Біржан сал Қожағұлұлы (1834-1897)

Жоспар
Кіріспе

1 Қазақ әдебитінде, мәдениетінде аса ірі түлға
2 «Ләйлім шырақ» әні

Қазақ әдебитінде, мәдениетінде аса ірі түлғаның бірі XIX ғасырдағы қазаң ән өнерінің, сөз өнерінің ірі өкілі Біржан сал Қожағүлүлы. Ол 1834 жылы қазіргі Аңмола (Көкшетау) маңайындағы Сексенкөлдің бірі Жекей көлінің жаңғасында дүниеге келген. Біржанның ескі ата ңонысы Обаған болған. Біржанның арғы атасы Бертіс-тен Аңшолақ, Айшуақ, Жаншуақ, Қожамқүл, Қожағүл, Қожағүлдан Түрлыбай, Нүралы, Ералы туады. Біржан Түрлыбайдың баласьь Атасы немересін бауырына басып, ежелден ерке өсіреді. Ата мен әже тәрбиесін көріп өскен ерке Біржан «Баласы Қожағүлдың Біржан салмын» деп жар салатын содан. Дәулетті атасының тәрбиесінде өскен Біржан түрмыс таршылығын көрмей, еркін ер жетеді. Бас еркіндігі өзіндегі талантты бала жас шағынан домбырамен ән салуға, өлең сөз қиыстыруға бейімдігін байқатады. Өлеңге қүмар жас тар аяда ңалмай, ошақ басы, от ңасы әңгімелерінен биік түрып, ел тамсаидырар серілер өміріне қызығып, өзі де салдық, серілік ңүра бастайды. Осы әншілігінің, ақындығының арңасында Біржан алты алашқа оңай танылып, кейінгіге ертегідей жетіп, қазақтың ерекше салтдәстүрі серілік дәстүрін шыңға шығарған жанға айналады. Ол тек Көкшетау аймағы ғана емес, бүкіл Сарыарқаға танылып, кейіндері қазақ әдебиетінің биік түлғасына айналады. Жаяу Мүса, Үкілі Ыбырай, балуан Шолақ секілді әнші-ақындар Біржан жолын жалғастырушы болып, соның жолымен жүрген жандар еді. Біржанның әр әні ерекше жағдайларда, ерекше жайларда туады. Мәжіліс қүрып отырған шақтарда, я болмаса көңілінде қалған бір түйткіл жайларға байланысты Біржан ән шығара береді.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Біржан сал Қожағұлүлы (1834-1897)

Қазақ әдебитінде, мәдениетінде аса ірі түлғаның бірі XIX ғасырдағы
қазаң ән өнерінің, сөз өнерінің ірі өкілі Біржан сал Қожағүлүлы. Ол 1834
жылы қазіргі Аңмола (Көкшетау) маңайындағы Сексенкөлдің бірі Жекей көлінің
жаңғасында дүниеге келген. Біржанның ескі ата ңонысы Обаған
болған. Біржанның арғы атасы Бертіс-тен Аңшолақ, Айшуақ, Жаншуақ,
Қожамқүл, Қожағүл, Қожағүлдан Түрлыбай, Нүралы, Ералы туады.
Біржан Түрлыбайдың баласьь Атасы немересін бауырына басып, ежелден ерке
өсіреді. Ата мен әже тәрбиесін көріп өскен ерке Біржан Баласы
Қожағүлдың Біржан салмын деп жар салатын содан. Дәулетті атасының
тәрбиесінде өскен Біржан түрмыс таршылығын көрмей, еркін ер жетеді. Бас
еркіндігі өзіндегі талантты бала жас шағынан домбырамен ән салуға, өлең
сөз қиыстыруға бейімдігін байқатады. Өлеңге қүмар жас тар аяда
ңалмай, ошақ басы, от ңасы әңгімелерінен биік түрып, ел тамсаидырар
серілер өміріне қызығып, өзі де салдық, серілік ңүра бастайды. Осы
әншілігінің, ақындығының арңасында Біржан алты алашқа оңай танылып,
кейінгіге ертегідей жетіп, қазақтың ерекше салтдәстүрі серілік
дәстүрін шыңға шығарған жанға айналады. Ол тек Көкшетау
аймағы ғана емес, бүкіл Сарыарқаға танылып, кейіндері қазақ
әдебиетінің биік түлғасына айналады. Жаяу Мүса, Үкілі Ыбырай, балуан
Шолақ секілді әнші-ақындар Біржан жолын жалғастырушы болып,
соның жолымен жүрген жандар еді. Біржанның әр әні ерекше жағдайларда,
ерекше жайларда туады. Мәжіліс қүрып отырған шақтарда, я болмаса көңілінде
қалған бір түйткіл жайларға байланысты Біржан ән шығара береді.
Баласы Қожағүлдың Біржан салмын
Адамға зияны жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
Өзім сүңңар, өзім сал, кімге зармын.
Жасым бар жиырмада жасырмаймын
Басымнан дүшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дүшпан сезі асып кетсе,
Сен түгіл, патшаға да бас үрмаймын, -
деп ақындық қуатынық зорлығын, шалқар талантының бар екенін ескертіп,
биік пафоспен жогары әуенменен айтады. Осыданақ Біржанның ақындық қуатын
танимыз. Ақын сөзін өдемі өрнектеп, соған сай қуатты әнменен
қосады. Яғни, ол ңазақ даласындағы біріккен, тоғыспалы, синкретті өнер
түрін сазгерлік, ақындық, әншілік сипатта үш тоғыстың басын қосқан айрықша
талант. Біржан ең бастысы ақын екендігі мәлім.
Созады Біржан даусын қоңыр қаздай
Басқаға бір өзіңнен жүрмін жазбай,
секілді сөздері Біржанның ақындық күшін көрсетеді.
Аты жоқ қүс болады көкек деген,
Алдында терезенің секектеген.
Ойымда үш үйықтасам бар ма менің,
Айырылып сені сәулем кетет деген.
Кім сүймес шешек атқан көкек айын
Бейне жаз менің сүйген сәулетайым.
Ақ қалқам отыр ма екен, жатыр ма екен,
Әй, көкек, үшып барып білші жайын.
Шекеңе селдіретіп айдар тағып
Көкектеп бос жүргенше секең ңағып,
Қосайын өле-өлгенше мен әніме,
Қалқадан хабар әкел үшып барып.
Бүл жырында аңын сағынған сүлуын көкекке барып білші деп соншалық
нәзіктікпен үшңан қүсңа мүңын шағып айтады. Біржанның сезімді әндерді
ақындық қуаты мол.
Өзіміз айтқандай Біржан Қожағүлдың бауырында, соның қарауында өседі.
Үсынсам қолым жетпес туған айға,
Айтсам да арыз жетпес бір қүдайға.
Жылына бес жүз теңге тапсам-дағы,
Жақпадым өзім әкем Түрлыбайға, -
деп өзінің бір өлеңінде айткандай атасы Қожагұл киелі болғандығын
байқаймыз. Біржан жас кезіненақ әнші әнге құмар, жырға құмар, әр кезде де
соны аңсайтын жүрекпен, музыканы, әнді, домбыраны ұнатқан жүрекпен ер
жетеді. Егер ауылға келген әлдебір әнші, я болмаса күйші болатын болса
соның жанынан шықпай, мүмкіндігінше барын тыңдауға, түгел тауысып үғынуға
тырысады. Ал егер көрші маңайындағы бір ауылда ән мен жырдың думаны болып
жатса сол маңға тартып кеткенді жақсы көреді. Ол тек қана әнге емес,
салсерілікті де үнатады. Сүлу киім, жүйрік ат, алғыр тазы, ңиырдағыны шалар
ңыран ңүс осының бәрі Біржанның бала шаңтагы үнатқан ңүмарлығы болады. Жас
кезінде әнші бала атанып жүрген Біржан әнші жігіт дейтін дәрежеге де
жетеді. Ол ел аралап жүріп, жүрт аралап жүріп ңазақтың осы бір ешкімге
үқсамайтын өнерінен өзегі қанып ішеді. Әдемі ер-тоқым, әдемі киім,
Сарыарңаны тербеткен ғажап дауыс, сүлу бейне, көркем келбет осының бәрі
қай жерде жүрсе де Біржанның бойын өзгеден биік көрсетіп, ңандай жағдайда
кім болмасын басын бүрып қарайтындай, мынау Біржанау дейтіндей дәрежеге
өкеледі. Аздаған уақыттың ішінде Біржан жүртқа танылып, яғни Біржан
әнші, Біржан сазгер, Біржан өнерпаз, Біржан сал атымен біліне бастайды.
Бізге Біржанның қалай әнші болгандығы жөнінде, ңала берді кімдердің жолымен
жүргендігі, кімдерден дөріс алғандығы беймағүлым. Демек, біз
Біржанның әрбір әні қалай туғандығына қарап қана оның шығармашылық жолын
байқай аламыз. Біржаннын, оқыған мектебі, әншілік мектебі, қала берді
өскен ортасы, алғашңы ән салыстары мен домбыра қағыстары бәрі Алаштың
ішінде, қазақтың ішінде болғандығы мағлүм. Демек, Біржан сал
Қожағұлүлының алғашқы мектебі қазақ елі, Сарыарқада сайрандап күн кеш-кен,
аққуға үн ңосқан сол кездегі Алаштың басындағы бір тәтті кездер,
Біржанның өнінен естіледі. Соның ішіндегі Аққуым деп аталатын ән:
Қызы едің Ақтентектің Ажар атың,
Ешкімнен кейін емес салтанатың.
Кез келіп ұшырастық сәті түсіл,
Аман бола, жолықңанша перизатым, -
деп жай басталып келіп, ойнақшып келіп одан әрі қарай дауысын жоғары
көтеріп әкететін әдемі өн Біржанның алғашқы туьшдыларының бірі деуге
болады. Біржанның тағы бір кесек әндерінің бірі Жаймашуақ.
Көл жағалай бітеді көкше қүрақ,
Шырқаушы еді осылай Ләйлім шырақ.
Қозыбақтың үйінде мәжіліс боп,
Ән еді Біржан салған жаймашуақ -
деп басталатын әнде Қозыбақтың үйіндегі жиында отырған шағында, әншінің
шабыттанған кезіндегі, тольщсып, творчестволык, түрғыда биікке шапқан
кезіндегі шығарған әніндей болып көрінеді. Бүған қарағанда Біржан әнді
көңілкүйдің қалауымен шығарған секілді. Көңіл хошы түскен кезінде, жан
рахатын кешкен сәтінде осындай Жаймашуақ секілді қай кезде де алып
қарасаңыз өз биігінен түспейтін әдемі әнді шығарып кете береді. Осы секілді
өндердің тағы бірі Айтбай деп аталады. Айтбай бүл қыздың аты. Қазақ
келесі туатын бала үл болсын деп ырымдап, қыз балаға кейде ер адамның
есімін қоятын әдеті бар.
Мамекем Айтбай десем күлімдейді,
Сүр жорга астындағы сүрінбейді.
Аққудай аспандағы жүз қүбылып,
Сал Біржан ән салуға ерінбейді, -
дейтүғын түстарында Айтбайдың әдемілігі, Айтбайдың сүлулығы
айтылады.
Атымның қақ түрады сауырына,
Қос тепкі салып екі бауырына,
Қолынан бір шай ішіп кетейін деп,
Келемін Айтбай сүлу ауылына.
Бүл да сол кездегі Біржанның халінен, Біржанның жағдайынан ауыл
аралап, ел аралап ән салып жүрген салсерінің сайран күндерінен, сол
кездегі қазақтың еркін көңілінен, сол шаңтағы қазаң халқының бостандықта
жүрген кезі ән салып, әнге елтіп жүрген кезінен бізге дерек беретіндей.
Осындай әндердің бірі, жақсы әндерінің бірі - Ләйлім шырақ әні.
Жалпы бүл әннің тууы да ерекше болады: Біржан сал Ләйлім атты қызы бар
өзімен түстас, замандас Көлбай, Жанбай деген азаматтары бар үлкен елге
келеді. Біржанның әнші екенін, жүртңа ңадірлі екенін біліп түрып, Көлбай
мен Жанбай салға өзі қалағандай ңүрмет көрсетпейді. Жүрт алаңанға салған
серіні менсінбегендей сипат көрсетеді. Осыны байңап таңертеңінде Ләйлім
шырақ атты бір ғажап әнді туғызады. Бүл бір ңарағанда қызға еркелеп, сол
ауылдағы әдемі аруға айтңан назындай болып көрінгенімен, екінші жағынан
Көлбай, Жанбайға да тиетіні байқалады.
Ләйлім шыраң,
Мен де өзіңдей жас едім, жана талап,
Біреу Ташкент барғанда алдырып ем,
Қызыл жібек ңырмызы төрт-бес ңадақ, -
деп келеді де:
Өзіме бер шідерді тауып алсаң,
Елу теңге берер ем сүйінші алсаң.
Жерде шіріп қалса да көзім көріп,
Қыршын жасым қиылсын бітім алсам, -
дейді. Яғни шідерді сен алдың, шідерді Ләйлім алды, үрлап
алды және жай алмады үлкен бір ғашықтық жүрекпен үрлап алғандай
астары бар деп көрсету үшін өзгеше бір әдетке, өзгеше бір әдіске басады.
Ләйлім шыраң - асыл тасым,
Көлбай, Жанбай бірге өскен замандасым.
Келген жоқ көктен пері, жерден шайтан,
Шідерімді үрлаған ңарындасым, -
дейді. Осы арада Ләйлім де қатты сасып, не істерлерін білмей Көлбай мен
Жанбай да сасып қалады.
Ләйлім шырақ,
Таудан аңңан сылдырап мен бір бүлаң.
Қаныс болсын, жіп болсын неге керек,
Шідерімнің бағасы қырық қысырақ. –
деп алдындағы бір қайыс үшін осылай істеуге бола ма деген сөзге қарсы
шығып, Біржан шідерінің өзі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.