Азаматтардың мүліктік емес құқықтары оны қорғау тәсілдері
Кіріспе ... ... ... ... ..4
1 Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру ұғымы ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Азаматтардың құқық қабілетгілігі ... ... ... ... 8
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және жүзеге асыру ... ... ... ... ... .13
1.3 Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар.намыс, қадір.қасиеті және іскерлік беделін қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі ... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің құқықтық жағдайы.40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық реттеу әдістері ... ... ... ... ... 50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ..63
1 Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру ұғымы ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Азаматтардың құқық қабілетгілігі ... ... ... ... 8
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және жүзеге асыру ... ... ... ... ... .13
1.3 Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар.намыс, қадір.қасиеті және іскерлік беделін қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі ... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің құқықтық жағдайы.40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық реттеу әдістері ... ... ... ... ... 50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ..63
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта әзірлеп отырғаны тегін емес. Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын (Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), «Құқықтар туралы билльді» (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып, оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын қорғайды [1].
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз. Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды [2].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы қабылданған қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен (1993) сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бір сыпыра факторлар әсер етті.
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ. Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз. Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше назар аударылуы өте орынды [2].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап, қайталаған Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы қабылданған қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы Конституциясымен (1993) сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын, яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын, мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты. Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта құру және одан кейінгі кезеңдерде бір сыпыра факторлар әсер етті.
1.Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы 1998ж.
2.Мемлекет және құқық теориясы. К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
3.Мемлекет және құқық негіздері. Е.Баянов. Алматы 2001ж.
4.Мемлекет және құқық теориясы К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
5.ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
6. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
7. Избранные труды по гражданскому праву. Басин Ю.Г. Алматы, 2003.
8. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997г.
9. Русское гражданское право. Мейер Д.И. ч.2 М.: Статут, 1997, 3 бет.
10. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
11. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под.ред. Диденко
А.Г., Алматы, 2003 г.
12. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
13. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997.
14. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
15. Гражданское право. Том І. Общая часть. Под.ред. Суханова Е.А. М.,
Волтерс Клувер, 2004.
16. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
17. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. 2002ж
18. Советское гражданское право Иоффе О.С. М: Юрид. лит. 1967, 474-бет
19. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
20. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
21. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы 1998ж.
22. Қ.Р. Қылмыстық Кодексі, Алматы 2001жыл.
23. Гражданское право.Учебник. 2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред.
А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. с.442-443
24. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
25. Гражданское право Том-1.Учебник /Отв.ред./ Е.А.Суханов, 2-е изд. перераб
и доп. М.:Бек 1998, с 612
26. ҚР Азаматтық құқығы. А. Ашитов, Алматы 2000ж.
27. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
28. ҚР “Лицензиялау туралы” заң.2007ж.11.01
29.ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
30. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
31. Гражданское право РК, Общая часть. Учебное пособие. Том 2, Отв. Ред.
Тулеугалиев Г.И., К.С.Мауленов. Алматы. Ғылым. 1998, 437 с
32. ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
33. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть), комментарий. Книга 1. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 1998. под.ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина.
34. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
35. Гражданское право.Учебник.2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.
36. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
2.Мемлекет және құқық теориясы. К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
3.Мемлекет және құқық негіздері. Е.Баянов. Алматы 2001ж.
4.Мемлекет және құқық теориясы К.Жоламан, А.Мұқтарова. Алматы 1999ж.
5.ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
6. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
7. Избранные труды по гражданскому праву. Басин Ю.Г. Алматы, 2003.
8. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997г.
9. Русское гражданское право. Мейер Д.И. ч.2 М.: Статут, 1997, 3 бет.
10. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003ж.
11. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под.ред. Диденко
А.Г., Алматы, 2003 г.
12. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
13. Гражданское право. Ч. І. Под.ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К., М.,
Проспект, 1997.
14. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
15. Гражданское право. Том І. Общая часть. Под.ред. Суханова Е.А. М.,
Волтерс Клувер, 2004.
16. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
17. ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі. 2002ж
18. Советское гражданское право Иоффе О.С. М: Юрид. лит. 1967, 474-бет
19. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
20. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
21. Адам құқықтары туралы халықаралық билль. Алматы қаласы 1998ж.
22. Қ.Р. Қылмыстық Кодексі, Алматы 2001жыл.
23. Гражданское право.Учебник. 2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред.
А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. с.442-443
24. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
25. Гражданское право Том-1.Учебник /Отв.ред./ Е.А.Суханов, 2-е изд. перераб
и доп. М.:Бек 1998, с 612
26. ҚР Азаматтық құқығы. А. Ашитов, Алматы 2000ж.
27. ҚР Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 27 желтоқсан 1994ж
28. ҚР “Лицензиялау туралы” заң.2007ж.11.01
29.ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
30. ҚР азаматтық құқығы. Батырбаев Н.М. Оқу құралы .Т. Тұран 2007 ж.
31. Гражданское право РК, Общая часть. Учебное пособие. Том 2, Отв. Ред.
Тулеугалиев Г.И., К.С.Мауленов. Алматы. Ғылым. 1998, 437 с
32. ҚР Авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңы 10.06.1996 ж. N 6-I
33. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть), комментарий. Книга 1. – Алматы: “Жеті Жарғы”., 1998. под.ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина.
34. Приделы осуществление и защиты гражданских прав. Грибанов В.П.
Москва.-1972г
35. Гражданское право.Учебник.2-е изд. Перераб и доп./ Под.ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.
36. Азаматтық құқық. Тілеуғалиев Ғ.И. Том-1. Қаз ГЮА. 2001ж
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Азаматтардың мүліктік емес құқықтары оны қорғау тәсілдері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру
ұғымы ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Азаматтардың құқық
қабілетгілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және жүзеге
асыру ... ... ... ... ... .13
1.3 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен
құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар-намыс, қадір-қасиеті және іскерлік беделін
қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес
құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі
... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің
құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық
реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61Пайдаланылға н
әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..63
Кіріспе
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі
тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-
азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта әзірлеп отырғаны тегін емес.
Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын
(Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), Құқықтар туралы
билльді (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға
болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі
мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның
конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары
мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің
адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып,
оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын
қорғайды [1].
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен
бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ.
Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды [2].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы қабылданған
қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы
Конституциясымен (1993) сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын,
яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт
мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын,
мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты.
Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта
құру және одан кейінгі кезеңдерде бір сыпыра факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 1994 жылы азаматтық құқық заңдарының
қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң
құқықтары мен бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын
бекітудегі келесі маңызды қадам ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының
халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт
екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары
мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың
лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны мен қолданылуын
белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемлекеттік
органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген, бұл
мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы
құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді. ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген, ол
халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген
құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік
берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі
Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені
тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер
барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз
мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте
дәлелдеді [3].
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсіндіріледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді. Осылайша, қазіргі адам құқықтарының
тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі
бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай
отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады. Егер азамат өзінің
қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда
өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына
байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан
тиесілі.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек,
баспасөзде, радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кезкелген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі ұйымдар мен
лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде айтылған
хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға
қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін -деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз.
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған [4].
Менің бұл дипломдық жұмысымның тақырыбы Мүліктік емес өзіндік
құқықтарды қорғау жоғарыда айтылған мән-жайларға байланысты ҚР заңдарымен
белгіленген адам және оның өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті,
жалпы адам баласына тән барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте
қоя отырып, қорғау аясында жазылған жұмыс. Сондықтан да адам
баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы Қазақстан Республикасының
қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз алдына ерекше маңызды болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мүліктік емес құқықтар ұғымын ашу, оның
қалыптасу негіздерін анықтау, азаматтық құқықтағы қалыптасқан нормаларын
талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Азаматтық құқықтағы мүліктік емес құқықтарды
оны қорғау үшін қажетті заң нормаларын пайдаланып пікір жинақтау.
Зерттелу обьектісін теориялық және әдіснамалық негіздері: мүліктік емес
құқықтардың пайда болуы, иелену мен қорғау үшін ҚР-ның заңдарында
қалыптасқан нормаларды қарастырып түрлі жағдайларда қолдануды үйрену.
1 Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру ұғымы
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстік 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектідері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі - Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген [5].
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз - азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық құқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге занда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген.
Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да басқа
мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық қабілеттілігінің
мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында
айқын көрсетілген. Азамат меңшік құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға
салдыруға, республика аумағында" еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер
таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып
міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға,.— ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке
құқықтары болады.
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдер жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілікті шектеудің екі түрі бар:
1. Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына
байланысты. Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге
байланысты әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.
-толық
-жартылай (ішінара)
-шектеулі әрекет қабілеттілігі [6].
Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып
кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ. Азаматтық кодекстің 23-
ші бабында атап көрсеткендей 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, бір заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-аналары,
асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыру үшін азаматтық
құқақтың бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол
нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу
бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
заңының мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну
мен оны қолдану азаматтық құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін
болады. Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісін
бекіте түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және
оны колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-соңды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырындама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңның жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидалардың ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды:
- Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі.
- Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы заң құжаттарын өзгерту
кезінде ескеріледі.
-Үшіншіден, құқық ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары
басшылыққа алынады.
-Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсіндірілуі
жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 6,392-
баптарын қараңыз).
- Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң нормалары арасындағы
қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған
жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды
қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек заң актілері жүйесінің
сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол заңгерлердің құқықтағы
құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық қағидалары өзінің реттеу
жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық институттар мен нормаларды,
яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялык құқығын азаматтық құқықтар
аркылы өзіне тән тәсілдермен қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтын мынандай қағидалары бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4) жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) нұқсан келтірілген құықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) азаматтық құқықты сот арқылы қорғау [7].
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
зандардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамнын азаматтық зандарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарға қатысушылардың теңдігі қағидасы
азаматтық құкықтың басты қағидаттарының бірі, олардың катысушыларының
теңдігіне байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың теңдік
қағидасы қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің
өзімен айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың
жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық
қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі
оның мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек.
Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар
жүйесінде субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) занда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) занды тұлғалардың құқықтық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін таңдау ға
ерікті; занды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше кезделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ, адамдар азаматтық зандарда ҚР-ның
азаматтары мен занды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы) [8].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік
иелерінің құқын қорғауға байланысты теңдік қағидасы тұжырымдалған. Мұның
өзі оларға қатысты құқыктардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер
бірдей қолданады дегенді білдіреді. Меншікке және басқа заттық құқыққа қол
сұқпаушылық қағидасына тоқталсақ, меншікті құрметтеп, оған ешкім қол
сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір сүре алады. Сондыктан да
әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие болып, оны қасиетті әрі қол
сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір затты иеленуі оны
тұтынуы, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан
ол бұл орайда кызмет ету құралын бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен
құқық, оның ішінде азаматтык құқық мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей
Федерациясының Азаматтық кодексінде арнайы былай деп жазылған: "Шетелдің
заңды тұлғалары, азаматтары және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң
арқылы реттелетін Ресей Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы
субъектілерінің ерекшелігі мемлекеттің иммунигеті және оның ерекшеліктері
жөніндегі заңмен айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [9].
Қашан да меншік кұқығы азаматтық құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтық құқық меншіктің кол сұқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру
оның кұны тең бағамен етелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның бұл
қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени жөне
тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-тін
253,254, 256-баптары).
Қазіргі кезде занда меншік қүқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұкпаушылық қағидасы қолданылады. Айталық
а) жерді пайдалану қүқығы;
ә) шаруашылық жүргізу қүқығы;
б) оралымды баскдру құқыш;
в) өзге де затгық қүқыктар (АК-тің 194—195 баптары).
Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі болуы да мүмкін. Мысалы, Жер
кодексінде жер қатынастары субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды
жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-
ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде
айтылған. Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен
азаматтық заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі
нарықтың, басты тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-соңды болмаған меншік
кұқығын корғаудың жаңа тәсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр.
Мысалы, оған козғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады
(АК-тің 118-бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы
қағаздардың меншік құқығын сенімді де жедел ұштастырудың жаңа тәсілдері
жасалды (АК-тің 129-140-баптары) [10].
Шарт еркіндігі қағидасы бойынша зан шығарушы меншікті емін-еркін
пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің
өздеріне контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға
әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл қағида нарықтың дамуына және
бәсекеге қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік
қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
Жоғарыда аталған азаматтық құқықтың негізгі қағидалары, ең бірінші
азаматтардың мүдделерін оның ішінде мүліктік емес құқықтарын қамтамассыз
етуде басшылыққа алынады.
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және жүзеге асыру
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. Мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды. Азаматтық заңда азаматқа
тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі
келтірілген, оған жататындар: жеке адам өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті,
абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия
мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және
басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық
объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютты құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім бұза
алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасады, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз. Азаматтық заң мүліктік емес өзіндік игіліктерді
азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес
өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды
иеленушілермен байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес
өзіндік құқықтық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар
деп ажыратылады. Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай
мынадай түрлерге бөлуге болады:
а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар
(мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеумметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.); [11].
Азаматтық заңға сәйкес ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық- құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы. Азаматтық заңда теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани
және әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет
дегеніміз тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі,
қабілет қарымын көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының
маңызын іштей түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа
сапаларын бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді. Іскерлік
бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде
қалыптасқан қоғамдық пікір. Азаматтық заңға сәйкес, сот арқылы мынадай
мағлұматтар, атап айтқанда:
1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2) жауапкер арқылы таратылған;
3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиындығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке
қатысты құқық қатынастардың қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына
жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін мемлекеттің
қолдауын айтамыз. Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына
келтіруді қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық
заңның негізгі бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан проф.
В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: “құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді”. Демек кез келген субъективті азаматтық
құқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда
қаралған құралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді [12].
Азаматтық кодекстің 15-тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы
қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу
керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін қорғау екі негізгі нысанға
бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес. Қорғаудың юрисдикциялық
түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті
мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады. Құқығы немесе
заңдық мүддесі бұзылған тұста мемлекеттік немесе басқа да құзіретті
органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.) шағынады, әлгі
аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына келтіру және
бұзықшылықты жою үшін өкілеттігіне чай қажетті шараларды қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы
және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын
азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот)
арқылы жүзеге асады. Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар
әкімшілік тәртібін де қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын
меншік иесінің құқығын қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық
бұзушылық нәтижесінде зардап шеккен құқық иесін мүддесін қорғауға орай
тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық
қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік
иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына
шағымданады. Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны
иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзіретті органға бармай-ақ өз
бетімен қорғауын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған
әрекеттер “азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы” ұғымымен байланысты (АК-
тің 9-бабы) және меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың бір
әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңды табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді.
Біздің де пікірімізше өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіндігін
қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға
бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол
берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын қорғаудың
(және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білуі керек.
Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді.
Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті
алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық-құқықтық сипаты
бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға
арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта
көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса)
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік-құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институтттарына негізделеді, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды.
Ал меншік құқығын қорғаудың заттық-құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы
талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық-
құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі “талап қою бәсекесі” деп
аталатын жағдайларды қолдамайды [13].
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық-
құқықтық, не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген.
Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған
адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің 29, 32-баптары),
кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады. Азаматтық
құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9-10 баптарында қарастырылған. Бұл
баптарда бұрын-соңды заңдарда қаралмаған жолдары көрсетілген. Мысалы,
моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес иеліктері мен
құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан айырылуы, соның ішінде
жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзхушылықтың жасалуы салдарынан басынан
кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық шығын ақшалай нысанда
төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік органының заңдарға сай
келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының
әрекетімен (яки әрекетсіздігімен) келтірілген залалды өтеу механизмі
енгізілген (9-баптың 5-тармағы) [14].
Азаматтық-құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз:
а) зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде
қайтарылуын талап етуі (виндикация);
ә) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған кедергіні
жоюды талап ету (негаторлық талап);
б) затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын
толтыру (ақшалай құнын өтеу);
в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация
жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың
құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол
қалпында иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған. Талап ету – затты иесіне қайтару немесе пайдалануға
тигізіп отырған кедергіні жою туралы сотқа қойылған талап заттық-құқықтық
талап деп аталады. Аталған әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына
жатады – мұндай жағдайда меншік иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал
тиісті талаптар міндеттемелік талаптар деп аталады.
Қорғау құқығы проблемасы бұл тек материалдық құқықтың ғана
проблемасы емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да
проблемасы болып табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығы
ғылымында қорғау құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп
тіреледі. Бұл орайда талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлық
алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп
талап қою “құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады” деген пікірге
тоғысады. Мұндай көзқарастар континенталды құқықтың талап қою теориясы үшін
де сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер
осыған байланысты былай дейді: “талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын
немесе жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, талап қою дегеніміз -
оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну
құқығынан басқа ештеңе де емес”. Лео Розенберг (ФРГ) болса, “талап қою –
сот шешімі арқылы құқықты қорғау үшін сотқа жүгіну” деп анықтама береді
[15].
Осы анықтамалардың қай-қайсысы да талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті
мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқығының
анықтамасымен сәйкес келеді.
Автордың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада
және талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін
ұсынады. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген
авторлардың талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу
(процессуалдық) нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да
В.П.Грибанов құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен
шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар
екендігін көлденең тартады [16].
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық
рәсімдерді жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға
байланысты жалпы іс жүргізу тәртібі өте-мөте ауқымды болғанын айта кеткен
жөн. Сондықтан да азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу,
әсіресе бұйрық арқылы іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13-
тарауы), ықшамдай түсу сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды.
Әдебиеттерге қарағанда, көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар
екендігін көреміз, айталық, ол көне рим, ағылшын, басты герман және швед
үлгілері түрінде кездеседі. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы
преторлық қорғау нысанында болды, претор өтініш берушінің тілегі бойынша
қандай да бір әрекеттерді тоқтататын болған, бұл орайда ол өтініш берушінің
бұзылған мүддесін ескерген. Мұндай үкім интердикті деп аталады. Ал герман
құқығында да шарт қойылған және сөзсіз сот бұйрығы бар. Мысалы, оның
соңғысы соттың бұйрығынан немесе тыйым салуынан көрінеді, онда жауапкердің
қойылған мәселе бойынша ақталуына жол берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру
жауапкерді шақырмай-ақ және оның түсіндірмесін тыңдымыай-ақ талап қоюшының
бір жақты өтінішімен жүзеге асырылады [17].
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазаң ревалюциясына дейінгі ресейлік сот
ісі жүргізуінде болған. Кейін, РСФСР-дың 1923 жылғы азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығыныңрәсімі енгізілген еді. бірақ
1964 жылы қабылданған Қазақ КСР азаматтық іс жүргізу Кодексінде ондай
институт түбегейлі алынып тасталды. Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы
енгізілді, ал Чехияда ол төлем бұйрығы деп аталады (АІЖК-нің 172-174-
баптары), чек және вексельдік бұйрықтар түрінде белгілі болды. Сот бұйрығы
институтына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы тұрғысынан азаматтық
құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот қаулысының мұндай
ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп отыр. Қазақстан
Республикасының АІЖК-нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы былайша айқындалады:
“өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе жылжымайтын мүлікті
борышкерді немесе өндіріп алушыны олардыңтүсіндірмелерін тыңдау үшін
шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша борышкерден
талап ету туралы арызы бойынша шығарылған судьяның актісі болып табылады”.
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар
ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды.
Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола
алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын
мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған
жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік
құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің
заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру
мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес
объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Залалды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып табылады.
Азаматтық құқықта қолданылатын “залалдар” (АК-тің 9-бабының 4-тармағы)
экономика ғылымындағы тап сондайұғымнан айтарлықтай ерекшеленеді.
В.И.Кофман пікірінше залалдар экономикалық категория ретінде құқық
бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес. “Залалдар” ұғымын “зиян” және
“нұқсан” категориясынан айыра білу керек. Заң әдебиетінде залалды келген
нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада
заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны
жөнінде болып отыр. Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін,
сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда
О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал
дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді [18].
Азаматтық кодекс “залал” және “нұқсан” ұғымдарының ара жігін ашып
береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-
бабының 4-тармағы). Егер “зиян” ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай
міндеттемеге қатысты. Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін
тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға,
егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды
толық өтеуді талап ете алады. Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның
жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе
зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса,
дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған
табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Залалды толық өтеу принципін қолдану жәбірленуші жақтың, сонымен
қатар меншік иесі мен титулды иеленушінің құқығын қалпына келтірумен
өлшенеді. Кеңес Одағы кезінде бұл қағида сөз жүзінде айтылып тұрса да,
толық көлемде қолданылған жоқ, өйткені, бұл жоспарлы көрсеткіштермен,
нормативті пайдамен байланысты болды. Жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні
меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады,
мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды
қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына
жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу
мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып
жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған.
Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет. АК-тің меншік
құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауды қамтыған 15-тарауында
(бұрынғы ҚазКСР АК-іне енбеген) меншік иесінің құқығын қорғауға бағытталған
екі ереже енгізілген, олар: 1) заңда қаралған негіздер бойынша оның құқығын
тоқтату кезінде (АК-тің 266-бабы); 2) меншік иесінің және басқа тұлғалардың
құқығын бұзатын билік органының, басқарудың және лауазымды адамдардың
нормативтік немесе жеке құжаттарын шығару кезінде (АК-тің 267-бабы).
Бірақ та аталған нормалар мен қаралған құқықтық құралдар заттық-
құқықтық категорияға толық түрде қатысты бола алмайды. Сонымен қатар, егер
Қазақстан Республикасының заң актілерін қабылдау нәтижесінде әлдекімнің
меншік құқығы тоқтатылса, меншік иесінің мүддесін қорғау залалды өтеу
жолымен, яғни міндеттемелік құқықтық талап қою көмегімен жүзеге асырылады.
Сондай-ақ міндеттемелік-құқықтық талап қою арқылы билік органының,
басқарудың және лауазымды тұлғалардың шығарған құжаттыр нәтижесінде
келтірілген залалдар өтелетін болады (АК-тің 267-бабының 2-тармағы). Жалпы
алғанда қазақстандық азаматтық құқықтың залал ұғымына көзқарасы (нақты
нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері жағынан роман-
герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге “жалпы құқыққа” қатысты елеулі
ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның өтеу сипатын
еншілеуі дер едік, өткені оған айыппұл залалдарын өндіріп алу жатпайды
(мысалы, АҚШ-тың Бірыңғай сауда кодексінің 1-106 бабы былай дейді:
“құққытық қорғаудың құралын еркін қолдану”). Меншік құқығының бұзылғаны
үшін ақшалай өтем қолданылатын ағылшын-американдық құқықтан Еуропа
континенталдық елдерінің құқығының айырмашылығы – меншік құқығын қорғаудың
негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін (заттық) әдісі болып табылады. Мұндай
тұжырымды дәлелдей түсу үшін Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97-бабын
келтіруге болады, залалды өтеу туралы талап ету орындау затты бәз қалпында
қайтару мүмкін болмаған жағдайда ғана орын алады. Залалдарды өтеудің осы
айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғауда
маңызды аспект бой көтереді. Меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды
қорғаудың проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу жүргізгенде автор
мынандай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын бұзуды жоюдың мүмкіндік
көлемі, құқық бұзылғанша болған жағдайды қалпына келтіру, залалдарды өтеу
қолданылатын қорғау құралдарына байланысты болады [19].
Демек, Қазақстаннның цивилистік ғылымының аса маңызды міндеттерінің
бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейілінше оңтайлы шамасын таңдауды
айқындау болып табылады. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірибесіне
сүйенген жөн,сонда кейін ҚР-нда меншікті бекіте түсуге нақты ықпал
жасалмақ.
1.3 Ар-намыс және қадыр-қасиет және іскерлік ұғымы мен құқығы.
Адам баласы дүниге келеген күннен бастап, яғни сәбидің анасынан
бөлініп шығып, бөінгеннен соң ол осы елдің Адамы ретінде қорғалады,
сондықтан да Қазақстан Республикасы халықаралық, бүкіл халықтық қабылданған
заңдарына байланысты, адам құқықтары мен өмірін, денсаулығын, бас
бостандығы мен қадір қасиетін, жалпы адам баласына тән барлық құбылысын
бірінші кезекте қоя отырып қорғайды. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының ата-заңы да адам баласына тән барлық табиғи берген
денсаулығымен қадір-қасиеті және ар-намысын бірінші кезекке қоя отырып
қорғайды.
Осы ата заңымызға бағыттала отырып, басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілер адамдардың өмірін, денсаулығын, ар намысы мен қадір-
қасиетін бірінші кезекке қояды, оның ішінде Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдары адамдардың бойындағы бар қасиетін құқықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру
ұғымы ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Азаматтардың құқық
қабілетгілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және жүзеге
асыру ... ... ... ... ... .13
1.3 Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел ұғымы мен
құқығы ... ... ... ... .20
1.4 Жеке тұлғаның ар-намыс, қадір-қасиеті және іскерлік беделін
қорғау ... ... 23
2. Азаматтардың интелектуалдық мүліктік емес
құқықтары ... ... ... ... ... ...32
2.1 Азаматтардың интелектуалдық өзіндік құқықтардың түсінігі
... ... ... ... ... ..32
2.2 Қазақстан Республикасында авторлық және сабақтас құқық субьектілерінің
құқықтық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Авторлық және сабақтас құқықтардың обьектілері және оларды құқықтық
реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.4 Авторлық және сабақтас құықтарды қорғау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61Пайдаланылға н
әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..63
Кіріспе
Тарихта адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының ескі
тәртіпті жоюды талап еткен түрліше революциялық ақыл-ойдың шабыттануы, ұлт-
азаттық қозғалыстарының толқуыныңда қайта әзірлеп отырғаны тегін емес.
Мұның жарқын мысалдары ретінде Адам мен азамат құқықтарының деклорациясын
(Франция, 1789ж), Тәуелсіздік декларациясын (АҚШ,1776ж), Құқықтар туралы
билльді (АҚШ,1791ж), Вирджиния штатының конституциясын (АҚШ,1776ж) алуға
болады. Адамның ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасы көптеген қазіргі
мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ, Франция, Италия, Испанияның
конституцияларында көрініс тапты. Қазіргі дамыған елдерде адамның құқықтары
мен бостандықтары конституциялық жолдармен бекітілген, бұл мемлекеттің
адамға байланысты басып-жаншу мен зорлық-зомбылық жасауына тыйым салып,
оның дербестігін және адам құқықтарының мемлекетке қарағанда басымдылығын
қорғайды [1].
Қазіргі кезде адам ең жоғарғы құндылық екені, оның құқықтары мен
бостандықтарының ажырамастығы туралы идеяның өзіне лайықты баламасы жоқ.
Адамзат тарихы қоғамдық басқа басымдылықтарын шектеуге, тоталитарлық
режимдердің орнауына алып келетінін дәлелдеді.
Адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары доктринасының адамның ең
жоғарғы құндылық екендігі туралы идеяны бекітуде оң роль атқарғаны даусыз.
Бұл тұрғыдан алғанда адамның табиғи ажырамас абсолюттік құқықтары мен
бостандықтары идеяларының ҚР Конституциясында бекітіліп, онда адамның
мемлекеттік саясаты салыстыру үшін бағдар қызметін атқаратынына ерекше
назар аударылуы өте орынды [2].
Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясымен басқаға жалпы
мойындалған халықаралық актілерінің қағидаларын кеңінен қабылдап,
қайталаған Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы қабылданған
қолданыстағы Конституциясының адам құқықтарын қорғау аясында алдыңғы
Конституциясымен (1993) сабақтастығын сақтап, оның негізгі қағидаларын,
яғни адам құқықтары мен табиғи сипатын, халықаралық құқықтың жалпы жұрт
мойындаған нормалары мен қағидаларының ішкі заңнамадан басымдылығын,
мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
міндеттілігін және басқа да көптеген мәселелерді бекітіп, дамытты.
Қазақстандағы әлеуметтік заңнаманың жүйесі мен мазмұнының дамуына қайта
құру және одан кейінгі кезеңдерде бір сыпыра факторлар әсер етті.
ҚР Конституциясында тек әлеуметтік мемлекеттің ғана емес, сонымен
бірге құқықтық мемлекеттің де қағидалары дамытылады. Тұңғыш рет мемлекет
пен тұлғаның қарым-қатынасы сот негізінде қойылды, барлық құқықтар мен
бостандықтарды сотта қорғау құқығы бекітілді, заңға мемлекеттік органдар,
азаматтар мен олардың бірлестіктері араларында туындайтын барлық дауларды
сот жолымен шешу қағидасы енгізілді. 1994 жылы азаматтық құқық заңдарының
қабылдануына орай 1995 жылғы Конституцияның талаптарына сай адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарына берілетін кепілдік кеңейтілді. Адамнаң
құқықтары мен бостандықтары мен мүдделерін басымдылықпен қорғау қағидасын
бекітудегі келесі маңызды қадам ҚР Конституциясының қабылдануы болды.
Конституцияда адамның құқықтары мен бостандықтарының үлкен тізімі
бекітілген. Бұл арада құқықтары мен бостандықтарының адам құқықтарының
халықаралық стандарттарынан бастау алып, бекітілуінің аса маңызды факт
екенін талап еткен жөн. ҚР Конституциясында бекітілген адамның құқықтары
мен бостандықтары заңдардың, мемлекетті билік органдары мен олардың
лауазымды тұлғаларының қызметтерінің мәнін, мазмұны мен қолданылуын
белгілейді. Конституция құрамындағы бұл маңызды ережелер мемлекеттік
органдардың қызметін реттейтін бөлімдердің алдында келтірілген, бұл
мемлекеттің адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең жоғарғы
құндылық деп санап, қоғамның оның мүдделерін мемлекеттікінен жоғары
қоятынын білдіреді. ҚР Конституциясында тұлғаның еркін өздігінен дамуында
көмектесетін адам құқықтыра мен бостандықтарының кең тізімі бекітілген, ол
халықаралық стандартқа сай келеді. Оның үстінде, Конституцияда бекітілген
құқықтар мен бостандықтар абстракция емес, оларды қорғаудың және кепілдік
берудің нақты механизмі бар. Аталған қағиданың Конституцияда бекітілуі
Қазақстан Республикасының даму бағытын дұрыс таңдағанын дәлелдейді, өйткені
тарих сабақтары қоғамдық проблемаларды шешу, әлеуметтік өзгерістер
барысында адам мен оның мүдделері ұмыт қалған жағдайда осы өзгерістердің өз
мағыналарын жоғалтып, қоғамдық прогреске кедергі болатынын талай мәрте
дәлелдеді [3].
Қазіргі заманда адамның бостандығы басқаша түсіндіріледі. Адамның
бостандығы тек белгілі бір әрекеттер жасау және оларды іске асыруда
кездесетін кез-келген кедергілерді жоюдан ғана құралмайды. Адамның
бостандығы көрініс табатын маңызды тұстардың бірі-жауапты шешімдерді
қабылдау екендігі. Бұл адамның санасы мен мәдениеттің даму деңгейінің аса
жоғары болуын қажет етеді. Осылайша, қазіргі адам құқықтарының
тұжырымдамасы мына қағидаларға негізделеді: адамның өзінің дербес дүниесі
бар, оған ешқандай биліктің қол сұғуына болмайды; өзінің құқықтарын қорғай
отырып, адам мемлекетке өзінің талаптарын қоя алады. Егер азамат өзінің
қандай да болмасын моральдық құқығының бұзылғаны туралы талап-арыз қоярда
өзінің ондай құқықтарға иелік етуін дәлелдеуге тиіс болса, адам құқықтарына
байланысты мұндай дәлелдеудің қажеттілігі жоқ, өйткені олар оған тумысынан
тиесілі.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек,
баспасөзде, радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және
басқа бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйлеген сөздерде, лауызымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе бір немесе бірнеше тұлғаның атына бағытталған ауыз-екі әңгімелерде
ондай кіркелтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр. Заңда әлгіндей
мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы талаптар қаралмаған.
Дейтұрғанмен ондай кіркелтіретін фактілердің кезкелген сәтте көрінуі оны
теріске шығаруға жеткілікті негіз болады. Кір келтіретін мағлұмат деп -
азаматтың (ұйымның) қолданып жүрген заң мен моральдық қағидаларды бұзу
туралы (әділлетсіздікке бару, ұжымда, тұрмыста теріс қылықтар жасау,
өндірістік шаруашылық және қоғамдық қызметтерді, беделдік қаралау, және
тағы басқа туралы) олардың абыройы мен арнамысына негізсіз нұқсан келтіруді
айтамыз. Демек, азамат немесе ұйым туралы кез-келген кір келтіретін
мағлұматты шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық
жағдайды байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе, ол бейтарап
сипатқа ие болады, яғни оны азамттық заңға сәйкес теріске шығаруға негіз
болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және телидидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
және басқа мінездемелерде, жария сөз сөйлеулерде, түрлі ұйымдар мен
лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның ішінде ауыз екі түрде айтылған
хабарлар жатады. Ауыз-екі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға
қатысты болуы мүмкін.
Адамзат болып XXI ғасырды бастай отырып, салауатты өмір кешуге өз
әлінше талпынып келеді. Айналасына зерделі көзбен зер сала жүріп, өткен-
кеткенін ой елегінен өткізуге, болашақ үшін еңбек етуге ұмтылады.
XXI ғасырда дамудың тұрақты экономикалық және әлеуметтік жолдарын
анықтау, болашақ ұрпақ қамын ойлау - бүгінгі дүниежүзілік қауымдастықтың
басты міндеті болып отыр. Біз қазіргі таңда ұлы өзгерістер мен тұрақтану
кезеңінде өмір сүрудеміз. Ел басының Қазақстан 2030 бағдарламасында
2030 жылға қарай Қазақстан-Орталық Азия барысына айналады және өзге дамушы
елдер үшін үлгі болады деп сенемін -деген болатын. Иә, Қазақстанның
болашағы жарқын демократиялы ел болу үшін әділдік пен шындық үстемдік
орнатуға тиіс. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының әрбір азаматы
барынша өз бойындағы барлық күш жігерін жұмсай отырып, ат салысуы қажет.
Тәуелсіз, жас Қазақстанымыздың болашағының дамуына әрбір
Қазақстанның азаматы өз үлестерін қосып, қандай да болса, құқықтардың
бұзылмауын болдырмауға тырысса, жас ұрпаққа тәлім тәрбие беріп, олардың
білімін жетілдіруге өте көп көңіл бөлуі керек. Біздің тәуелсіздігімізді
орнықтырып, нығайту, біздің мемлекетіміздің қуаты мен байлығын еселей
түсіп, дүние жүзілік қауымдастық та біздің ар-намысымыздың туын жоғары
ұстау, Отанға адал қызмет ету, біздің ортақ та қасиетті парызымыз.
Кеңес одағы тарап, Қазақстан Республикасы демократиялық ел
болуға бет алып, өтпелі дәуір кезеңдерін бастан өткізуде. Елдің ең қымбат
қазынасы ретінде адамның құқықтары мен бостандықтарына, қадір-қасиетіне
ерекше көңіл бөліп, олардың құқықтық шеңберін кеңейтіп, жан-жақты дамыған
елдер мен қарым –қатынасы арқылы жеке тұлғаның орнын ерекше белгілеген.
Өйткені, адамдар жаратылысына байланысты бірге өмір сүруге тиіс. Мұндай
өмір сүруді әлеуметтік өмір сүру дейміз, әлеуметтік өмірдің тәртіпті және
бірқалыпты болуы үшін де бірқатар ережелердің болуы тиіс. Бұл ережелер
болмаған жағдайда, әлеуметтік өмірде дағдарыстар туындап, күш иелерінің
әлсіздерді езуінің алдын ешкім ала алмайды. Әлеуметтік өмірді реттеу
мақсатында, азаматтық құқық субъектісі ретіндегі азаматтарға арналған
бірнеше қағидалар жинағы бар. Олар-діни қағидалар, моральдық қағидалар,
әдет-ғұрыптық қағидалар және құқықтық қағидалар. Осы қағидалардың барлығын
әлеуметтік тәртіп қағидалары деп те айтуға болады.
Осыған орай, қазіргі кезеңде БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымының)
келіссөзінде, нәсіл, жыныс және дін немесе тіл айырмашылығына қарамастан
барлығының адамдық құқықтарына және төл тәуелсіздігіне құрмет көрсетілуі
керек деп жазылған [4].
Менің бұл дипломдық жұмысымның тақырыбы Мүліктік емес өзіндік
құқықтарды қорғау жоғарыда айтылған мән-жайларға байланысты ҚР заңдарымен
белгіленген адам және оның өмірі, бостандығы, ар-намысы мен қадір-қасиеті,
жалпы адам баласына тән барлық қасиеттері мен мүшелерін, бірінші кезекте
қоя отырып, қорғау аясында жазылған жұмыс. Сондықтан да адам
баласының бас бостандығы қадір қасиеті, жалпы Қазақстан Республикасының
қандай заңында болмасын, оның алатын орны өз алдына ерекше маңызды болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Мүліктік емес құқықтар ұғымын ашу, оның
қалыптасу негіздерін анықтау, азаматтық құқықтағы қалыптасқан нормаларын
талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері: Азаматтық құқықтағы мүліктік емес құқықтарды
оны қорғау үшін қажетті заң нормаларын пайдаланып пікір жинақтау.
Зерттелу обьектісін теориялық және әдіснамалық негіздері: мүліктік емес
құқықтардың пайда болуы, иелену мен қорғау үшін ҚР-ның заңдарында
қалыптасқан нормаларды қарастырып түрлі жағдайларда қолдануды үйрену.
1 Азаматтық құқықтарды иелену және жүзеге асыру ұғымы
1.1 Азаматтардың құқық қабілеттілігі
Құқық қатынастарына қатысушылардың азаматтық құқықтары мен міндеттері
болады, олар құқық қатынастарының субъектілері деп аталады. Азаматтық
кодекстік 1-бабында азаматтық зандармен реттелетін қатынастардын
қатысушылары азаматтар, занды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-
аумақтық бөліністер болып табылады деп атап көрсетілген.
Азаматтық құкық қатынастарының субъектідері ретінде әрекет жасайтын
азаматтардың басым көпшілігі - Қазақстан Республикасының азаматтары.
Конституцияның 10-бабында Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес
беріліп, тоқтатылатыны, оның алыну негіздеріне қарамастан бірыңғай және тең
болып табылатыны атап көрсетілген [5].
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында көрсетілгеңдей, азаматтық-
құқықтық қатынастардың негізгі субъектілерінің бірі - азаматтар.
Азаматтардың құқықтық жағдайы олардың құқықтық қабілеттілігі және әрекет
қабілеттілігі арқылы сипатталады. Сондықтан да азаматтық құқық
қабілеттілігіне анықтама беруіміз қажет. Азаматтық Кодекстің 13-ші бабына
сәйкес, азаматтық құқық қабілеттілігі дегеніміз - азаматтардың азаматтық
құқықтарға ие болу және азаматтық міндеттерді атқару қабілетін айтамыз.
Азаматтың құқық қабілеттілігі ол туылған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқталады. Азаматтық құқықтың алдына қойған мақсаты сол — азаматтық құқық
қабілеттілігін тек аталған саланың шеңберінде ғана көрсетпеу, себебі құқық
қабілеттілігі басқа да құқық салаларының көкейкесті мәселелерінің бірі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі шығу тегіне, әлеуметтік және мүліктік
жағдайына, нәсілі мен ұлтына, жынысына, біліміне, тіліне, дінге катысына,
кәсібінің тегі мен сипатына, тұратын жеріне және т. б. жағдайларға
қарамастан Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына тендей
мойындалады. Азаматтық құқық қабілеттілігін азаматтан айырып қарауға
болмайды. Азаматтық зандарда көрсетілгендей, ол адамның ақыл-есіне, жасына,
денсаулығына байланысты емес. Азаматтық құқық қабілеттілігі ол туылған
кезден басталып, қайтыс болғаннан кейін тоқтатылады. Сонымен бірге занда
әлі дүниеге келмеген нәрестенің, болашақ азаматтың құқығын қорғау
мүмкіншілігі де көрсетілген.
Азаматтық Кодекстің 525-ші бабына сәйкес мұра қалдырушының тірі
кезінде іште қалған, ол өлгеннен кейін туылған азаматтар да басқа
мұрагермен бірдей тең үлеске тиесілі. Азаматтардың құқық қабілеттілігінің
мазмұнына тоқталатын болсақ, ол жайында Азаматтық Кодекстің 14-ші бабында
айқын көрсетілген. Азамат меңшік құқығы деңгейінде мүлікті алуға, мұраға
салдыруға, республика аумағында" еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жер
таңдауға; республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және оның аумағына
қайтып оралуға; заң құжаттарында тыйымсалынбаған кез келген мәміле жасасып
міндеттемелерге қатысу; өнертабыстарға,.— ғылым, әдебиет және өнер
шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына
интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке
құқықтары болады.
Азаматтардың әрекет қабітеттілігі құқық субъектілігінің екінші
элементті болып табылғаңдықтан оған төмеңдегідей анықтама беруге болады.
Азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болу және оларды жүзеге
асыру, өзі үшін міндеттерді туғызу және оларды орындау қабілеттілігі
(Азаматтық Кодекстің 17-ші бабы). Азаматтық әрекет қабілеттілігінін
маңыздылығы сонда, ол өз әрекеттерінің нәтижесіңде белгілі заңды салдардың
пайда болатынын түсіну. Сонымен қатар, өз әрекеттерінің нәтижесіңде
келтірілген зиянның орнын да өзі толтыру мүмкіншілігі, яғни айтқанда,
әрекет қабілеттілігін тек келісімдер жасау және-олар үшін жауап беру ғана
түсінгеніміз жөн, өйткені азаматта әрекет қабілеттілігімен бірге өзі
келтірген зияңды өтеу қажеттілігі де бір мезгілде пайда болады.
Азаматтың толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік жасқа толғаннан кейін,
яғни 18 жасқа келген кезден бастап пайда болады. Заң құжаттарында 18 жасқа
толмаған азамат некеге тұрған кезден бастап, толық көлеміңде әрекет
қабілеттілігіне ие болады. Он сегіз жасқа толғаннан соң азамат азаматтық
айналымның толық қатысушысы болып саналады. Егер заң құжаттарында өзгеше
көзделмесе, барлық азаматтардың әрекет қабілеттілігі тең болады. Әрекет
қабілеттілікті шектеудің екі түрі бар:
1. Әрекет кабілеттілігін табиғи түрде шектеу;
2.Әрекет қабілеттілігін сот орыңдарының шешімі негізінде шектеу.
Әрекет қабілеттілігін табиғи түрде шектеу азаматтың жасына
байланысты. Сөйтіп, азаматтық құқық теориясыңда қалыптасқан ережелерге
байланысты әрекет қабілеттілігін үш түрге бөлуге болады.
-толық
-жартылай (ішінара)
-шектеулі әрекет қабілеттілігі [6].
Азаматтардың толық әрекет қабілеттілігі туралы жоғарыда айтылып
кеткендіктен, оған тағы қайтып оралудың қажеті жоқ. Азаматтық кодекстің 23-
ші бабында атап көрсеткендей 14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін
мәмілелерді, бір заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, олардың ата-аналары,
асырап алушылары немесе қорғаншылары жасайды.
Азаматтық құқықтарды иеленіп оны жүзеге асыру үшін азаматтық
құқақтың бастаулары басшылыққа алынады, кеңінен айтатын болсақ ол
нормативтік сипаты бар, қоғамдық қатынастарды азаматтык-құқықтық реттеу
бастамасын басшылыққа алатын негіз. Ол Қазақстан Республикасы азаматтық
заңының мейлінше маңызды тұстарын көрсетеді. Демек азаматтық заңды түсіну
мен оны қолдану азаматтық құқықтың тек жалпы қағидалары арқылы мүмкін
болады. Қағидалар Азаматтық құқық жүйесінде әрқашанда бастапқы норма болып
саналады. Сондықтан да басқа нормалар онымен жанама түрде көрініп, жалпы
сипат алады, демек қағидалар өзгелерден басым түседі. Қағидалар азаматтық-
құқықтық нормалардың барлық жүйесін қамтып, басшылыққа алынады. Азаматтық
кодекстің 2-бабындағы азаматтық зандардың жалпы негіздері мен мәнісін
бекіте түсуіне байланысты, енді қағидалар нормативтік мәнге ие болды және
оны колдану міндеттілікке айналды. Бұрын-соңды азаматтық қағидалар заң
нормаларында арнайы термин немесе тиянақты тұжырындама ретінде бекітілмеген
еді, тек "азаматтық заңның жалпы негіздері мен мәнісіне байланысты" деген
жалпы тұжырымдамамен шектелетін (Қазақ КСР АК-тің 4-бабы).
Профессор Ю.Г.Басин азаматтық құқық қағидалардың ролі мен маңызы
туралы былай деп тұжырымдайды:
- Біріншіден, ол тікелей әрекет ететін нормалар түрінде кездеседі.
- Екіншіден, ол жаңа заңды жасау немесе бұрынғы заң құжаттарын өзгерту
кезінде ескеріледі.
-Үшіншіден, құқық ұксастығын қолдану қажет болған жағдайда заң қағидалары
басшылыққа алынады.
-Төртіншіден, мұндай қағидалар құқықтық нормалардың бастапқы мазмұнының
немесе шарт талаптарының тиісті жағдайларының мазмұнының түсіндірілуі
жүзеге асырылғанда назарға алынуы тиіс (мысалы, Азаматтық кодекстің 6,392-
баптарын қараңыз).
- Бесіншіден, заң қағидаларына сүйене отырып, заң нормалары арасындағы
қарама-қайшылықты жоюдың жолдарын табуға болады, мұның өзі егер бұл аталған
жағдай кездескенде ғана қолданылады. Осы мәселелерге орай оған екі жағдайды
қосып айтуға болар еді: біріншіден, қағидалар тек заң актілері жүйесінің
сипатын керсетіп қоймайды, сонымен қатар ол заңгерлердің құқықтағы
құқықтарын белгілейді. Екіншіден, азаматтық құқық қағидалары өзінің реттеу
жүйесі арқылы бірқатар мемлекеттік құқықтық институттар мен нормаларды,
яғни бірінші кезекте азаматтардың конституциялык құқығын азаматтық құқықтар
аркылы өзіне тән тәсілдермен қорғауды нақтылай түседі.
Азаматтық құқықтын мынандай қағидалары бар:
1)азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың тендігі;
2) меншікке және басқа заттық құқыққа қол сұқпаушылық;
3) шарт еркіндігі;
4) жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге
болмайтындығы;
5) азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру;
6) нұқсан келтірілген құықтардың қалпына келтірілуін қамтамасыз ету;
7) азаматтық құқықты сот арқылы қорғау [7].
Міне, осы қағидалардың бәрі де Азаматтық кодекстің " Азаматтық
зандардың негізгі бастаулары" деп аталатын 2-бабын да бекітілген. Яғни сол
арқылы мемлекет пен қоғамнын азаматтық зандарының алдына қойған мақсаты мен
міндетін орындаудағы азаматтық заңның демократиялық және ізгілікті
қасиеттері көрініс береді. Енді осы көрсетілген қағидаларды талдасақ
дейміз.
Азаматтык, құқықтык, қатынастарға қатысушылардың теңдігі қағидасы
азаматтық құкықтың басты қағидаттарының бірі, олардың катысушыларының
теңдігіне байланысты келеді. Азаматтық қатынастарға катысушылардың теңдік
қағидасы қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық реттеу әдістемесінің
өзімен айқындалады. Яғни бұдан азаматтық-құқыктық қатынастарда тараптардың
жағдайы тәуелсіз, тең дережеде болатындығын көреміз. Демек, азаматтық
қатынасқа қатысушының бірі екіншісіне тіптен бағынышты емес, ал тәуелділігі
оның мінез-құлқына, екшшісінің ерік-жігеріне қатысты болмау керек.
Азаматтық заңмен реттелетін мүліктік және мүліктік емес қатынастар
жүйесінде субъектілер теңдігі төмендегідей жәйттерді білдіреді:
1) мемлекет немесе оның әкімшілік-аумақтық бөлінісі азаматтық-кұқыктық
қатынастарға жалпы негізде, өзге қатысушылармен тең құқықта қатысады. Бір
айта кететін жайт, азаматтық-құқықтық қатынастардағы мемлекеттің
жауапкершілік ерекшелігі (дербес иммунитеті) занда көрсетілмеген (АК-тің
111-114 баптары);
2) занды тұлғалардың құқықтық мәртебесі жеке тұлғалардың мәртебесіне
біртабан жақын келеді. Мысалы, қазіргі кезде азаматтар ғана емес, заңды
тұлғалар да шартпен өздерінің құқықтары мен міндеттерін белгілей алады,
сондай-ақ заңға қайшы келмейтіндей шарт талаптарының кез келгенін таңдау ға
ерікті; занды тұлға және заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын азаматтар еңбек шартын, оның ішінде келісім шартты жасасуға құқығы
бар;
3) егер заң құжаттарында өзгеше кезделмесе, шетелдік жеке және заңды
тұлғалар, сондай-ақ азаматтығы жоқ, адамдар азаматтық зандарда ҚР-ның
азаматтары мен занды тұлғалары үшін қаңдай құқықтар мен міңдеттер көзделсе,
нақ сондай құқықтарға ие болуға құқылы және сондай міндеттерді орындауға
міндетті (АК-тің 3-бабының 7-тармағы) [8].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында меншік
иелерінің құқын қорғауға байланысты теңдік қағидасы тұжырымдалған. Мұның
өзі оларға қатысты құқыктардың бұзылуына қарсы қорғану құралын субъектілер
бірдей қолданады дегенді білдіреді. Меншікке және басқа заттық құқыққа қол
сұқпаушылық қағидасына тоқталсақ, меншікті құрметтеп, оған ешкім қол
сұқпайтын елде ғана азаматтар жайбарақат өмір сүре алады. Сондыктан да
әрбір қоғамда меншік ерекше мәртебеге ие болып, оны қасиетті әрі қол
сұғылмайтын нәрсе деп бағалайды. Адамның белгілі бір затты иеленуі оны
тұтынуы, белгілі бір мақсатына, яғни керегіне жаратуы үшін керек, сондықтан
ол бұл орайда кызмет ету құралын бәрінен де жоғары кояды. Мемлекет пен
құқық, оның ішінде азаматтык құқық мұндай жағдайды қамтамасыз етеді. Ресей
Федерациясының Азаматтық кодексінде арнайы былай деп жазылған: "Шетелдің
заңды тұлғалары, азаматтары және мемлекеттерінің қатысуымен азаматтық заң
арқылы реттелетін Ресей Федерациясының жауапкершілігі мен Ресей Федерациясы
субъектілерінің ерекшелігі мемлекеттің иммунигеті және оның ерекшеліктері
жөніндегі заңмен айқындалады". РФ-нын АК-і 127- бабы [9].
Қашан да меншік кұқығы азаматтық құқықтың орталық институты болып
есептелген және меншік иесінің кұқығын қорғауды барынша талап еткен. Міне,
сондықтан да азаматтық құқық меншіктің кол сұқпаушылық қағидасына
негізделеді. Меншікке қол сұқпаушылық Азаматтық кодекстің, басқа
нормаларында да өзіндік көрініс тапқан, ал оны нақтылайтын тұжырымдама
Конституцияның 26-бабының 3 тармағында бекітілген. Яғни онда былай
делінген: "Соттың шешімінсіз ешкімді өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен
көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру
оның кұны тең бағамен етелген кезде жүргізілуі мүмкін". Конституцияның бұл
қағидалары Азаматтық кодексте реквизициялау, күтімсіз ұсталған мәдени жөне
тарихи қазыналарды сатып алу және т.б. қатынастарда қолданылады (АК-тін
253,254, 256-баптары).
Қазіргі кезде занда меншік қүқығымен қатар меншік иесі болып
табылмайтын адамдардың заттық құқықтары да қаралған, оларға да қол
сұкпаушылық қағидасы қолданылады. Айталық
а) жерді пайдалану қүқығы;
ә) шаруашылық жүргізу қүқығы;
б) оралымды баскдру құқыш;
в) өзге де затгық қүқыктар (АК-тің 194—195 баптары).
Кей жағдайда меншік құқығы шектеулі болуы да мүмкін. Мысалы, Жер
кодексінде жер қатынастары субъектілерінің өздеріне тиесілі құқықтарды
жүзеге асыруы табиғи объект ретінде жерге, айналадағы табиғи ортаға, сондай-
ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтірмеуі жөнінде
айтылған. Бірақ та заң арқылы белгілі бір дәрежеде шектеу қойыла тұрғанымен
азаматтық заңдағы меншік құқығының алар орны ерекше, ал меншік иесі
нарықтың, басты тұлғасы болып табылады. Бұл бұрын-соңды болмаған меншік
кұқығын корғаудың жаңа тәсілдерінің өмірге келуімен байланысты болып отыр.
Мысалы, оған козғалмайтын мүлікті мемлекеттік арнайы тіркеуге енгізу жатады
(АК-тің 118-бабы), сондай-ақ қозғалатын мүліктің, мәселен, бағалы
қағаздардың меншік құқығын сенімді де жедел ұштастырудың жаңа тәсілдері
жасалды (АК-тің 129-140-баптары) [10].
Шарт еркіндігі қағидасы бойынша зан шығарушы меншікті емін-еркін
пайдалану үшін заңды негіз жасайды, сол арқылы азаматтық субъектілердің
өздеріне контрагентті таңдауына, шарт талаптарын мүлдем дербес айқындауға
әрі оны тағайындауға мүмкіндік береді. Бұл қағида нарықтың дамуына және
бәсекеге қажетті алғышарттарды жасайды, міне, сондықтан да ол кәсіпкерлік
қызмет үшін ерекше маңызға ие. Сонымен АК-тің 10-бабының 6-тармағында әрбір
тұтынушының тауарлар сатып алу, жұмыс пен қызметті пайдалану үшін еркін
шарт жасасуға мүмкіндігі бар.
Жоғарыда аталған азаматтық құқықтың негізгі қағидалары, ең бірінші
азаматтардың мүдделерін оның ішінде мүліктік емес құқықтарын қамтамассыз
етуде басшылыққа алынады.
1.2 Мүліктік емес өзіндік құқықтарды иелену және жүзеге асыру
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. Мүліктік
қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды. Азаматтық заңда азаматқа
тиесілі мүліктік емес өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі
келтірілген, оған жататындар: жеке адам өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті,
абыройы, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия
мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және
басқа материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық
объектілерінің бұл тобының ерекшелігі мынада:
1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан ажырамайды;
2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік) мазмұны болмайды;
3) абсолютты құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім бұза
алмайды;
4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасады, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз. Азаматтық заң мүліктік емес өзіндік игіліктерді
азамат туған сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің
бірінші деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес
өзіндік игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды
иеленушілермен байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес
өзіндік құқықтық және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар
деп ажыратылады. Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай
мынадай түрлерге бөлуге болады:
а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік құқықтар
(мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы және т.б.);
ә) азаматтың әлеумметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және т.б.); [11].
Азаматтық заңға сәйкес ар-намысты, қадір қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық- құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы. Азаматтық заңда теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани
және әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет
дегеніміз тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі,
қабілет қарымын көре білуі, дүние танымын, қоғамдағы орны мен борышының
маңызын іштей түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моралдық және басқа
сапаларын бағалаудағы әлеуметтік маңызы түйіндерге негізделеді. Іскерлік
бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық) қабілеті жөнінде
қалыптасқан қоғамдық пікір. Азаматтық заңға сәйкес, сот арқылы мынадай
мағлұматтар, атап айтқанда:
1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін;
2) жауапкер арқылы таратылған;
3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиындығы ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлікке
қатысты құқық қатынастардың қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына
жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін мемлекеттің
қолдауын айтамыз. Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына
келтіруді қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық
заңның негізгі бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы).
Қатысушылардың қарауындағы субъективті азаматтық құқықтар тек қана
нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың
бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді,
бұзылған құқықтарды түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан проф.
В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: “құқық қорғау сипатының
мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар
мазмұнының өзімен белгіленеді”. Демек кез келген субъективті азаматтық
құқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда
қаралған құралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді [12].
Азаматтық кодекстің 15-тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы
қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу
керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін қорғау екі негізгі нысанға
бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес. Қорғаудың юрисдикциялық
түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті
мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады. Құқығы немесе
заңдық мүддесі бұзылған тұста мемлекеттік немесе басқа да құзіретті
органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.) шағынады, әлгі
аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына келтіру және
бұзықшылықты жою үшін өкілеттігіне чай қажетті шараларды қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы
және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес заңмен қорғалатын
азаматтық құқықтардың мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот)
арқылы жүзеге асады. Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар
әкімшілік тәртібін де қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын
меншік иесінің құқығын қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық
бұзушылық нәтижесінде зардап шеккен құқық иесін мүддесін қорғауға орай
тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық
қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік
иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына
шағымданады. Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны
иеленушісінің мемлекеттік және басқа құзіретті органға бармай-ақ өз
бетімен қорғауын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған
әрекеттер “азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы” ұғымымен байланысты (АК-
тің 9-бабы) және меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың бір
әдісі ретінде қаралады.
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңды табиғатында құқық
қорғау әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де
бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі
қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді.
Біздің де пікірімізше өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіндігін
қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға
бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол
берілген азаматтық құқықты қорғаудың дербес нысаны болып табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын қорғаудың
(және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білуі керек.
Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді.
Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті
алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде заттық-құқықтық сипаты
бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға
арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта
көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса)
міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік-құқық
құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді,
азаматтық құқықтың басқа институтттарына негізделеді, яғни міндеттемелік
талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды.
Ал меншік құқығын қорғаудың заттық-құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға
тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен
байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы
талап қою түрін таңдау мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық-
құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі “талап қою бәсекесі” деп
аталатын жағдайларды қолдамайды [13].
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық-
құқықтық, не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген.
Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған
адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің 29, 32-баптары),
кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады. Азаматтық
құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9-10 баптарында қарастырылған. Бұл
баптарда бұрын-соңды заңдарда қаралмаған жолдары көрсетілген. Мысалы,
моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес иеліктері мен
құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан айырылуы, соның ішінде
жәбірленушінің өзіне қарсы құқық бұзхушылықтың жасалуы салдарынан басынан
кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық шығын ақшалай нысанда
төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік органының заңдарға сай
келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының
әрекетімен (яки әрекетсіздігімен) келтірілген залалды өтеу механизмі
енгізілген (9-баптың 5-тармағы) [14].
Азаматтық-құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз:
а) зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде
қайтарылуын талап етуі (виндикация);
ә) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған кедергіні
жоюды талап ету (негаторлық талап);
б) затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын
толтыру (ақшалай құнын өтеу);
в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация
жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың
құнын зат иесіне ақшалай төлеу.
Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол
қалпында иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз
етуге бағытталған. Талап ету – затты иесіне қайтару немесе пайдалануға
тигізіп отырған кедергіні жою туралы сотқа қойылған талап заттық-құқықтық
талап деп аталады. Аталған әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына
жатады – мұндай жағдайда меншік иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал
тиісті талаптар міндеттемелік талаптар деп аталады.
Қорғау құқығы проблемасы бұл тек материалдық құқықтың ғана
проблемасы емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да
проблемасы болып табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығы
ғылымында қорғау құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп
тіреледі. Бұл орайда талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлық
алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп
талап қою “құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады” деген пікірге
тоғысады. Мұндай көзқарастар континенталды құқықтың талап қою теориясы үшін
де сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер
осыған байланысты былай дейді: “талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын
немесе жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға
жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, талап қою дегеніміз -
оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну
құқығынан басқа ештеңе де емес”. Лео Розенберг (ФРГ) болса, “талап қою –
сот шешімі арқылы құқықты қорғау үшін сотқа жүгіну” деп анықтама береді
[15].
Осы анықтамалардың қай-қайсысы да талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті
мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқығының
анықтамасымен сәйкес келеді.
Автордың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада
және талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін
ұсынады. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген
авторлардың талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу
(процессуалдық) нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да
В.П.Грибанов құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен
шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар
екендігін көлденең тартады [16].
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық
рәсімдерді жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға
байланысты жалпы іс жүргізу тәртібі өте-мөте ауқымды болғанын айта кеткен
жөн. Сондықтан да азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу,
әсіресе бұйрық арқылы іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13-
тарауы), ықшамдай түсу сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды.
Әдебиеттерге қарағанда, көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар
екендігін көреміз, айталық, ол көне рим, ағылшын, басты герман және швед
үлгілері түрінде кездеседі. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы
преторлық қорғау нысанында болды, претор өтініш берушінің тілегі бойынша
қандай да бір әрекеттерді тоқтататын болған, бұл орайда ол өтініш берушінің
бұзылған мүддесін ескерген. Мұндай үкім интердикті деп аталады. Ал герман
құқығында да шарт қойылған және сөзсіз сот бұйрығы бар. Мысалы, оның
соңғысы соттың бұйрығынан немесе тыйым салуынан көрінеді, онда жауапкердің
қойылған мәселе бойынша ақталуына жол берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру
жауапкерді шақырмай-ақ және оның түсіндірмесін тыңдымыай-ақ талап қоюшының
бір жақты өтінішімен жүзеге асырылады [17].
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазаң ревалюциясына дейінгі ресейлік сот
ісі жүргізуінде болған. Кейін, РСФСР-дың 1923 жылғы азаматтық іс жүргізу
Кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығыныңрәсімі енгізілген еді. бірақ
1964 жылы қабылданған Қазақ КСР азаматтық іс жүргізу Кодексінде ондай
институт түбегейлі алынып тасталды. Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы
енгізілді, ал Чехияда ол төлем бұйрығы деп аталады (АІЖК-нің 172-174-
баптары), чек және вексельдік бұйрықтар түрінде белгілі болды. Сот бұйрығы
институтына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы тұрғысынан азаматтық
құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот қаулысының мұндай
ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп отыр. Қазақстан
Республикасының АІЖК-нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы былайша айқындалады:
“өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе жылжымайтын мүлікті
борышкерді немесе өндіріп алушыны олардыңтүсіндірмелерін тыңдау үшін
шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша борышкерден
талап ету туралы арызы бойынша шығарылған судьяның актісі болып табылады”.
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар
ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды.
Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола
алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын
мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған
жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік
құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің
заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру
мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес
объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Залалды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып табылады.
Азаматтық құқықта қолданылатын “залалдар” (АК-тің 9-бабының 4-тармағы)
экономика ғылымындағы тап сондайұғымнан айтарлықтай ерекшеленеді.
В.И.Кофман пікірінше залалдар экономикалық категория ретінде құқық
бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес. “Залалдар” ұғымын “зиян” және
“нұқсан” категориясынан айыра білу керек. Заң әдебиетінде залалды келген
нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада
заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны
жөнінде болып отыр. Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін,
сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда
О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал
дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді [18].
Азаматтық кодекс “залал” және “нұқсан” ұғымдарының ара жігін ашып
береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-
бабының 4-тармағы). Егер “зиян” ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай
міндеттемеге қатысты. Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін
тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға,
егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды
толық өтеуді талап ете алады. Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның
жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе
зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса,
дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған
табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Залалды толық өтеу принципін қолдану жәбірленуші жақтың, сонымен
қатар меншік иесі мен титулды иеленушінің құқығын қалпына келтірумен
өлшенеді. Кеңес Одағы кезінде бұл қағида сөз жүзінде айтылып тұрса да,
толық көлемде қолданылған жоқ, өйткені, бұл жоспарлы көрсеткіштермен,
нормативті пайдамен байланысты болды. Жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні
меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады,
мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды
қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына
жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу
мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. Өкінішке орай қазіргі қолданылып
жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған.
Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет. АК-тің меншік
құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауды қамтыған 15-тарауында
(бұрынғы ҚазКСР АК-іне енбеген) меншік иесінің құқығын қорғауға бағытталған
екі ереже енгізілген, олар: 1) заңда қаралған негіздер бойынша оның құқығын
тоқтату кезінде (АК-тің 266-бабы); 2) меншік иесінің және басқа тұлғалардың
құқығын бұзатын билік органының, басқарудың және лауазымды адамдардың
нормативтік немесе жеке құжаттарын шығару кезінде (АК-тің 267-бабы).
Бірақ та аталған нормалар мен қаралған құқықтық құралдар заттық-
құқықтық категорияға толық түрде қатысты бола алмайды. Сонымен қатар, егер
Қазақстан Республикасының заң актілерін қабылдау нәтижесінде әлдекімнің
меншік құқығы тоқтатылса, меншік иесінің мүддесін қорғау залалды өтеу
жолымен, яғни міндеттемелік құқықтық талап қою көмегімен жүзеге асырылады.
Сондай-ақ міндеттемелік-құқықтық талап қою арқылы билік органының,
басқарудың және лауазымды тұлғалардың шығарған құжаттыр нәтижесінде
келтірілген залалдар өтелетін болады (АК-тің 267-бабының 2-тармағы). Жалпы
алғанда қазақстандық азаматтық құқықтың залал ұғымына көзқарасы (нақты
нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері жағынан роман-
герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге “жалпы құқыққа” қатысты елеулі
ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның өтеу сипатын
еншілеуі дер едік, өткені оған айыппұл залалдарын өндіріп алу жатпайды
(мысалы, АҚШ-тың Бірыңғай сауда кодексінің 1-106 бабы былай дейді:
“құққытық қорғаудың құралын еркін қолдану”). Меншік құқығының бұзылғаны
үшін ақшалай өтем қолданылатын ағылшын-американдық құқықтан Еуропа
континенталдық елдерінің құқығының айырмашылығы – меншік құқығын қорғаудың
негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін (заттық) әдісі болып табылады. Мұндай
тұжырымды дәлелдей түсу үшін Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97-бабын
келтіруге болады, залалды өтеу туралы талап ету орындау затты бәз қалпында
қайтару мүмкін болмаған жағдайда ғана орын алады. Залалдарды өтеудің осы
айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғауда
маңызды аспект бой көтереді. Меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды
қорғаудың проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу жүргізгенде автор
мынандай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын бұзуды жоюдың мүмкіндік
көлемі, құқық бұзылғанша болған жағдайды қалпына келтіру, залалдарды өтеу
қолданылатын қорғау құралдарына байланысты болады [19].
Демек, Қазақстаннның цивилистік ғылымының аса маңызды міндеттерінің
бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейілінше оңтайлы шамасын таңдауды
айқындау болып табылады. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірибесіне
сүйенген жөн,сонда кейін ҚР-нда меншікті бекіте түсуге нақты ықпал
жасалмақ.
1.3 Ар-намыс және қадыр-қасиет және іскерлік ұғымы мен құқығы.
Адам баласы дүниге келеген күннен бастап, яғни сәбидің анасынан
бөлініп шығып, бөінгеннен соң ол осы елдің Адамы ретінде қорғалады,
сондықтан да Қазақстан Республикасы халықаралық, бүкіл халықтық қабылданған
заңдарына байланысты, адам құқықтары мен өмірін, денсаулығын, бас
бостандығы мен қадір қасиетін, жалпы адам баласына тән барлық құбылысын
бірінші кезекте қоя отырып қорғайды. Осыған байланысты Қазақстан
Республикасының ата-заңы да адам баласына тән барлық табиғи берген
денсаулығымен қадір-қасиеті және ар-намысын бірінші кезекке қоя отырып
қорғайды.
Осы ата заңымызға бағыттала отырып, басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілер адамдардың өмірін, денсаулығын, ар намысы мен қадір-
қасиетін бірінші кезекке қояды, оның ішінде Қазақстан Республикасы
азаматтық заңдары адамдардың бойындағы бар қасиетін құқықтары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz