіне байсалды қарауында,
жолдастарымен психологиялық ахуалды дұрыс орната алғанда, жанұясының барлық
мүшелерін және олармен қарым-қатынасты құрметтегенінде білінеді.
Жасөспірім кезеңдегі бала біріншіден интеллигенттікті таңдайды, ал бұл
өте жоғары адамгершілік қасиеттерінің кешені, бұған ақылдылық,
сезімталдылық, такт, сыртқы және ішкі мәдениет кіреді. Екіншіден
құрбыларына дос ретінде қарау, ата-анасына қамқорлықпен қарау. Үшіншіден,
оқу іс-әрекеті барысында ерік-жігер, еңбекқорлық, жауапкершілік сезімі, жан-
жақты жетілуге тырысу, келбеттілік, әдемілік. Ал егер жасөспірімтер өз
жақындарына мейірімділікті, жұмсақтықты, қайсарлықты, нәзіктікті таңдайды,
бірақ, қарым-қатынас қасиеттер де ескеріледі. .[7]
Мектептік өмірге мотивациялық дайындық қарым-қатынасқа түсудегі
негізгі түрткі ретінде саналады. Бұл сезім дербестікке дайындық, іс-
әрекетте құрылатын жауапкершілік сезімі, балаларда оқу мен тәрбиелеуге
дайындықты көрсетеді.
Қарым-қатынас жасауға психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа
адамдармен қарым-қатынасты тез орната білуі, мектеп өміріне және қоршаған
ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, отбасында сау рухани – психологиялық
ахуалды орната білу қабілеті, қарым-қатынастың, мінез-құлықтың және
сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері. Болашақ жастар өскен
ортаның атмосферасы, қарым-қатынастың дұрыс құрылудағы дамуына елеулі
әсерін тигізеді. Бұл не сәтті, не көптеген қйыншылықтармен кездесіп мүлде
күйзеліске ұшырауы да мүмкін.
М.И.Лисина қарым-қатынасты адамдардың бірі-біріне қатынасын реттеу
мақсатындағы түрлі ақпараттар ауысу және біріккен нәтижеге жетудегі күш деп
анықтады, осының негізінде балалардың үлкендермен қарым-қатынасының
төмендегі белгілерін ашып берді:
- үлкендерге зейін аудару және қызығушылық;
- үлкендердің әсерін қабылдаудағы эмоционалды рең;
- үлкенге бағытталған баланың ынталы акты;
- олардың қимыл-қозғалысында үлкендердің көрінуінде балалардың
қатынасының сезімталдығы. .[2]
Бұл көрсеткіштердің бір тұтастығы баланың іс-әрекетінде, өзінің бейнесін
құруға және басқа адаммен қарым-қатынаста қажеттілігін қамтамасыз етуге
бағытталған. Сонымен іс-әрекеттің жалпы құрылымдық компоненттері (зат,
қажеттілік, мотив, ...) қарым-қатынастың анайылылығы және нақты
коммуникативті мазмұнымен толтырылған. Тек қана басқалармен қарым-қатынас
арқылы адам басқа көзбен өзін өзі таниды және бағалайды.
Мұғалім оқушылар көңілін үйлесімділік орын алу үшін пікірлердің сөзбе-
сөз сай келуіне емес, баға белгілерінің ұқсастығына, қайсыбір пікірлер үшін
қажетті адамгершілік негіздерінің ортақтығына аударуы керек. Осы жайды
суреттейтін мысал ретінде проблемалық жағдайды талдауға болады. Ата-ана
ұлының (немесе қызының) бірдемеге ренжіп отырғанын байқап қалды делік. Оның
біреуі ештеңе сұрамай қоя тұрайық десе, екіншісі керісінше, себебін тезірек
сұрап білгенді қалайды. Осы жағдайдың қайсысында үйлесімділік бар, қай
жағдайында үйлесімділік жоқ? Психологиялық жағдайы жақсы қарым-қатынас
немесе оған керісінше осы жайды шешу үшін оқушылар қандай жолды ұсынар еді?
Үйлесімділікке қарама-қарсы құбылыс адамдардың үйлеспеушілігі болып
есептеледі. Бұл жағдайда адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау, өзара
әрекеттесу қажеттілігі өте тар болады. Адамдардың бір-бірінен оқшаулануы,
бір-бірін жатсынуы келіп шығады. Ол орынды сияқты толып көрінетін кез
келген себепті (жұмыс, оқу, мамандық арттыру, уақыты сай келмейті демалыс
т.б.) пайдаланып, барлығының мүмкіндігінше бірге азырақ болуға тырысуы
түріндегі ашық және сонымен қоса, отбасы мүшелері қатар болғанмен, бас
қоспайтын, амалсыздықтан қарым-қатынас жасайтын түрі жасырын кездеседі.
Үйлеспеушілік ерегіс, дау жан-жал, қақтығыс, үздіксіз ұрыс-керістен бастап,
оқта-текте ыза кернеп, бұрқ еткені болмаса, сырттай сыпайы мінез-құлық
көрсету сияқты болып көрінетіндей сипаты жағынан да, оның жарыққа шығу
дәрежесі жағынан да біркелкі болмайды. .[6]
Жасөспірімтік кезең 11-15 жастың арасы. Жасөспірім кезең деп
отырғанымыз бастауыш сынып кезеңінен едәуір басым , әлі де бала мен
үлкендердің екі арасындағы жас. Жасөспірім кезең дене күші мен ақыл ойының
есеюі ғана емес, бұл жасөспірімтің өзгелермен қарым-қатынасының тиісті
мөлшерде болуы, қиын жағдайда өздігінен шешімге келе алуы, қиыншылықтардан
бас тартпауы, т.б. жатады. Бұл қасиеттер әлеуметтік ортасының жемісі.
Оқуға деген ынтасы , ықпалы арта түседі, сонымен қатар ақыл-ой
қабілеті дамып , өзінің пікірін дәлелдеу, не өзінің ісіне талдау жасау
қабілеті қалыптаса бастайды, сыныптастарымен және мұғалімдерімен достық
қарым-қатынасын нығайта түседі. Осы жасында бала өзін-өзі бағалауы артады.
Кейбір жасөспірімтер өзінің ауыспалы кезеңіне тез үйреніп қоршаған
ортасымен тез қатынасқа түседі. Оларды өмірдің тыныштылығы қуантып,
қарым- қатынас жасайтын ортасымен бағалаулары қызықтырады, өздерін
жоғарыда көргісі келеді. Жасөспірімтердің біразы мектепте білім алуынан
бастап ересектік кезеңге дейін түрлі психологиялық дағдарыстан өтеді. .[8]
Жасөспірім шақтың аса маңызды міндеттері –мамандық таңдау, еңбек пен
қоғамдық саяси қызметке даярлану, өмірге деген қызығушылығын арттыру. Өзара
байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді
және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның іс-әрекетінінің сипатына
тәуелді. Жасөспірімтік – жеке адамның толысуы мен қалыптасуының бастау
алған кезеңі. Бұрынғы құндылықтар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке
қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік
негізінен былайша болады, жткіншектер көбіне көтеріңкі, болмысқа сай
келмейтін талаптар қояды, өз қабілеттерін алатын орнын бағалайды.
Жасөспірімтер қарым-қатынасының өзгерілуінің себебі олар
жасөспірімтік шақта үлкендермен көбінесе келіспесе, өзінің жасөспірімтік
жасында ешкімнің аңдымауын, қамқорлық жасамауын, билікті өзіне ғана беруін
қалайды. Ал бала есейген сайын жасөспірім өзінің қатесін сезіп,
үлкендермен қарым- қатынасын түзеп, үлкендерге деген қатынасын өзгертеді.
Осының нәтижесінде жасөспірім туыстарымен, ата-аналарымен, үлкендермен,
құрбы-құрдастарымен түсінушілігін жойып қатынасын өзгерте бастайды және
ата-анамен қатынасын жоғарғы деңгейге қояды.
1.2 Даужанжалдың феномендері мен механизмдерінің мазмұны
Жасөспірімтік жас – бала ағзасының қайта құрылуы – жыныстық пісіп –
жетілумен ерекшеленеді. Бірақ баладағы ағзаның қайта құрылуындағы жыныстық
пісіп – жетілу дағдарысты кезеңмен сипатталып, жалпы жасөспірімтік жастағы
психикалық және физиологиялық даму қабаттаса жүрмейді. Кейбір балалар
жасөспірімтік шаққа ерте іліксе, басқалар жасөспірімтік шаққа кешірек
ілігеді, сонымен дағдарысты кезең кейде 11 жаста немесе 13 жаста да
көрінеді. Дағдарыс басталысымен, осы кезең бала үшін де, оның жақындары мен
үлкендер үшін де қиынға соғады. Сондықтан жасөспірімтік кезең баланың
дамуындағы ерекше орын алатын өтпелі, бетбұрысты, қиын немесе
сыналатын кезең деген атаулармен бейнеленеді. [10]
Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл – ой,
адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен
өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа
құрылымдар қалыптасады, ағзаның, сана – сезімнің, ересектермен және
жолдастарымен қарым – қатынасының, олармен әлеуметтік өзара іс - әрекет
әдістерінің, мінез – құлыққа, іс - әрекет пен қарым – қатынасқа арқау
болатын моральдық – этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде
ересектік элементтері пайда болады.
Жасөспірімтің ересектермен айырмашылығы тек үлкен адамдармен
қатынасының өзгеше өтетіндігінде емес сонымен қатар биологиялық (жыныстық
және т.б) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда, жасөспірім тым
өзгеше сипатта келеді, мысалы, кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде
бұрынғы қалпынан ересектермен қарым – қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы
келсе, енді ересек түрде, яғни тәртіп бұзуға икемді келеді. Осы мәселені
анықтауда зерттеушілер арасында талас бар. Дегенімен, психикалық бұл
ерекшелігі жасөспірімте әлеуметтік өмірінің өзіндік ерекшелігінен болар.
Жасөспірім бәрін өзім істей аламын, сендер мені әлі бала деп
ойлайсындар, деп наразылық білдірсе де, оның қолынан әлі де көп нәрселер
келе бермейді, ересектерге ұқсап іске ұмтылу болғанымен, сол істі
орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай. Басқаша айтқанда, бір
жасөспірім істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек.
Неліктен бұлай болады? Себебі жасөспірімтің жеке басы дамуындағы аса
маңызды фактордың – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі: ол белгілі
бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен, жолдастарымен, ақырында
өзіне қанағаттанарлық қарым – қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің
болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін, жүзеге асыру әрекетін жобалау)
бағытталады. [11]
Көптеген шетелдік және кеңестік дәуірдегі психолгтар мен
педагогтардың бірқатар жұмыстарында бұл жас көпке созылған талас – тартысты
кезең деп аталады. Кейбір ғалымдар бұл кезеңді көрсету үшін жас дағдарысы
деген терминді енгізді. Бір сыпыра психологтар жасөспірімке өзін
қоршағаннан қол үзу сыртқы дүниемен келіспеу, түңілушілік және т.б дегенді
растайды. Мұндай талқылаулар үшін, әсіресе, дененің дамуындағы кейбір
сәйкессіздік негіз болып табылады. Бұл жасөспірімтің қылығына және басқа
сыртқы қимыл көріністеріне әсерін тигізеді.
Жасөспірімте жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады, себебі
жасөспірімте балалық пен ересектің қатар болуы, сонымен бірге ересектің
түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен
сипатталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларға екі
түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты. Олар : 1) ересектің дамуын
тежейтін жайлар: балалардың көбінде басқадай тұрақты және байыпты міндеттер
болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы; 2) ересектендіретін жайлар: мазмұны
жөнінен сан алуан информацияның көптігі, көптеген ата – аналардың бос
уақытының аздығы (тәрбиелеуде), осының салдарынан балалардың дербестікке
ерте қол жеткізуі, жолдастарымен қарым – қатынастың жедел артуы, дене күші
дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды,
осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен
елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, 7 – сыныпта бет пішіні мен
мақсат – мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар
ересектер өмірінің қайсібір жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да
бар; өздігінен білім алып жүрген иннтелектуалдар да бар, бірақ сонымен
қатар оқу материалының өзін өздігінен игере білмейтін жасөспірімтер де бар;
болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ
мамандығына саналы түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір жасөспірім
үйінде нағыз қолғанат – жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден ерке болып
кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.[15].
Жасөспірімтік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп аталады. Бұлай
бағалау, біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге
байланысты; бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері
мен қарым – қатынастарын түбірінен өзгеретін сипатта болады: мұның өзі
біршама қысқа мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден де болады да,
даму процесі секірмелі, қауырт сипат алады, екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан жасөспірімтің өзінде әр түрлі елеуші
субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады. Олар қандай қиыншылықтар?
Жасөспірім ересектердің ықпалына көне қоймайды, онда тіл алмаудың, қарсылық
пен наразылықтың әр түрлі формалары шығады, мысалыға, қыңырлық, дөрекілік,
қарсылық, тентектік, кейде тұйықтық т.б. Сондықтан, әдетте жасөспірімтерді
тәрбиеге көнбейтін қиын жас деп сипаттайды. Бұлай бағалау, біріншіден,
бұрынғы психикасы, мінез – құлқы өзгеріп, соның негізінде жаңа қасиеттер
пада болатыннан. Кейде мұндай өзгеріс аз уақыттың ішінде болуы мүмкін,
бірақ өзгеріске ұщырау жасөспірімтерде бір уақытта кездеспейді. Екіншіден,
осындай психикалық жаңа сапасының пайда болуынан бала қиналысқа ұщырайды,
уайым шегеді. (оны тәрбиеге көнуіне бөгет жасайды). Мұндай үлкен
өзгерістерді психологтар түрліше дәлелдейді.[17]
Осы ғасырдың бас кезінде психолог З.Фрейд жасөспірім үлкеннің
қамқорлығына көнбейтінін жыныс қасиетінің салдарынан болатын санасыз
әуесқойлық деп түсіндірді. Ал бұл пікірге кейбір психологтар мүлдем қарсы.
Жасөспірімтің тәрбиеге көнгісі келмеуі түпкілікті емес, уақытша кездесетін
қасиеттердің бірі. Қоғамдық ортаның жасөспірімті тәрбиелеуге ықпалы зор.
Қоғам дамуының ерекшеліктеріне қарай жастарға қоятын талап үнемі өзгеріліп
отырады. Осы талапқа сай жасөспірім бала жасынан үлкендер жасына өтерде
қоғам жағдайды оған түрліше әсер етіп, баланы әр түрлі фантастикалық іске
ұмтылдырады. Мұндай уақытша болатын келіспеушілікпен күресуді
педагогикалық әдебиеттерде мектепте және үй ішіндегі бірлескен тәрбие
жұмысының негізінде болатынын ескереді. Тәрбие жұмысы дұрыс жолға қойылған
және қоршаған ортаның сәтті жағдайы болған кезде бұл жастың қандай да
болсын, дағдарысы туралы айтуға ешқандай негіз жоқ, жасөспірімті
тәрбиелеумен байланысты барлық қиыншылықтарды жеңуге болады.
Сондықтан жасөспірімтік кезеңдегі дамудың сыналу көріністерінің пайда
болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың рөлі туралы теориялық талас
жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.[19]
Жасөспірімтің психофизиологиялық дамуы жалпы организмнің қайта
құрылуынан басталады. Жасөспірімтің дамуындағы биологиялық фактор
проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына
түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды: дене күшінің дамуында жаңа
кезең басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің
сыртында организмнің морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу
процестері тұрады. Жалпы бала жасөспірім жасында дене және физиологиялық
даму жағынан да үлкен өзгеріске ұшырайды. Егер бастауыш сыныптарда баланың
денесі белгілі бір мөлшермен біртіндеп өсетін болса, жасөспірім кезінде тез
өседі. Бірақ өсу бір мөлшермен іске аспайды. Кейде тым шапшаң, кейде тым
баяу дамиды. Мұндай түрліше қарқынмен өсу 11 – ден 16 – ға дейін созылады
да кейін өз қалпына келеді. Ал жалпы жасөспірімтің жеке басының
психофизиологиялық дамуына берілген теориялық сипаттамаларға жалпы шолу
жасасақ, біріншіден психлогиялық әдебиеттерде жасөспірімтік
психофизиологиялық дамуы организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі
өзгерістерден басталады.[20]
Гипофиздің, әсіресе, оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді, ал мұның
гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрециясының басқа да өте маңызды
бездерінің (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне қолайлы жағдай
жасайды. Олардың қызметіі жасөспірімтің организмінде көптеген өзгерістер,
соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер туғызады (жыныс
органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің көрінуі).
Ал бұрынғы кеңестік дәуірдің педагогтары, мысалы, Т.А.Ильин
жасөспірімтік жаста дененің дамуына тән жалпы сипаттық ерекшеліктер,
үдемелі қарқынмен өсу кезеңін қыз балаларда 10 жастан кейін, ал ер
балаларда әсіресе 11 – 12 жаста және шамамен 14 – 15 жасқа дейін бойының
өсуі жағынан балаларды басып озады, мұнан кейін қыздардың өсуі баяулайды да
17 – 18 жасқа келгенде негізінен дерлік тоқталатынына шолу жасаған. Баланың
қауырт өсуі кеш басталады – шамамен 13 – тен басталып 16 жасқа дейін өсе
береді, десе. Ал И.Ю.Кулагина баланың физикалық және психологиялық дамуына
сипаттама беруде, жасөспірімтің бойы мен дене салмағы өсуі ер балада 13
жастан басталып, 15 жаста аяқталатынын, кейде 17 жасқа дейін жалғасатынын,
ал қыз балаларда бойдың өсуі 2 жыл ерте басталып, аяқталатынына теориялық
сипаттама берген.[21]
Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі –
жасөспірім шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жасөспірім пішіні өзгереді, дене пропорциясы ересек адамға
тән пропорцияға жақындайды.
В.А.Крутецкийдің талдауы бойынша бас сүйектің бет бөлігінің жедел
жетілу нәтижесінде бет әлпеті де өзгереді. Жасөспірім жасындағы жылдарда
омыртқа жылдық өсуінде бойдың ұзару қарқынынан қалып қояды. 14 жасқа дейін
омыртқалар арасындағы кеңістік әлі шеміршекпен толы болады да, ұзақ уақыт
бойы сыңаржақ салмақ түскенде омыртқа қисайып кетуге бейім болады
Ал осы жағдайда А.В.Петровскийдің талдауынша дене түзілісінің неғұрлым
көбірек бұзылуы 11 – 15 жаста болады, дегенімен нақ осы жаста мұндай
кемшіліктерді түзеуде одан кейінгі кездердегіден оңай болады. Денесін тік
ұстамаудан жасөспірім бір жағына еңкейіп, не қисайып тұрған сияқты болады.
Осының нәтижесінде жасөспірім денесінің үйлеспеуінен ұялады, қарым –
қатынаста тік қарамайды. Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің неғұрлым жедел
артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің дамуы ер балаларда
еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде болады, осыдан келіп әр
жыныстық өкілдерінде еркектерге тән немесе әйелдерге тән белгілер
қалыптасады, бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz