Абылай билігінің нығаюы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

1. Абылайдың балалық шағы

Уәлибақыұлы Қанішер Абылай (т. ө. ж. б. ) - 17 ғ-дың басында Сауран мен Түркістанды билеген қазақ сұлтаны, батыр. Үргеніш өңірінде туған. Абылай (Әбілмансұр) ханның туған атасы, Жәдік әулетінен. "Батырлығымен, батылдығымен аты шығып, сол үшін де канішер деген қаһарлы да, құрметті атаққа ие болған. Әбілмансұр - 23. 5. 1781 (Оңтүстік Қазақстан, Арыс жағасы) - ұлы мемлекет қайраткері, қолбасшы және дипломат. Арғы тегі - Жошы хан, бергі бабалары Қазақ ордасының негізін салған Әз Жәнібек, одан соң Еңсеге

бойлы Ер Есім хан, Салқам іЖәңгір хан. А. - Жәңгір ханның бесінші ұрпағы.

Абылайдың шын аты -Әбілмансұрр. 1711 жылы әкесі Көркем Уәли Түркістанға сұлтан болып тұрған кезде дүниге келген. Бұл кезең қазақ халқы үшін өте қауіпті, ауыр кезең еді.

Қазақ халқының бағына ХVІІІ ғ 30 жылдарында тарих схнасына Абылай шықты. Әйгілі «ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақтың ел болуының жалғыз жолы күш біріктіру еді.

Қалмақтар Түркістанды алып Уәли ханды өлтіріп, оның 13 жасар ұлы Әбілмансұрды тұтқындағы басқа адамдармен бірге Хиуа хандығы базарына апарып, құлдыққа стпақшы болды. Осы жерде ол тұтқыннан қашып, елге келіп, ауқатты адамдардың малын бағуға жалданады. Үйсін Төле бидің түйесін, одан соң Дәулеткелді байдың жылқысын бағады. Ұйпа -тұйпа болып жүргені үшін оны жұрт Сабалақ атаған. 1731 жылы Сабалақ ауыл адамдарымен бірге қалмақтарға қарсы шайқасқа қатысып, өзінің асқан ерлігімен көзге түседі. Осы тұста Абылай, Абылай деп ұрандап, жігіттерге жігер беріп жаудың тобына ұмтылған ол қалмақтардың әскер басшысын Шарыш батырды жекпе-жекте өлтіреді. Атой салып ол ұрыста 3 рет кірген жауды талқандап, жеңіске жетуге үлкен еңбек сіңіреді. Әбілмәмбет хан жаудан жеңіспен оралған Сабалақтың туысы екенін түсінеді. Риза болған ол оған Абылай деп ат беріп, хандық тағын ұсынады. Абылай есімін алған Сабалақ хандық тағынан бас тартады, Әбілмәмбет қайтыс болғанға дейін сұлтан дәрежесінде бас ақылшы, кеңесшісі болады. 1741 жылы жазда Ұлытаудың маңында аң аулап жүргенде қалмақтарға қолға түскен Абылайдан Жоңғарлардың ұлы қонтайшысы Қалдан Церен «менің ұлымды өлтірген сенбе?» дегенде ол «сенің балаңды өлтірген мен емес, халық, менің қолым халықтың бұйрығын орындаушы ғана» деп жауап берген.

2. Жоңғарлармен күресі

Жоңғар мемлекетінің ханы Қалдан Церен 1745 жылы өліп, оның мирасқорларының арасында хан тағы үшін талас -тартыс басталады. Осы орайда көрші жатқан Цин империясы жоңғарларға қарсы қайта -қайта соғыс ашып, жоңғар мемлекетін әлсіретеді. Міне осы аласапыраннан жанталас уақытты ұтымды пайдаланған Абылай қазақ жерін жоңғар қалмақтарынан тазарту мақсатында Телікөлдің маңында үш жүздің әскери жасақтарын жиып, Түркістан мен Сыр бойындағы қалаларды азат ету жорығына аттанады. Бұл үш жүздің басы қосылған алғашқы жорығы еді.

Осы жорықта ерен ерлігі, тамаша батырлығымен көзге түскен Қанжығалы Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Кіші жүздің батыры Бұғыбай, Уақ руының батыры Баян т. б. есімдері өшпес даңққа бөленді. Абылай бұл жорықта қазақ әскерлерін 3 топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай батыр басқарды. Оған атақты Үмбетей жырау қосылды. Бөгенбай басқарған 10 000 әскер болып Түркістанның Солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып бекінуге тиісті болатын. Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Ол Сырдарияның төменгі сағасына қарай бет түзеді. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Үшінші негізгі қолды Абылай хан өзі басқарды. Жорыққа қатысқандар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топқа қазақтың аты шулы батырлары Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ, Жәпек т. б кірді. Бұхар жырау науқастанып келе алмағандықтан топқа 17 жасар Көтеш ақын қосылды. Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Цереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін 3-ке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылай ханға қарсы бағыттады. Жоңғар әскерлерінің қаруы - мылтық, найза, қылыш болды және түйе үстінен орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақ, кейбіреулері найзамен қаруланған болатын. Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатына, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың Сыртынан 3000 қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды.

Абылай өзінің Сағымбай, Қанай, Жанұзақ сияқты сенімді батырларымен және 17 жасындағы ұлы Жанаймен әскердің дәл ортасында жүрді. Бұл соғыс 2 айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартып, Түркістанға таяп барды. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне таяу барды. Жәнібек батырдың әскерлері Қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы жағына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды. Кесім бойынша Созақ, Сайрам, Манент, Шымкент қалалары қазақ хандығы қарамағына өтті. Түркістан қаласы туралы мәселесі кейінірек шешілетін болды. Абылай бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылы соғыс осымен бітті.

4. Абылай билігінің нығаюы .

Цин агрессиясына тойтарыс беру және Қазақстанның шығысындағы жерлердің қайтарылуы Орта жүзде ғана емес, Ұлы жүзде де және ішінара Кіші жүзде де Абылай сұлтанның билігін нығайтты. 1752 жылы Барақ сұлтан қайтыс болғаннан кейін ол іс жүзінде қазақ жерлеріндегі бірден-бір толық құқылы билеушіге айналды.

Сыр өңірінің жерлері Ұлы жүзге билік етуден дәмелі, сондықтан да Абылай сұлтанның пікіріне амалсыздан құлақ асатын Ералы сұлтанның билігіңде болды. Иелігі Арал өңірінде орналасқан Досалы сұлтан да іс жүзінде Нұралы ханға тәуелді емес еді. Кіші жүзде мынадай жағдай қалыптасты: Ресей әкімшілігінің қолдауына қарамастан Нұралы хан күрделі сыртқы саяси проблемаларды жеке-дара, Абылайдың келісімінсіз және қолдауынсыз шеше алмады.

Қартайған Төле бидің тікелей басқаруындағы Ұлы жүздегі жағдай
да сондай еді. 1758 жылы Орынбор кеңсесі жіберген М. Шихов былай
деп жеткізген: «үлкен орда қазір өз ханы Төле бидің иелігінде болып
отыр, ол Сайрамға . . . жақын жерде көшіп жүреді, ал . . . Түркістан қаласына Әбілмәмбет хан билік етіп отыр, ол Абылай сұлтанның ағасы және
оның Орта . . . ордасы көбінесе соны тындайды, ол, Әбілмәмбет хан, Түркістанға жақын жерде көшіп жүреді ал көбінесе Түркістан қалашығының өзінде де тұрады және оның тұрғындарынан барлық алымдарды
жинап алады».

Әбілмәмбеттің мәртебесі екі жақты болды. Бір жағынан, ол жоғарғы хан деп есептеле берді және Ұлы жүз бен Орта жүз қоныстарын тексеру сапарына жиі шығып тұрды. Ханмен бірге Түркістан қаласына сапар шеккен М. Асанов «оның, ханның дағдылы жүрісі сияқты, өте баяу жүріс болды, өйткені қандай киіз үй кездессе де, соған барып, әрқашан қонып қалады» деп хабарлады. Екінші жағынан, Әбілмәмбет Абылайсыз бірде-бір елеулі шешім қабылдамайтын, тіпті оларды ықпалды сұлтанға тапсыра салатын. Мәселен, 1763 жылы Орталык Азия елдерінің циндерге қарсы одағына қосылуға шақырып, өзіне жолданған хатты ол Абылайға жіберген.

1762 жылы Әбілмәмбет өзінен Сәмекенің ұлы, хан атағынан дәмелі Есім содан төрт жыл бұрын алып қойған Түркістан қаласын Абылай сұлтан мен Казыбек бидің арада жүруі арқасында ғана қайтарып алды. Көріп отырғанымыздай, XVIII ғасырдың 50-60-жылдарында Орта жүз, Ұлы жүз, ішінара Кіші жүз де нақты алғанда Әбілмәмбеттің жоғарғы билігінде және іс жүзінде Абылай сұлтанның басқаруында болған.

Орта жүзде Абылай билігінің нығаюына оның елдің оңтүстік шекараларын нығайту жөніндегі белсенді қызметі себепші болды. 50-жылдардың аяғы - 60-жылдардын басыңда қазақтардың қырғыздармен қатынастары ерекше шиеленісіп кетті. Алатаудың солтүстік жағындағы, Жоңғария құлағаннан кейін қазақтар да, қырғыздар да көз тіккен Жетісу жайылымдары дау нысанасына айналды. 50-жылдардың аяғында бұл жерлерге Ұлы жүздің қауымдары берік орнығып алған еді, алайда 60-жылдардың басында жер дауы ашық соғысқа ұласты. 1760 жылы қырғыздар дулат және коңырат руларының қоныстарына шабуыл жасады. Бұған жауап ретінде Абылай едәуір әскер жинап, сол жылдың тамыз айында талас қырғыздарын жеңіліске ұшыратты. Сөйтсе де, 1764 жылы қырғыздар жетісу қазақтарына тағы да жорық ұйымдастырып, наймандардың ауылдарын күйзелтті. 1765 жылдың жазында Абылай басқарған 30 мындық армия қырғыздарды тағы да талқандады. Бұл жорық Ш. Уәлиханов жазып алған атақты «Абылай туралы жырда» жырланған. Қазақтардың женіске жеткеніне қарамастан, 60-жылдарда жанжал шешілген жоқ. Бұған Қазақстанның халықаралық аренадағы күрделі жағдайын, қьггайлардың басып кіру каупінің сақталуы, сондай-ақ күшейіп келе жатқан Қоқан мемлекеті тарапынан қауіп тууы себеп болған еді. Абылайдың қырғыздармен сияқты соңғысымен де талай рет соғыс қақтығыстары болған. 60-жылдардың екінші жартысында Орталық Азия мұсылман мемлекеттерінің арасыңда Цин империясына қарсылық қалыптаса бастады.

Бұл одаққа бастама көтерген Ауғанстан билеушісі Ахмад шах болатын, ол мұсылмандық Шығыс Түркістанды «дінсіз» қьггайлардың билігінен азат етуді талап етті. 1762 жылдың өзінде-ақ Абылай сұлтан мен Әбілмәмбет хан Орта Азияны басып алуға бара жатқан қытай армиясын өз иеліктері арқылы өткізуден бас тартқан еді. Ақсақалдар кеңесінде «қытай әскерлері қарсы аттанғандар түркістандықтар және самарқандыктар болсын . . . қазақтар солармен бірге соғыссын» деген шешім қабылданды. Сонымен бірге қазақ билеушілері ауғандықтарға ашық қосылуға асықпады және Пекинмен дипломатиялық байланыстарын жалғастыра берді, тіпті қоқан бегі Ерданаға қарсы күресте әскери көмек сұрады. 1767 жылы Абылай қоқандықтарды талқандап, Ердана барып тығылған Пішпек бекінісін қоршап алды. Алайда зеңбірек және 20 мың жаяу әскер беруді сұрап, Қытайға жасаған өтінішіне жұмсақ айтылса да, үзілді-кесілді бастартылған жауап келді. Дегенмен, 60-жылдардың аяғында Абылай Қазақстанның оңтүстігінде де өз жағдайын нығайтып алды, Ұлы жүздің қазақтары әділетті түрде оны өз мүдделерін қорғаушы деп біле бастады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.