Шығыс діндері
Кіріспе
Шығыс діндері
Буддизм ұлттық дін
Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуы
Қытай Буддизмі
Бурма буддизмі
Цейлон Буддизмі
Тайланд буддизмі
Жапон буддизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Шығыс діндері
Буддизм ұлттық дін
Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуы
Қытай Буддизмі
Бурма буддизмі
Цейлон Буддизмі
Тайланд буддизмі
Жапон буддизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Дін - адам пайымының бүкіл әлем мен болмысқа, қоршаған дүниеге, табиғатқа, өөзі өмір сүретін ортаға және өзінің ақыл-ойы мен сана-сезімінен тысқары тылсым дүниеге қатынасы; адамзат танымының дүние мен жаратылысқа деген көзқарасты айқындайтын мифология, философия және ғылымнан ерекше өзіндік бір тұрпаты; адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени институт, ерекше қоғамдық сана және әлеуметтік құбылыс. Діннің басты белгісі – адамның ақыл-ойы, сезім мүшелері қабылдай алмайтын болмыс түріне сену және оны мойындау. Ислам философиясының түсіндіруінше, дін дегеніміз - әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Бүкіл әлемді және адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне ұштастыра жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшек екенін адам өз жүрегі арқылы сезетін болады. Діннің басты мақсаты – адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдаймен байланысын орнату болса, ислам тұжырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші деңгейінде тұрған адамның алғашқы махаббаты, таза құлшылығы, қорқынышы Аллаға арналады. Сөйтіп, шынайы діндар болып, жас кезінен Алланың ғана бұйрығын орындаушы болып өседі. Барлық тіршілік құбылыстары Алла Тағаланың қолында екеніне және күнәлі істері үшін оның қарғысына ұшырайтынына мұсылман кәміл сенеді.
Діннің шығуы қазіргі ғылымның зерттеулері бойынша 40 – 50 мың жыл бұрынғы палеолит (тас дәуірі), яғни алғашқы қауымдық қоғамның салыстырмалы түрде жоғары деңгейдегі даму кезеңіне жатқызылып отыр. Аталмыш кезеңнің мәдениет ескерткіштері жан-жануарлар культі мен аңшылықта қолданылған сиқыршылық белгілерін сақтаған. Сондай- ақ, діни наным-сенімдердің болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрінің белгілері де дәлелдейді.
Діннің шығуы қазіргі ғылымның зерттеулері бойынша 40 – 50 мың жыл бұрынғы палеолит (тас дәуірі), яғни алғашқы қауымдық қоғамның салыстырмалы түрде жоғары деңгейдегі даму кезеңіне жатқызылып отыр. Аталмыш кезеңнің мәдениет ескерткіштері жан-жануарлар культі мен аңшылықта қолданылған сиқыршылық белгілерін сақтаған. Сондай- ақ, діни наным-сенімдердің болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрінің белгілері де дәлелдейді.
1. Мәдениеттану. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет.
2. Мәдениеттану негіздері: Оқулық. – Алматы. Дәнекер, 2000.
3. Қазақстан тарихы./ Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев,
т.б. — Алматы. 2006. — 232 бет
4. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және
саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д.,
профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б.
5. Баки Адам. Яхуди кайнакларына гөре Теврат. Анкара, 1997 жыл.
6. Ахмет Челеби. Яхудилик аударма Ө. Ф. Харман – А. М.
7. Бүйікчынар. Истанбул, 1978 жыл.
8. Мұстафа Ердем. Хз. Адем (алғашқы адам). Анкара, 1993 жыл.
2. Мәдениеттану негіздері: Оқулық. – Алматы. Дәнекер, 2000.
3. Қазақстан тарихы./ Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев,
т.б. — Алматы. 2006. — 232 бет
4. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және
саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д.,
профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б.
5. Баки Адам. Яхуди кайнакларына гөре Теврат. Анкара, 1997 жыл.
6. Ахмет Челеби. Яхудилик аударма Ө. Ф. Харман – А. М.
7. Бүйікчынар. Истанбул, 1978 жыл.
8. Мұстафа Ердем. Хз. Адем (алғашқы адам). Анкара, 1993 жыл.
Жоспар
Кіріспе
Шығыс діндері
Буддизм ұлттық дін
Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуы
Қытай Буддизмі
Бурма буддизмі
Цейлон Буддизмі
Тайланд буддизмі
Жапон буддизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дін - адам пайымының бүкіл әлем мен болмысқа, қоршаған дүниеге,
табиғатқа, өөзі өмір сүретін ортаға және өзінің ақыл-ойы мен сана-сезімінен
тысқары тылсым дүниеге қатынасы; адамзат танымының дүние мен жаратылысқа
деген көзқарасты айқындайтын мифология, философия және ғылымнан ерекше
өзіндік бір тұрпаты; адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-
мәдени институт, ерекше қоғамдық сана және әлеуметтік құбылыс. Діннің басты
белгісі – адамның ақыл-ойы, сезім мүшелері қабылдай алмайтын болмыс
түріне сену және оны мойындау. Ислам философиясының түсіндіруінше, дін
дегеніміз - әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Бүкіл
әлемді және адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне
ұштастыра жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшек
екенін адам өз жүрегі арқылы сезетін болады. Діннің басты мақсаты – адамның
рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдаймен байланысын орнату болса, ислам
тұжырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші деңгейінде тұрған
адамның алғашқы махаббаты, таза құлшылығы, қорқынышы Аллаға арналады.
Сөйтіп, шынайы діндар болып, жас кезінен Алланың ғана бұйрығын орындаушы
болып өседі. Барлық тіршілік құбылыстары Алла Тағаланың қолында екеніне
және күнәлі істері үшін оның қарғысына ұшырайтынына мұсылман кәміл сенеді.
Діннің шығуы қазіргі ғылымның зерттеулері бойынша 40 – 50 мың жыл
бұрынғы палеолит (тас дәуірі), яғни алғашқы қауымдық қоғамның салыстырмалы
түрде жоғары деңгейдегі даму кезеңіне жатқызылып отыр. Аталмыш кезеңнің
мәдениет ескерткіштері жан-жануарлар культі мен аңшылықта қолданылған
сиқыршылық белгілерін сақтаған. Сондай- ақ, діни наным-сенімдердің
болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және
әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрінің белгілері де дәлелдейді.
Шығыс діндері
Діннің шығуы адам ақыл—ойында теориялық ойлау және ойдың шынайы
өмірден ажырау мүмкіндігінің пайда болуы деңгейімен де байланысты. Адамзат
тарихында өн бойында дін адам сенімінің сипатына және халықты қамтуына
байланысты сан түрлі күйде болады. Бірінші жағдайда қатысты оның тотемизм,
анимизм, натуризм, шаманизм, фетишизм, политезм (көптәңірлі), онотеизм
(біртәңірлі), деизм (әлемді жаратқан соң, оның одан әрі дамуына
араласпайтын, белгілі бір тұлға кейпіндегі емес әлдебір бастапқы себепті
мойындайтын ілім), т.б. түрлері пайда болды. Құдайды тұлғалық Бастау
ретінде мойындау барлық діндерге тән емес. Ол қазіргі діндерден, мәселен,
ислам, христиан, иуда діндеріне тән, ал будда, даосизм діндеріне тән емес.
Халықты қамтуы жөнінен діннің тайпалық – халықтық және ұлтаралық немесе
әлемдік түрлері белгілі. Әлемдік діндердің әрқайсысы түрлі ағымдар мен
конфессияларға бөлінеді. Мысалы, ислам дінінің сүнниттік, шииттік ағымдары,
христиан дінінің католиктік, православие және протестанттық конфессиялары,
т.б. Діннің екі сипаты бар. Төменгісі – сыртқы, ғибадат ету, ал жоғарғысы –
имандылық. Имандылық барлық дерлік діндерге ортақ, діннің ішкі мәнін
білдіреді, сондай-ақ, ғибадатты да қамтиды, адамның сыртқы және ішкі
болмысын тәрбиелейді. Діннің имандылық сипатын қабылдайтындар бүкіл
болмыстың себебінің, заңдылықтарының бар екенін толық түсініп, оларды танып-
біліп, бойына сі
ңіріп және бұлжытпай орындауға ұмтылады. Барлық діндердің ұқсастығы және
негізгі мақсаты – бір Жаратушыға деген сүйіспеншілікке жету және оның
мейірімі мен кешіріміне ие болу, рухани тазарып, жетілу. Олардың ішкі
мәнінде ғана емес, салт – рәсімдерінде де көптеген ұқсастықтар бар. Дүние
жүзі халқының дені, негізінен , әлемдік үш дінді ислам, христиандық, будда
ұстанады.Осы әлемдік діндердің бірі ислам дініне тоқталып өтсек.
Ислам діні — бүкіл әлемге ортақ құндылық. Ол бір ұлтқа немесе тек
мұсылмандарға ғана жіберілген дін емес. Сондықтан, Құран Кәрімде қаратпа
сөздер ей, арабтар немесе ей, бәдәуилер деп айтылмайды, ей, адам
ұрпақтары, ей, адамзат баласы және ей, мүминдер деп жалпыға ортақ
атаулар ретінде қолданылады. Бұл-қасиетті кітаптың бүкіл адамзатқа, тіпті,
бүкіл жаратылысқа жолдауы екенін көрсетсе керек. Сондай-ақ, Құранда Алла
Тағаланың соңғы елшісі Мұхаммед Мұстафаны (с.ғ. у.) бүкіл әлемдерге рахмет
— мейірім пайғамбары ретінде жіберілгені айтылады.
Ал діннің терминологиялық мағынасын, Аллаһ Тағала тарапынан
жіберілген адамзаттың өмір сүруін ретке келтіретін, адамның аса күрделі жан-
дүниесіне рухани тірек болатын заңдылықттарды, ақыретте Аллаһтың разылығына
кенелумен уәде етілген мәңгілік жәннәттағы қуаныш пен бақытқа жетелейтін
жолдарды көрсетеді деп түсіндіруге болады. Сондай-ақ, дін ұғымы –
адамзатқа пайғамбарлар арқылы жеткен Жаратушыға деген құлшылықтың
заңдылықтары мен тәртіптері т.б.
Дін бүкіл әлемнің жаратушысы тек Аллаһ Тағала тарапынан ғана
жіберіледі. Дін адамға Аллаһ Тағаланың таңғажайып даналыққа құрылған
жаратылысының алдындағы мақсат-міндеттерін айқындап береді. Дін адамға екі
дүниенің бақытына апаратын тура жолды көрсетеді. Адамның бүтін іс әрекетін
қайырымдылыққа, ізгілікке бағыттайды. Дін пайғамбарлар арқылы адамдарға
жеткізілген Аллаһтың бұйрықтары мен тыйымдарынан тұратындықтан тек уахиге
ғана сүйенеді.
Діннің ең басты ерекшелігі осы уахи арқылы келуінде. Дүниеге келген
адамның бойында дінге, рухани тазалыққа, тылсым күшке сену сезімі болады.
Бойдағы бұл сезім адамды ерте ме, кеш пе әйтеуір бір тылсым күшке сенуге
жетелейді. Тарихи деректерге көз жүгіртсек дінсіз (яки, имансыз) адам
болғанымен, дінсіз қоғам болмаған. Себебі, адам баласы сенімге мұқтаж.
Аллаһ адамзатқа жаратылысқа дейін рухтар әлемінде Өзінің Жаратушы Ие
екендігін үйретіп, бізден Өзін Жаратушы Иеміз деп танитындығымыз турасында
уәдемізді алды. Атам қазақтың әлмисақтан мұсылманбыз деуінің төркіні де
осында жатыр. Бұл жайында аятта былай дейді: Сол уақытта Раббың адам
балаларының белдерінен нәсілдерін алды да өздеріне куә етіп; Мен сендердің
Раббыларың емеспін бе? – дегенде олар: Әрине куәміз, деген. Қиямет күні:
Бұдан хабарымыз жоқ демеңдер (7. Ағраф-172).
Хазіреті Пайғамбарымыз да бір хадисінде адамның ислам дінімен дүниеге
келетіндігін айтып өтеді: Әрбір сәби (жаратылысында) мұсылман болып
дүниеге келеді. Бірақ ол баланың әке-шешесі оны өз діндеріне кіргізеді.
Яһуди болса яһуди, христиан болса христиан, мәжуси болса мәжуси етеді
(Бухари, Жәнайз 80; Муслим, Қадар 22; Тирмизи, Қадар, 5). Хазіреті
Пайғамбарымыз осы хадисімен адамдағы діни сезімнің туа біткеннен
болатындығын білдіреді.
Буддизм ұлттық діні
Түркі дәуірінде қазақ жеріне буддизм діні де енген. Бұмын қағанның ұлы
Мақан қаған будда дінін қабылдап, буддалық насихат кітаптарды түркі тіліне
аудартқаны белгілі. Бұл жұмыс Таспар қаған кезінде де жалғасқан. Түркі
кағандарын буддизмнің: "Адам өлтірме, өтірік айтпа, ұрлық жасама, қызулы
ішімдік ішпе" деген уағыздары қызықтырған болса керек. Будда храмдары
(ғибадатханасы) Жетісу жерінде Акбешім, Краснореченск ортағасырлық
қалаларында, Сайрамда (Испиджаб) табылды.
Буддизмді б.з.д. VI ғасырда Үндістанда Будда деген адам құрды және ол
әлемдік сипатқа ие болды. Бұл дін Үндістанда пайда болғанына қарамастан,
оның жолын ұстанушылар әлемнің әр түкпіріне тарап кеткен. Қазіргі таңда ол
үлкен діндердің алғашқы бестігіне кіреді. Дінді тұтынушыларының саны – 300-
400 млн. шамасында. Басым көпшілігі Үндістан, Қытай, Манчжурия, Монғолия,
Цейлон, Тайланд, Бирма, Камбоджа, Лаос, Бенгал, Вьетнам, Бутан, Бирмания,
Сингапур, Малайзия, Тибет, Корея, Жапония сияқты Оңтүстік Азия елдерінде
және Қиыр Шығыста шоғырланған. Кейбір Батыс елдерінде ерекше жаңа буддистік
ағым болып табылатын зен буддизмі өз жақтастарын тауып, қатарын
толықтыруда.
Буддизм атауы батыс елдерінде Будда негізін салған дін ретінде
қолданылады. Буддистік Азия елдерінде бұл дін Будда жүйесі және діні
мағынасындағы Будда-Сасана атымен белгілі. Буддизмнің өз қасиетті кітабы,
доктринасы, бұйрық-тыйымдары және өз қауымдары бар. Дегенмен оның дін,
ағым, жол немесе философиялық ағым болған-болмағандығы айқын емес.
Буддизм Азия мен Алдыңғы Азияға тарап жатқанда І ғасырда Батыс
Түркістанда кейін Шығыс Түркістанда түркілер осы дінмен танысты. Бірақ
ішінде қасиетті қайыршылық, молдас құрып отырып ойға шому (медитация)
секілді ерекшеліктері бар дін оларға тартымды болмаған. Ет жеуге, құрбан
шалуға, атқа мініп сауыт-сайман киюге үйреншікті, табиғатпен етене араласып
кеткен түркілер, ет жемейтін, көбінесе өсімдікпен қоректенетін буддизмге
үйрене алмады. Олардың уақыт өте келе Исламды бар болмысымен қабылдауына
осы мәселелер және жиһад түсінігі мен қоса буддизмде кездеспейтін, бірақ
әрі ежелгі түркілерде әрі Исламда тамыры терең жалғыз тәңір сенімі рөл
ойнаған болатын.
Буддизм Хз. Мұхаммед (с.а.у.)-ның кезеңіндегі үлкен діндердің бірі
болатын. Алайда Құранда немесе хадис кітаптарында бұл жайында оған қатысты
мәлімет жоқ. Сонымен қатар бұрынғы және жаңа деректерде Құранда Тин
сүресінің 1 – аятында баяндалған інжір Будданың астында аянға қол
жеткізгендігі айтылған жабайы ағашты меңзегендігі алға тартылады. Будданың
туылған жері Капилавасту қаласының Зул Кифл (Кифтік адам, яғни араб тілінде
п әріпі болмағандықтан капилалық) атындағы пайғамбардың аталуына себеп
болғандығы білдіріледі (213). Зул Кифл жайында Құран, хадис және басқа
Ислам деректерінде көп мәлімет жоқ. Тек қана Құранда екі рет сөз қозғалады
(214).
Буддист деректері бойынша Буддадан алдын 24 Будда келген. Ол жиырма
бесіншісі. Одан кейін Меттея (Майтрея) келеді. Будда Тусита пейішінде
болып, уақыты келгенде дүниеге келгені сияқты Меттея да осылай жасайды.
Буддист деректері бойынша Будданың дүниеге келуінен алдыңғы, балалық және
жастық шағы, сарайдан кетуі, сопылық өмірі, апта астында көлеңкелеген
Інжір ағашы (Бо, Бодхи ағашы) және одан кейінгілерімен қатысты өте көп
мифологиялық аңыздар орын алған. Будда Інжір ағашының астында хабардар
болғанға дейін Бодхисатва (Будда өкілі) болып есептеледі. Оның алғашқы
шәкірттері; бірге сопылық өмірге кіріп, оның сопылық өмірді тастауымен одан
бөлініп кеткендер және қол жеткізген ақиқатын алғаш уағыздаған осылайша
Сангхаға қабылдаған бес сопы және Інжір ағашының астында оған тағам әкеліп
оның ілімін қабыл еткен екі саудагер. Одан кейін бірінші болып сол жердің
иелері, саудагерлер және көптеген адамдар мен араларында брахмандар да
Буддист болды.
Бұлардан кейбіреулері Сангхаға жазушы ретінде қабыл етілді. Будда
монахтарға ілімін уағыздау міндетін жүктеді. Олар бұл міндетті жан-жақта
жүріп адамдарға өздерін ұстай білуі, қарапайым да жұпыны өмір, сыпайылық
үйрету арқылы орындаулары керек еді. Бұл монахтардың арасында алғашқы бес
сопыдан Ассажидің көмегімен ақиқатты үйренген және Будда тарапынан Сангхаға
қабылданған Сарипутта мен Моггалана да бар болатын (Бұлар Буддадан алдын
өмірден өтті). Тағы да айта кететін жайт Будда өлгенде ол да қатысуы үшін
денесінің отқа жағылуы кейінге қалдырылған және алғашқы консильге төрағалық
жасаған, Үлкен Касяпамен бір консильде Виная мәтінін оқыған Упали сангханың
алғашқы әрі маңызды мүшелерінен. Бірақ Будданың сүйікті шәкірті жиені
Ананда еді (Яхуди дінінде Хз. Харунның Хз. Мұсаға, Христиандықта Жоханның
Хз. Исаға, Исламда Хз. Алидың Хз. Мұхаммед (с.а.у.)-ға деген жағдайы
сияқты). Ананда тірі кезінде Буддаға үлкен қызметтер көрсеткен, оны екінші
жиені Девадаттаның улаймын дегенде құтқарған, бұдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Шығыс діндері
Буддизм ұлттық дін
Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуы
Қытай Буддизмі
Бурма буддизмі
Цейлон Буддизмі
Тайланд буддизмі
Жапон буддизмі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Дін - адам пайымының бүкіл әлем мен болмысқа, қоршаған дүниеге,
табиғатқа, өөзі өмір сүретін ортаға және өзінің ақыл-ойы мен сана-сезімінен
тысқары тылсым дүниеге қатынасы; адамзат танымының дүние мен жаратылысқа
деген көзқарасты айқындайтын мифология, философия және ғылымнан ерекше
өзіндік бір тұрпаты; адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-
мәдени институт, ерекше қоғамдық сана және әлеуметтік құбылыс. Діннің басты
белгісі – адамның ақыл-ойы, сезім мүшелері қабылдай алмайтын болмыс
түріне сену және оны мойындау. Ислам философиясының түсіндіруінше, дін
дегеніміз - әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Бүкіл
әлемді және адамды жаратушы ие – Жалғыз Алла адам баласының жүрегін өзіне
ұштастыра жаратады, яғни Жаратушының барына сеніп, оның ажырамас бөлшек
екенін адам өз жүрегі арқылы сезетін болады. Діннің басты мақсаты – адамның
рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдаймен байланысын орнату болса, ислам
тұжырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші деңгейінде тұрған
адамның алғашқы махаббаты, таза құлшылығы, қорқынышы Аллаға арналады.
Сөйтіп, шынайы діндар болып, жас кезінен Алланың ғана бұйрығын орындаушы
болып өседі. Барлық тіршілік құбылыстары Алла Тағаланың қолында екеніне
және күнәлі істері үшін оның қарғысына ұшырайтынына мұсылман кәміл сенеді.
Діннің шығуы қазіргі ғылымның зерттеулері бойынша 40 – 50 мың жыл
бұрынғы палеолит (тас дәуірі), яғни алғашқы қауымдық қоғамның салыстырмалы
түрде жоғары деңгейдегі даму кезеңіне жатқызылып отыр. Аталмыш кезеңнің
мәдениет ескерткіштері жан-жануарлар культі мен аңшылықта қолданылған
сиқыршылық белгілерін сақтаған. Сондай- ақ, діни наным-сенімдердің
болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және
әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрінің белгілері де дәлелдейді.
Шығыс діндері
Діннің шығуы адам ақыл—ойында теориялық ойлау және ойдың шынайы
өмірден ажырау мүмкіндігінің пайда болуы деңгейімен де байланысты. Адамзат
тарихында өн бойында дін адам сенімінің сипатына және халықты қамтуына
байланысты сан түрлі күйде болады. Бірінші жағдайда қатысты оның тотемизм,
анимизм, натуризм, шаманизм, фетишизм, политезм (көптәңірлі), онотеизм
(біртәңірлі), деизм (әлемді жаратқан соң, оның одан әрі дамуына
араласпайтын, белгілі бір тұлға кейпіндегі емес әлдебір бастапқы себепті
мойындайтын ілім), т.б. түрлері пайда болды. Құдайды тұлғалық Бастау
ретінде мойындау барлық діндерге тән емес. Ол қазіргі діндерден, мәселен,
ислам, христиан, иуда діндеріне тән, ал будда, даосизм діндеріне тән емес.
Халықты қамтуы жөнінен діннің тайпалық – халықтық және ұлтаралық немесе
әлемдік түрлері белгілі. Әлемдік діндердің әрқайсысы түрлі ағымдар мен
конфессияларға бөлінеді. Мысалы, ислам дінінің сүнниттік, шииттік ағымдары,
христиан дінінің католиктік, православие және протестанттық конфессиялары,
т.б. Діннің екі сипаты бар. Төменгісі – сыртқы, ғибадат ету, ал жоғарғысы –
имандылық. Имандылық барлық дерлік діндерге ортақ, діннің ішкі мәнін
білдіреді, сондай-ақ, ғибадатты да қамтиды, адамның сыртқы және ішкі
болмысын тәрбиелейді. Діннің имандылық сипатын қабылдайтындар бүкіл
болмыстың себебінің, заңдылықтарының бар екенін толық түсініп, оларды танып-
біліп, бойына сі
ңіріп және бұлжытпай орындауға ұмтылады. Барлық діндердің ұқсастығы және
негізгі мақсаты – бір Жаратушыға деген сүйіспеншілікке жету және оның
мейірімі мен кешіріміне ие болу, рухани тазарып, жетілу. Олардың ішкі
мәнінде ғана емес, салт – рәсімдерінде де көптеген ұқсастықтар бар. Дүние
жүзі халқының дені, негізінен , әлемдік үш дінді ислам, христиандық, будда
ұстанады.Осы әлемдік діндердің бірі ислам дініне тоқталып өтсек.
Ислам діні — бүкіл әлемге ортақ құндылық. Ол бір ұлтқа немесе тек
мұсылмандарға ғана жіберілген дін емес. Сондықтан, Құран Кәрімде қаратпа
сөздер ей, арабтар немесе ей, бәдәуилер деп айтылмайды, ей, адам
ұрпақтары, ей, адамзат баласы және ей, мүминдер деп жалпыға ортақ
атаулар ретінде қолданылады. Бұл-қасиетті кітаптың бүкіл адамзатқа, тіпті,
бүкіл жаратылысқа жолдауы екенін көрсетсе керек. Сондай-ақ, Құранда Алла
Тағаланың соңғы елшісі Мұхаммед Мұстафаны (с.ғ. у.) бүкіл әлемдерге рахмет
— мейірім пайғамбары ретінде жіберілгені айтылады.
Ал діннің терминологиялық мағынасын, Аллаһ Тағала тарапынан
жіберілген адамзаттың өмір сүруін ретке келтіретін, адамның аса күрделі жан-
дүниесіне рухани тірек болатын заңдылықттарды, ақыретте Аллаһтың разылығына
кенелумен уәде етілген мәңгілік жәннәттағы қуаныш пен бақытқа жетелейтін
жолдарды көрсетеді деп түсіндіруге болады. Сондай-ақ, дін ұғымы –
адамзатқа пайғамбарлар арқылы жеткен Жаратушыға деген құлшылықтың
заңдылықтары мен тәртіптері т.б.
Дін бүкіл әлемнің жаратушысы тек Аллаһ Тағала тарапынан ғана
жіберіледі. Дін адамға Аллаһ Тағаланың таңғажайып даналыққа құрылған
жаратылысының алдындағы мақсат-міндеттерін айқындап береді. Дін адамға екі
дүниенің бақытына апаратын тура жолды көрсетеді. Адамның бүтін іс әрекетін
қайырымдылыққа, ізгілікке бағыттайды. Дін пайғамбарлар арқылы адамдарға
жеткізілген Аллаһтың бұйрықтары мен тыйымдарынан тұратындықтан тек уахиге
ғана сүйенеді.
Діннің ең басты ерекшелігі осы уахи арқылы келуінде. Дүниеге келген
адамның бойында дінге, рухани тазалыққа, тылсым күшке сену сезімі болады.
Бойдағы бұл сезім адамды ерте ме, кеш пе әйтеуір бір тылсым күшке сенуге
жетелейді. Тарихи деректерге көз жүгіртсек дінсіз (яки, имансыз) адам
болғанымен, дінсіз қоғам болмаған. Себебі, адам баласы сенімге мұқтаж.
Аллаһ адамзатқа жаратылысқа дейін рухтар әлемінде Өзінің Жаратушы Ие
екендігін үйретіп, бізден Өзін Жаратушы Иеміз деп танитындығымыз турасында
уәдемізді алды. Атам қазақтың әлмисақтан мұсылманбыз деуінің төркіні де
осында жатыр. Бұл жайында аятта былай дейді: Сол уақытта Раббың адам
балаларының белдерінен нәсілдерін алды да өздеріне куә етіп; Мен сендердің
Раббыларың емеспін бе? – дегенде олар: Әрине куәміз, деген. Қиямет күні:
Бұдан хабарымыз жоқ демеңдер (7. Ағраф-172).
Хазіреті Пайғамбарымыз да бір хадисінде адамның ислам дінімен дүниеге
келетіндігін айтып өтеді: Әрбір сәби (жаратылысында) мұсылман болып
дүниеге келеді. Бірақ ол баланың әке-шешесі оны өз діндеріне кіргізеді.
Яһуди болса яһуди, христиан болса христиан, мәжуси болса мәжуси етеді
(Бухари, Жәнайз 80; Муслим, Қадар 22; Тирмизи, Қадар, 5). Хазіреті
Пайғамбарымыз осы хадисімен адамдағы діни сезімнің туа біткеннен
болатындығын білдіреді.
Буддизм ұлттық діні
Түркі дәуірінде қазақ жеріне буддизм діні де енген. Бұмын қағанның ұлы
Мақан қаған будда дінін қабылдап, буддалық насихат кітаптарды түркі тіліне
аудартқаны белгілі. Бұл жұмыс Таспар қаған кезінде де жалғасқан. Түркі
кағандарын буддизмнің: "Адам өлтірме, өтірік айтпа, ұрлық жасама, қызулы
ішімдік ішпе" деген уағыздары қызықтырған болса керек. Будда храмдары
(ғибадатханасы) Жетісу жерінде Акбешім, Краснореченск ортағасырлық
қалаларында, Сайрамда (Испиджаб) табылды.
Буддизмді б.з.д. VI ғасырда Үндістанда Будда деген адам құрды және ол
әлемдік сипатқа ие болды. Бұл дін Үндістанда пайда болғанына қарамастан,
оның жолын ұстанушылар әлемнің әр түкпіріне тарап кеткен. Қазіргі таңда ол
үлкен діндердің алғашқы бестігіне кіреді. Дінді тұтынушыларының саны – 300-
400 млн. шамасында. Басым көпшілігі Үндістан, Қытай, Манчжурия, Монғолия,
Цейлон, Тайланд, Бирма, Камбоджа, Лаос, Бенгал, Вьетнам, Бутан, Бирмания,
Сингапур, Малайзия, Тибет, Корея, Жапония сияқты Оңтүстік Азия елдерінде
және Қиыр Шығыста шоғырланған. Кейбір Батыс елдерінде ерекше жаңа буддистік
ағым болып табылатын зен буддизмі өз жақтастарын тауып, қатарын
толықтыруда.
Буддизм атауы батыс елдерінде Будда негізін салған дін ретінде
қолданылады. Буддистік Азия елдерінде бұл дін Будда жүйесі және діні
мағынасындағы Будда-Сасана атымен белгілі. Буддизмнің өз қасиетті кітабы,
доктринасы, бұйрық-тыйымдары және өз қауымдары бар. Дегенмен оның дін,
ағым, жол немесе философиялық ағым болған-болмағандығы айқын емес.
Буддизм Азия мен Алдыңғы Азияға тарап жатқанда І ғасырда Батыс
Түркістанда кейін Шығыс Түркістанда түркілер осы дінмен танысты. Бірақ
ішінде қасиетті қайыршылық, молдас құрып отырып ойға шому (медитация)
секілді ерекшеліктері бар дін оларға тартымды болмаған. Ет жеуге, құрбан
шалуға, атқа мініп сауыт-сайман киюге үйреншікті, табиғатпен етене араласып
кеткен түркілер, ет жемейтін, көбінесе өсімдікпен қоректенетін буддизмге
үйрене алмады. Олардың уақыт өте келе Исламды бар болмысымен қабылдауына
осы мәселелер және жиһад түсінігі мен қоса буддизмде кездеспейтін, бірақ
әрі ежелгі түркілерде әрі Исламда тамыры терең жалғыз тәңір сенімі рөл
ойнаған болатын.
Буддизм Хз. Мұхаммед (с.а.у.)-ның кезеңіндегі үлкен діндердің бірі
болатын. Алайда Құранда немесе хадис кітаптарында бұл жайында оған қатысты
мәлімет жоқ. Сонымен қатар бұрынғы және жаңа деректерде Құранда Тин
сүресінің 1 – аятында баяндалған інжір Будданың астында аянға қол
жеткізгендігі айтылған жабайы ағашты меңзегендігі алға тартылады. Будданың
туылған жері Капилавасту қаласының Зул Кифл (Кифтік адам, яғни араб тілінде
п әріпі болмағандықтан капилалық) атындағы пайғамбардың аталуына себеп
болғандығы білдіріледі (213). Зул Кифл жайында Құран, хадис және басқа
Ислам деректерінде көп мәлімет жоқ. Тек қана Құранда екі рет сөз қозғалады
(214).
Буддист деректері бойынша Буддадан алдын 24 Будда келген. Ол жиырма
бесіншісі. Одан кейін Меттея (Майтрея) келеді. Будда Тусита пейішінде
болып, уақыты келгенде дүниеге келгені сияқты Меттея да осылай жасайды.
Буддист деректері бойынша Будданың дүниеге келуінен алдыңғы, балалық және
жастық шағы, сарайдан кетуі, сопылық өмірі, апта астында көлеңкелеген
Інжір ағашы (Бо, Бодхи ағашы) және одан кейінгілерімен қатысты өте көп
мифологиялық аңыздар орын алған. Будда Інжір ағашының астында хабардар
болғанға дейін Бодхисатва (Будда өкілі) болып есептеледі. Оның алғашқы
шәкірттері; бірге сопылық өмірге кіріп, оның сопылық өмірді тастауымен одан
бөлініп кеткендер және қол жеткізген ақиқатын алғаш уағыздаған осылайша
Сангхаға қабылдаған бес сопы және Інжір ағашының астында оған тағам әкеліп
оның ілімін қабыл еткен екі саудагер. Одан кейін бірінші болып сол жердің
иелері, саудагерлер және көптеген адамдар мен араларында брахмандар да
Буддист болды.
Бұлардан кейбіреулері Сангхаға жазушы ретінде қабыл етілді. Будда
монахтарға ілімін уағыздау міндетін жүктеді. Олар бұл міндетті жан-жақта
жүріп адамдарға өздерін ұстай білуі, қарапайым да жұпыны өмір, сыпайылық
үйрету арқылы орындаулары керек еді. Бұл монахтардың арасында алғашқы бес
сопыдан Ассажидің көмегімен ақиқатты үйренген және Будда тарапынан Сангхаға
қабылданған Сарипутта мен Моггалана да бар болатын (Бұлар Буддадан алдын
өмірден өтті). Тағы да айта кететін жайт Будда өлгенде ол да қатысуы үшін
денесінің отқа жағылуы кейінге қалдырылған және алғашқы консильге төрағалық
жасаған, Үлкен Касяпамен бір консильде Виная мәтінін оқыған Упали сангханың
алғашқы әрі маңызды мүшелерінен. Бірақ Будданың сүйікті шәкірті жиені
Ананда еді (Яхуди дінінде Хз. Харунның Хз. Мұсаға, Христиандықта Жоханның
Хз. Исаға, Исламда Хз. Алидың Хз. Мұхаммед (с.а.у.)-ға деген жағдайы
сияқты). Ананда тірі кезінде Буддаға үлкен қызметтер көрсеткен, оны екінші
жиені Девадаттаның улаймын дегенде құтқарған, бұдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz